მცხეთის ჯვარი (კიტი მაჩაბელი)

ძველი საქართველოს მთავარის წმინდე - ჯვრის ტაძარი მცხეთაში სრულყოფილად განასახიერებდა ქართველთა რწმენის სიმტკიცეს. ადრეულ შუა საუკუნებში იგი აღიმართა, როგორც ქართველთა სულიერი ერთობის სიმბოლო. ხელოვნების ნაწარმოების სრულად შეცნობისათვის, მისი მხატვრული ღირსებების სწორად შეფასებისათვის აუცილებელია იმ ისტორიული ვითარების ცოდნა, რომელშიც იქმნებოდა ეს ნაწარმოები.

გადავინაცვლოთ იმ შორეულ ეპოქაში, როდესაც ქართლში უდიდესი ისტორიული მნიშვნელობის მოვლენები ვითარდებოდა, როდესაც წარმართობის ნაცვლად ქვეყანაში ქრისტიანული რელიგია იკიდებდა ფეხს. ეს მოხდა მეოთხე საუკუნის 30-იან წლებში, როდესაც ქართლში ქრისტიანობა სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადდა.

გადავფურცლოთ ძველი ქართული მატიანის ფურცლები: „... და მოიწია წმიდამან ნინო მთათა ჯავახეთისასა, სადაც იგი მიემთხვია ტბასა დიდსა გარდამდინარესა, რომელსაც ქვია ფარავანს...“ გადაიარა წმიდა ნინომ „მთანი ჯავახეთისანი“, უკან მოიტოვა ფარავანი, აჰყვა მდინარის ხეობას. მოდიოდა და თან მოჰქონდა წიგნი უფლისა, სადაც „დაწერილ იყვნენ ათნი სიტყვანი“. ბოლოს „მიიწია სანახებსა ქართლისასა, ქალაქს მას, რომელსაც ეწოდება ურბნისი“. „ქალაქად სამეუფოდ მცხეთად“, „ციხედ არმაზად“ მისულ ასულს შემაძრწუნებელი სურათი დახვდა: „ერი ურიცხვი, ვითარცა ყვავილნი ველისანი“ შეკრებილიყო არმაზის კერპისადმი მსხვერპლის შესაწირად. შეებრალა წმიდა ნინოს სიბნელესა და ცდომილებაში მყოფი ხალხი და აღავლინა მხურვალე ლოცვა ზეცად, რათა გამოეყვანა ერი იგი სიბნელიდან და ეჩვენებინა მისთვის ჭეშმარიტი ნათელი. ისმინა ღმერთმა ნინოს ვედრება და „მყისეულად მოიწია რისხვისა იგი ღრუბელი, მწარედ სასტიკი და მოიღო სეტყვა ადგილსა ოდენ ზედა, საყოფელსა კერპთასა და დააწვლილნა კერპნი იგი და დამუსრა“.

გამოხდა ხანი. „შექმნა (ნინომ) ჯვარი ნასხლევისა... და მარადის ილოცვიდა დღე და ღამე დაუცხრომლად“ და დღითი-დღე მატულობდა მათი რიცხვი, ვინც „აღიღო უღელი სწავლისა წმიდისა ნინოსი“.

ნათელ-იღო სასწაულებრივად განკურნებულმა ნანა დედოფალმა, იწამა ჯვარი და ჯვარცმული თხოთის მთაზე მზედაბნებულმა და სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილმა მეფე მირიანმა, რომელსაც ბნელი განუნათლა ნინოს ღმერთმა. თხოთის მთაზე შეჰღაღადა მეფე მირიანმა უფალს და აღუთქვა: „აღვიარო სახელი შენი და აღვმართო ძელი ჯუარისა და თაყვანის-ვცე მას“.

და აღიმართა მცხეთის თავზე წმინდა ჯვარი „სასწაულითა ზეცისათა ჩვენებით“. ნეტარი ნინოს მითითებით ჯვრები აღიმართა თხოთის მთაზე და უჯარმაში. პატიოსანი ჯვრის თაყვანსაცემად მოდიოდნენ „მეფენი და მთავარნი და ყოველი სიმრავლე ერისა“. ღია ცის ქვეშ აღმართული დიდი ხის ჯვრის წინაშე სალოცავად მოდიოდნენ მორწმუნენი საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან. სასწაულმოქმედი ჯვრის ამბავი გავრცელდა საქართველოს საზღვრებს გარეთაც. მეზობელი ქვეყნებიდანაც მოდიოდნენ მცხეთაში სასწაულების იმედითა და სენისაგან განკურნების რწმენით მომლოცავები. გავრცელდა და განმტკიცდა თანდათან საქართველოში ქრისტიანობა და წარავლინა მეფე მირიანმა მოციქულნი ბიზანტიის კეისართან თხოვნით - გამოეგზავნა ქართლში მღვდლები ხალხის მოსანათლავად. და დაიწყო მეფემ ეკლესიის აგება სამეფო ბაღში, იქ, სადაც წლების მანძილზე ნინო თავის ღმერთს მსახურებდა. ამავე დროს ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფე მიმართავს ბიზანტიის კეისარს კონსტანტინე დიდს გამოუგზავნოს მას „ნაწილი ძელი ცხოვრებისა, რომელიც მას ოდენ ჟამსა გამოეჩინა ღმრთისმოყვარესა ელენე დედოფალსა“.

ლეონტი მროველი მოგვითხრობს, რომ კონსტანტინე კეისარმა „სიხარულით მოანიჭა ნაწილი ძელი ცხოვრებისა, და ფიცარნი იგი, რომელთა ზედა ფერხნი დამსჭუალულ იყვნეს უფლისანი და სამსჭვალნი ხელთანი, და წარმოუგზავნა მღვდელნი და ხურონი ფრიად მრავალნი“. საქართველოში დაიწყო ეკლესიათა ინტერსიური მშენებლობა.

ქრისტიანობა თანდათან იკრებდა ძალას ქართლის სამეფოში, მკვიდრდებოდა, ეროვნული თვითშეგნების საყრდენად იქცეოდა. ამ მხრივ მეტად მნიშვნელოვანია მეექვსე საუკუნე - გარდატეხის ეპოქა ქართლის ცხოვრებაში. მატიანეები ხატოვნად გადმოგვცემენ ამ ეპოქის ვითარებას.

მცხეთა, რომელმაც მეხუთე საუკუნეში დედაქალაქობა თბილისს გადასცა, კვლავ რჩებოდა ქვეყნის სულიერ ცენტრად. მცხეთაში კვლავ ყვაოდა ხელოვნებისა და ხელოსნობის სხვადასხვა დარგი. არქეოლოგიური მასალის მიხედვით ირკვევა, რომ მცხეთაში ყვაოდა მეთუნეობა, ოქრომჭედლობა, მინის წარმოება, რაც ქვეყნის მაღალი კულტურული დონის მაჩვენებელია. რაც მთავარია, ცნობილია, რომ ამ დროს მაღალ განვითარებას მიაღწია სამშენებლო ხელოვნებამ. ამაზე მეტყველებს ხუროთმოძღვრლ საქმინობასთან დაკავშრებულ ქართულ ტერმინთა სიმრავლეც: „ქვით ხურონი“, „ხით ხურონი“, „სოფიის კენჭით“ (მოზაიკით) შენობათა შემამკობი ოსტატები, „ძეგლთ მქანდაკებელნი“ და სხვანი.

ქვეყანაში ქრისტიანობის მომძლავრებამ, მორწმუნეთა რაოდენობის ზრდამ ეკლესიების მშენებლობის აუცილებლობა შექმნა. საჭირო იყო აგებულიყო საგანგებო შენობა ღმრთის მსახურებისათვის. ამასთანავე, გასათვალისწინებელი იყო მლოცველთა რაოდენობის ზრდა.

მივმართოთ კვლავ ქართულ საისტორიო წყაროებს. აი. რას ვკიხთულობთ ქართველი ისტორიკოსის სუმბატ დავითის ძის თხზულებაში: „... და გუარამ განაჩინეს ერისთავად და მისცა ამას მეფემან ბერძენთამან პატივად კურაპალატობა და წარმოგზვნა მცხეთას. და ამან დადვა საფუძველი ჯვარისა ეკლესიისა, რომელიც არის მცხეთას“. ეს არის მითითება ქრისტიანული ტაძრის აგებაზე მცხეთაში იმ ადგილას, სადაც წმ. ნინომ პირველი ხის ჯვარი აღმართა.

ისევ მემატიანეს მივუბრუნდეთ: „...გუარამ კურაპალატი იყო კაცი მორწმუნე და მაშენებელი ეკლესიათა. ამან დაიწყო ეკლესია ჯვარისა პატიოსნისა და აქამომდე ჯვარი ველსა ზედა იყო და ქმნა ეკლესია წელთამდის ოდენ...“

შევეცადოთ მატიანის ამ ძუნწ სტრიქონებში ამოვიკითხოთ შორეული ისტორიის მღელვარე ფურცლები. აქვე უთუოდ უნდა შეგახსენოთ, რომ ქრისტიანობის ამ ადრეულ და ძალზე რთულ პერიოდში საქართველოსკენ იყო მიმართული ორი დიდი იმპერიის - ბიზანტიისა და ირანის მისწრაფებანი. ერთმორწმუნე ბიზანტია - ქრისტიანობის ბურჯი და მაზდეანური ირანი მეტოქეობდნენ ქართლზე გავლენის მოსაპოვებლად. ამიტომ იყო, რომ ბიზანტია ქართლის ერისთავებს თავისი კეთილგანწყობის ნიშნად უბოძებდა ხოლმე ბიზანტიის საპატიო ტიტულებს - „კურაპალატი“, „ვიპატოსი“. სწორედ ასეთი ტიტულის მფლობელი აღმოჩნდა მცხეთის ჯვრის მცირე ტაძრის მაშენებელი გუარამ ერისთავი.

ამ ეპოქაში ბიზანტიასთან ურთიერთობის შესახებ ქართულ მატიანეებში არაერთი ცნობაა შემონახული. მემატიანე მოგვითხრობს: „კონსტანტინე მეფემან... მოსცა განძი დიდძალი ეპისკოპოსსა იოვანეს და უბრძანა: „სადაც ჯერ იჩინო ადგილთა ქართლისათა აღაშენე ეკლესიანი სახელსა ზედა ჩემსა, და ნიჭი ესე დაამკვიდრე ქალაქთა ქართლისათა“.

როგორც ჩანს, მემატიანეთა ამგვარი ცნობები რეალური ფაქტების გარდა იმ დროის მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ვითარებასაც გულისხმობდა, რადგან ქრისტიანობის მთავარი დასაყრდენი - ბიზანტია - საქართველოს აღმოსავლეთის საშიში მეზობლის, სასანური ირანის წინააღმდეგ საიმედო მხარდამჭერად აღიქმებოდა. კონსტანტინოპოლი კი, თავის მხრივ, არ დაიშურებდა ახლადმოქცეული ქვეყნისათვის, მითუმეტეს ისეთი სტრატეგიულად ღირებულისათვის, როგორიც ქართლი იყო, ქრისტიანობის განმტკიცებისათვის ნებისმიერ დახმარებას.

ამგვარად, მატიანემ გვაუწყა., რომ მეექვსე საუკუნის შუა წლებში ერისთავის გუარამ დიდის ბრძანებითა და განკარგულებით მცხეთაში, იმ ადგილას, სადაც წმ. ნინოს აღმართული ხის ჯვარი იყო ზეცად აზიდული, დაიწყო ეკლესიის მშენებლობა. ეს იყო პატარა ეკლესია, ე.წ. „მცირე ჯვრის“ ტაძარი, სადაც წირვა - ლოცვა უნდა აღსრულებულიყო. ეს იყო მცხეთის ერთი-ერთი უძველესი ეკლესია, რომელშიც ეპოქის ხუროთმოძღვრების გარკვეული მიღწევებია გამოვლენილი.

პატარა ეკლესია საგანგებოდ ამოყვანილ სუბსტრუქციაზე იყო დამყარებული, რომლის შიგნით სიწისქვეშა სათავსი იყო განლაგებული. დღეს ეკლესია ძალზე დაზიანებულია, მაგრამ შესაძლებელია მისი პირვანდელი ფორმების აღდგენა. ეს იყო გეგმაში ჯვრის ფორმის პატარა სწორკუთხა ნაგებობა, რომელიც ორფერდა სახურავით იყო გადახურული. ცენტრალური კვადრატი ამაღლებული იყო სხვა ნაწილებთან შედარებით და ჯვრული კამარით გადახურული. აღმოსავლეთის მხარეს ჯვრის მკლავი ნახევარწრიული აფსიდით სრულდებოდა, სამი დანარჩენი მკლავი სწორკუთხაა. ტაძარს ორი მხრიდან, სამხრეთიდან და ჩრდილოეთიდან, პორტიკები ჰქონდა მიშენებული. შესაბამისად, შესასვლელები იყო სამხრეთიდან და ჩრდილოეთიდან. ტაძარი ორი სარკმლით (დასავლეთისა და აღმოსავლეთის) ნათდებოდა. საკურთხევლის ნაწილი ტაძრის იატაკთან შედარებით ერთი საფუხურით იყო ამაღლებული.

სავარაუდოა, რომ აფსიდის კონქი მოზაიკით იყო შემკული. ამის საფუძველს იძლევა ტაძარში მიკვლეული მოზაიკური კენჭები და მოზაიკისათვის განკუთვნილი თაბაშირის სარჩულის ნაშთები. მოზაიკა ალბათ აფსიდის თაღის პირით მხარესაც ამკობდა. შემორჩენილი მოზაიკური კენჭების მრავალფეროვნება (წითელი, ყვითელი, ლურჯი, თეთრი, ოქროსფერი) ამ მოზაიკური მოხატულობის ფერადოვნებაზე მეტყველებს.

მცხეთის „მცირე ჯვრის“ აგებიდან უნდა გაევლო კიდევ ნახევარ საუკუნეს, რომ შექმნილიყო არა მხოლოდ ქართული, არამედ მსოფლიოს ხუროთმოძღვრების სრულყოფილი ძეგლი - მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძარი, რომელიც საქართველოს საერთო ეროვნულ სიწმინდედ იქცა.

სუმბატ დავითის ძე მოგვითხრობს: „... შემდგომად ამის გუარამისასა ერისთავობდა ძე მისი სტეფანოზ და ძმა დემეტრესი და აშენებდეს ეკლესიასა ჯვარის მცხეთას“.

მაინც, ვინ იყვნენ მცხეთის ჯვრის ტაძრის აღმაშენებელნი, რა მდგომარეობა ეკავათ მათ ქართლის სამეფოში და რას წარმოადგენდა თავად ქართლი მეექვსე საუკუნის დასასრულისათვის. ეს რომ უფრო გასაგები გახდეს, უნდა დავბრუნდეთ ერთი საუკუნით უკან და გავიხსენოთ, რა ვითარება იყო ქართლის სამეფოში ვახტანგ გორგასალის სიკვდილის შემდეგ. მეხუთე საუკუნის მეორე ნახევრის აღმოსავლეთ საქართველოს, კერძოდ, ქვემო ქართლის ნათელი სურათია წარმოდეგნილი იაკობ ცურტაველის „შუშანიკის მარტვილობაში“. ნაწარმოებში კარგად ჩანს აღმოსავლეთ საქართველოში შექმნილი უმძიმესი ვითარება, როდესაც ქრისტიანობა ირანის ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლის ძლიერ იარაღად იქცა. ქართლი ირანისათვის ბიზანტიის წინააღმდეგ წარმოებული ბრძოლის მთავარ ასპარეზად იქცა. ირანი ქართველთაგან სრულ მორჩილებას მოითხოვდა და 532 წელს მან ქართლში მეფის ხელისუფლება გააუქმა. „ვითარცა მეფობა დაესრულა ქართლსა შინა, სპარსნი განძლიერდენ“ - აღნიშნავს მემატიანე.

ქართლის წარჩინებულნი ვერ ურიგდეოდნენ არსებულ მდგომარეობას და ყოველ ღონეს ხმარობდნენ ირანის უღლისაგან გასათავისუფლებლად. მეექვსე საუკუნის 70-იან წლებში ირანის წინააღმდეგ ქართლის აჯანყებამ შედეგი გამოიღო. ქართველებმა მოახერხეს არა მარტო ირანისაგან თავის დაღწევა, არამედ საკუთარი მმართველობის აღდგენაც. „მოქცევაი ქართლისაი“ მოვგითხრობს: „ნელად რა შეკრბა ქართლი და განაჩინეს ერისთავად გუარამ“. ბიზანტიის იმდროინდელმა კეისარმა იუსტინე მეორემ ქართველ სეფეწულს გუარამს კურაპალატობა უბოძა და ქართლის მბრძანებლად აღიარა. ნიშანდობლივია, რომ ქართლის ფეოდალური წრეების წარმომადგენლები ამ დროისათვის ატარებენ ბიზანტიის უმაღლეს საკარისკაცო ტიტულებსა და წოდებებს. ეს იყო ბიზანტიის მძლავრ ქრისტიანულ იმპერისთან ურთიერთობის მიმანიშნებელი მომენტები და იმავდროულად ადგილობრივ ფეოდალურ მმართველთა პოლიტიკური უფლებების დამამტკიცებელი საბუთები, რაც ხელს უწყობდა მათი ავტორიტეტის ზრდას ქვეყანაში.

ბიზანტიური ტიტულებიდან საქართაველოში მეექვსე საუკუნის დამლევს გავრცელებული იყო „კურაპალატი“, მეშვიდე საუკუნის დამდეგიდან კი შემოვიდა მეორე საკარისკაცო ტიტული „პატრიკიოსი“ („პატრიკი“). პატრიკიოსობა კეისრისაგან მიიღო ქართლის ერისმთავარმა სტეფანოზმა, მისი ოჯახის წევრებმა - ძმამ დემეტრემ და ვაჟმა ადრნერსემ კი ვიპატოსის ტიტულები. სწორედ ეს ბიზანტიური ტიტულებია მოხსენებული მცხეთის ჯვრის საკტიტორო წარწერებში (სტეფანოზ პატრიკიოსი, დემეტრე და ადრნერსე ვიპატოსები). ამ ტიტულებში ჩანს ფეოდალური იერარქიის გარკვეული საფეხურები - პატრიკიოსის წოდება ვიპასოსის ტიტულზე უფრო მაღალი იყო.

ამგვარად, მეექვსე საუკუნის დასასრული და მეშვიდე საუკუნის დამდეგი ქართლის სამეფოს სპარსეთის ბატონობისაგან გათავისუფლების, ფეოდალური სახელმწიფოებრიობის განმტკიცების, ფეოდალური ზედაფენების მომძლავრების ეპოქაა. ყველა ნიშნის მიხედვით ეს იყო ქრისტიანული კულტურისა და ხელოვნების განვითარებისათვის განსაკუთრებულად ხელსაყრელი პერიოდი. შემთხვევითი როდია, რომ სწორედ ამ პერიოდში, როდესაც ირანის არტახებიდან გამოხსნილი ქართლის სახელმწფო, რომელიც „ერისმთავრობის“ პერიოდში ფეოდალური ურთიერთობების მძლავრი განვითარების გზას დაადგა, იწყებს მცხეთის ჯვრის დიდებული ტაძრის მშენებლობას. ეს იყო ქვეყნის ეროვნული ძალების აღმავლობის, სარწმუნოების სიმტკიცის, მხატვრული შემოქმედების მაღალი დონის ურყევი სიმბოლო.

ამ სრულყოფილი ხუროთმოძღვრული ძეგლის შექმნა შესაძლებელი გახდა ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკური და ეკონომიკური პროცესების წყალობით, ეროვნული თვითშეგნებისა და სარწმუნოებრივი პოზიციის განმტკიცების ვითარებაში. ამ თავლსაზრისით ძალზე მნიშვნელოვანი ფაქტი იყო ქართლის ერისმთავართა მიერ მეექვსე საუკუნის ბოლოს მონეტაზე მაზდეანური სიმბოლოს - ცეცხლოვანი საკურთხევლის - გვერდით ჯვრის გამოსახულების მოთავსება (მეექვსე საუკუნის 80-იან წლებში მოჭრილი ერისთავ გურგენის მონეტა). სასანური ტიპის ქართულ მონეტაზე ქრისტიანობის სიმბოლოს - ჯვრის გამოჩენა ეროვნული სიმტკიცის გამოვლინებაა. სასანური ტიპის მონეტებზე, ჩვეულებრივ, პირის მხარზე მეფის გამოსახულება თავსდებოდა, ზურგის მხარეზე კი მაზდეანური საკურთხეველი ღვთაებრივი ცეცხლით, რომელსაც ორი მცველი ედგა დარაჯად. ქართლის ერისმთავარმა სტეფანოზმა კიდეზე თავისი დაქარაგმებული სახელი მოათავსა (ასომთავრული), ხოლო მაზდეანურ საკურთხეველზე ჯვარი აღამართვინა. 90-იან წლებში სტეფანოზ მეორემ კი თავისი სახელი, ასომთავრულით შესრულებული, უკვე სრულად მოათავსა მონეტის პირის მხარეზე, მონეტის ცენტრში, მეფის გამოსახულების გვერდით, ზურგის მხარეზე კი საკურთხეველზე კვლავ ჯვარი გამოსახა. ასე თავისებურად აირეკლა ქართულ მონეტაზე ქვეყნის საგარეო პოლიტიკური და სოციალური პროცესები.

ქართლის ფეოდალური საზოგადოების მომძლავრების ნათელი დადასტურებაა სტეფანოზ პირველისა და მისი ოჯახის ცდითა და გარჯით აგებული მცხეთის ჯვრის წმინდა ტაძარი. ტაძარმა მოიცვა წმ. ნინოს აღმართული ჯვარი, რომლის კვარცხლბეკი დღესაც შემონახულია ეკლესიაში. მცხეთის ჯვრის ტაძარმა გაუძლო ჟამთა სვლას და დღემდე აოცებს მნახველს თავისი სრულყოფილებითა და ჰარმონიულობით.

გასაოცარია ტაძრის ადგილმდებარეობა მაღალი მთის წვერზე, საიდანაც მტკვრისა და არაგვის შესართავისა და ძველი დედაქალაქის ფანტასტიკური პანორამა იშლება. თვით ტაძარი ისეა შერწყმული კლდესთან, რომ შორიდან ხელთუქმნელ ძეგლად აღიქმება. ტაძართან მიახლოებასთან ერთად მკაფიო ხდება მისი კედლების მწყობრი, დახვეწილი წყობა. იგი აგებულია ქვიშაქვის შესანიშნავად გათლილი კვადრებისაგან, რომელთა წყობა კედლის სიბრტყეს განსაკუთრებულ ესთეტიკურ ღირსებას მატებს. ტაძართან მიახლოებისას თანდათან იკვეთება მისი არქიტექტურული ფორმების თავისებურებანი, ხუროთმოძღვრული მასების იდეალური გაწონასწორებულობა. ტაძრის ფორმების განაწილება ღრმად გააზრებულ სისტემას ემყარება, მის გარეგნულ მასებში ნათლად იკითხება ნაგებობის შიგა დანაწევრება.

ტაძრის ცენტრალურ ნაწილს აგვირგვინებს დაბალ რვაწახნაგა ყელზე დაყრდნობილი გუმბათი, რომელიც განსაზღვრავს ტაძრის შიდა სივრცის ხასიათს. ეს არის ჯვრის ფორმის ნაგებობა, რომლის ყოველი მკლავი ნახევარწრიული აფსიდითაა დასრულებული, ყოველ აფსიდას კამარა - კონქი აგვირგვინებს. აქედან წარმოდგება ამ ტიპის ტაძრის სახელწოდება ტეტრაკონქი (ბერძნულად („ოთხ-კონქიანი“). ტაძრის აღმოსავლეთ-დასავლეთის ღერძი ცოტათი დაგრძელებულია აფსიდების წინ დამატებითი მოცულობების (ბემების) გამო. მკლავებს შორის კუთხეებში თითო ოთახია დამატებული, რომლებიც გუმბათქვეშა სივრცეს ღრმა ნიშებით უკავშირდება. ამგვარად შექმნილია ტაძრის ერთიანი მონუმენტური სივრცე, რომელშიც წამყვანი როლი ეკუთვნის გუმბათის ნახევრსფეროს. მას აკომპანიმენტივით ეპასუხება აფსიდების კონქების ფორმები და როგორც ტაძრის სივრცის თანხმიან ნაწილთა გამაერთიანებელნი - კუთხის სათავსოები და გარდამავალი ნიშები.

მეექვსე საუკუნის ქრისტიანული ღმრთისმსახურება უკვე სავსებით ჩამყალიბებულია და ტაძრის აგებულებაში კარგად არის გათვალიწინებული ლიტურგიისათვის აუცილებელი პირობების შექმნა.

ტაძრის მთავარი ნაწილია საკურთხეველი. ქრისტიანულ ტაძარში იგი, როგორც წესი, აღმოსავლეთის მხარეს არის მოთავსებული. ჯვრის ტაძარში საკურთხეველი ტაძრის დანარჩენ ნაწილებთან შედარებით ამაღლებულია სამი საფეხურით. საკურთხევლის მთელ კედელს გასდევს სამ საფეხურად განლაგებული ადგილები ღვთისმსახურთათვის. საკურთხევლის გვერდებზე ორი პატარა სათავსოა: სადიაკვნო და სამკვეთლო. დასავლეთის მხარესაც ორი ანალოგიური სივრცეა გამოყოფილი. სამხრეთ-დასავლეთის სათავსოს დანიშნულება გაირკვა იქ აღმოჩენილი წარწერების მეშვეობით: „წყალობითა ღრმთისაითა და შეწევნითა ჯვარისაითა მე თემესტია, მხევალმან ქრიტეისმან აღვაშენე ესე სახსენებლად სულისა ჩემისა, თაყვანისცემლად დედათა“. ამ კუთხის სათავსოს სამხრეთიდან ცალკე შესასვლელი აქვს. როგორც ჩანს, ეს ოთახი განკუთვნილი იყო „დედათა“ ე.ი. ქალთა სამყოფლად. შესაძლოა, მისი ანალოგიური ჩრდილო-დასავლეთის კუთხის ოთახი დიდებულთათვის, ერისთავთა ოჯახის წევრთათვის იყო განკუთვნილი.

ტაძრის შესასვლელები შექმნილია სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მხრიდან. ტაძარში შესულ ადამიანს თვალწინ უეცრად გადაეშლება მთელი შიდა სივრცე. ეს სივრცე კი მართლაც რომ შთამბეჭდავია. შესვლისთანავე გიტაცებთ ერთიანი, მწყობრი, საგანგებოდ ორგანიზებული ნათელი სივრცე, რაც მიღწეულია ტაძრის ნაწილთა არაჩვეულებრივი /არმონიული შეთნხმებით. უნებურად გეუფლებათ სიმშვიდისა და დიდებულების გრძნობა. რაც გამოწვეულია ხუროთმოძღვრული ფორმების გასაოცარი თანაბარზომიერებით. გუმბათის ნახევარსფერული ფორმა განსაზღვრავდა სივრცის ხასიათს. ამაში კი დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა განათებას. მთავარი შუქი იღვრებოდა გუმბათის ყელში გაჭრილი, ოთხი სარკმლიდან, აზრობრივად მთავარი ნაწილის - საკურთხევლის აფსიდის სამი სარკმელი უხვი შუქით ხაზს უსვამდა საკურთხევლის მნიშვნელოვანებას. განათებაში აქტიურად იყო ჩართული სამხრეთის მხარეს გაჭრილი კარი და სარკმელი. ერთი საკმელი იყო დასავლეთის აფსიდში, ჩრდილოეთის მხარეს კი მხოლოდ შესასვლელის ღიობიდან შემოსული შუქი ანათებდა.

შიდა სივრცის განმსაზღვრელი იყო გუმბათქვეშა კვადრატის მოცულობა. გუმბათქვეშა კვადრატთან გუმბათის სიმრგვალეზე გადასვლა ხდებოდა პატარ-პატარა თაღების სისტემით. ე.წ. ტრომპებით, რაც ქმნიდა ორგანულ კავშირს გუმბათის ნახევარსფერულ სივრცესთან.

ტაძრის შიდა სივრცის დიდებულებისა და მონუმენტურობის შეგრძნებას ისიც აძლიერებს, რომ ტაძარი შიგნით არ იყო შელესილი, არც მოხატული. კედელი, ქვის წყობის თავისებური გრაფიკული ნახატით, არ საჭიროებდა დამატებით სამკაულს. შესაძლოა, მხოლოდ საკურთხეველში ყოფილიყო მოზაიკური სამკაული.

ახლა შევეცადოთ ტაძრის გარეგან მასებში ამოვიკითხოთ მისი არქიტექტურული ფორმები, გავერკვეთ მის ნაწილთა ურთიერთმიმართებებში. ტაძრის ჯვრული გეგმა მკაფიოდ აისახა მკლავების ორფერდა გადახურვაში.

უფრო დაბალი კუთხის ნაწილები ცალფერდა სახურავებითაა გადახურული. გუმბათის კუბურ ფორმას სიმეტრიულად ერთვის ოთხი მხრიდან წახნაგოვანი აფსიდების უფრო დაბალი შვერილები.

უდიდესი ოსტატობით არის გადაწყვეტილი ჯვრის ტაძრის ფასადები. ოთხივე ფასადი ერთნაირი მოხაზულობისაა, ამასთანავე, გათვალისწინებულია თითოეული მათგანის მნიშვნელობა და დანიშნულება ტაძრის საერთო ანსამბლში. ყოველი ფასადის ცენტრში გამოიყოფა სამწახნაგა შვერილი, რომელიც ნიშებით უკავშირდება კედლის გლუვ ნაწილებს. შვერილები შეესაბამება ჯვრის მკალვების მომგვალებებს ტაძრის შიგნით, ნიშები კი კუთხის სათავსოებს აღნიშნავენ.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ჯვრის ხუროთმოძვარმა პირველად ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორიაში ბრწყინვალედ გადაწყვიტა ფასადების შექმნის ამოცანა და მცხეთის ჯვარი იქცა ეტალონად ფასადების გააზრებისა და შექმნისათვის.

ჯვრის ტაძრის მდებარეობის გამო (ტაძარი ჩრდილოეთიდან ემიჯნება მცირე ჯვარს, დასავლეთის მხარე კი კლდის პირზეა მიბჯენილი) მთავარი ყურადღება ორ ფასადზეა გამახვილებული - აზრობრივად უპირატეს აღმოსავლეთის ფასადზე და სამხრეთის ფასადზე. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აღმოსავლეთის თასადის მხატვრული გადაწყვეტა.

აღმოსავლეთის ფასადზე საკურთხევლის შვერილის სამ წახნაგზე სამი სარკმელია გაჭრილი. ყოველი სარკმლის თავზე საგანგებო რელიეფურ ჩარჩოებში ტაძრის მშენებელ ერისმთავართა რელიეფური გამოსახულებებია მოთავსებული. ცენტრში - ქრისტეს წინაშე მუხლმოდრეკილი ერსმთავარი სტეფანოზ პირველია გამოსახული, მის თავთან ლამაზი ასომთავრული წარწერაა: „ჯვარო მაცხოვრისაო, სტეფანოზ, ქართლის პატრიკიოსი შეიწყალე“.

სტეფანოზისაგან მარჯვნივ (სამხრეთის წახნაგზე) ასევე მუხლმოყრილი ფიგურაა. მის ზემოთ ანგელოზია გამოსახული. ფონზე წარწერაა: „წმინდაო მიქელ მთავარანგელოზო, დემეტრეს ვიპატოსსა მეოხ ეყავ“. ამ გამოსახულების სიმეტრიულად პორტეტული წყვილია მუხლმოყრილი. მათ თავზეც მფარველი ანგელოზია გამოსახული. წარწერა გვამცნობს: „წმიდაო გაბრიელ მთავარანგელოზო, ადრნერსეს ვიპატოსსა მეოხ ეყავ“. პატარა ფიგურის წარწერა დაზიანებულია, განირჩევა მხოლოდ „...ნერსეს ძე“ (ე.ი. ადრნერსეს ძე).

ჯვრის ტაძრის აღმოსავლეთის ფასადზე გამოსახული პიროვნებების შეჯერება ქართული მატიანეების ცნობებთან ძეგლის ზუსტი დათარიღების საშუალებას იძლევა - 586/87 – 604/5წწ. ისტორიული საბუთებიდან და ჯვრის რელიფური პორტრეტების წარწერებიდან ირკვევა, რომ ჯვრის ტაძარი აუშენებია ქართლის ერისმთავართა საგვარეულოს. მას აგებდა ერისმთავართა ოჯახის ორი თაობა, ჯერ ერისმთავარი სტეფანოზ პირველი, ქართლის პატრიკიოსი, შემდეგ მისი ძმა ადრნერსე და ბოლოს მისი ძე სტეფანოზ მეორე.

ამრიგად, ქართული ხუროთმოძღვრების ბრწყინვალე ნიმუში - მცხეთის ჯვარი საქართველოს ისტორიის უაღრესად მნიშვნელოვანი ეპოქის მჭევრმეტყველი საბუთიცაა. იგი აღიმართა, როგორც სიმბოლო ძლიერი ფეოდალური სახელმწიფოსი. ჯვრის ტაძარი ქართლის სამეფოს მთავარ სიწმინდედ იქცა.

ჯვრის აღმოსავლეთის ფასადის რელიეფური პორტრეტები მრავალმხრივ არის მნიშვნელოვანი. გარკვეული პირობითობისა და განზოგადების მიუხედავად, რაც დამახასიათებელი იყო შუა საუკუნეების რელიგიური ხელვონებისათვის, ცხადია, რომ ოსტატის მიზანს წარმოადგენდა ერისმთავართა ოჯახის წევრები გარკვეულად მათთვის დამახასიათებელი ნიშნებით გამოესახა. განსხვავებულადაა გადმოცემული ერისმთავართა თმის ვარცხნილობა, წვერ-ულვაში. განსაკუთრებული გულმოდგინებით არის გამოსახული რეალურად არსებული ქართული ჩაცმულობა, კოსტიუმის თარგი, მისი დეტალები, სამკაული. ერისმთავართ მოსავთ მძიმე ფარჩის ქსოვილის საგანგებოდ შემკული საზეიმო ტანსაცმელი: მუხლს ქვემოთ ჩამოსული ჩოხის მსგავსი კაბა ცრუსახელოთი. კაბა გულზე, მაჯებთან და ქობაზე ნაქარგობით არის შემკული. ქვემოთკენ შევიწროებული შარვალიც კოჭებთან ამოქარგულია. შიგნით აცვიათ ქულაჯის მსგავსი სამოსი - პერანგი.

ერისმთავართა საგვარეულოს კიდევ ერთი წევრია გამოსახული სამხრეთის ფასადზე. სარკმლის თავზე წარმოდგენილია წმ. სტეფანეს წინაშე მუხლმოყრილი პერსონაჟი. იქვე წარწერაა: „წმიდაო სტეფანე, ქობულ - სტეფანოზი შეიწყალე“. ქობული უწვერულვაშო ჭაბუკია. მას განსხვავებული სამოსელი მოსავს. ნაოჭებიანი გრძელი კაბა ქამრით აქვს დამშვენებული. ქამარი ჭედური საკიდებით არის შემკული. ქობულის კოსტიუმიც მდიდრულად არის შემკული ყელთან და ქობაზე.

ამავე სამხრეთის მხარეს, გუმბათის ყელის ერთ-ერთ წახნაგზე  მუხლმოდრეკილი პატარა ფიგურაა ვედრების პოზაში. მას არავითარი წარწერა არ ახლავს. შესაძლოა, ამგვარად გამოსახა საკუთარი თავი ტაძრის ხუროთმოძღვარმა.

მცხეთის ჯვრის ტაძრის აღმშენებელ ფეოდალთა ორიგინალური რელიფური პორტრეტები შუა საუკუნეების მონუმენტური პორტრეტის ღირსშესანიშნავი ნიმუშებია. ქვეყნის მთავარ სიწმინდეზე, მის მთავარ - აღმოსავლეთის ფასადზე ტაძრის მშენებელთა, საერო პირთა გამოსახვა საზოგადოების განვითარების გარკვეული დონის მანიშნებელია. საქართველოს ფეოდალური ურთიერთობების გაძლიერების ეს პროცესი გარკვეულად ეხმიანება ადრებიზანტიურ ხანაში იმპერიაში არსებულ პოლიტიკურ და სოციალურ ვითარებას. კეისრის უზენაესობა „ღვთაებრივ“ ხასიათს იღებს, რაც საინტერესოდ აისახა ხელოვნების ნაწარმოებებში. ამ დროს ჩნდება იმპერატორთა, დიდ ფეოდალთა გამოსახულებები მაცხოვრის, ღმრთისმშობლისა და წმინდანთა წინაშე. ამით შუა საუკუნეების ფეოდალური ხელისუფლება თავის „ღვთით რჩეულობას“ ამტკიცებდა. მეექვსე-მეშვიდე საუკუნეებში განსაკუთრებით გაღრმავდა ღვთიური მფარველობისა და ხმნის იდეა, გაძლიერდა ციური მფარველობის - ღმრთისმშობლისა და წმინდანების კულტი. ეს იყო ნიშნები, რომლებიც მოასწავებდა პოლიტიკურ და სოციალურ ურთიერთობათა ახალი სისტემის შექმნას.

ფედალიზაციის პროცესების განვითარებამ საქართვლეოში მეექვსე-მეშვიდე საუკუნეებში, რაც ასე სრულად არის გახსნილი ქართულ საისტორიო მწერლობაში, ღრმა კვალი დაამჩნია ხელოვნებას, შეიქმნა პირობები პორტრეტის არსებობისათვის. ადრეულ შუა საუკუნეებში ქართული ხელოვნების განვითარების გათვალისწინება გვიჩვენებს, რომ ერთადერთი სფერო, სადაც შეიძლებოდა პორტრეტის განვითარება, იყო რელიეფი. ამიტომაცაა, რომ შუა საუკუნეების უძველესი ქართული მონუმენტური პორტრეტის კლასიკური ნიმუშები შეიქმნა მცხეთის ჯვრის საფასადო რელიეფებზე.

მეორე სფერო, სადაც განვითარდა ქართული რელიეფური პორტრეტი ამ ადრეულ ეპოქაში, ქვაჯვარების რელიეფური სვეტები იყო. მათ წახნაგებზე მცხეთის ჯვრის თანადროული არაერთი რელიეფური პორტრეტია შემონახული დღემდე. ქართველ ფეოდალთა პორტრეტები ამკობს ქვასვეტებს დმანისიდან, ბოლნისიდან, დავათიდან, ბალიჭიდან, ბრდაძორიდან, კატაულადან. ბევრი მათგანი ანონიმურია, მაგრამ ზოგიერთზე სახელებიცაა შემორჩენილი: ათანასე, შერგილი, კონსტანტი, გრიგოლ და სხვა.

აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთ პორტრეტს თან ახლავს სახელთან ერთად ფეოდალის ტიტულიც. ასე მაგალითად, ჯვრის კვარცხლბეკზე აბასთუმნიდან  ვკითხულობთ: „... მამფალი არშუშა პატრიკიოსი“. წრომის სტელაზე- „..მამასახლისი გრიგოლ“, კატაულას ქვასვეტზე - „გრიგოლ ვიპატოსი“. მნიშვნელოვანია, რომ მცხეთის ჯვრის ტაძრის ფასადზე გამოსახული ერისთავის ბიზანტიური ტიტული („ვიპატოსი") გვხვდება ქვაჯვარაზე წარმოდგენილი დიდებულის - გრიგოლის პორტრეტთანაც. ცხადია, რომ ქვაჯვარათა აღმართვა მეექვსე-მეშვიდე საუკუნეების საქართველოში მაღალი ფეოდალური წრეების პრივილეგიას წარმოადგენდა, რითაც ისინი განამტკიცებდნენ თავის უპირატესობას საზოაგადოების დანარჩენ ნაწილზე. ქართულ ქვასვეტთა რელიეფური პორტრეტები მცხეთის ჯვრის კტიტორთა პორტრეტებთან ერთად შუა საუკუნეების ქართული საზოგადოების მაღალი ფენების წარმომადგენელთა საინტერესო გამოსახულებებს გვთავაზობს. მცხეთის ჯვრის რელიეფური პორტრეტები არა მხოლოდ ძველი ქანდაკების საინტერესო ნიმუშებია, არამედ იმ შორეული ისტორიული ეპოქის მრავლისმეტყველი საბუთებიც.

მცხეთის ჯვარზე ქანდაკებები მხოლოდ აღმოსავლეთის ფასადზე როდია მოთავსებული. ტაძრის მთავარი (სამხრეთის) შესასვლელის თავზე, ტიმპანის ნახევარწრიულ არეზე დიდი რელიეფური კომპოზიციაა მოთავსებული: ორ ანგელოზს უკავია მედალიონი ტოლმკლავა ჯვრით. ეს არის ქრისტიანობის ადრეულ პერიოდში დიდად გავრცელებული თემა „ჯვრის ამაღლება“, რომელიც ქართველმა ოსტატმა იშვიათი მხატვრული ალღოთი მოარგო ტიმპანის არეს. რელიეფის აზრობრივი და მხატვრული ცენტრია დიდი ზომის ჯვარი, რომლის მკლავები  რელიეფური რგოლებითაა დასრულებული, რაც ძვირფასი ლითონის ჯვრების პატიოსანი თვლებით შემკობის იმიტაციას წარმოადგენს.

უდიდესი ოსტატობა ჩანს არა მხოლოდ კომპოზიციის აგებაში, მის მორგებაში ნახევარწრიულ არესთან, არამედ წმინდა პლასტიკურ დამუშავებაში, ანგელოზთა სიმეტრიული ფიგურების მოძრაობა, პლასტიკური ჟესტები, სამოსლის დრაპირების გადმოცემა ნიჭიერი მხატვრის ხელსა და თვალს ავლენს. ნატიფად და ელეგანტურად არის გადმოცემული ფრენის დროს ანგელოზთა სხეულებზე შემოტმასნული თხელი სამოსელი, ზუსტად არის შესრულებული ლაღად გაშლილი ფრთების ფორმა, მათი ფაქტურა. მედალიონის ქვემოთ სიმეტრიულად გაშლილი, კარგად გამოძერწილი ორი ფოთოლი დამატებით ელფერს მატებს ამ დახვეწილ რელიეფურ გამოსახულებას.

სამხრეთის მხარესვე არის კუთხის ოთახის შესასვლელი. ამ მცირე შესასვლელის თავზე „ქრისტეს ამაღლების“ რელიეფური სცენაა მოთავსებული. ჟამთა სიავისაგან რელიეფი ძლიერადაა დაზიანებული.

მცხეთის ჯვარი ძველი ქართული  და მსოფლიო ხუროთმოძღვრების სწორუპოვარი ძეგლია. ტაძრის ეს ტიპი შეიქმნა და განვითარდა ქართულ ნიადაგზე. მას უშუალოდ უსწრებდა წინ მეექვსე საუკუნის ნინოწმინდის სახელგანთქმული საეპისკოპოსო ტაძარი კახეთში, მიძღვნილი საქართველოს განმანათლებლისადმი. ნინოწმინდა მცხეთის მცირე ჯვრის აგების ეპოქას განეკუთვნება (მეექვსე საუკუნის შუა წლები).

მცხეთის ჯვარი თაყვანისცემის წმინდა ადგილი იყო მთელი საქართველოსთვის. ათასობით მორწმუნე მიემართებოდა წმინდა ნინოს ჯვრით კურთხეული ადგილისაკენ. „შესაკრებელსა შორის მტკვრისა და არაგვისასა" მდებარე ჯვრის ტაძარი იქცა ნიმუშად, რომელსაც იმეორებდნენ ქართველი ხუროთმოძღვრები ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში. მცხეთის ჯვრის არქიტექტურული ფორმებით არის შთაგონებული ეკლესიები ატენში (ქართლი), ძველ შუამთაში (კახეთი), მარტვილში (სამეგრელო). ქართული ხუროთმოძღვრება ამით ავლენდა თავის ერთიანობას, ეროვნულ თავისთავადობას.

მცხეთის ჯვრის მშენებლობის ეპოქა საქართველოში მრავალმხრივ იყო მნიშვნელოვანი. ეს იყო ფეოდალური სახელმწიფოს მომძლავრების ხანა, ქვეყნის შემოქმედებით ძალთა აღმავლობის ხანა. საქართველო ამ დროს აქტიურად იყო ჩართული მსოფლიოს მნიშვნელვოან პოლიტიკურ მოვლენებში, ჩართული იყო ქრისიანული კულტურის საერთო განვითარებაში.

საქართველოში ამ დროს ფართოდ გაიშალა სამშენებლო საქმიანობა. საკმარისია გავიხსენოთ მეექვსე საუკუნის ისეთი ძეგლები, როგორიცაა ურბნისის, ჯავახეთის წყაროსთავის, თბილისის ანჩისხატის ბაზილიკები, ქვემო ბოლნისის, ნეკრესის ეკლესიები. ამ დროს შენდება ჯვრული გეგმის გუმბათიანი ეკლესიები: შიო მღვიმის მონასტრის ძველი ეკლესია, ძველი გავაზის, ძველი შუამთისა და სხვა ეკლესიები. მეშვიდე საუკუნის პირველ ნახევარში აიგო წრომის დიდებული ტაძარი, სამწევრისის ეკლესია, სამხრეთ საქართველოში იშხანისა და ბანას საეპისკოპოსო ტაძრები.

მრავალი ტაძარი აიგო საქართველოს კურთხეულ მიწაზე, მაგრამ კვლავაც მიუღწეველ მწვერვალად რჩება ადამიანის ხელით შექმნილი საოცრება - მცხეთის ჯვრის ტაძარი, ადამიანის ნიჭიერების, მისი სულის უძლეველობისა და უკვდავების უბადლო ძეგლი. მის ქვათა წყობაში ზეადამიანური შთაგონებაა განსხეულებული.

მცხეთის ჯვარი აიგო, როგორც ეროვნული სულის განსახიერება. ასეთად მიიჩნევდა მას ყოველი ქართველი, ასეთად რჩება იგი ჩვენთვის დღესაც, მისი აგებიდან თოთხმეტი საუკუნის შემდეგ.

ჯვრის ტაძრის არქიტექტურული ფორმები გვიჩვენებს ქართველ ხუროთმოძღვართა შემოქმედების თავისუფლებასა და ორიგინალობას. გენიალურმა ხუროთმოძღვარმა ამ ნაგებობაში ფორმის საოცარ დასრულებულობას, პროპორციების დახვეწილ თანაფარდობას, პლასტიკური დეკორის სრულყოფას მიაღწია. მცხეთის ჯვრის შექმნის ეპოქა შემთხვევით როდია კლასიკურ ხანად მიჩნეული ქართული ხელოვნების ისტორიაში. ამ ძეგლში მიღწეული დონე - გეგმის მკაფიობა, კონსტრუქციათა სრულყოფილება, პროპორციების ჰარმონიულობა, გაწონასწორებულობა და დიდებულება სამშენებლო ხელოვნების ჭეშმარიტად კლასიკურ ხასიათზე მიუთითებს. სწორედ ამ კლასიკური ეპოქის მწვერვალად გვევლინება მცხეთის ჯვრის დიდებული ტაძარი.