წიგნი I
I რას წარმოადგენს დანაპირები თემა
ვირჩიე, წერილობით გადმომეცა სამღვდელო მოციქულთა მონაცვლეობანი და, ამასთან, ისიც, თუ, ჩვენი მაცხოვრის შემდეგ თვით ჩვენამდე განვლილ დროში, რაოდენთა და რაზომთა საქმეთა აღსრულება გვეუწყება, შესაბამისად ეკლესიის ისტორიისა, ანთუ რაოდენნი უწინამძღვრებდნენ და წინამდგომობდნენ მას სახელოვნად ყველაზე უფრო გამორჩეულ სამრევლოებში; თუ რამდენი პიროვნება, თაობიდან თაობამდე ზეპირად თუ ნაშრომების მეშვეობით შუამავლობდა ღვთის სიტყვას; თუ ვინ, რამდენი და როდის ახლის შექმნის წადილით ცთომილების უკიდურესი ზღვრისაკენ მოსწრაფე საკუთარ თავს აცხადებდა ცრუ ცოდნის1 შემომტანად და როგორც მძვინვარე მგელი დაუნდობლად ანადგურებდა ქრისტეს სამწყსოს (შდრ. საქმე 20,29); ამასთან იმასაც, თუ რა შეემთხვა იუდეველთა მთელ ერს ჩვენი მაცხოვრის წინააღმდეგ შეთქმულების განხორციელებისთანავე; შემდეგ, თუ რამდენი წარმართი, როგორ და როდის ებრძოდა ღვთის სიტყვას, და თუ რას წარმოადგენდნენ ისინი, ვინც მისი გულისთვის სხვადასხვა დროს სისხლის ღვრითა და ტანჯვით განვლეს ასპარეზობა; ამის შემდეგ კი ვისაუბრებ ჩვენი დროის მოწამეობრივ ღვაწლთა შესახებაც და ყველა მათგანზე (მოწამეებზე – მთარგ.) გადმოვლენილ ჩვენი მაცხოვრის მადლსა და მოწყალებაზე. და ვიწყებ არა ნხვა რამით, არამედ ჩვენს მაცხოვარსა და უფალთან დაკავშირებული ღვთის განგებულებით. მაგრამ ჩემი განზრახვა აქედანვე ითხოვს, რომ კეთილგანწყობილმა მკითხველმა მომიტევოს: ვაღიარებ, რომ ჩემს ძალას აღემატება დანაპირების სრულად და დანაკარგის გარეშე შესრულება, რადგან პირველი ვართ, ვინც ახლა შევდივართ ამ საკითხში და ვიწყებთ როგორც რამ უკაცრიელ და უვალ გზაზე სვლას. ღვთისგან ვითხოვთ გზამკვლევს და უფლის ძალის შეწევნას, და არანაირი იმედი არა გვაქვს, რომ ჩვენამდე ვინმეს მიერ ნავალ შიშველ კვალს მივაგნებთ, თუ არა იმ მცირე გამონაკლისებს, რომელთა მეშვეობით სხვებმა გზის სხვადასხვაგვარად გავლით გარკვეულ ჟამთა ამბები დაგვიტოვეს, მათი ხმები შორს აღმართული ჩირაღდნებივითაა და ზემოდან როგორც შორეული საგუშაგოდან ღაღადებენ და შეგვაგონებენ, თუ საითკენ უნდა ვიაროთ თხრობის მოგზაურობის უცთომელი და უსაფრთხო მსვლელობისათვის. ახლა ჩვენს წინ მდებარე საკითხის სასარგებლოდ თვით მათ გაფანტულ მოგონებებს წარვუძღვებით, ძველი მწერლების სათანადო გამონათქვამებს შემოვკრებთ და მათ როგორც გონისმიერი ბაღის ყვავილებს დავკრეფთ. ვეცდებით ისტორიული თხრობის მეშვეობით მათ მივცეთ ერთიანი სხეული, მოხარულნი გადავარჩინოთ, თუ ყველა არა, ჩვენი მაცხოვრის მოციქულთა განსაკუთრებით გამოჩენილ მონაცვლეების ღირშესანიშნავი, ჯერ კიდევ შემორჩენილი მოგონებები. მე კი ამ საკითხს შრომა-გარჯით უნდა შევუდგე, რადგან აქამდე არცერთ საეკლესიო მწერალს არ გამოუჩენია მოშურნეობა მწერლობის ამ დარგში; ვიმედოვნებ, რომ ამ შრომის დიდი სარგებელი ცხადი იქნება მათთვის, ვინც საფუძვლიანად არის ისტორიაში განსწავლული. მათი შეჯამება ადრე უკვე ჩამოვაყალიბე „ქრონიკებში“2, ხოლო მათი თხრობის სრულად გადმოცემა მსურდა აქ წარმოდგენილ ნაშრომში.
როგორც ვთქვი, ჩემი სიტყვა იწყება ქრისტესთან დაკავშირებით შემეცნებული, ადამიანზე აღმატებული და დიდებული განგებულებითა და ღვთისმეტყველებით. და რადგან წერილობით უნდა გადმოვცეთ საეკლესიო ამბების ისტორია, ალბათ აუცილებელი იქნება დავიწყოთ თავიდან, ქრისტესთან დაკავშირებული პირველი განგებულებიდან, რომელიც უფრო ღვთიურია ვიდრე მრავალს მიაჩნია, და რადგან მისგან გავხდით ჩვენი ჩვენი სახელის (ქრისტიანის – მთარგ.) ღირსი.
II ძირითადი შეჯამება ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის, ღვთის ქრისტეს წინარეარსებობისა და ღვთისმეტყველების შესახებ
ორმაგი არის მისი ბუნება: ერთი მხრივ, მსგავსია სხეულის თავის (შდრ I კორ. 11,3), – რაც შეიცნობა ღმერთად, მეორე მხრივ, შეიძლება შევადაროთ ფეხებს, – რაც თვით ჩვენი ხსნის გამო შეიმოსა, ჩვენი მსგავსი ვნებების მქონე ადამიანურობა. ჩვენს მიერ შემდეგი ამბების თხრობა ალბათ სრული იქნება, თუ მასთან დაკავშირებულ მთელ ისტორიას ყველაზე მთავარი და ძირითადი სიტყვით დავიწყებთ. ამით ქრისტიანობის დასაბამიერ სიძველესაც და ღვთიურობასაც ვაჩვენებთ მათ, ვინც მას მიიჩნევენ როგორც ახალს და უცხოს, გუშინდელი დღის უწინარეს რომ არ გამოჩენილა.
თვითონ ქრისტეს ბუნებისა და არსის წარმომავლობისა და ღირსების აღსაწერად ალბათ არანაირი სიტყვა არ იქნება საკმარისი, რასაც ღვთის სული წინასწარმეტყველთა მიერ ამბობს: “მის წარმომავლობას ვინ მოგვითხრობს?” (ეს. 53,8; მათ. 11,27), რადგან არც მამა იცის ვინმემ, თუ არა მხოლოდ ძემ, არც ძე შეუცვნია ოდესმე ვინმეს ღირსებისამებრ, თუ არა მხოლოდ მის მშობელ მამას, უწინარეს ქვეყნიერებისა არსებული სინათლე და უწინარეს საუკუნეთა მყოფი გონიერი და არსებითი სიბრძნე, დასაბამიდან მამასთან მყოფი ცოცხალი ღმერთი-სიტყვა (შდრ. იოან. 1,9-10; იგავ. 8,23); ვინ შეძლებს მამის გარდა წმინდად შეიმეცნოს მთელი ხილული და უხილავი ქმნილებისა და შემოქმედების უწინარესი ღმერთის პირველი და ერთადერთი ნაშობი (შდრ. იოან. 1,4; კოლ. 1,15-16), ციური მოაზროვნე და უკვდავი მხედრობის მხედართმთავარი (შდრ. იოს. 5,14), დიდი თათბირის ანგელოზი (შდრ. ეს. 9,6), მამის გამოუთქმელი აზრის აღმასრულებელი, მამასთან ერთად ყოვლიერების შემოქმედი, მამის შემდეგ ყოვლიერების მეორე მიზეზი, ღვთის ნამდვილი მხოლოდშობილი შვილი, ყოველივე დაბადებულის უფალი და ღმერთი, რომელმაც მამისაგან მიიღო სამეფო ძალაუფლება და მპყრობელობა, ამასთან თვით ღმრთეება, ძალა და პატივი. მის შესახებ წმინდა წვრილის საიდუმლო ღვთისმეტყველების მიხედვით, – “დასაბამში იყო სიტყვა, და სიტყვა იყო ღმერთთან და ღმერთი იყო სიტყვა; ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და მის გარეშე არაფერი არ შეიქმნა” (იოან. 1,1-3). ეს არის დიდი მოსეს სწავლებაც, როგორც ალბათ ყველა წინასწარმეტყველთაგან უძველესის, რომელიც ღვთის სულით ყოველივეს დაარსებისა და მოწესრიგების აღმწერელი ასწავლის, რომ მთელი ქვეყნიერების შემქმნელმა და მომწესრიგებელმა თვით ქრისტეს და არა სხვა ვინმეს, ანუ ცხადია თვით ღვთიურ და მის პირმშო სიტყვას დაუთმო ქვემდგომთა შექმნა და მასთან ბჭობდა ადამიანის შექმნაზე. იგი ამბობს: “რადგან თქვა ღმერთმა: “შევქმნათ ადამიანი ჩვენი ხატისა და მსგავსების მიხედვით” (შესაქ. 1,26). ეს სიტყვა დადასტურებულია სხვა წინასწარმეტყველებისგანაც, რასაც საგალობლებში ღვთისმეტყველებენ: “მან თქვა და შეიქმნა, მან ბრძანა და დაეფუძნა” (ფს. 32,9; 148,5). მას (მოსეს – მთარგ.) შემოყავს, ერთი მხრივ, მამა და შემოქმედი როგორც ყოველივეს წინამძღოლი და სამეუფო წამისყოფით მბრძანებელი, მეორე მხრივ კი, ღვთიური სიტყვა, რომელიც არ განსხვავდება ჩვენდამი ნაუწყებისაგან, და არის მამისეული ბრძანების აღმასრულებელი. მას პირველი ადამიანის შექმნიდან მოყოლებული შეიცნობდა ყველა, ვისზეც ნათქვამია, რომ სახელგანთქმული არის სამართლიანობით და ღვთისმოსაობის სათნოებით, დიდი მსახური მოსე და მის უწინარეს კი პირველად აბრაამი და მისი შვილები, შემდეგ გამოჩენილი მართლები და წინასწარმეტყველები, რომლებიც გონების განწმენდილი თვალებით ჭვრეტდნენ მას და როგორც ღვთის შვილს სათანადო თაყვანისცემას მიაგებდნენ. თვითონ (ღვთის შვილი – მთარგ.) კი ისე, რომ არანაირად არ განდგომია მამის მსახურებას, ყველასათვის გახდა მამისეული ცოდნის მასწავლებელი. ამგვარად საყოველთაოდ არის ცნობილი, რომ უფალი ღმერთი როგორც ვინმე ჩვეულებრივი ადამიანი აბრაამთან ერთად იჯდა მამბრეს მუხასთან (იხ. შესაქ. 18,1-3). იგი (აბრაამი – მთარგ.) მყისვე დაეცა მის წინაშე, თვალებით ხედავდა როგორც ადამიანს, მაგრამ თაყვანი სცა როგორც ღმერთს, ევედრებოდა როგორც უფალს, აღიარებდა, რომ არ იყო უმეცარი იმისა, თუ ვინ იყო იგი, და ეუბნებოდა: “უფალო, მთელი დედამიწის მსაჯულო, არ განსჯი?” (შესაქ. 18,25). რადგან თუ არცერთი გონება არ უშვებს, რომ ყოვლისმპყრობელი ღმერთის შეუქმნელი და უცვლელი არსი ადამიანის სახედ შეიცვლება, არც იმას, რომ მხედველის (აბრაამის – მთარგ.) თვალები რაიმე ქმნილების წარმოსახვით მოტყუვდება და არც იმას, რომ სიცრუეს მოიგონებს წმინდა წერილი, სხვა ვინ იქნებოდა მთელი დედამიწის მსაჯულად და სასჯელის აღმასრულებელ უფლად და ღმერთად წარმოჩენილი, ადამიანის გარეგნობით სახილველი, თუ არა ყოვლიერების ნამდვილი პირველი მიზეზი, ანუ მისი წინარეარსებული მხოლო სიტყვა? მის შესახებ ფსალმუნებში ნათქვამია: “წარავლინა მისი სიტყვა და განკურნა ისინი, და იხსნა ისინი გახრწნისაგან” (ფს. 106,20). იგი რომ მამის შემდეგ მეორე უფალია, ამას აშკარად ამბობს მოსე: “უფალმა სოდომსა და გომორაზე აწვიმა გოგირდი და ცეცხლი უფლისაგან” (შესაქ. 19,24). იგი ასევე იაკობს გამოეცხადა ადამიანის გარეგნობით, რომელსაც საღვთო წერილი ღმერთს უწოდებს; იგი იაკობს ეუბნება: “მეტად აღარ გერქმევა შენ სახელი იაკობი, არამედ ისრაელი იქნება შენი სახელი, რადგან ძლიერი იყავი ღმერთთან” (შესაქ. 32,28), და ამბობდა: “რადგან ვნახე ღმერთი პირისპირ და გადარჩა ჩემი სული” (შესაქ. 32,30). უფლება არ გვაქვს ღვთის ამ გამოცხადებაში ქვემდგომ ღვთისმსახურ ანგელოზთა ხილვის აღწერა ვიგულისხმოთ: სხვა დროს, როდესაც რომელიმე მათგანი ადამიანებს ეცხადება, წერილი ამას არ ფარავს და სახელსდებს არა ღმერთად, არც უფლად, არამედ აშკარად უწოდებს მათ ანგელოზებს, რაშიც უამრავი მოწმობის მეშვეობით ადვილად შეგვიძლია დავრწმუნდეთ. მას მოსეს მონაცვლე, იესო უწოდებს ცათა ანგელოზების და მთავარანგელოზების, ზექვეყნიურ ძალთა წინამძღოლს და როგორც მამისაგან მყოფ ძალას და სიბრძნეს (შდრ. I კორ. 1,24), მთელს სამეფოზე მეორე ადგილისა და მთავრობის მიმღებს, და უფლის ძალთა მხედართმთავარს. იესომ იგი იხილა არა სხვაგვარად, არამედ ადამიანის სახითა და გარეგნობით. დაწერილია: “და მოხდა, როდესაც იესო იერიქონში იყო, აიხედა და იხილა მის პირისპირ მდგომი ადამიანი და მახვილი მის ხელში პყრობილი; მივიდა იესო და უთხრა: “ჩვენიანი ხარ, თუ მოწინააღმდეგეების?” და უთხრა მას: “მე ვარ უფლის ძალთა მხედართმთავარი, აწ აქ მოსული”. იესო განერთხა პირით მიწაზე და უთხრა მას: “მეუფეო, რას უბრძანებ შენს მსახურს?” და უთხრა უფლის მხედართმთავარმა იესოს: “გაიხადე ფეხსაცმელი შენს ფეხთაგან, რადგან ადგილი, რომელზეც შენ დგახარ, წმინდა ადგილი არის” (ისუ ნავ. 5, 13-15). აქაც დარწმუნდები ამ გამონათქვამებიდან, რომ ეს სხვა არავინ არის, თუ არა მოსესთან მოსაუბრე, რადგან ამ სიტყვებს წერილი მასზეც ამბობს: “როგორც კი დაინახა უფალმა, რომ სანახავად მოდის, დაუძახა მას უფალმა მაყვლოვანიდან და უთხრა: “მოსე, მოსე”, მან კი მიუგო: “რა არის?” და უთხრა: “აქ არ მომიახლოვდე; გაიხადე ფეხსაცმელი შენს ფეხთაგან; რადგან ადგილი, რომელზეც დგახარ, წმინდა მიწა არის”. და უთხრა მას: “მე ვარ შენი მამის ღმერთი, ღმერთი აბრაამის და ღმერთი ისააკის და ღმერთი იაკობის” (გამ. 3,4-6). და რომ იგი არის არსი რაიმე, ქვეყნიერების უწინარეს მცხოვრები და მყოფი, ყოვლიერების მამასთან და ღმერთთან ყოველივეს დაბადების შესაქმეში შემწე, ღვთის სიტყვად და სიბრძნედ სახელდებული, საჩვენებლად მოყვანილ მაგალითებზე უფრო მეტად თვით სიბრძნის პირიდან გვმართებს ამის მოსმენა. სოლომონის მეშვეობით იგი თავისი თავის შესახებ ამას იდუმალთმყვანებლობს: “მე ვარ სიბრძნე დამკვიდრებული ზრახვაში, მე მეწოდება ცოდნა და აზროვნება. ჩემი მეშვეობით მეფობენ მეფენი და მბრძანებლები წერენ სიმართლეს; ჩემი მეშვეობით განდიდდებიან დიდი ადამიანები და ხელმწიფენი იპყრობენ მიწას” (იგავ. 8, 12.15.16); და დასძენს: “უფალმა თავისი გზების დასაბამად შემქმნა მე მისი საქმეებისთვის, საუკუნეთა უწინარეს დამაფუძნა მე: დასაბამში დედამიწის შექმნამდე, წყლის წყაროების გადმოდინებამდე, მთების დაფუძნებამდე, ყველა ბორცვის უწინარეს მშვა მე. იმ დროს, როცა განამზადებდა ცას, მასთან ვიყავი და როცა უსაფრთხოდ განათავსებდა წყაროებს ცის ზემოთ, მე მასთან ერთად ვაწესრიგებდი. მე ვიყავი, ვისაც შეჰხაროდა ყოველდღე, მე მის წინაშე ვმხიარულობდი ყოველ ჟამს, როდესაც კი მხიარულობდა მსოფლიოს გასრულებისას” (იგავ. 8, 22-31). ის, რომ ღვთის სიტყვა წინარეარსებობდა და ეცხადებოდა, თუ ყველას არა, ზოგიერთს მაინც ჩვენს მიერ მოკლედ ითქვა.
ის, თუ რატომ არ ეუწყებოდა ძველად ყველა ადამიანს და ერს ისე, როგორც ახლა, ამას ნათელს გავხდით. წარსულში ადამიანთა ცხოვრება ვერ იტევდა ქრისტეს ყოვლად ბრძენ და ყოვლად სათნო მოძღვრებას. დასაბამში ნეტარებაში პირველი ცხოვრების შემდეგ პირველმა ადამიანმა თავიდანვე ცუდად იზრუნა ღვთის მცნების დაცვაზე და მოკვდავ და ხრწნად ცხოვრებაში ჩავარდა, და ძველი ღვთაებრივი ფუფუნება ამ “დაწყევლილ მიწაზე” გაცვალა. მის შემდეგ მათ, რომლებიც ჩვენთან ერთად ყოვლიერებას აღავსებენ, მრავალი კიდევ უფრო უარესი საქციელით გამოიჩინეს თავი, სადმე ერთი-ორის გამოკლებით, რაღაც მხეცური სახის საშინელ ცხოვრებას ირჩევდნენ; აზრად არ მოსდიოდათ არც ქალაქები, არც მოქალაქობა, არც ხელოვნება, არც მეცნიერება; კანონების, სამართლიანობის, ასევე სათნოებისა და ფილოსოფიის სახელიც კი არ მოიპოვებოდა მათთან; უდაბნოში ეწეოდნენ მომთაბარე ცხოვრებას როგორც ველურები და უწესოები. ადამიანის სულში ბუნებით წარმოშობილი აზროვნების უნარი, აზრისა და ზრდილობის თესლები თვითარჩეული ბოროტების აღმატებით გახრწნეს; ყოველგვარ უწმინდურ საქციელს მიჰყვეს ხელი, ერთმანეთის ხრწნასა და ხოცვას, ზოგმაც კაციჭამიობას. ღვთისმბრძოლობაზე და ყველგან ცნობილი ბუმბერაზების ბრძოლაზეც გაკადნიერდნენ, დედამიწიდან ცამდე კედლის აშენება განიზრახეს და ბორგნეულად მოაზროვნენი უზენაესთან ბრძოლისთვის ემზადებოდნენ; როდესაც ამგვარ საქმეებს შეუდგნენ, ყოველთა ზედამხედველმა ღმერთმა მათზე, როგორც ველურ ტყეზე, მთელ დედამიწას რომ ფარავს, მოავლინა წარღვნა და ცეცხლის წვიმა; შიმშილით, საშინელი ომებით, ზემოდან მეხთატეხვით მოკვეთა ისინი და როგორც რამ სულის საშინელი და მძიმე სენი შეაჩერა მწარე მტანჯველი იარაღებით. ამრიგად, მაშინ, როდესაც დიდი იყო თითქმის ყველაზე მოვლენილი ძილქუში, საშინელი, თითქმის ყველა ადამიანის სულის დამჩრდილველი და დამაბნელებელი, ღმერთის პირმშო და პირველქმნილი* სიბრძნე და თვით წინარეარსებული სიტყვა კაცთმოყვარეობის ზეაღმატებით ქვემდგომთ გამოეცხადა როგორც ღვთის მხსნელი ძალა (შდრ. I კორ. 1,24), ერთხელ ანგელოზთა სახით, ერთხელ კა თვითონ პიროვნულად (შდრ. კოლ. 1,15; იგავ. 8,22; იოან. 1,1) ძველ ღვთისმოყვარე კაცთაგან ერთსა და ორს არა სხვაგვარად, არამედ ადამიანის სახით (რადგან სხვაგვარად შეუძლებელი იყო მათთვის).
როდესაც მათ მიერ ღვთისმოსაობის თესლები ადამიანთა სიმრავლეში მიმოიბნია, თავდაპირველად დედამიწაზე ებრაელთაგან მომდინარე მთელი ერი იცავდა ღვთისმოსაობას; ისინი, რომელთაგან ალბათ მრავალი ძველი გზით დადიოდა, მოსე წინასწარმეტყველის მეშვეობით რაღაც საიდუმლო შაბათისა და წინადაცვეთის ხატებითა და სიმბოლოებით სხვა გონისმიერ ხედვებში შეყავდა, მაგრამ თვით ცხად იდუმალთმყვანებლობას არ გადასცემდა. როგორც კი მათთან რჯულდება გაცხადდა და, როგორც კეთილსურნელების მობერვა, ყველა ადამიანს მიეცა, მაშინ მათგან მრავალ ერში კანონმდებლებისა და ფილოსოფოსების მეშვეობით ყველგან დაიხვეწა აზროვნება. ველური და სასტიკი სიმხეცე სირბილით შეიცვალა ისე, რომ ერთმანეთთან მეგობრობითა და ურთიერთობით ინარჩუნებდნენ ურყევ მშვიდობას. მაშინ ყველა დანარჩენი ადამიანისა და ერის (როგორც ალბათ წინასწარ შეწევნულთა და წარმატებულთა, რომლებიც ვარგისი იყვნენ მამისეული ცოდნის მისაღებად) წინაშე, კვლავ თვითონ სათნოების მოძღვარი, ყველა სიკეთეში მამის მსახური, ღვთის საღვთო და ციური სიტყვა, ადამიანის მეშვეობით (სხეულის არსით ჩვენი ბუნება არაფრით არ შეუცვლია) გამოჩნდა რომის სამეფოს დაარსების დროს. ისე მოქმედებდა და ევნო, როგორც უნდა მომხდარიყო წინასწარმეტყველთა თანახმად: ადამიანის და ღმერთის ერთად ცხოვრება, საოცარი საქმეების ქმნა და ყველა ერის წინაშე მამისადმი კეთილმსახურების მოძღვრების წარმოჩენა, ასევე მისი შობის საოცრება, ახალი მოძღვრება, საქმეები და საკვირველებები; ამასთან ერთად სიკვდილის სახე, მკვდრეთით აღდგომა და ყველაფერთან ერთად ცაში ღვთაებრივი კვალადგება, – [ყოველივე ეს] წინასწარ იყო ნაუწყები. დანიელ წინასწარმეტყველმა, როდესაც იგი ღვთის სულთან ერთად ღმერთშემოსილი ხედავდა მის უკანასკნელ სამეფოს, ღმერთი იხილა ადამიანური სახით, რაც აღწერა კიდეც. იგი ამბობს: “რადგან ვიხილე, რომ დაიდგა ტახტრევნები და დღეთაგან ძველი დაჯდა. და მისი სამოსელი თოვლივით სპეტაკი იყო, მისი თავის თმა მატყლივით წმინდა; მისი ტახტი – ცეცხლის ალი, მისი ბორბლები – აალებული ცეცხლი; ცვცხლის მდინარე მიედინებოდა მის წინაშე. ათასობით ათასნი მსახურებდნენ მას და ათიათასობით ათიათასნი იდგნენ მის წინაშე. დაჯდა სამსჯავრო და გადაიშალა წიგნები” (დან. 7,9-10). ამის შემდეგ ამბობს: “ვიხილე: აჰა, ცის ღრუბლებზე მოდიოდა კაცის ძის მსგავსი; და დღეთაგან ძველთასთან მოვიდა და წარდგენილ იქნა მის წინაშე; და მიეცა მას მთავრობა და პატივი და სამეფო, და ყველა ერი, ტომი, ენა მას დაემონება” (დან. 7,13-14). ეს, ცხადია, არა სხვისი, არამედ ჩვენი მაცხოვრის, დასაბამში ღმერთან მყოფი ღმერთი-სიტყვის მიმართ უნდა იყოს ნათქვამი, რომელსაც ძე კაცისა უკანასკნელ ჟამს მისი განკაცების გამო ეწოდა. მაგრამ რადგან ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს შესახებ არსებულ წინასწარმეტყველთა გამონაკრები ცალკე ჩანაწერებში გადმოვეცით და მის შესახებ უფრო ნათელი საბუთები სხვა ნაშრომებში შემოვკრიბეთ, დავკმაყოფილდეთ იმით, რაც ითქვა.
* აქ ჩანს ევსების მიდრეკილება არიანული შეხედულებებისაკენ – მთარგ.
III როგორ იყო ღვთივშთაგონებულ წინასწარმეტყველთა შორის ძველთაგანვე ცნობილი და პატივცემული იესოს სახელიც, და თვით ქრისტესიც
უკვე დროა ვაჩვენოთ, რომ ძველი წინასწარმეტყველები პატივს მიაგებდნენ როგორც სახელ “იესოს”, ასევე სახელ “ქრისტეს”. პირველად თვით მოსემ აღიარა, თუ როგორ განსაკუთრებულად თაყვანისსაცემი და დიდებული არის ქრისტეს სახელი, რომელმაც ცათა სახეები, საიდუმლო სიმბოლოები და ხატები შეიმეცნა და გადმოსცა მისდამი ნათქვამის თანახმად: “იხილე, გააკეთე მთაზე შენდამი მოცემული სახის მიხედვით” (ებრ. 8,5; გამ. 25,40). როდესაც იგი ღვთის მღვდელმთავარას აღწერს როგორც განსაკუთრებული ძალის ადამიანს, მას უწოდებს ქრისტეს, და ამ სამღვდელმთავრო ხარისხს პატივისა და ღირსების ნიშნად ქრისტეს სახელით შემოსავს, რომელიც ამით (მღვდელმთავრის ღირსებით – მთარგ.) ზეაღემატება ადამიანებს შორის არსებულ ყველანაირ პატივს. ამგვარად, ასე შეიცნო “ქრისტეს” სახელის ღვთიური რამ ხასიათი. მან სახელი “იესო” ღვთის სულით წინასწარ ძალიან ნათლად იხილა და კვლავ რაღაც უპირატესობით ღირსყო იგი. იესოს სახელი ადრე არასოდეს არ ყოფილა ადამიანებისთვის უწყებული, ვიდრე მოსე შეიმეცნებდა მას, ვინც პირველად ერთადერთ პიროვნებას უწოდა “იესო”, რომელიც სახისა და სიმბოლოს მეშვეობით შეიმეცნა, რომ მისი აღსასრულის შემდეგ ყოველივეზე მთავრობას იგი მიიღებდა. მის მონაცვლეს პირველად სახელი იესო არ ერქვა, არამედ სხვა სახელი – “ავსე”, რაც მას მშობლებმა უწოდეს; სახელი იესო მან მისცა როგორც საპატიო ძღვენი, ყველა სამეფო გვირგვინზე უფრო დიადი. ეს სახელი მას მან მიანიჭა, რადგან იგი, იესო ნავესი ჩვენი მაცხოვრის ხატს ატარებდა; მხოლოდ მან მიიღო მოსეს და მისი მეშვეობით გადმოცემული სიმბოლური მსახურების დასასრულის შემდეგ ჭეშმარიტი და უწმინდესი ღვთისმოსაობის დასაბამი. ამ სახით მოსემ ორი, მთელი ერისაგან სათნოებითა და დიდებით გამორჩეული ადამიანი, მღვდელმთავარი და მის შემდეგ ერის წინამძღოლი ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს სახელით მისი ზეაღმატებული დიდების გამო შემოსა. ცხადია, ამის შემდეგ მას ქრისტეს სახელით უხმობდნენ, ამასთან დაამოწმებდა მომავალში იუდეველთა ერის მიერ მის წინააღმდეგ განხორციელებულ შეთქმულებას და ასევე მისი მეშვეობით წარმართების მოწოდებას. ერთგან იერემია ამბობს: “ჩვენი პირის სული ქრისტე მიღებულ იქნა მათ ხრწნილებაში, რომლის შესახებაც ვამბობთ: “მის ჩრდილში ვიცხოვრებთ წარმართთა შორის” (იერ. 4,20), ასევე დავითი ამ სიტყვებს ამბობს წრფელად: “რისთვის იქადიან წარმართნი და ხალხები ზრუნავენ ამაოდ? დედამიწის მეფენი აღდგნენ და შეიკრიბნენ ერთად უფლისა და მისი ცხებულის* წინააღმდეგ” (ფს 2,1-2). ამის ზემდეგ თვით ქრისტეს პირით ამბობს: “უფალმა მითხრა მე: “რემი ძე ხარ შენ, მე დღეს გშვი შენ. ითხოვე ჩემგან და მოგცე შენ წილად წარმართთა ერი და შენი საკუთრება იყოს დედამიწის კიდენი” (ფს. 2,7-8). ასე რომ, ებრაელებთან არა მხოლოდ მღვდელთმთავრობით პატივდებული შეიმკობოდა ქრისტეს საბელით მისი ზეთით ცხების სიმბოლოს გამო, არამედ მეფეებიც, რომლებსაც წინასწარმეტყველები ღვთის ნიშნით ქრისტეს ხატად ცხებდნენ, რადგან ისინიც თავიანთ თავში ატარებდნენ მხოლო და ჭეშმარიტი ქრისტეს ყოვლიერების მეფის, ღვთის სიტყვის, სამეფო და სამთავრო ხელმწიფების წინასახეებს. უკვე თვით წინასწარმეტყველთაგან ზოგიერთი ცხების მეშვეობით წინასახეობითად ხდებოდა ქრისტე, რადგან ყოველი მათგანი ჭეშმარიტ ქრისტეს, ღვთიური და ზეციური სიტყვის მიმართ წინასწარმეტყველებდა, რომელიც გამოჩნდა როგორც ყოველთა ერთადერთი მღვდელთმთავარი, მთელი ქმნილების ერთადერთი მეფე და წინასწარმეტყველთა ერთადერთი წინასწარმეტყველთმთავარი. ამის დადასტურებაა, რომ ძველად სიმბოლურად ცხებულთაგან არავის, არც მღვდელს, არც მეფეს, არც წინასწარმეტყველს სათნოების ასეთი ღვთიური ძალა არ მოუპოვებია, როგორიც აჩვენა ჩვენმა უფალმა და მაცხოვარმა იესომ ერთადერთმა და ჭეშმარიტმა ქრისტემ. არც ერთი მათგანს, ვინც კი მშობლიურ ერში ასე მრავალ თაობაში ღებულობდა პატივსა და ღირსებას, როცა არ უნდა ეცხოვრა, ხატისებრივად ქრისტეს სახელისაგან მის ირგვლივ მყოფ ქვეშევრდომებს ქრისტიანებს არ უწოდებდნენ. მაგრამ არც ერთ მათგანს მიუღია რომელიმე ქვეშევრდომთაგან თაყვანისცემის პატივი; არც აღსასრულის შემდეგ მიუღია ისეთი კეთილგანწყობა, რომ მის პატივსაცემად სიკვდილისთვისაც მზად ყოფილიყვნენ; არც მსოფლიოს მთელი ხალხები აღძრულა ასე რომელიმე მათგანის გარშემო, რადგან სიმბოლოს ძალას მათ შორის არ ჰქონია ისეთი მოქმედება, როგორიც ჭეშმარიტების სიმტკიცეს აღმოაჩნდა ჩვენი მაცხოვრის მეშვეობით; ვინც მღვდელთმთავრობის არა სიმბოლო და წინასახე მიიღო, არც სხეულით ყოფილა მღვდელთა მოდგმის ჩამომავალი, არც შუბოსან კაცებს გაუმეფებიათ იგი, არც ძველების მსგავსად გამხდარა წინასწარმეტყველი, არც იუდეველებთან რაიმე ღირსებისთვის ან საპატიო თანამდებობისათვის მიუღწევია; თუმცა, ყველაფრით, არა სიმბოლოებით, არამედ თვით ჭეშმარიტებით შეიმკო მამისაგან; და თუმცა არა მათ მსგავთაგან მიიღო, რომლებზეც ვისაუბრეთ, მაგრამ ქრისტე ყველა მათგანზე მეტად ეწოდება მას, როგორც ერთადერთ და ჭეშმარიტად თვით ღვთის ქრისტედ მყოფს, მან მთელი ქვეყნიერება გაავსო ქრისტიანებით – ნამდვილად თაყვანისსაცემი და წმინდა სახელით. მან არა წინასახეები, არც ხატები, არამედ თვით შიშველი სათნოება და ციური ცხოვრება ჭეშმარიტების დოგმატებით გადასცა მის მიმდევრებს, ცხება კი – არა სხეულის მეშვეობით შემზადებული, არამედ ღვთის სულით თვით ღვთაებრივი ცხება, უშობელ და მამისეულ ღმრთეებასთან თანაზიარებით მიიღო. და კვლავ ესაია ასწავლის, როგორც თვით ქრისტესგან მხმობელი: “უფლის სულია ჩემზე, რის გამოც მცხო მე; გლახაკთა სახარებლად წარმგზავნა მე, ტყვეთა განთავისუფლებისა და ბრმათა თვალის ახილვის საუწყებლად” (ლუკ. 4,18-19; ეს. 61,1). და არა მხოლოს ესაია, არამედ დავითიც ამასთან დაკავშირებით ამბობს: “შენი ტახტი, ღმერთო, საუკუნეთა საუკუნემდეა; სიმართლის კვერთხია შენი სამეფო კვერთხი. შეიყვარე სიმართლე და შეიძულე ურჯულოება; ამისთვის გცხო შენ ღმერთმა შენმა სიხარულის ზეთი შენს თანაზიართა უმეტეს” (ფს. 44,7-8). რომლის პირველ მუხლში სიტყვა მას ღმერთს უწოდებს, მეორეში კი სამეფო სკიპტრით მიაგებს პატივს, მომდევნო მესამე ადგილას კი ღვთიური და სამეფო ძალის ხსენების შემდეგ მის ქრისტედ გახდომას წარმოაჩენს, არა ნივთიერი სხეულის ზეთით, არამედ ღვთიური “სიხარულის ზეთით”; ამასთან მიანიშნებს ძველად ხატების მეშვეობით წარმოდგენილ სხეულებრივ ცხებულებთან შედარებით მის მრავალი რამით გამორჩეულობასა და უმჯობესობაზე. სხვაგან კი იგი მის შესახებ ასე ცხადად ამბობს: “უთხრა უფალმა ჩემს უფალს: “დაჯექი ჩემს მარჯვნივ, ვიდრე შენს მტრებს დავსცემ შენს ფეხქვეშ” (ფს. 109,1), და “ცისკრის ვარსკვლავის უწინარეს საშოდან გშვი შენ. დაიფიცა უფალმა და არ შეინანებს; შენ ხარ მღვდელი უკუნისამდე მელქისედეკის წესის მიხედვით” (ფს. 109,3-4; ებრ. 7,11-25). ეს მელქისედეკი, მაღალი ღმერთის მღვდელი წმინდა წერილში შესულია, არა რაიმე შემზადებული ცხებით წარმოჩენული, მაგრამ არც მემკვიდრეობით ებრაელთა მღვდლობის მოდგმისაგან ჩამომავალი. ამის გამო თავისი წესის მიხედვით და არა სხვათა სიმბოლოების და წინასახეების მიხედვით მიმღებთაგან ეწოდება ჩვენს მაცხოვარს ქრისტე და მღვდელი მემკვიდრეობის ფიცით. ამ მიზეზით ისტორია მას არც იუდეველებთან სხეულებრივად ცხებულად გადმოსცემს, არც მღვდელთა ტომისაგან დაბადებულად, არამედ როგორც თვით ღვთისაგან ცისკრის ვარსკვლავის ამოსვლის წინ (რაც ნიშნავს ქვეყნიერების შედგენის წინ) შეარსებულს, და უკვდავი და უბერებელი მღვდლობის უსაზღვრო საუკუნემდე მპყრობელს. ყველა ძვალთაგან ახლანდელ დრომდე მყოფთაგან მხოლოდ მასზე მომხდარი უსხეულო და ღვთიური ცნების დიდი და ხილული მტკიცებულობა ყველა ადამიანთან მთელს ქვეყნიერებაზე არის სახელი “ქრისტე”; ამ სახელით აღიარებს და დაემოწმება მას ყველა, და ელინებთან და ბარბაროსებთან მოიხსენიება, და მსოფლიოში ახლანდელ დრომდე მის მიმდევართა მიერ პატივი მიეგება როგორც მეფეს, მისი უკვირთ წინასწარმეტყველზე მეტად, განადიდებენ როგორც ღვთის ერთადერთ და ჭეშმარიტ მღვდელთმთავარს და მათთან ყველა როგორც ღვთის წინარეარსებულ და ყველა საუკუნეზე უწინარეს შეარსებულ სიტყვას, თაყვანისცემის პატივის მამისგან მიმღებს თაყვანს სცემს როგორც ღმერთს; ხოლო ყველაზე უფრო საოცარია ის, რომ არა მხოლოდ სიტყვებითა და სიტყვათა ხმებით განვადიდებთ მას, არამედ სულის მთელი განწყობით, რათა მისთვის მოწმობა თვით ჩვენს საკუთარ სიცოცხლეზე მეტად დავაფასოთ.
* ბერძნულად “ქრისტე” ნიშნავს ცხებულს – მთარგ.
IV როგორ არ ყოფილა ახალი, არც უცხო მისგან ყველა ხალხისადმი ნაუწყები ღვთისმოსაობის გვარი
ისტორიული თხრობის წინ ამ საკითხების გადმოცემა აუცილებლად მივიჩნიე, რათა ვინმეს ჩვენს უფალსა და მაცხოვარზე, იესო ქრისტეზე მისი ხორციელი მოქალაქობის გამო არ ეფიქრა, რომ ახლახან გამოჩნდა; და რათა არც ის ეფიქრა ვინმეს, რომ მისი მოძღვრება ახალია და უცხო როგორც ახლახან გამოჩენილის და დანარჩენი ადამიანებისგან არაფრით გამორჩეულის მიერ შედგენილი, მის შესახებ მოკლედ განვსაზღვრავთ. რადგან როდესაც ახალი მომხდარი იყო ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს მოსვლა ყველა ადამიანთან, ახლად აღიარებულ იქნა ერი, არა მცირე, არც სუსტი, არც სადმე დედამიწის კუთხეში დაარსებული, არამედ სათნო ადამიანების მიერ ნაწინასწარმეტყველებ ჟამს ყველა ერზე უფრო მრავალრიცხოვანი და უფრო ღვთისმოსავი და ამით წარუვალი და დაუმარცხებელი, რომელიც ღვთისგან სამარადისო შემწეობას ღებულობს, და რომელიც ყველასთან ქრისტეს სახელით არის პატივდებული. ეს ანცვიფრებდა ერთ წინასწარმეტყველსაც რომელიც ღვთის სულით წინასწარ ჭვრეტდა მომავალს და ამას იტყოდა: “ვინ ისმენს ამას, და ვინ საუბრობს ასე? თუ მოივლი მიწას ერთ დღეში და თუ იშვება ერი მეყსეულად” (ეს. 66,8). იგი მომავალ სახელზე ამგვარად მიანიშნებს: “ჩემს მონებს მოუხმობენ ახალი სახელით, რომელიც დედამიწაზე იკურთხება” (ეს. 65,15-16). მაგრამ თუმცა ჩვენ აშკარად ვართ ახლები და ქრისტიანების ახალი სახელი მართლაც სწორედ ახლა გახდა ცნობილი ყველა ერში, ცხოვრებასაც და ქცევის სახესაც ღვთისმოსაობის ამ დოგმატებით, რომლებიც ჩვენ არ შეგვითხზავს ახლახან, პირველი ადამიანის შექმნიდან მისდევდნენ ძველი ღვთისმოყვარე კაცნი ბუნებითი აზროვნებით ისე, როგორც ამას ჩვენ წარმოვაჩენთ. ყველასათვის ისედაც ცნობილ ებრაელთა ერს ყველა ადამიანის მიერ მიეგება პატივი არა როგორც ახალი, არამედ როგორც უძველესს. მათი სიყვები და ნაწერები შეიცავენ ძველ კაცთა შესახებ ამბებს, რომლებიც იყვნენ ცოტა და მცირერიცხოვანი, მაგრამ ჩვენი მსგავსი ღვთისმოსაობით, სამართლიანობით და ყველა დანარჩენი სათნოებით იყვნენ გამორჩეული. ზოგი მათგანი წარღვნის წინ იყო, ზოგი კი მის შემდეგ: ნოეს შვილები და მისი შთამომავლები, ასევე აბრაამი, რომლითაც ებრაელთა შვილები იქადიან როგორც მათი დამაარსებლითა და წინაპრით. თუკი ვინმე ყველა სამართლიანობისთვის დამამოწმებელს, აბრაამიდან პირველ ადამიანამდე, თუ სახელით არა საქმით ქრისტიანს მაინც უწოდებს, ალბათ არ გადაუხვევს ჭეშმარიტებისაგან. რადგან ეს სახელი ცხადად აღნიშნავს იმას, რომ ქრისტიანი კაცი გამოირჩევა ქრისტეს ცოდნისა და მოძღვრების ფლობის მეშვეობით კეთილგონიერებითა და სამართლიანობით, ცხოვრების ამტანობით, სათნოებისმიერი სიმამაცით, ყოველივეზე მაღლა მყოფი ერთი და მხოლო ღმერთის ღვთისმოსაობის აღსარებით; ისინი ყველაფერ ამას ჩვენზე ნაკლებად არ ეშურებოდნენ. ისინი არც სხეულის წინადაცვეთაზე ზრუნავდნენ, როგორც ჩვენ, არც შაბათის დაცვაზე, როგორც ჩვენ, არც გარკვეული სახის საკვებისაგან თავშეკავებაზე, არც სხვებისაგან გამოყოფაზე, რაც მოგვიანებით ყველაზე პირველმა მოსემ დაიწყო, – მათი სიმბოლურად აღსრულების გადმოცემა, რასაც არც ახლა აღასრულებენ ქრისტიანები; მათ კარგად იცოდნენ, რომ იგი იყო ღვთის ქრისტე წინასწარ წარმოჩენილი, რომ იგი იხილა აბრაამმა, მან მოუხმო ისააკს, ესაუბრა ისრაელს, გამოეცნაურა მოსეს და მის შემდგომ წინასწარმეტყველებს. აქედან აღმოაჩენ, რომ ღვთისმოყვარენი ღირსი შეიქნენ ეტარებიათ ქრისტეს სახელი მათ შესახებ ნათქვამის მიხედვით: “არ შეეხოთ ჩემს ცხებულებს (ე.ი. ქრისტეებს – მთარგ.) და წინასწარმეტყველთა შორის ნუ სჩადიხართ უკეთურებას” (ფს. 104,15); ამიტომ ცხადია, ახლახან ქრისტეს მოძღვრების მეშვეობით ყველა ერისადმი ნახარები უნდა ჩაითვალოს აბრაამის და მის მიმდევარ ღვთისმოყვარე კაცთა ღვთისმოსაობის პირველ, ყველაზე უძველეს და უდასაბამიერეს აღმოჩენად. თუ იტყვიან, რომ აბრაამმა წინადაცვეთის მცნება გაცილებით გვიან მიიღო, ისიც არის ნათქვამი, რომ მანამდე რწმენის მეშვეობით დაამოწმა სამართლიანობისათვის, როგორც ღვთის სიტყვა ამბობს: “ერწმუნა აბრაამი ღმერთს და სიმართლედ შეერაცხა” (შესაქ. 15,6 რომ. 4,3). მას წინადაცვეთამდე ღვთის მიერ საკუთარი თავის (ეს კი იყო თვით ქრისტე, ღვთის სიტყვა) მისთვის გაცხადების გზით მიღებული ჰქონდა წინასწარმეტყველება მათ შესახებ, ვინც მომავალ თაობებში მის მსგავსად გამართლდებოდა, და ღმერთმა მას ამ სიტყვებით წინასწარ აღუთქვა: “და შენით იკურთხება დედამიწის ყველა ტომი” (შესაქ. 12,3), და რომ “იქნება ერთი დიდი და მრავალრიცხოვანი ერი, და მისით იკურთხება დედამიწის ყველა ერი” (შესაქ. 18,18). ეს კი კარგად არის ცნობილი, რომ ჩვენზე აღსრულდა. რადგან იგი მისადმი ჩვენებული ღვთის სიტყვის, ქრისტეს რწმენით იქნა გამართლებული, იგი განუდგა მამების ცრურწმენას და ადრინდელ ცთომილ ცხოვრებას, და აღიარა ერთი, ყოველივეზე მაღლა მყოფი ღმერთი, და მას სათნოების საქმეებით და არა რჯულის მსახურებით თაყვანს სცემდა; ეს ითქვა, რადგან მასში დედამიწის ყველა ერი იკურთხება; სიტყვებზე უფრო ცხადი საქმეებით ახლა მთელ მსოფლიოში ქრისტიანებთან ჩანს რომ აბრაამის ღვთისმოსაობის გვარს მისდევენ. დანარჩენთან დაკავშირებითაც რა შეიძლება იყოს ხელისშემშლელი, რომ ვაღიაროთ ჩვენი, ქრისტიანთა და ძველ ღვთისმოყვარეთა ცხოვრებისა და ღვთისმოსაობის გვარის იგივეობა? ამგვარად ჩვენ ვაჩვენეთ, რომ ქრისტეს სწავლების მეშვეობით გადმოცემული ღვთისმოსაობის წარმართვა არის არა ახალი და უცხო, არამედ თუ ჭეშმარიტება უნდა ითქვას, არის თავდაპირველი, ერთადერთი და ჭეშმარიტი. და ვიკმაროთ ეს.
V ადამიანებთან მისი გამოჩენების ჟამის შესახებ
ამრიგად, ჩვენს მიერ საეკლესიო ისტორიის შესავლის სათანადო შემზადების შემდეგ უკვე დანარჩენ თხრობას როგორც რამ მოგზაურობას ჩვენი მაცხოვრის ხორციელი გამოჩენიდან დაწყებით შევუდგებით და მოვუწოდებთ სიტყვის მამას, ღმერთს და თვითონ გაცხადებულ იესო ქრისტეს, ჩვენს უფალსა და მაცხოვარს, ღვთის ზეციურ სიტყვას, ჭეშმარიტ თხრობაში ჩვენს შემწესა და თანამოქმედს. ეს იყო ავგუსტუსის მეფობის ორმოცდამეორე წელს, ეგვიპტის დამორჩილების, და ანტონიუსისა და კლეოპატრას (რომლითაც დასრულდა ეგვიპტის პტოლემეოსთა დინასტია) აღსრულების შემდეგ ოცდარვა წელი იყო გასული, როდესაც პირველი აღწერის დროს, სირიაში კვირინიუსის მმართველობისას, ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იშვა მის შესახებ არსებული წინასწარმეტყველებების თანახმად იუდეის ბეთლემში3. კვირინიუსის დროს მომხდარ ამ აღწერას ახსენებს სახელგანთქმული ებრაელი ისტორიკოსი იოსებ ფლავიუსიც4 და მასთან დაკავშირებით სხვა ისტორიასაც, ამავე დროს გალილეველთა მწვალებლობის აღმოცენებას, რომლის შესახებაც ჩვენი ლუკაც ახსენებს “საქმეებში”: “შემდგომ ამისა აღდგა იუდა გალილეველი, აღწერის დღეებში, და დიდძალი ხალხიც გაიყოლია; მაგრამ იგი დაიღუპა და გაიფანტა ყველა, ვინც მას დაუჯერა” (საქმე. 5,37). ამასთან თანხმობაში ჩანს “სიძველეების” მეთვრამეტე წიგნი, რომელიც სიტყვასიტყვით ამბობს: “კვირინიუსი, ერთ-ერთი მათგანი, რომელიც ავიდა სენატში, კაცი, რომელმაც სხვა თანამდებობები გაიარა და ყველა მათგანის გავლით გახდა კონსული (სხვა მაღალი თანამდებობებიც ეკავა მას), მცირერიცხოვან ამალასთან ერთად ჩავიდა სირიაში, რადგან კეისრის მიერ ერების სამართავად და ქონების შესაფასებლად იქნა გაგზავნილი” (იოსებ. ი.ს. 18,1). და მცირე ხნის შემდეგ ამბობს: “იუდა გალილეველმა, კაცმა წარმოშობით ქალაქიდან, რომლის სახელი იყო გამალა, თავისთან მიიმხრო სადოკ ფარისეველი და მოაწყო აჯანყება. ისინი ამბობდნენ, რომ აღრიცხვას სხვა არაფერი მოაქვს, თუ არა რომაელებისადმი პირდაპირი დამონება, და ერის განთავისუფლებისაკენ მოუწოდებდნენ” (იოსებ. ი.ს. 18,4). “იუდეველთა ომის” ისტორიების მეორე წიგნში მის შესახებ წერს: “ამის შემდეგ კაცი ვინმე გალილეველი სახელად იუდა ამბოხისაკენ აქეზებდა თანამემამულეებს და კიცხავდა მათ, რომ ითმენდნენ რომაელებისთვის ხარკის გადახდას და ღმერთის შემდეგ მოკვდავ მეუფეებს აღიარებდნენ” (იოსებ. ი. ო. 2,118). ამას ამბობს იოსები.
VI მისი გამოჩინების ჟამს წინასწარმეტყველებათა თანახმად როგორ უჩინო იქმნენ ის მთავრები, რომლებიც ადრე, წინაპართაგან მომდინარე მონაცვლეობით, უწინამძღვრებდნენ იუდეველთა ერს, და როგორ გამეფდა მათზე პირველი უცხოტომელი ჰეროდე
მაშინ, როდესაც იუდეველთა ერის პირველმა უცხო ტომის ჩამომავალმა ჰეროდემ მიიღო მეფობა, ახდა მოსეს მიერ ნაწინასწარმეტყველები: “არ მოაკლდება იუდას მთავარი, არც წინამძღვარი მისი წელიდან, ვიდრე მოვა ის, ვისთვისაც არის გამზადებული” (შესაქ. 49,10), რომელიც გაცხადდება როგორც “წარმართების მოლოდინი”. წინასწარმეტყველება არ იყო აღსრულებული, ვიდრე თანამემამულე მთავრების მიერ იმართებოდა ერი გარკვეული თანმიმდევრული დროის განმავლობაში, რომელიც თვით მოსედან დაიწყო და ავგუსტუსის მეფობისას შეწყდა, როდესაც რომაელებმა პირველ უცხოტომელს, ჰეროდეს5 მისცეს იუდეველებზე მთავრობა. როგორც იოსები გადმოგვცემს, იგი მამის მიხედვით იყო იდუმეველი, დედის მიხედვით კი – ტომით არაბი. როგორც აფრიკელზე (ესეც არ იყო შემთხვევითი ისტორიკოსი)6 დაყრდნობით დაზუსტებით ამბობენ მასზე, ანტიპატროსი (ეს იყო ჰეროდეს მამა)7 იშვა ვინმე ჰეროდე ასკალონიტოსისაგან, აპოლონის ტაძარში მყოფ ე. წ. ჰეროდულოსისგან*. ეს ანტიპატროსი ბავშვობაში იდუმეველმა ავაზაკებმა მოიტაცეს და მათთან ერთად იმყოფებოდა იმის გამო, რომ მამამისი ღარიბი იყო და არ შეეძლო მის გამო გამოსასყიდის გადახდა. იგი აღიზარდა მათი ჩვეულებებით და ბოლოს იუდეველთა მღვდელთმთავარ ჰირკანს8 დაუმეგობრდა. მისგან იშვა ჩვენი მაცხოვრის დროს მოღვაწე პეროდე. როდესაც მის ხელში გადავიდა იუდეველთა სამეფო, მომდევნო წინასწარმეტყველების თანახმად უკვე კარებთან იყო წარმართების მოლოდინი, რადგანაც აღარ იყვნენ მოსესაგან მონაცვლეობის მიხედვით ჩამომავალი მთავრები და წინამძღვრები. მათი (ებრაელების – მთარგ.) დატყვევებისა და ბაბილონში გადასახლების წინ მეფობდნენ მეფენი პირველი საულიდან და დავითიდან მოყოლებული; მეფეების წინ მათზე მთავრობდნენ ე. წ. მსაჯულები, ისინი მართავდნენ მოსესა და მისი მონაცვლე იესოს შემდეგ; ბაბილონიდან შინ დაბრუნების შემდეგ არ გაუქმებულა ოლიგარქიული არისტოკრატიის ხელისუფლება (რადგან მღვდლები წარმართავდნენ საქმეებს), ვიდრე რომაელთა მხედართმთავარმა პომპეუსმა არ შემოარტყა ალყა იერუსალიმს დასაპყრობად და არ შეურაცხყო სიწმინდეები, და ტაძრის აკრძალულ ადგილებში არ შევიდა. ის, ვინც მის დრომდე მოიტანა წინაპართა მონაცვლეობით მეფობაც და მღვდელთმთავრობაც, სახელად არისტობულოსი9, შვილებთან ერთად შებორკილი რომში გაგზავნა, ხოლო მისი ძმა ჰირკანი, რომელსაც მღვდელთმთავრობის მონაცვლეობა უკანასკნელს გადაეცა, პართეველებმა დაატყვევეს, და იუდეველთა ერი, როგორც ითქვა, რომაელთა სენატმა და იმპერატორმა ავგუსტუსმა პირველ უცხოტომელს ჰეროდეს ჩააბარა. მის დროს მოხდა ქრისტეს ხილული მოსვლა და ამას მოყვა წარმართთა მოსალოდნელი ხსნა და მოწოდება წინასწარმეტყველების თანახმად. ამ ჟამიდან, როდესაც იუდადან, ანუ იუდეველთა ერისგან, მთავრები და წინამძღვრები აღარ იყვნენ, ბუნებრივია, მათ წინაპართაგან მოწესრიგებულად გვარის მიხედვით მახლობელ მემკვიდრეებზე ჩამომავალი მღვდელთმთავრობის საქმეები მყისვე აირია. როდესაც გვყავს ეს სანდო მოწმე, იოსები, რომელიც ააშკარავებს, რომ რომაელთა მიერ მეფობის ჰეროდეზე გადაცემის შემდეგ მეტად აღარ იდგა ძველი გვარის მღვდელთმთავარი, არამედ ვიღაც უცნობ პიროვნებებს ენიჭებოდა ეს პატივი; მღვდლების დადგინებასთან დაკავშირებით ჰეროდეს მსგავსადვე იქცეოდა მისი შვილი არქელაოსიც და მის შემდეგ რომაელებიც, რომლებმაც მიიღეს იუდეველებზე მთავრობა. იგივე მწერალი განმარტავს, თუ როგორ ჩაკეტა და საკუთარი ბეჭდით დაბეჭდა მღვდელთმთავრების წმინდა სამოსელი პირველად ჰეროდემ და შემდეგ აღარასოდეს მიუცია იგი სატარებლად მღვდელთმთავრებისათვის, ასევე იქცეოდნენ მის შემდეგ არქელაოსი10 და შემდეგ რომაელები. ეს კი ჩვენს მიერ ითქვა ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტესთან დაკავშირებით აღსრულებული სხვა წინასწარმეტყველების საჩვენებლად. დანიელის თხზულება უცხადესად ასახელებს შვიდეულების გარკვეულ რიცხვს “ქრისტე მთავრის” მოსვლამდე (რასაც სხვაგან შევეხეთ), და წინასწარმეტყველებს, რომ ამ შვიდეულების დასრულების შემდეგ იუდეველებთან ცხება მოიშლება (შდრ. დან 9,24-27). ამის აღსრულებაც ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს შობის ჟამს ნათლად გამოჩნდა. ესეც ჩვენს მიერ ჟამთა ჭეშმარიტების დასადგენად აუცილებლად იქნა გამოკვლეული.
* ბერძ. “ტაძრის მონა”: მათ ჰქონდათ სხვადასხვა ფუნქციები, – მთარგ.
VII სახარებებში იესო ქრისტეს გვარტომობის შესახებ არსებული სავარაუდო უთანხმოების შესახებ
რადგან მათე და ლუკა მახარებლების მიერ ქრისტეს შესახებ არსებული გვარტომობის განსხვავებული გადმოცემები მრავალთა მიერ ერთმანეთთან შეუთანხმებლად მიიჩნევა; და თითოეული მორწმუნე ამ ადგილის შესახებ ჭეშმარიტების უმეცრებით განმარტებებების მოგონებას ეშურება, მოდი და მათ შესახებ ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიასაც გადმოვცემთ, რომელიც ჩვენს მიერ ცოტა ზემოთ ხსენებულმა აფრიკელმა გვარტომობათა ურთიერთთანხმობის შესახებ არისტიდესადმი11 მიწერილ ეპისტოლეში სხვათა აზრები როგორც არაბუნებრივი და ნატყუარი ამხილა, ხოლო თვითონ ისტორია შემდეგი სიტყვებით გადმოსცა: “მას შემდეგ, რაც ისრაელში გვართა სახელები აღირიცხებოდა ბუნებით ან რჯულით; ბუნებით, კანონიერი თესლის მემკვიდრეობით, რჯულით კი როდესაც სხვა ქმნის ბავშვს უშვილო გარდაცვლილი ძმის სახელით (რადგან აღდგომის ნათელი იმედი ჯერ კიდევ არ იყო მოცემული და მომავალ აღთქმას მოკვდავი აღდგომით ბაძავდნენ, რათა გარდაცვლილის სახელი უწყვეტად დარჩენილიყო); ამიტომ ამ გვარტომობით ჩამომავალნი, ზოგი მამისაგან კანონიერად მონაცვლე შვილი იყო, ზოგი კი სხვებისგან იშვა, ხოლო სახელი კი სხვების მიიღო, ორივეს მოხსენიება მოხდა, ნამდვილი მშობლებისაც და ვითომ მშობლებისაც. ამგვარად, სახარებაში არ არის არავითარი შეცდომა, არც ბუნებით და არც რჯულიერ აღრიცხვაში. რადგან ერთმანეთს შეეწნა გვარი, სოლომონისგან ჩამომავალიც და ნათანისგანაც, უშვილოთა და მეორე ცოლიანთა “აღდგომით” და თესლის აღდგენით, როგორც სამართლიანად ითვლებიან ისინი სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პიროვნებების ნამდვილ და ასეთად მიჩნეულ მამათა შვილებად; რადგან ორივე თხრობა სრულიად ჭეშმარიტი არის, რომელიც იოსებამდე დახლართულად მაგრამ ზედმიწევნით ჩამოდის. ნათქვამი რომ ცხადი გახდეს, მოგითხრობთ გვარების მონაცვლეობას. თუ დავითისაგან სოლომონის ხაზით აღვრიცხავთ, ბოლოდან მესამე აღმოჩნდება მატათა, რომელმაც შვა იაკობი, იოსების მამა; დავითის შვილ ნათანისგან კი ლუკას მიხედვით ასევე ბოლოდან მესამე არის მელქი; რადგა იოსები იყო მელქის ძის ელის ძე. ახლა ყურადღებას იოსებს მივაპყრობთ და მოგითხრობთ, თუ როგორ აღმოჩნდა ორივე მისი მამა, იაკობი სოლომონის გვარისგან ჩამომავალი და ელი ნათანის გვარისგან, აგრეთვე როგორ იყვნენ ისინი, იაკობი და ელი, ძმები და მათ უწინარეს როგორ გახდნენ იოსების პაპებად მათი მამები, მატათა და მელქი, რომლებიც განსხვავებული გვარისანი იყვნენ. ამრიგად, მატათამაც და მელქიმაც ერთმანეთის შემდეგ მოიყვანეს ერთიდაიგივე ქალი და ერთი დედის ძმები შექმნეს, რადგან რჯული არ აბრკოლებს ქვრივს, გაყრილს ან მას, ვისაც გარდაცვლილი ყავს ქმარი, რომ სხვაზე დაქორწინდეს; ესთასგან (გადმოცემით ასე ერქვა ქალს) პირველად მატათამ, სოლომონის გვარის ჩამომავალმა, შვა იაკობი, მატათას აღსრულების შემდეგ იგი, დაქვრივებული, როგორც ზემოთ ითქვა, ცოლად მოიყვანა მელქიმ, ნათანის გვარის ჩამომავალმა, იმავე ტომისამ, მაგრამ სხვა გვარის მქონემ, და ეყოლა ძე ელი. ამგვარად, აღმოვაჩენთ, რომ იაკობიც და ელიც იყვნენ ერთი დედის ძმები, ორი განსხვავებული გვარიდან ჩამომავალნი; ერთმა მათგანმა, იაკობმა, როდესაც აღესრულა მისი უშვილო ძმა ელი, მისი ქალი ცოლად მოიყვანა და მისგან შვა მესამე, იოსები*, რომელიც ბუნების მიხედვით (ასევე ლოგიკურად, რის გამოც დაიწერა: “იაკობმა შვა იოსები”) მისი, ხოლო რჯულის მიხედვით ელის ძე იყო; რადგან მას იაკობმა, ძმამ, აღუდგინა თესლი. ამიტომ მის მიხედვით გვარტომობაც არ იქნება არაქმედითუნარიანად გამოცხადებული. მათე მახარებელმა იგი ასე აღრიცხა: “იაკობმა შვა იოსები”, ლუკა კი ამბობს: “რომელიც იყო, როგორც ფიქრობდნენ” (რადგან ამასაც დასძენს), “იოსების, ელის, მელქის”. რადგან რჯულისმიერი შობის მიხედვით უფრო ნიშანდობლივად თქმა შეუძლებელი იყო, და სიტყვა “შვას” ასეთ შვილთქმნებზე აღარ ახსენებს გვარტომობის დასასრულამდე, რადგან მიდის უკუსვლით სიტყვებამდე “ადამის, ღმერთის”. ეს არც დაუმტკიცებლად არც ფუჭად არის ნათქვამი, რადგან მაცხოვრის ხორციელმა ნათესავებმა, ან საკუთარი თავის გამოჩენის გამო, ან უბრალოდ სასწავლოდ, ნებისმიერ შემთხვევაში კი ჭეშმარიტად გადმოცეს ეს. როდესაც იდუმეველი ავაზაკები პალესტინის ქალაქ ასკალონში შევიდნენ, აპოლონის საკერპოდან, რომელიც [ქალაქის] კედლებზე იყო აშენებული, ვინმე ჰეროდე ჰიეროდულოსის შვილი სხვა ტყვეებთან ერთად წაასხეს, და რადგან მღვდელს ვაჟიშვილის გამო გამოსასყიდის გადახდა არ შეეძლო, ანტიპატროსი იდუმეველთა ჩვეულებებით აღიზარდა, მოგვიანებით კი იუდეველ მღვდელთმთავარ ჰირკანს დაუმეგობრდა; პომპეუსთან ჰირკანის გამო შუამავლობდა და მისთვის ძმის არისტობულოსის მიერ წართმეულ სამეფოს ანთავისუფლებდა. მას ბედი სწყალობდა და პალესტინის ზედამხედველად12 დაინიშნა. ანტიპატროსი, რომელიც მრავალი წარმატების გამო შურით აღძრულებმა ღალატით მოკლეს, მისმა ძემ ჰეროდემ შეცვალა, რომელიც მოგვიანებით ანტონიუსის მიერ და უმაღლესი სენატის გადაწყვეტილებით იუდეველთა მეფედ დაინიშნა; მისი შვილები იყვნენ ჰეროდე და სხვა ტეტრარქები**. ამ ამბავს იზიარებენ ელინთა ისტორიებიც; ებრაელთა და პროზელიტთა ჩამომავალების, როგორებიც იყვნენ აქიორ ამონიელი და რუთ მოაბელი”13 ასევე გვარები მათი შერეული ოჯახებისა, რომლებიც ეგვიპტიდან გამოიქცნენ, იმ დრომდე აღწერილი იყო არქივებში; ხოლო რადგან ჰეროდე არანაირად არ უკავშირდებოდა ისრაელიტთა გვარებს და ამასთან მდაბიო წარმოშობის იყო, და რადგან თავისი მდაბიო წარმოშობის გამო გონება ჰქონდა შერყეული, დაწვა საკუთარი გვარის აღწერილობა; იგი ფიქრობდა, რომ კეთილშობილი წარმომავლობის პიროვნებად წარმოჩნდებოდა, თუ ვერავინ შეძლებდა მისი გვარის გამოყვანას პატრიარქების ან პროზელიტების, ან შერეული წარმოშობის მქონე ე. წ. გერების გვარებიდან. მცირედნი იყვნენ ისინი, ვინც ზრუნავდა თავისი თავის შესახებ კერძო ჩანაწერების ქონაზე, ან სახელების დამახსოვრებით ან სხვაგვარად ასლებიდან გადმოღებით, და თავს იწონებდა კეთილშობილების ხსოვნის შენახვით; მათ შორის იყვნენ ზემოხსენებული ე. წ. “დესპოსინები”, რომელთაც ეს ეწოდებოდათ მაცხოვრის გვართან კავშირის გამო***, რომლებიც იუდეველთა სოფლებიდან, ნაზარეთიდან და კოხაბადან, იყვნენ გამოსულები და მათი წარმომავლობის წინარე გვარტომობას “დღეთა წიგნის” მეშვეობით განმარტავდნენ. ასე იყო, თუ სხვაგვარად, უფრო ცხადი განმარტების აღმოჩენას, როგორც ვფიქრობ მეც და ასევე ყველაფერში კეთილგონიერნიც, ალბათ სხვა ვერავინ შეძლებს, და ჩვენც ეს ვიკმაროთ, რადგან თუ დაუმოწმებელი არის, უკეთესის ან უფრო ჭეშმარიტის თქმა არ ძალგვიძს, ნებისმიერ შემთხვევაში სახარება ჭეშმარიტებას ამბობს”. ეპისტოლის დასასრულს კი დასძენს: “სოლომონისგან ჩამომავალმა მატათამ შვა იაკობი. იაკობის სიკვდილის შემდეგ ნათანისგან ჩამომავალმა მელქიმ იმავე ქალისგან შვა ელი. ასე რომ, ელი და იაკობი არიან ერთი დედის შვილები. როდესაც ელი უშვილოდ გარდაიცვალა, იაკობმა აღუდგინა მას თესლი და შვა იოსები, ბუნებით მისი, რჯულის მიხედვით კი ელის ძე. ამგვარად ორივე მათგანის ძე იყო იოსები.14
ასე ასრულებს აფრიკელი. როდესაც იოსებისგან ამგვარად გამოყავს გვარტომობა, შესაძლოა მარიამიც იმავე ტომის ჩამომავლად წარმოჩნდეს, იმის გათვალისწინებით, რომ მოსეს რჯულის მიხედვით ნებადართული არ იყო სხვადასხვა ტომების აღრევა; რადგან იყო მცნება, რომლის მიხედვით დასაქორწინებლად უნდა შეუღლებულიყვნენ ერთი და იმავე ხალხისგან და სანათესაოდან, შთამომავლობის მემკვიდრეობა რომ არ გადასულიყო ტომიდან ტომზე. ამრიგად ეს ვიკმაროთ.
* ეს არის ესთასაგან მესამე – მთარგ.
** ჰეროდე ანტიპა და მისი ძმები – მთარგ.
*** რადგან იგი არის მეუფე ანუ ბერძნულად “დესპოტი” – მთარგ.
VIII ჩვილების წინააღმდეგ ჰეროდეს განზრახვის შესახებ, და თუ რა უბედურება შეემთხვა მას ცხოვრებაში
მაგრამ როდესაც წინასწარმეტყველებათა თანახმად ქრისტე იუდეის ბეთლემში ზემოხსენებულ ჟამს იშვა, ჰეროდემ ამის მცოდნე აღმოსავლელ მოგვთაგან გამოიკითხა, თუ სად იშვა იუდეველთა მეფე, რადგან მათ მიერ მისი ვარსკვლავის ხილვამ და ამ მიზეზით ესოდენ დიდი მოგზაურობის შესრულებამ, აგრეთვე მათ მიერ შობილის როგორც ღმერთის მოშურნედ თაყვანისცემამ, – ამ საქციელმა ჰეროდე ძალიან შეაშინა, ფიქრობდა, რომ მას წაერთმეოდა მთავრობა. ერის რჯულთმოძღვართაგან გამოიკითხა, თუ სად იყო ქრისტეს შობა ნაწინასწარმეტყველები და როგორც კი გაიგო, რომ მიქეას წინასწარმეტყველება ბეთლემს წინამოასწავებდა, ერთი ბრძანებით დაახოცვინა ბეთლემში ძუძუთა ჩვილები და მის ყველა საზღვრებში ყრმები ორი წლისა და ქვემოთ (მოგვებისგან დაზუსტებული ჟამის მიხედვით); ფიქრობდა, რომ იესო როგორც ყველანაირად მათი მსგავსი, მისი თანატოლების ბედს გაიზიარებდა. თუმცა, ყრმამ დაასწრო განზრახვის აღსრულებას და ეგვიპტისაკენ იქნა წაყვანილი მისი მშობლების მიერ, რომლებმაც ანგელოზის გამოცხადებით წინდაწინ იცოდნენ მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ. ამას სახარების წმინდა წერილიც ასწავლის. ამასთან ერთად აღნიშვნის ღირსია ქრისტესა და მის თანატოლთა წინააღმდეგ ჰეროდეს დანაშაულის საზღაური, როგორ მეყსეულად, მცირედი დაყოვნების გარეშე, ეწია მას ღვთის სამართალი ჯერ კიდევ სიცოცხლეშივე, რითაც აქედან განშორების შემდეგ მისაგებელის დასაწყისს აჩვენებდა; თუ როგორ დააბნელა მან ის, რაც მისი მეფობის დიდებად მიიჩნეოდა, შემდგომ მის სახლში მომხდარი მოვლენებით, ცოლის, შვილების და სხვა მის გვართან განსაკუთრებით ახლოს მყოფთა და უსაყვარლესთა სისხლისღვრებით, ამის მხოლოდ აღნუსხვაც კი შეუძლებელია, ნებისმიერ ტრაგიკულ დრამატურგიას დაჩრდილავს მათ შესახებ არსებული ამბები, რაც იოსებმა ვრცლად მოგვითხრო თავის ისტორიებში. თუ როგორ სიკვდილამდე დევნა ჩვენი მაცხოვრისა და სხვა ჩვილების წინააღმდეგ შეთქმულების გამო მასზე მოწევნულმა, ღვთის ნებით დადგენილმა მათრახმა, ურიგო არ იქნება, ისტორიკოსის სიტყვები მოვისმინოთ, როდესაც მისი ცხოვრების უბედურებას “იუდაური სიძველეების” მეჩვიდმეტე წიგნში ამგვარად აღწერს: “პეროდე სნეულებამ უფრო მეტად წარიტაცა, ვიდრე შურისმგებელი ღმერთისგან იყო ეს დაწესებული. რადგან ცეცხლი ნელი იყო* და მის გამსინჯველებს ბევრს ვერაფერს მიანიშნებდა ანთებაზე, რომელიც ამდენ ვნებას კვებავდა მის შიგნით, ხოლო ჭამისას იმ ზომის წადილი ჰქონდა რომ ვერც მოემსახურებოდი; შიგნეულობა დაწყლულებული ჰქონდა, განსაკუთრებით კი მსხვილი ნაწლავის ტკივილი აწუხებდა და ფენების გარშემო ლორწოვანი გამჭვირვალე სითხე გადმოდინდებოდა; მსგავსადვე დაავადებული იყო მუცლის არე, ასევე ულპებოდა მამაკაცის ასო და მასში მატლები უჩნდებოდა, სუნთქვა დაძაბული ჰქონდა, ძალიან უსიამოვნო იყო კუჭში გასვლა და ხშირი სუნთქვა, ასევე ყველა ასოების კანკალი აუტანელი ძალით. ეს ნათქვამი იყო მისანთა და მათ მიერ, რომლებმაც ეს ბრძნულად იწინასწარმეტყველეს, რომ ეს სასჯელი მეფეზე ღმერთმა დააწესა მისი მრავალი უღმერთო საქციელის გამო”.15
ამას აღნიშნავს ციტირებულ თხზულებაში ზემოხსენებული მწერალი და “ისტორიათა”** მეორე წიგნში მის შესახებ მსგავს გადმოცემას აღწერს:
“მისი სხეულის ყოველი ნაწილი სხვადასხვა ვნებებით იყო დასნეულებული. პქონდა დაბალი სიცხე, მთელი კანის აუტანელი ქავილი, მუცლის განუწყვეტელი გვრემა, ფეხების გარშემო წყალმანკის სიმსივნის მსგავსი რამ, მუცლის ანთება და ასოს ლპობა, რაშიც მატლები გაჩნდა, ამას თან ერთვოდა მძიმე სუნთქვა და სხეულის ყოველი ასოს სპაზმი. მისნები ამბობდნენ, რომ ეს სნეულებები იყო სასჯელი. ასეთ ვნებებთან მებრძოლს მაინც უნარჩუნდებოდა სიცოცხლე, ხსნას იმედოვნებდა და განკურნებასაც ფიქრობდა. ასე რომ, გადავიდა იორდანეზე და იღებდა კალიროეს16 აბაზანებს, რომლებიც ჩაედინება “ასფალტის ტბაში”***, რაც გემოთი ტკბილია და სასმელად ვარგისი. ექიმები ფიქრობდნენ, რომ იქ ზეთით სავსე აბაზანაში მთელი სხეული გათბებოდა თბილი ზეთით, იგი კი მოუძლურდა და მიცვალებულივით გადაატრიალა თვალები. როდესაც მკურნალებმა ხმაური ატეხეს, იგი დაუბრუნდა ტანჯვას, სამომავლოდ კი ხსნის იმედი დაკარგა და ბრძანა თითოეული ჯარისკაცისთვის ორმოცდაათი დრახმა გაენაწილებიათ და ბევრი ფული მიეცათ მმართველებისთვის და მეგობრებისთვის. თვითონ კი უკან დაბრუნდა, იერიქონში მოწყენილი ჩავიდა და ძლივს გადაურჩა თავის მოკვლას. ხოლო წარემატა დანაშაულებრივი საქმეების განზრახვაში. ბრძანა მთელი იუდეის ყოელი სოფლიდან სახელგანთქმული კაცების ე. წ. ჰიპოდრომში, შემოკრება და ჩაკეტვა. ხოლო თავისთან მოხმობილ დას სალომეს და მის მეუღლეს ალექსას უთხრა: “ვიცი იუდეველები ჩემს სიკვდილს იზეიმებენ, მე კი შემიძლია სხვა რამეებით ვაგლოვო ისინი და ბრწყინვალე დაკრძალვაც მქონდეს, თქვენ კი მოინდომეთ ჩემი ბრძანებების შესრულება. როგორც კი სულს დავლევ, დაცვის ქვეშ მყოფი კაცები სწრაფად დახოცონ გარშემორტყმულმა ჯარისკაცებმა, რათა მთელმა იუდეამ და ყოველმა სახლმა ძალაუნებურად დამიტიროს”. ცოტა მოგვიანებით იოსები ამბობს: “და კვლავ საჭმლის ნაკლებობით და სპაზმური ხველებით იტანჯებოდა და ტკივილებში მყოფმა გადაწყვიტა დაესწრო ბვდისწერისთვის. აიღო ვაშლი და მოითხოვა დანა; რადგან ჩვევად ჰქონდა დაეჭრა და ისე ეჭამა; შემდეგ კი ირგვლივ მიმოიხედა, ხელს შეუშლიდა თუ არა ვინმე და აღმართა მარჯვენა ხელი საკუთარ თავზე დასარტყმელად”. უფრო მეტიც, იგივე მწერალი მოგვითხრობს ამბავს, რომ ბრძანა მისი სხვა კანონიერი შვილის, ორი, უკვე გარდაცვლილის შემდეგ მესამის მისი სიცოცხლის დასასრულის წინ მოკვლა და მაშინათვე მრავალ ტკივილებში შეწყვიტა სიცოცხლე. ასეთი იყო ჰეროდეს აღსასრული, სამართლიანად მიეზღო როგორც ბეთლემში ყრმების დახოცვის, ასევე ჩვენი მაცხოვრის წინააღმდეგ შეთქმულების გამო; ამის შემდეგ ეგვიპტეში დაყოვნებულ იოსებს ანგელოზი მოევლინა სიზმარში და ყრმისა და მისი დედის იუდეაში წაყვანა უბრძანა, ამასთან განუცხადა ყრმისულის მაძიებელთა სიკვდილი. შემდეგ მახარებელი ამბობს :როდესაც მოისმინა, რომ არქელაოსი მეფობს მისი მამის ჰეროდეს ნაცვლად, იქ წასვლის შეეშინდა; სიზმრით გაფრთხილებული დარჩა გალილეის საზღვრებში” (მათ. 2,22).
* იგულისხმება, რომ დაბალი სიცხე ჰქონდა – მთარგ.
** “იუდაურ ომების” – მთარგ.
*** იგივე “მკვდარი ზღვა” – მთარგ.
IX პილატეს მმართველობის დროის შესახებ
ჰეროდეს შემდეგ მთავრად არქელაოსის დადგინების ფაქტს ეთანხმება ზემოხსენებული ისტორიკოსიც, რომელიც აღწერს, თუ როგორ მიიღო იუდეველებზე მეფობა მამამისის აღთქმითა და კეისარ ავგუსტუსის გადაწყვეტილებით, და მას შემდეგ, რაც ათწლიანი პერიოდის შემდეგ ჩამოშორდა მთავრობა, თუ როგორ მართავდნენ თავიანთ ტეტრარქიებს ძმები ფილიპე და ახალი ჰეროდე ლისანიასთან ერთად17.
იგივე [მწერალი] “სიძველეების” მეთვრამეტე წიგნში აცხადებს, რომ ტიბერიუსის18 (მან მიიღო საყოველთაო მმართველობა ავგუსტუსის ორმოცდაჩვიდმეტწლიანი მეფობის შემდეგ) მეფობის მეოცე წელს პონტოელ პილატეს ჩააბარეს იუდეა, სადაც მთელი ათი წელი დარჩა თითქმის ტიბერიუსის აღსასრულამდე19. ამრიგად, აშკარად ჩანს ნათხზობა მათი20, ვინც ახლახანს ჩვენს მაცხოვარზე გადმოსცა [ამბები], რომლებშიც ის ზემოაღნიშნული ჟამი ამხელს თხზულებათა სიცრუეს. იგი გადმოსცემს, რომ ტიბერიუსის მეოთხე კონსულობის დროს, მისი მეფობის მეშვიდე წელს ჩაიდინეს მათ მაცხოვრის ვნების დანაშაული, როდესაც, როგორც ნაჩვენები იყო, პილატეს არ ჰქონდა იუდეა ჩაბარებული, თუკი ვისარგებლებთ იოსების მოწმობით; ამგვარად, მისი თხზულების მიხედვით ცხადად არის აღნიშნული, რომ ტიბერიუსის მეფობის მეოცე წელს იუდეის პროკურატორად ტიბერიუსის მიერ პილატე იქნა დანიშნული.
X იუდეველთა მღვდელმთავრების შესახებ, რომელთა დროსაც მოძღვრებას გადასცემდა ქრისტე
ამრიგად, ამ დროს, მახარებლის მიხედვით, ტიბერიუსის კეისრის მეთხუთმეტე წელს, ხოლო პონტოელი პილატეს მმართველობის მეოთხე წელს, დანარჩენ იუდეაში ჰეროდეს, ლისანიუსის და ფილიპეს ტეტრარქობისას, ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იესო, ღვთის ქრისტე, ოცდამეათე წელში მყოფი, მივიდა იოანეს ნათლისცემაზე და დაიწყო სახარების სწავლება.
საღვთო წერილი ამბობს, რომ მან სწავლების მთელი დრო დაასრულა ანნასა და კაიაფას მღვდელთმთავრობის პერიოდში, იგი განმარტავს, რომ მათი მსახურების წლებით შემოისაზღვრება მისი სწავლების მთელი ჟამი. დაიწყო ანნას მღედელთმთავრობის დროს და გაგრძელდა კაიაფას21 მმართველობამდე, ისე რომ მეოთხე წლამდე აღარ განვრცობილა მისი დრო. როდესაც აქედან მოყოლებული ირღვეოდა რჯულის კანონები და მღვდელთმთავრობას აღარ უკავშირდებოდნენ ცხოვრებითა და წინაპართა მემკვიდრეობის გზით, რომაელი მმართველები კი მღვდელთმთავრობას სხვადასხვა დროს აბარებდნენ სხვადასხვა პიროვნებებს, რომლებიც ამ თანამდებობაზე ერთ წელზე მეტ ხანს არ რჩებოდნენ. იოსები მოგვითხრობს ანნას შემდეგ კაიაფამდე მონაცვლეობით ოთხი მღვდელმთავარის დანიშვნას იმავე “სიძველეების” მიხედვით, როდესაც ამბობს: “როდესაც ვალერიუს გრატუსმა22 შეაჩერა ანნას მღვდლობა, ისმაელ ფაბის ძე წარმოაჩინა მღვდელმთავრად. როდესაც გავიდა ერთი წელი, მასაც შეუწყვიტა და სიმონ კამითოს ძეს გადასცა მღვდელმთავრობა. ერთ წელზე მეტი არ გასულა, რაც მას ეს პატივი ჰქონდა, და მისი მონაცვლე იოსები, იგივე კაიაფა, გახდა მღვდელმთავარი”23. ასე რომ, ჩვენი მაცხოვრის მიერ სწავლების გამოცემის მთელი დრო არ წარმოჩნდება სრულ ოთხ წლად, როდესაც ოთხი მღვდელთმთავარი, ანნადან კაიაფას დანიშვნამდე, ოთხი წლის განმავლობაში ასრულებდა ერთწლიან მსანურებას. კაიაფას მღვდელთმთავრობაც მსგავსადვე ერთი წელი იყო, რომლის დროს აღსრულდა მაცხოვრის ვნება, ეს აღნიშნა სახარების წერილმა, რომელიც წინა გამოკვლევებისგან არ გადაუხვევს და ისე უჩვენებს მაცხოვრის სწავლების დროს. მაგრამ რადგან ჩვენმა უფალმა და მაცხოვარმა ქადაგების დაწყებიდან მცირე დროის შემდეგ მოუწოდა თორმეტ მოციქულს, რომლებსაც მხოლოდ მათ უწოდა მოციქულები დანარჩენ მოწაფეთაგან გამორჩეული რამ პატივის ნიშნად, მაშინვე მოუწოდა სხვა სამოცდაათსაც, რომლებიც წყვილ-წყვილად წარგზავნა მის წინ ყველა ადგილსა და ქალაქში, სადაც კი თვითონ აპირებდა წასვლას.
XI მოწმობები იოანე ნათლისცმემლისა და ქრისტეს შესახებ
მახარებელთა საღვთო წერილი აღნიშნავს, რომ მცირე ხნის შემდეგ ახალმა ჰეროდემ24 იოანე ნათლისმცემელს თავი მოკვეთა, მასთან ერთად მოგვითხრობს იოსებიც, რომელიც ახსენებს პეროდიას25 სახელს და იმასაც, რომ იგი, ძმის ცოლად მყოფი, ცოლად მოიყვანა ჰეროდემ, რომელიც გაეყარა პირველად კანონიერად დაქორწინებულს (იგი იყო პეტრაელთა მეფის არეტას26 ქალიშვილი), ჰეროდიადა კი განაშორა ცოცხალ ქმარს; რის გამოც იოანეს მკვლელი ჩაება ომში არეტას წინააღმდეგ, რადგან უპატიოჰყო მისი ქალიშვილი. იმ ომში, რომელშიც, როგორც ამბობს, როდესაც ბრძოლა დაიწყო, განადგურდა ჰეროდეს ჯარი და ეს მას ევნო იოანეს წინააღმდეგ შეთქმულების განხორციელების გამო. იგივე იოსები ამ ნაშრომში აღიარებს, რომ იოანე იყო ნათლისმცემელი და განსაკუთრებით მართალი კაცი, და ემოწმება მის შესახებ მახარებელთა წერილში აღწერილს; ასევე მოგვითხრობს ჰეროდესგან მეფობის ჩამოშორებას იმავე ჰროდიადას გამო და მასთან ერთად მის საზღვარგარეთ განდევნას და გალიის ქალაქ ბიენაში27 გადასახლების მისჯას. ესეც “სიძველეების” მეთვრამეტე წიგნშია განმარტებული, სადაც იოანეს შესახებ წერს:
“ზოგიერთი იუდეველი ფიქრობდა, რომ ჰეროდეს ჯარი განადგურდა ღვთის მიერ და ძალიან სამართლიანადაც მიეგო იოანეს, ნათლისმცემელად წოდებულის საზღაურის მიხედვით. რადგან იგი ჰეროდემ მოკლა, კეთილი კაცი, რომელიც იუდეველებს მცნებად უდებდა, სათნოებებში გაწვრთნილიყვნენ და ერთმანეთის მიმართ სამართლიანობითა და ღვთის მიმართ კეთილმსახურებით მცხოვრებნი ნათლისღებისთვის შეკრებილიყვნენ; რადგან ასეთი ნათლისღება მას სათნო უჩნდა არა როგორც ვინმე ცოდვილის შენდობის სათხოვნელად, არამედ სხეულის განწმენდისათვის, რომლის სული მანამდე სამართლიანობით იქნებოდა განწმენდილი. და როდესაც სხვებიც მოგროვდნენ (რადგან მრავალი აღფრთოვანდა მისი სიტყვების მოსმენით), ჰეროდეს შეეშინდა მისი ასე მრავალრიცხოვანი მიმდევრების, რომ არ აჰყოლოდნენ ისინი რაიმე ამბოხს (რადგან ჩანდა, რომ მისი რჩევით ყველაფერს გააკეთებდნენ), და გაცილებით უმჯობესად მიიჩნია მისგან რაიმე ახლის წარმოშობამდე დაესწრო და მოეკლა, ვიდრე გადატრიალების საქმეებში ჩავარდნილს მოუწევდა საქმის უკან შემოტრიალება. და იგი ჰეროდეს ეჭვის გამო შებორკილი გაიგზავნა “მახერუსში”, ზემოხსენებულ ციხეში, სადაც მოკლულ იქნა”.28
როდესაც იგი იოანეს შესახებ ამას მოგვითხრობს, ჩვენი მაცხოვრის შესახებაც იმავე ისტორიაში ამგვარად აღნიშნავს:
“იმ დროს გამოჩნდა იესო, ბრძენი კაცი, თუკი კაცად უნდა ითქვას. რადგან საოცარ საქმეებს იქმოდა, ასწავლიდა ჭეშმარიტების ხალისით მიმღებ ადამინებს, და მრავალი იუდეველი და ბერძენი მისდევდა მას. იგი იყო ქრისტე, და როდესაც პილატემ მას ჯვარცმა მიუსაჯა ჩვენს შორის პირველობის მქონე კაცების დაბეზღებით, არ დაბრკოლებულან მასზე პირველად შეყვარებულები; რადგან მესამე დღეს კვლავ ცოცხალი ეჩვენა მათ, და რადგან ეს და სხვა ათასი საკვირველება საღვთო წინასწარმეტყველების მიერ იყო ნათქვამი მის შესახებ, ამ ჟამამდეც არ გაწყვეტილა მისგან ქრისტიანებად წოდებულთა ტომი”29.
როდესაც ამ ამბებს თვით ებრაელი მწერალი თავისი თხზულების თავში გადმოცემს იოანე ნათლისმცემელისა დ ჩვენი მაცხოვრის შესახებ, სხვა რაღა დაგვრჩენია, თუ არა მათ შესახებ შეთხზული სამარცხვინო მოსახსენებლების მხილება*? მაგრამ ესეც ვიკმაროთ.
* კვლავ საუბარია წარმართულ “პილატეს აქტებზე” – მთარგ.
XII ჩვენი მაცხოვრის მოწაფეთა შესახებ
მაცხოვრის მოწაფეების ყველა სახელი ცნობილია სახარებებიდან; სამოცდაათი მოწაფის სია კი არსად არ არის მოყვანილი30. ამბობენ, რომ ერთი მათგანი ბარნაბა იყო, რომელსაც გამორჩევით მოიხსენიებს “მოციქულთა საქმეები”, არანაკლებ მოიხსენიებს მას პავლეც, როდესაც გალატელებს მისწერს. ერთ-ერთ მათგანად იგი ასახელებს სოსთენესაც, რომელმაც პავლესთან ერთად მისწერა კორინთელებს; კლიმენტისთან31 არის ისტორია, “ჰიპოტიპოსების” მეხუთე წიგნში, რომელშიც მოხსენიებულია კეფა; მის შესახებ პავლე ამბობს: “როდესაც კეფა ანტიოქიაში წავიდა, მას პირზე დავადექი”, ამბობს სამოცდაათ მოწაფეთაგან ერთ-ერთზე, რომელიც პეტრე მოციქულის თანამოსახელე აღმოჩნდა. ამბავი სამოცდაათთა მოწოდების ღირსებას უკავშირებს მატათას, რომელიც იუდას ნაცვლად მოციქულებთან აღინუსხა და მისი სწორი წილით იქნა პატივდებული. თადეოზსაც ერთ-ერთ მათგანად მიიჩნევენ, რომლის შესახებ ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიას მალე მოგითხრობთ. მკვლევარი აღმოაჩენს, რომ მაცხოვრის მოწაფეები სამოცდაათზე მეტია ნაჩვენები, მოწმედ პავლეს გამოიყენებს, რომელიც ამბობს, რომ მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ პირველად იგი კეფამ იხილა, შემდეგ თორმეტმა და მათ შემდეგ ხუთასზე მეტმა ძმამ ერთად, რომელთაგან ზოგიერთმა, ამბობენ, დაიძინა, უმეტესობა კი ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო, რომლის დროსაც მან შეადგინა ეპისტოლეები; შემდეგ კი ამბობს, რომ იგი იაკობმა იხილა; იგი მაცხოვრის ერთ-ერთი ძმა იყო32; თუ ამათთან ერთად მიბაძვით თორმეტზე მეტი იყო მოციქული, ასევე თვითონ პავლეც იყო მათთან ერთად, რომელიც შემდეგ ამბობს: “შემდგომ იხილა ყველა მოციქულმა”. ესეც ვიკმაროთ მათ შესახებ.
XIII ამბავი ედესელთა მმართველის შესახებ
თადეოზის33 გარშემო არსებულმა ისტორიამ ასეთი სახე მიიღო. ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ღმრთეებამ, ყველა ადამიანთან სასწაულმოქმედი ძალით სახელგანთქმულმა, ამდენი ათასი ადამიანი იუდეისგან ძალიან შორს უცხო ქვეყნებში მცხოვრებნი სნეულებათა და ყველანაირ ვნებათა განკურნების იმედით მოიყვანა. ამგვარადვე იყო ევფრატის გაღმა ხალხების ყველაზე გამოჩენილი მბრძანებელი მეფე ავგაროზი, რომელიც სხეულით საშინლად იტანჯებოდა, დასნეულებული ჰქონდა ისე, რომ შეუძლებელი იყო სენის ადამიანური ძალით განკურნება. მან როგორც კი გაიგო მრავალთაგან იესოს სახელი და მისი ყველასაგან ერთხმად დამოწმებული სასწაულები, მისი მავედრებელი გახდა და წერილის მიმტანი გაუგზავნა, სთხოვდა, რომ მისთვის აღმოეჩინა სნეულებისაგან ხსნა. იესომ მაშინ არ შეისმინა მისი თხოვნა, თუმცა, დააფასა და საკუთარი წერილი გაუგზავნა, შეპირდა, რომ გაუგზავნიდა მის ერთ-ერთ მოწაფეს სნეულებისაგან განსაკურნავად და მისი და მისი ნათესავების გამოსახსნელად. დიდი ხანი არ დაუყოვნებია დანაპირების შესასრულებლად. მისი მკვდრეთით აღდგომისა და ცად ამაღლების შემდეგ თორმეტთაგან ერთერთმა მოციქულმა თომამ, ღვთის შთაგონებით აღძრულმა, საქადაგებლად და ქრისტეს შესახებ მოძღვრების სახარებლად ედესაში გაგზავნა თადეოზი, რომელიც ქრისტეს სამოცდაათ მოწაფეს შორის აღირაცხებოდა; მისი მეშვეობით აღსრულდა ყველაფერი, რაც აღუთქვა ჩვენმა მაცხოვარმა. არსებობს ამის წერილობითი მოწმობაც ამოღებული ედესის (რომელიც იყო დედაქალაქი) წიგნთსაცავიდან; სახელმწიფო დოკუმენტები შეიცავენ როგორც ძველ ასევე ავგაროზის დროს მომხდარ მოვლენებს და ესენი იქ ამ დრომდე დაცული მოიპოვება. მაგრამ ვერაფერი შეედრება თვით წერილების მოსმენას, რომლებიც წიგნთსაცავიდან ამოვიღეთ და მათი ტექსტი სირიული ენიდან ამგვარად გადმოვთარგმნეთ:
მთავარ ავგაროზის მიერ იესოსადმი მიწერილი და ანანია მალემსრბოლის მეშვეობით იერუსალიმში გაგზავნილი ეპისტოლის ასლი
“ავგაროზ უხამა, იესოს, კეთილ მაცხოვარს, რომელიც გამოჩნდა იერუსალიმის შემოგარენში, გიხაროდეს. მესმა შენსა და შენს კურნებათა შესახებ, რომ ისინი შენს მიერ წამლებისა და მცენარეების გარეშე სრულდება. როგორც გადმომცეს, შენ ისე მოქმედებ, რომ ბრმები ხედავენ, კოჭლები დადიან, კეთროვნებს განწმინდავ, უწმინდურ სულებს და ეშმაკებს განდევნი, მძიმე სნეულებებით გატანჯულებს კურნავ, და მკვდრებს აღადგენ. როდესაც ეს ყოველივე შენს შესახებ მესმა, გონებაში გადავწყვიტე, რომ ორიდან ერთია, ან შენ ხარ ღმერთი ციდან ამის საკეთებლად ჩამოსული, ან ღვთის ძე, რომელიც იქმ ყოველივე ამას. ამიტომ წერილით გევედრები, რომ იჩქარო ჩემთან და ის ვნება, რაც მაქვს, განკურნო. ასევე მესმა, რომ იუდეველები დრტვინავენ შენზე და სურთ, რომ გიბოროტონ. ჩემი ქალაქი ძალიან მცირეა, მაგრამ პატივცვმული, რაც ორივეს გვეყოფა”.*
იესოს მიერ მთავარ ავგაროზის მიმართ ანანია მალემსრბოლის მეშვეობით მიწერილი პასუხი
“ნეტარ ხარ, რომელმაც ჩემი ირწმუნე ისე, რომ მე არ გინახივარ. რადგან ჩემს შესახებ დაწერილია, რომ ვინც მიხილა, არ ირწმუნებს ჩემსას, რათა მათ, ვისაც არ ვუნახივარ, ირწმუნონ და ცხონდნენ. რაც შეეხება იმას, როდესაც მომწერე, რომ შენთან მოვიდე, ჯერ უნდა აღვასრულო ყველაფერი, რის გამოც აქ ვარ წარმოგზავნილი, და ასე აღსრულების შემდეგ უნდა ავიდე მასთან, ვინც წარმომგზავნა მე. და მას შემდეგ, რაც ავალ, წარვგზავნი შენთან რომელიმე მოწაფეს, რათა განკურნოს შენი ვნება და მოგანიჭოს ცხონება შენ და შენთან მყოფთ”.
ამ ეპისტოლეებს შემდეგ ესეც დაერთვის სირიულ ენაზე:
“იესოს ამაღლების შემდეგ იუდამ, იგივე თომამ, მასთან წარგზავნა თადეოზ მოციქული, ერთი სამოცდაათთაგანი. იგი წავიდა და დარჩა ტობიასთან, ტობიას ძესთან. როგორც კი ხმა გავარდა მის შესახებ, მოახსენეს ავგაროზს, რომ აქ მოსულია იესოს მოციქული, როგორც მან მოგწერა შენ. ამრიგად, დაიწყო თადეოზმა ღვთის ძალით ყველანაირი სენისა და უძლურების კურნება, ისე რომ ყველას აკვირვებდა; როგორც კი ესმა აბგარს, თუ რა დიდ და საკვირველ საქმეებს იქმოდა, და როგორ კურნავდა, მიხვდა, რომ ის იყო, ვის შესახებაც მიწერა იესომ: “მას შემდეგ, რაც ავალ, წარვგზავნი შენთან რომელიმე ჩემს მოწაფეს, ვინც შენს ვნებას განკურნავს”. მოუხმო ტობიას, ვისთანაც გაჩერდა, და უთხრა: “მესმა, რომ კაცი ვინმე ძლიერი მოვიდა და შენს სახლში დარჩა; მოიყვანე იგი ჩემთან”. მივიდა ტობია თადეოზთან და უთხრა: “ავგაროზ მთავარმა მომიხმო მე და მითხრა, რომ შენ მიგიყვანო მასთან, რათა განკურნო იგი”. თადეოზმა უთხრა: “ავალ, რამეთუ სასწაულის ძალით ვარ მასთან წარგზავნილი”. ამგვარად, მეორე დღეს ადრე ადგა ტობია და წაიყვანა თადეოზი ავგაროზთან. როდესაც ავიდა იქ მდგომ დიდებულებთან და როგორც კი შევიდა, მყისვე დიდი ხილვა ეჩვენა ავგაროზს მოციქულ თადეოზის სახეზე; რისი ხილვისას ავგაროზმა თაყვანი სცა თადეოზს, რაც ყველა იქ მდგომს გაუკვირდა; რადგან მათ არ ეჩვენა ეს ხილვა, რაც მხოლოდ აბგარს გაეცხადა. ავგაროზმა ჰკითხა თადეოზს: “ჭეშმარიტად ხარ მოწაფე იესოს, ღვთის ძის, ვინც მითხრა მე: “შენთან წარვგზავნი რომელიმე ჩემს მოწაფეს, ვინც შენ განგკურნებს და ხსნას მოგანიჭებს”. და თადეოზმა უთხრა: “მას შემდეგ, რაც ძალიან ირწმუნე მისი, ვინც მე წარმომგზავნა, ამის გამო ვარ შენთან წარმოგზავნილი. და კვლავ, თუკი მისი ირწმუნე, გექნება შენ შენი გულის თხოვნისამებრ როგორც ირწმუნე”. და ავგაროზმა უთხრა მას: “ისე ვირწმუნე მისი, რომ განვიზრახე მომეკრიბა ძალა და მისი ჯვარმცმელი იუდეველები გამენადგურებია, მაგრამ რომაელთა მეფობის გამო შევიკავე თავი”. და თადეოზმა უთხრა: “ჩემმა უფალმა აღასრულა მისი მამის ნება და აღასრულა რა, ავიდა მამასთან”. ავგაროზმა უთხრა მას: “მეც ვირწმუნე მისი და მისი მამის”. თადეოზმა უთხრა: “ამიტომ დავდებ ჩემს ხელს შენზე მისი სახელით”. და გააკეთა რა ეს, მეყსეულად განიკურნა სენისაგან და ვნებებისაგან, რაც მას ჰქონდა. ავგაროზს გაუკვირდა, რომ როგორც ესმა მას იესოს შესახებ, ისე მიიღო საქმით მისი მოწაფის თადეოზის მეშვეობით, რომელმაც იგი წამლებისა და მცენარეების გარეშე განკურნა, და არა მხოლოდ იგი, არამედ აბდოსიც, აბდოსის ძე, რომელსაც პოდაგრა სჭირდა; რადგან ისიც მოვიდა და მის ფეხებთან განერთხა, ხოლო მიიღო რა ლოცვა ხელის დადებით, განიკურნა. ასევე მრავალი სხვა მათი თანამოქალაქე განკურნა, დიდ საკვირველებებს იქმოდა და ქადაგებდა ღვთის სიტყვას. ამის შემდეგ ავგაროზმა უთხრა: “შენ, თადეოზ, ამას ღვთის ძალით იქმ და ჩვენც გავაკვირვეთ ჩვენი თავი. მაგრამ ამასთან ერთად გთხოვ, მომიყევი იესოს მოსვლის შესახებ, თუ როგორ იყო, და მისი ძალის შესახებ, რა ძალითაც იქმოდა ამას, რაც მსმენია”. თადეოზმა უთხრა: “აწ დავდუმდები, მაგრამ რადგან სიტყვის საქადაგებლად ვარ წარმოგზავნილი, დილით შემოკრიბე ჩემთან ყველა შენი მოქალაქე, მათთან ვიქადაგებ და დავთესავ მათში ცხონების სიტყვას, იესოს მოსვლის შესახებ, თუ როგორ იყო, და მისი მოციქულების შესახებ, და რის გამო იქნა წარგზავნილი მამის მიერ, და მისი ძალის, საქმეებისა და საიდუმლოებების შესახებ, რომლებზეც ისაუბრა ამ ქვეყნად ყოფნისას, და რა ძალით იქმოდა ამ საქმეებს, და მისი ახალი ქადაგების შესახებ, დამცირებისა და დამდაბლების შესახებ, როგორ დაიმდაბლა და დაამცრო თავისი თავი და განიშორა თავისი ღმრთეება, ჯვარს ეცვა, და ჩავიდა ჯოჯოხეთში, და გაარღვია კედელი საუკუნიდან გაურღვეველი, და აღადგინა მკვდარნი, ჩავიდა ერთი, ხოლო ამოვიდა დიდ სიმრავლესთან ერთად მის მამასთან”**. ავგაროზმა ბრძანა, რომ დილით შეკრებილიყვნენ მისი მოქალაქეები და მოესმინათ თადეოზის ქადაგებისათვის, ამის შემდეგ გასცა განკარგულება მიეცათ მისთვის ოქრო და ძვირფასი ლითონების ზოდები. მან კი არ მიიღო, თქვა: “თუ ჩვენი ნივთები დაუტევეთ, სხვა როგორ მივიღოთ?” ეს მოხდა სამასორმოც წელს”34.
ეს სასარგებლო სირიული ენიდან სიტყვასიტყვით ნათარგმნი ტექსტი აქ მე ჯეროვნად მოვათავსე***.
* ზოგ ხელნაწერში დამატებულია: “და ეს მან ასე დაწერა, როდესაც საღვთო გაბრწყინებამ მცირედით გაანათა იგი; მაგრამ აგრეთვე მოსმენის ღირსია იესოს მიერ მის მიმართ იმავე წერილის მიმტანის მეშვეობით გაგზავნილი რამდენიმე სტრიქონის შემცველი, მაგრამ დიდი ძალის მქონე ეპისტოლე; და არის იგი შემდეგი სახის”.
** ზოგ ხელნაწერში ამატებს: “და თუ როგორ ზის ის ღვთისა და მამის მარჯვნივ დიდებით ცაში, და თუ როგორ მოვა კვლავ ძლევამოსილი ცოცხალთა და მკვდართა განსასჯელად”.
*** სამას ორმოცი წელი ედესური წელთაღრიცხვით, რომელიც დაიწყო ჩვ. წ. აღ.-მდე 310 წელს, იქნება ჩვ.წ.აღ.-ით 30 წელი, რაც ეთანხმება ტერტულიანეს მიერ მოწოდებულ ჯვარცმის თარიღს, მაგრამ ეს არის იმ თარიღზე ერთი წლით ადრე, რასაც გვაწვდის ევსების ქრონიკების იერონიმესეული ვერსია და ორი წლით ადრე იმაზე, რასაც გვაწვდის იმავე წიგნის სომხური ვერსია.
შენიშვნები
II ძირითადი შეჯამება ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის, ღვთის ქრისტეს წინარეარსებობისა და ღვთისმეტყველების შესახებ
III როგორ იყო ღვთივშთაგონებულ წინასწარმეტყველთა შორის ძველთაგანვე ცნობილი და პატივცემული იესოს სახელიც, და თვით ქრისტესიც
IV როგორ არ ყოფილა ახალი, არც უცხო მისგან ყველა ხალხისადმი ნაუწყები ღვთისმოსაობის გვარი
V ადამიანებთან მისი გამოჩენების ჟამის შესახებ
ამრიგად, ჩვენს მიერ საეკლესიო ისტორიის შესავლის სათანადო შემზადების შემდეგ უკვე დანარჩენ თხრობას როგორც რამ მოგზაურობას ჩვენი მაცხოვრის ხორციელი გამოჩენიდან დაწყებით შევუდგებით და მოვუწოდებთ სიტყვის მამას, ღმერთს და თვითონ გაცხადებულ იესო ქრისტეს, ჩვენს უფალსა და მაცხოვარს, ღვთის ზეციურ სიტყვას, ჭეშმარიტ თხრობაში ჩვენს შემწესა და თანამოქმედს. ეს იყო ავგუსტუსის მეფობის ორმოცდამეორე წელს, ეგვიპტის დამორჩილების, და ანტონიუსისა და კლეოპატრას (რომლითაც დასრულდა ეგვიპტის პტოლემეოსთა დინასტია) აღსრულების შემდეგ ოცდარვა წელი იყო გასული, როდესაც პირველი აღწერის დროს, სირიაში კვირინიუსის მმართველობისას, ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იშვა მის შესახებ არსებული წინასწარმეტყველებების თანახმად იუდეის ბეთლემში3. კვირინიუსის დროს მომხდარ ამ აღწერას ახსენებს სახელგანთქმული ებრაელი ისტორიკოსი იოსებ ფლავიუსიც4 და მასთან დაკავშირებით სხვა ისტორიასაც, ამავე დროს გალილეველთა მწვალებლობის აღმოცენებას, რომლის შესახებაც ჩვენი ლუკაც ახსენებს “საქმეებში”: “შემდგომ ამისა აღდგა იუდა გალილეველი, აღწერის დღეებში, და დიდძალი ხალხიც გაიყოლია; მაგრამ იგი დაიღუპა და გაიფანტა ყველა, ვინც მას დაუჯერა” (საქმე. 5,37). ამასთან თანხმობაში ჩანს “სიძველეების” მეთვრამეტე წიგნი, რომელიც სიტყვასიტყვით ამბობს: “კვირინიუსი, ერთ-ერთი მათგანი, რომელიც ავიდა სენატში, კაცი, რომელმაც სხვა თანამდებობები გაიარა და ყველა მათგანის გავლით გახდა კონსული (სხვა მაღალი თანამდებობებიც ეკავა მას), მცირერიცხოვან ამალასთან ერთად ჩავიდა სირიაში, რადგან კეისრის მიერ ერების სამართავად და ქონების შესაფასებლად იქნა გაგზავნილი” (იოსებ. ი.ს. 18,1). და მცირე ხნის შემდეგ ამბობს: “იუდა გალილეველმა, კაცმა წარმოშობით ქალაქიდან, რომლის სახელი იყო გამალა, თავისთან მიიმხრო სადოკ ფარისეველი და მოაწყო აჯანყება. ისინი ამბობდნენ, რომ აღრიცხვას სხვა არაფერი მოაქვს, თუ არა რომაელებისადმი პირდაპირი დამონება, და ერის განთავისუფლებისაკენ მოუწოდებდნენ” (იოსებ. ი.ს. 18,4). “იუდეველთა ომის” ისტორიების მეორე წიგნში მის შესახებ წერს: “ამის შემდეგ კაცი ვინმე გალილეველი სახელად იუდა ამბოხისაკენ აქეზებდა თანამემამულეებს და კიცხავდა მათ, რომ ითმენდნენ რომაელებისთვის ხარკის გადახდას და ღმერთის შემდეგ მოკვდავ მეუფეებს აღიარებდნენ” (იოსებ. ი. ო. 2,118). ამას ამბობს იოსები.
VI მისი გამოჩინების ჟამს წინასწარმეტყველებათა თანახმად როგორ უჩინო იქმნენ ის მთავრები, რომლებიც ადრე, წინაპართაგან მომდინარე მონაცვლეობით, უწინამძღვრებდნენ იუდეველთა ერს, და როგორ გამეფდა მათზე პირველი უცხოტომელი ჰეროდე
VII სახარებებში იესო ქრისტეს გვარტომობის შესახებ არსებული სავარაუდო უთანხმოების შესახებ
რადგან მათე და ლუკა მახარებლების მიერ ქრისტეს შესახებ არსებული გვარტომობის განსხვავებული გადმოცემები მრავალთა მიერ ერთმანეთთან შეუთანხმებლად მიიჩნევა; და თითოეული მორწმუნე ამ ადგილის შესახებ ჭეშმარიტების უმეცრებით განმარტებებების მოგონებას ეშურება, მოდი და მათ შესახებ ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიასაც გადმოვცემთ, რომელიც ჩვენს მიერ ცოტა ზემოთ ხსენებულმა აფრიკელმა გვარტომობათა ურთიერთთანხმობის შესახებ არისტიდესადმი11 მიწერილ ეპისტოლეში სხვათა აზრები როგორც არაბუნებრივი და ნატყუარი ამხილა, ხოლო თვითონ ისტორია შემდეგი სიტყვებით გადმოსცა: “მას შემდეგ, რაც ისრაელში გვართა სახელები აღირიცხებოდა ბუნებით ან რჯულით; ბუნებით, კანონიერი თესლის მემკვიდრეობით, რჯულით კი როდესაც სხვა ქმნის ბავშვს უშვილო გარდაცვლილი ძმის სახელით (რადგან აღდგომის ნათელი იმედი ჯერ კიდევ არ იყო მოცემული და მომავალ აღთქმას მოკვდავი აღდგომით ბაძავდნენ, რათა გარდაცვლილის სახელი უწყვეტად დარჩენილიყო); ამიტომ ამ გვარტომობით ჩამომავალნი, ზოგი მამისაგან კანონიერად მონაცვლე შვილი იყო, ზოგი კი სხვებისგან იშვა, ხოლო სახელი კი სხვების მიიღო, ორივეს მოხსენიება მოხდა, ნამდვილი მშობლებისაც და ვითომ მშობლებისაც. ამგვარად, სახარებაში არ არის არავითარი შეცდომა, არც ბუნებით და არც რჯულიერ აღრიცხვაში. რადგან ერთმანეთს შეეწნა გვარი, სოლომონისგან ჩამომავალიც და ნათანისგანაც, უშვილოთა და მეორე ცოლიანთა “აღდგომით” და თესლის აღდგენით, როგორც სამართლიანად ითვლებიან ისინი სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პიროვნებების ნამდვილ და ასეთად მიჩნეულ მამათა შვილებად; რადგან ორივე თხრობა სრულიად ჭეშმარიტი არის, რომელიც იოსებამდე დახლართულად მაგრამ ზედმიწევნით ჩამოდის. ნათქვამი რომ ცხადი გახდეს, მოგითხრობთ გვარების მონაცვლეობას. თუ დავითისაგან სოლომონის ხაზით აღვრიცხავთ, ბოლოდან მესამე აღმოჩნდება მატათა, რომელმაც შვა იაკობი, იოსების მამა; დავითის შვილ ნათანისგან კი ლუკას მიხედვით ასევე ბოლოდან მესამე არის მელქი; რადგა იოსები იყო მელქის ძის ელის ძე. ახლა ყურადღებას იოსებს მივაპყრობთ და მოგითხრობთ, თუ როგორ აღმოჩნდა ორივე მისი მამა, იაკობი სოლომონის გვარისგან ჩამომავალი და ელი ნათანის გვარისგან, აგრეთვე როგორ იყვნენ ისინი, იაკობი და ელი, ძმები და მათ უწინარეს როგორ გახდნენ იოსების პაპებად მათი მამები, მატათა და მელქი, რომლებიც განსხვავებული გვარისანი იყვნენ. ამრიგად, მატათამაც და მელქიმაც ერთმანეთის შემდეგ მოიყვანეს ერთიდაიგივე ქალი და ერთი დედის ძმები შექმნეს, რადგან რჯული არ აბრკოლებს ქვრივს, გაყრილს ან მას, ვისაც გარდაცვლილი ყავს ქმარი, რომ სხვაზე დაქორწინდეს; ესთასგან (გადმოცემით ასე ერქვა ქალს) პირველად მატათამ, სოლომონის გვარის ჩამომავალმა, შვა იაკობი, მატათას აღსრულების შემდეგ იგი, დაქვრივებული, როგორც ზემოთ ითქვა, ცოლად მოიყვანა მელქიმ, ნათანის გვარის ჩამომავალმა, იმავე ტომისამ, მაგრამ სხვა გვარის მქონემ, და ეყოლა ძე ელი. ამგვარად, აღმოვაჩენთ, რომ იაკობიც და ელიც იყვნენ ერთი დედის ძმები, ორი განსხვავებული გვარიდან ჩამომავალნი; ერთმა მათგანმა, იაკობმა, როდესაც აღესრულა მისი უშვილო ძმა ელი, მისი ქალი ცოლად მოიყვანა და მისგან შვა მესამე, იოსები*, რომელიც ბუნების მიხედვით (ასევე ლოგიკურად, რის გამოც დაიწერა: “იაკობმა შვა იოსები”) მისი, ხოლო რჯულის მიხედვით ელის ძე იყო; რადგან მას იაკობმა, ძმამ, აღუდგინა თესლი. ამიტომ მის მიხედვით გვარტომობაც არ იქნება არაქმედითუნარიანად გამოცხადებული. მათე მახარებელმა იგი ასე აღრიცხა: “იაკობმა შვა იოსები”, ლუკა კი ამბობს: “რომელიც იყო, როგორც ფიქრობდნენ” (რადგან ამასაც დასძენს), “იოსების, ელის, მელქის”. რადგან რჯულისმიერი შობის მიხედვით უფრო ნიშანდობლივად თქმა შეუძლებელი იყო, და სიტყვა “შვას” ასეთ შვილთქმნებზე აღარ ახსენებს გვარტომობის დასასრულამდე, რადგან მიდის უკუსვლით სიტყვებამდე “ადამის, ღმერთის”. ეს არც დაუმტკიცებლად არც ფუჭად არის ნათქვამი, რადგან მაცხოვრის ხორციელმა ნათესავებმა, ან საკუთარი თავის გამოჩენის გამო, ან უბრალოდ სასწავლოდ, ნებისმიერ შემთხვევაში კი ჭეშმარიტად გადმოცეს ეს. როდესაც იდუმეველი ავაზაკები პალესტინის ქალაქ ასკალონში შევიდნენ, აპოლონის საკერპოდან, რომელიც [ქალაქის] კედლებზე იყო აშენებული, ვინმე ჰეროდე ჰიეროდულოსის შვილი სხვა ტყვეებთან ერთად წაასხეს, და რადგან მღვდელს ვაჟიშვილის გამო გამოსასყიდის გადახდა არ შეეძლო, ანტიპატროსი იდუმეველთა ჩვეულებებით აღიზარდა, მოგვიანებით კი იუდეველ მღვდელთმთავარ ჰირკანს დაუმეგობრდა; პომპეუსთან ჰირკანის გამო შუამავლობდა და მისთვის ძმის არისტობულოსის მიერ წართმეულ სამეფოს ანთავისუფლებდა. მას ბედი სწყალობდა და პალესტინის ზედამხედველად12 დაინიშნა. ანტიპატროსი, რომელიც მრავალი წარმატების გამო შურით აღძრულებმა ღალატით მოკლეს, მისმა ძემ ჰეროდემ შეცვალა, რომელიც მოგვიანებით ანტონიუსის მიერ და უმაღლესი სენატის გადაწყვეტილებით იუდეველთა მეფედ დაინიშნა; მისი შვილები იყვნენ ჰეროდე და სხვა ტეტრარქები**. ამ ამბავს იზიარებენ ელინთა ისტორიებიც; ებრაელთა და პროზელიტთა ჩამომავალების, როგორებიც იყვნენ აქიორ ამონიელი და რუთ მოაბელი”13 ასევე გვარები მათი შერეული ოჯახებისა, რომლებიც ეგვიპტიდან გამოიქცნენ, იმ დრომდე აღწერილი იყო არქივებში; ხოლო რადგან ჰეროდე არანაირად არ უკავშირდებოდა ისრაელიტთა გვარებს და ამასთან მდაბიო წარმოშობის იყო, და რადგან თავისი მდაბიო წარმოშობის გამო გონება ჰქონდა შერყეული, დაწვა საკუთარი გვარის აღწერილობა; იგი ფიქრობდა, რომ კეთილშობილი წარმომავლობის პიროვნებად წარმოჩნდებოდა, თუ ვერავინ შეძლებდა მისი გვარის გამოყვანას პატრიარქების ან პროზელიტების, ან შერეული წარმოშობის მქონე ე. წ. გერების გვარებიდან. მცირედნი იყვნენ ისინი, ვინც ზრუნავდა თავისი თავის შესახებ კერძო ჩანაწერების ქონაზე, ან სახელების დამახსოვრებით ან სხვაგვარად ასლებიდან გადმოღებით, და თავს იწონებდა კეთილშობილების ხსოვნის შენახვით; მათ შორის იყვნენ ზემოხსენებული ე. წ. “დესპოსინები”, რომელთაც ეს ეწოდებოდათ მაცხოვრის გვართან კავშირის გამო***, რომლებიც იუდეველთა სოფლებიდან, ნაზარეთიდან და კოხაბადან, იყვნენ გამოსულები და მათი წარმომავლობის წინარე გვარტომობას “დღეთა წიგნის” მეშვეობით განმარტავდნენ. ასე იყო, თუ სხვაგვარად, უფრო ცხადი განმარტების აღმოჩენას, როგორც ვფიქრობ მეც და ასევე ყველაფერში კეთილგონიერნიც, ალბათ სხვა ვერავინ შეძლებს, და ჩვენც ეს ვიკმაროთ, რადგან თუ დაუმოწმებელი არის, უკეთესის ან უფრო ჭეშმარიტის თქმა არ ძალგვიძს, ნებისმიერ შემთხვევაში სახარება ჭეშმარიტებას ამბობს”. ეპისტოლის დასასრულს კი დასძენს: “სოლომონისგან ჩამომავალმა მატათამ შვა იაკობი. იაკობის სიკვდილის შემდეგ ნათანისგან ჩამომავალმა მელქიმ იმავე ქალისგან შვა ელი. ასე რომ, ელი და იაკობი არიან ერთი დედის შვილები. როდესაც ელი უშვილოდ გარდაიცვალა, იაკობმა აღუდგინა მას თესლი და შვა იოსები, ბუნებით მისი, რჯულის მიხედვით კი ელის ძე. ამგვარად ორივე მათგანის ძე იყო იოსები.14
VIII ჩვილების წინააღმდეგ ჰეროდეს განზრახვის შესახებ, და თუ რა უბედურება შეემთხვა მას ცხოვრებაში
მაგრამ როდესაც წინასწარმეტყველებათა თანახმად ქრისტე იუდეის ბეთლემში ზემოხსენებულ ჟამს იშვა, ჰეროდემ ამის მცოდნე აღმოსავლელ მოგვთაგან გამოიკითხა, თუ სად იშვა იუდეველთა მეფე, რადგან მათ მიერ მისი ვარსკვლავის ხილვამ და ამ მიზეზით ესოდენ დიდი მოგზაურობის შესრულებამ, აგრეთვე მათ მიერ შობილის როგორც ღმერთის მოშურნედ თაყვანისცემამ, – ამ საქციელმა ჰეროდე ძალიან შეაშინა, ფიქრობდა, რომ მას წაერთმეოდა მთავრობა. ერის რჯულთმოძღვართაგან გამოიკითხა, თუ სად იყო ქრისტეს შობა ნაწინასწარმეტყველები და როგორც კი გაიგო, რომ მიქეას წინასწარმეტყველება ბეთლემს წინამოასწავებდა, ერთი ბრძანებით დაახოცვინა ბეთლემში ძუძუთა ჩვილები და მის ყველა საზღვრებში ყრმები ორი წლისა და ქვემოთ (მოგვებისგან დაზუსტებული ჟამის მიხედვით); ფიქრობდა, რომ იესო როგორც ყველანაირად მათი მსგავსი, მისი თანატოლების ბედს გაიზიარებდა. თუმცა, ყრმამ დაასწრო განზრახვის აღსრულებას და ეგვიპტისაკენ იქნა წაყვანილი მისი მშობლების მიერ, რომლებმაც ანგელოზის გამოცხადებით წინდაწინ იცოდნენ მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ. ამას სახარების წმინდა წერილიც ასწავლის. ამასთან ერთად აღნიშვნის ღირსია ქრისტესა და მის თანატოლთა წინააღმდეგ ჰეროდეს დანაშაულის საზღაური, როგორ მეყსეულად, მცირედი დაყოვნების გარეშე, ეწია მას ღვთის სამართალი ჯერ კიდევ სიცოცხლეშივე, რითაც აქედან განშორების შემდეგ მისაგებელის დასაწყისს აჩვენებდა; თუ როგორ დააბნელა მან ის, რაც მისი მეფობის დიდებად მიიჩნეოდა, შემდგომ მის სახლში მომხდარი მოვლენებით, ცოლის, შვილების და სხვა მის გვართან განსაკუთრებით ახლოს მყოფთა და უსაყვარლესთა სისხლისღვრებით, ამის მხოლოდ აღნუსხვაც კი შეუძლებელია, ნებისმიერ ტრაგიკულ დრამატურგიას დაჩრდილავს მათ შესახებ არსებული ამბები, რაც იოსებმა ვრცლად მოგვითხრო თავის ისტორიებში. თუ როგორ სიკვდილამდე დევნა ჩვენი მაცხოვრისა და სხვა ჩვილების წინააღმდეგ შეთქმულების გამო მასზე მოწევნულმა, ღვთის ნებით დადგენილმა მათრახმა, ურიგო არ იქნება, ისტორიკოსის სიტყვები მოვისმინოთ, როდესაც მისი ცხოვრების უბედურებას “იუდაური სიძველეების” მეჩვიდმეტე წიგნში ამგვარად აღწერს: “პეროდე სნეულებამ უფრო მეტად წარიტაცა, ვიდრე შურისმგებელი ღმერთისგან იყო ეს დაწესებული. რადგან ცეცხლი ნელი იყო* და მის გამსინჯველებს ბევრს ვერაფერს მიანიშნებდა ანთებაზე, რომელიც ამდენ ვნებას კვებავდა მის შიგნით, ხოლო ჭამისას იმ ზომის წადილი ჰქონდა რომ ვერც მოემსახურებოდი; შიგნეულობა დაწყლულებული ჰქონდა, განსაკუთრებით კი მსხვილი ნაწლავის ტკივილი აწუხებდა და ფენების გარშემო ლორწოვანი გამჭვირვალე სითხე გადმოდინდებოდა; მსგავსადვე დაავადებული იყო მუცლის არე, ასევე ულპებოდა მამაკაცის ასო და მასში მატლები უჩნდებოდა, სუნთქვა დაძაბული ჰქონდა, ძალიან უსიამოვნო იყო კუჭში გასვლა და ხშირი სუნთქვა, ასევე ყველა ასოების კანკალი აუტანელი ძალით. ეს ნათქვამი იყო მისანთა და მათ მიერ, რომლებმაც ეს ბრძნულად იწინასწარმეტყველეს, რომ ეს სასჯელი მეფეზე ღმერთმა დააწესა მისი მრავალი უღმერთო საქციელის გამო”.15
IX პილატეს მმართველობის დროის შესახებ
ჰეროდეს შემდეგ მთავრად არქელაოსის დადგინების ფაქტს ეთანხმება ზემოხსენებული ისტორიკოსიც, რომელიც აღწერს, თუ როგორ მიიღო იუდეველებზე მეფობა მამამისის აღთქმითა და კეისარ ავგუსტუსის გადაწყვეტილებით, და მას შემდეგ, რაც ათწლიანი პერიოდის შემდეგ ჩამოშორდა მთავრობა, თუ როგორ მართავდნენ თავიანთ ტეტრარქიებს ძმები ფილიპე და ახალი ჰეროდე ლისანიასთან ერთად17.
X იუდეველთა მღვდელმთავრების შესახებ, რომელთა დროსაც მოძღვრებას გადასცემდა ქრისტე
ამრიგად, ამ დროს, მახარებლის მიხედვით, ტიბერიუსის კეისრის მეთხუთმეტე წელს, ხოლო პონტოელი პილატეს მმართველობის მეოთხე წელს, დანარჩენ იუდეაში ჰეროდეს, ლისანიუსის და ფილიპეს ტეტრარქობისას, ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იესო, ღვთის ქრისტე, ოცდამეათე წელში მყოფი, მივიდა იოანეს ნათლისცემაზე და დაიწყო სახარების სწავლება.
XI მოწმობები იოანე ნათლისცმემლისა და ქრისტეს შესახებ
მახარებელთა საღვთო წერილი აღნიშნავს, რომ მცირე ხნის შემდეგ ახალმა ჰეროდემ24 იოანე ნათლისმცემელს თავი მოკვეთა, მასთან ერთად მოგვითხრობს იოსებიც, რომელიც ახსენებს პეროდიას25 სახელს და იმასაც, რომ იგი, ძმის ცოლად მყოფი, ცოლად მოიყვანა ჰეროდემ, რომელიც გაეყარა პირველად კანონიერად დაქორწინებულს (იგი იყო პეტრაელთა მეფის არეტას26 ქალიშვილი), ჰეროდიადა კი განაშორა ცოცხალ ქმარს; რის გამოც იოანეს მკვლელი ჩაება ომში არეტას წინააღმდეგ, რადგან უპატიოჰყო მისი ქალიშვილი. იმ ომში, რომელშიც, როგორც ამბობს, როდესაც ბრძოლა დაიწყო, განადგურდა ჰეროდეს ჯარი და ეს მას ევნო იოანეს წინააღმდეგ შეთქმულების განხორციელების გამო. იგივე იოსები ამ ნაშრომში აღიარებს, რომ იოანე იყო ნათლისმცემელი და განსაკუთრებით მართალი კაცი, და ემოწმება მის შესახებ მახარებელთა წერილში აღწერილს; ასევე მოგვითხრობს ჰეროდესგან მეფობის ჩამოშორებას იმავე ჰროდიადას გამო და მასთან ერთად მის საზღვარგარეთ განდევნას და გალიის ქალაქ ბიენაში27 გადასახლების მისჯას. ესეც “სიძველეების” მეთვრამეტე წიგნშია განმარტებული, სადაც იოანეს შესახებ წერს:
XII ჩვენი მაცხოვრის მოწაფეთა შესახებ
მაცხოვრის მოწაფეების ყველა სახელი ცნობილია სახარებებიდან; სამოცდაათი მოწაფის სია კი არსად არ არის მოყვანილი30. ამბობენ, რომ ერთი მათგანი ბარნაბა იყო, რომელსაც გამორჩევით მოიხსენიებს “მოციქულთა საქმეები”, არანაკლებ მოიხსენიებს მას პავლეც, როდესაც გალატელებს მისწერს. ერთ-ერთ მათგანად იგი ასახელებს სოსთენესაც, რომელმაც პავლესთან ერთად მისწერა კორინთელებს; კლიმენტისთან31 არის ისტორია, “ჰიპოტიპოსების” მეხუთე წიგნში, რომელშიც მოხსენიებულია კეფა; მის შესახებ პავლე ამბობს: “როდესაც კეფა ანტიოქიაში წავიდა, მას პირზე დავადექი”, ამბობს სამოცდაათ მოწაფეთაგან ერთ-ერთზე, რომელიც პეტრე მოციქულის თანამოსახელე აღმოჩნდა. ამბავი სამოცდაათთა მოწოდების ღირსებას უკავშირებს მატათას, რომელიც იუდას ნაცვლად მოციქულებთან აღინუსხა და მისი სწორი წილით იქნა პატივდებული. თადეოზსაც ერთ-ერთ მათგანად მიიჩნევენ, რომლის შესახებ ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიას მალე მოგითხრობთ. მკვლევარი აღმოაჩენს, რომ მაცხოვრის მოწაფეები სამოცდაათზე მეტია ნაჩვენები, მოწმედ პავლეს გამოიყენებს, რომელიც ამბობს, რომ მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ პირველად იგი კეფამ იხილა, შემდეგ თორმეტმა და მათ შემდეგ ხუთასზე მეტმა ძმამ ერთად, რომელთაგან ზოგიერთმა, ამბობენ, დაიძინა, უმეტესობა კი ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო, რომლის დროსაც მან შეადგინა ეპისტოლეები; შემდეგ კი ამბობს, რომ იგი იაკობმა იხილა; იგი მაცხოვრის ერთ-ერთი ძმა იყო32; თუ ამათთან ერთად მიბაძვით თორმეტზე მეტი იყო მოციქული, ასევე თვითონ პავლეც იყო მათთან ერთად, რომელიც შემდეგ ამბობს: “შემდგომ იხილა ყველა მოციქულმა”. ესეც ვიკმაროთ მათ შესახებ.
XIII ამბავი ედესელთა მმართველის შესახებ
თადეოზის33 გარშემო არსებულმა ისტორიამ ასეთი სახე მიიღო. ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ღმრთეებამ, ყველა ადამიანთან სასწაულმოქმედი ძალით სახელგანთქმულმა, ამდენი ათასი ადამიანი იუდეისგან ძალიან შორს უცხო ქვეყნებში მცხოვრებნი სნეულებათა და ყველანაირ ვნებათა განკურნების იმედით მოიყვანა. ამგვარადვე იყო ევფრატის გაღმა ხალხების ყველაზე გამოჩენილი მბრძანებელი მეფე ავგაროზი, რომელიც სხეულით საშინლად იტანჯებოდა, დასნეულებული ჰქონდა ისე, რომ შეუძლებელი იყო სენის ადამიანური ძალით განკურნება. მან როგორც კი გაიგო მრავალთაგან იესოს სახელი და მისი ყველასაგან ერთხმად დამოწმებული სასწაულები, მისი მავედრებელი გახდა და წერილის მიმტანი გაუგზავნა, სთხოვდა, რომ მისთვის აღმოეჩინა სნეულებისაგან ხსნა. იესომ მაშინ არ შეისმინა მისი თხოვნა, თუმცა, დააფასა და საკუთარი წერილი გაუგზავნა, შეპირდა, რომ გაუგზავნიდა მის ერთ-ერთ მოწაფეს სნეულებისაგან განსაკურნავად და მისი და მისი ნათესავების გამოსახსნელად. დიდი ხანი არ დაუყოვნებია დანაპირების შესასრულებლად. მისი მკვდრეთით აღდგომისა და ცად ამაღლების შემდეგ თორმეტთაგან ერთერთმა მოციქულმა თომამ, ღვთის შთაგონებით აღძრულმა, საქადაგებლად და ქრისტეს შესახებ მოძღვრების სახარებლად ედესაში გაგზავნა თადეოზი, რომელიც ქრისტეს სამოცდაათ მოწაფეს შორის აღირაცხებოდა; მისი მეშვეობით აღსრულდა ყველაფერი, რაც აღუთქვა ჩვენმა მაცხოვარმა. არსებობს ამის წერილობითი მოწმობაც ამოღებული ედესის (რომელიც იყო დედაქალაქი) წიგნთსაცავიდან; სახელმწიფო დოკუმენტები შეიცავენ როგორც ძველ ასევე ავგაროზის დროს მომხდარ მოვლენებს და ესენი იქ ამ დრომდე დაცული მოიპოვება. მაგრამ ვერაფერი შეედრება თვით წერილების მოსმენას, რომლებიც წიგნთსაცავიდან ამოვიღეთ და მათი ტექსტი სირიული ენიდან ამგვარად გადმოვთარგმნეთ:
შენიშვნები
1 – ცრუ ცოდნა (გნოზისი) – გნოსტიციზმი, საერთო სახელწოდება II-IV ს.-ში არსებული რამდენიმე ერეტიკული მიმდინარეობისა. მთავარი წარმომადგენლები: სატურნინე, ვასილიდე, კერდონი, მარკიონი, კარპოკრატე და ვალენტინი. გნოსტიკური სწავლებისათვის დამახასიათებელია დუალიზმი (წარმოდგენა კეთილ ღმერთზე და მისგან დამოუკიდებელ ბოროტ მატერიაზე) და დოკეტიზმი (სწავლება იესო ქრისტეს მოჩვენებით სხეულსა და ხორციელ ცხოვრებაზე). გნოსტიციზმის წინააღმდეგ არაერთგზის გამოვიდნენ ეკლესიის მამები. წმ. ირინეოს ლიონელი თხზულებაში ”ერესების წინააღმდე” ვრცლად მოგვითხრობს გნოსტიციზმის ისტორიაზე, დაწყებული სვიმონ მოგვიდან, და განსაკუთრებით გულდასმით აანალიზებს ვალენტინესა და მარკიონის შეხედულებებს. გნოსტიკოსების მხილებას ეძღვნება ტერტულიანეს ნაშრომები: ”გნოსტიკოსების წინააღმდეგ”, ”მარკიონის წინააღმდეგ”, ”ვალენტინელების წინააღმდეგ”, ”კამათი ერეტიკოსებთან”.
2 – ”ქრონიკა” – ევსები პამფილის ჩვენამდე მოღწეულ ოთხ თხზულებათაგან ერთ-ერთი, რომელიც წარმოადგენს სამყაროს მოკლე ისტორიას მისი შექმნიდან ქ.შ.-ის IV ს-ის შუა წლებამდე (II წიგნში). ეს ”ქრონიკა” გააგრძელა ნეტ. იერონიმემ 378 წლამდე. ”საეკლესიო ისტორიის” გარდა, ჩვენამდე მოაღწია ევსების აპოლოგეტურმა თხზულებამ ”კონსტანტინე დიდის ცხოვრება” (IV წიგნში) და ნაწყვეტებმა ”პალესტინელი მოწამეების შესახებ” მისი ნაშრომიდან ”უძველესი მოწამეობის კრებული”.
3 – ქ.შ.-მდე 43 წელს მუტინთან ბრძოლაში რესპუბლიკელთა არმიის განადგურების შემდეგ რომის ხელისუფლებაში მოვიდა ტრიუმვირატი: ოქტავიანე, ანტონიუსი, ლეპიდი. ამ მომენტიდან იწყება ევსები ოქტავიანეს მმართველობის დროის ათვლა, მომავალი ავგუსტუსისა. 40 წელს რომის იმპერია განაწილებულ იქნა ტრიუმვირებს შორის, რის გამოც იუდეა აღიარებულ იქნა ნახევრად დამოუკიდებელ სამეფოდ. 35 წელს ოქტავიანემ დაიპყრო ლეპიდის ოლქი, 3-2 წელს კი გააჩაღა ბრძოლა ოქტავიანესა და ანტონიუსს შორის. ანტონიუსმა მარცხი განიცადა აქციუმთან ბრძოლაში და სიცოცხლე თვითმკველობით დაასრულა. ამგვარად, 30 წელს ოქტავიანეს მმართველობის ქვეშ შევიდა ანტონიუსის ოლქიც – ეგვიპტე. 31 წელს ოქტავიანემ მიიღო ავგუსტუსის ტიტული, 27 წელს კი – სამუდამო ტრიბუნალის ტიტული. ასე რომ, ევსების მიხედვით, მხსნელი დაიბადა 31 წელს ქრისტიანული ეპოქის დასაწყისამდე.
უნდა ითქვას, რომ ქრისტიანული წელთაღრიცხვით, რომლის დამაარსებელი არის რომაელი სწავლული დიონისე მცირე (V ს.-ის დასას. – VI ს.-ის დასაწყ.), ქრისტეს დაბადების თარიღად (I ს.ქ.შ.) ითვლება 754 წელი რომის დაარსებიდან. თანამედროვე წყაროების უმეტესობა მხსნელის დაბადების თარიღად მიიჩნევს ქ.შ.-მდე 4 წელს (749-450 წწ. რომის დაარსებიდან), ამ წელს გარდაიცვალა მეფე ჰეროდე დიდი. პტოლემეოსთა დინასტია ეგვიპტეს მართავდა ქრისტეს შობამდე 305 წლიდან.
4 – მაცხოვრის ამქვეყნიური ცხოვრების გადმოცემაში ერთ-ერთ ყველაზე რთულ საკითხს წარმოადგენს იმის განსაზღვრა, თუ როდის განხორციელდა სელპიციუს კვირინიუსის დროინდელი აღწერა. იოსებ ფლავიუსის მოწმობით აღწერა განხორციელდა ჰეროდეს შვილის, არქელაოსის სიკვდილის შემდეგ (გარდ. ქ. შ.-დან 6 წ.), სირიაში სელპიციუს კვირინიუსის მმართველობის დროს (რომის დაარსებიდან 760-765 წწ., ანუ ქ. შ.-დან 6-12წწ.). არსებობს განსხვავებული ახსნა, სახარებისეულ მონათხრობთან შეუსაბამო (იხ.: ლუკა 2:1-2), რომელსაც ეფუძნება ევსები პამფილი და იოსებ ფლავიუსის მოწმობა, მაგრამ ყველაზე მეტად სარწმუნო ჩანს შემდეგი: კვირინიუსი ორჯერ იყო სირიის მმართველი (პირველად 750-753 წლებში რომის დაარსებიდან, ანუ 3 წ. ქ. შ.-მდე-1 ქ. შ.-ით) და თავისი პირველი მმართველობის დასაწყისში განაგრძო აღწერა, დაწყებული მისი წინამორბედის ვერუსის მიერ (ქ. შ.-მდე 6-4).
5 – ჰეროდე I (დიდი) – იუდეის მეფე (37-4 წწ. ქ. შ.-მდე) იყო იდუმიელი, ანუ შთამომავალი იმ ერისა, რომლის გენეოლოგია სათავეს იღებს ესავისაგან (ედომი), რომელმაც თავისი პირმშოება მიყიდა იაკობს ოსპის შეჭამანდის სანაცვლოდ (იხ. შესაქმე 25:28-34). ისრაელის თაობა სათავეს იღებს იაკობისაგან, რომელიც ”ისრაელად” სახელდებულ იქნა თავად ღმერთის მიერ (იხ. შესაქმე. 32:28). იდუმეა მდებარეობდა იუდეის სამხრეთით. იოჰანან ჰირკანის მიერ დაპყრობის შედეგად (135-104 წწ. ქ. შ.-მდე) იდუმიელების (ედომელების) გაიუდეველება მოხდა და ებრაული რელიგიური კანონები მიიღეს.
6 – იულიანე აფრიკანელი (გარდ. 237 წ.) – განათლებული გლეხი. დაიბადა ჩრდილოეთ აფრიკაში, ცხოვრობდა პალესტინაში. ავტორი ორი დიდი თხზულებისა: ”პენტაბიბლოს” (მსოფლიო ქრონიკები ქვეყნის შექმნიდან) და “Cestus”, რომლებიც შემორჩენილია მხოლოდ ნაწყვეტებად ევსების შრომებში.
7 – ანტიპატრეს შესახებ იხ.: იოსებ ფლავიოსი, იუდეის ომი, 1, 6, 2-4.
8 – ჰირკან II – ვაჟი იუდეის მეფის ალექსანდრე იანისა (ქ. შ.-მდე 104-78 წწ.), შვილიშვილი იოჰანან ჰირკან I-სა, იუდეველთა მეფე და მღვდელმთავარი (ქ. შ.-მდე 63-40 წწ.).
9 – არისტობულე – უმცროსი ვაჟი მეფე ალექსანდრე იანისა და ალექსანდრესი. ქ. შ.-მდე 70 წელს აიძულა თავისი უფროსი ძმა ჰირკან II, უარი ეთქვა გვირგვინზე და მღვდელმთავრობაზე თავის სასარგებლოდ. ჰირკანი გაიქცა არაბეთის დედოფლის არეტის სამფლობელოში, რომელმაც დაიწყო თავდასხმა იუდეაზე და 35 წელს ალყა შემოარტყა იერუსალიმს. არისტობულემ გააძევა არეტის ჯარი რომაელების დახმარებით, მაგრამ ვერ მოურიგდა თავის დამხმარე მოკავშირეებს. რომაელმა მხედართმთავარმა გნეუს პომპეუსმა (106-48 წწ. ქ. შ.-მდე) იერუსალიმი დიპყრო 63 წელს და არისტობულე ბორკილდადებული გააგზავნა რომში. არისტობულე მალე გაიქცა იუდეაში და აჯანყება მოაწყო რომაელების წინააღმდეგ, მაგრამ დამარცხდა პომპეუს გაბინიუსის თანაშემწეების მიერ და ხელახლა დატყვევებული გაგზავნილ იქნა რომში. 49 წელს იულიუს ცეზარის მიერ განთავისუფლებული არისტობულე კვლავ გაემგზავრა იუდეაში, მაგრამ პომპეუსის მსტოვრების მიერ მოწამლული გზაზე გარდაიცვალა.
10 – არქელაოსი – ჰეროდე დიდის ვაჟი. სიკვდილის წინ ჰეროდემ იგი ავგუსტუსის თანხმობით თავის მემკვიდრედ დანიშნა. თუმცა, არქელაოსი თავისი მმართველობის დასაწყისში გაუსწორდა მისით უკმაყოფილო პირებს (დახოცილ იქნა 3000 ადამიანზე მეტი) და გამოიწვია ხალხის სიძულვილი. როდესაც იგი რომში გაემგზავრა, რათა გაემყარებინა თავისი უფლება ტახტზე, იქვე გაგზავნა ხალხმა ელჩობა თხოვნით, რომ იუდეა რომს შეერთდებოდა პროვინციის სტატუსით, რათა ამით არ დაეშვათ არქელაოსის მეფობა (იხ. ლუკა 19:12-14). ავგუსტუსმა დაამტკიცა ჰეროდეს ანდერძი და არქელაოსს მფლობელობაში გადასცა იუდეა, მაგრამ არ მისცა მას ”მეფის” ტიტულით, შემოიფარგლა ეთნარქის, ანუ ”ერისმმართველის” ტიტულით. არქელაოსის მმართველობის პერიოდში ხშირმა ამბოხებებმა ავგუსტუსი აიძულა გაემოეძახა იგი რომში: ქ. შ.-დან 6 წელს გადააყენა და გადაასახლა გალიის ქალაქ ვიენაში, სადაც გარდაიცვალა (იხ. იოსებ ფლავიოსი. იუდეის ომი, II, 1-7).
11 – არისტიდე (II ს.) – ბერძენი რიტორი, აპოლოგეტი და ქრისტიანობის აღმსარებელი.
12 – ეპიმელეტი – მმართველი (ბერძნ.). სავარაუდოდ ეს თანამდებობდა გულისხმობდა ფინანსების მართვას.
13 – აქიორ ამონიტელი – ამონიტელების წინამძღოლი ასირიელთა მეფის ოლოფერნის ლაშქარში. მიიღო იუდაიზმი (ივდითი 5:5-6; 5:21).
მოაბელი რუთი – ელიმელექის ცოლი და ნოემის რძალი. სიკვდილის შემდეგ რუთთან ქორწინების უფლება გადაეცა ბიოზს, ელიმელექის ნათესავს. ამ ქორწინების ნაყოფი იყო იობედი, დავითის პაპა (იხ. რუთის წიგნი). ამგვარად, წარმართი რუთი გახდა უფალ იესო ქრისტეს ერთ-ერთი წინაპარი (იხ.: მათე 1:5).
14 – იულიანე აფრიკელს ეკუთვნის მათე და ლუკა მახარებელთან მაცხოვრის გენეალოგიათა განსხვავებების ახსნა, რაც ასევე მიღებულია თანამედროვე ბიბლიისტების მიერ. ეს განმარტება მცირეოდენი ცვლილებით განმეორებულ იქნა წმ. ამბროსი მედიოლანელის მიერ ლუკას სახარების განმარტებაში.
15 – იუდაური სიძველენი, XVII, 6,5.
16 – კალიროე – სამკურნალო წყარო თბილი გოგირდოვანი წყლებით.
17 – ჯერ კიდევ ჰეროდე დიდის სიცოცხლეში მისი ვაჟებიდან სამი: არისტობულე, ალექსანდრე და ანტიპატრე – დასჯილ იქნენ მისი ბრძანებით. ჰეროდეს სიკვდილის შემდეგ იმპერატორ ავგუსტუსის გადაწყვეტილებით იუდეაში ეთნარქის ტიტულით გამეფდა ჰეროდე დიდის ვაჟი – არქელაოსი. თუმცა, ავგუსტუსმა ტეტრარქებად, ანუ ქვეყნის ოთხი ნაწილის მმართველებად დანიშნა, ჰეროდე-ფილიპე და ჰეროდე-ანტიპა, ჰეროდე დიდის შვილები მარიამისგან მღვდელმთავრის სვიმონის ქალიშვილისგან (იხ.: იოსებ ფლავიუსი. იუდეის ომი, II, 6). ლისანიოსი, სავარაუდოდ ბერძენი, ჰეროდეს გვარს არ მიეკუთვნებოდა.
18 – ტიბერიუსი – რომის იმპერატორი (14-37 წწ.).
19 – იხ.: იუდაური სიძველენი XVIII, 2,2.
20 – იგულისხმება ე.წ. “Acta Pilat” – თხზულება უცნობი ავტორისა, ქრისტიანობის თავგამოდებული მტრის.
21 – ანნა (ანან) – მღვდელმთვარი, სეთის ძე. მღვდელმთავარი იყო სულპიციუს კვირინიუსის აღწერის დროს. გადაყენებულ იქნა პროკურატორ ვალერიუს გრატუსის მიერ (იხ. იოსებ ფლავიუსი. იუდაური დასაბამთმეტყველება, XVIII 2, 1-2). თუმცა, ტრადიციის მიხედვით, სამუდამოდ დარჩა მას მღვდელმთავრის ტიტული. იგი იყო იუდეველთა ერთ-ერთი სულიერი ბელადი.
კაიაფა – ანნას სიძე, მღვდელმთავარი გახდა ანნას ორი მონაცვლის, ფაბი ისმაილის ძისა და ელიაზარ ანნას ძის შემდეგ. კაიაფა იმყოფებოდა ანნას გავლენის ქვეშ.
22 – ვალერიუს გრატუსი – იუდეის პროკურატორი (15-26 წწ.).
23 – იუდაური სიძველენი, XVIII, 2, 2.
24 – იგულისხმება ტეტრარქი ჰეროდე – ანტიპა (4 წ. ქ. შ.-მდე-39 წ. ქ. შ-ით).
25 – ჰეროდიადა – ჰეროდე დიდის ქალიშვილი და ჰეროდე აგრიპა I-ის და. გათხოვილი იყო თავის ბიძაზე ჰეროდე – ფილიპე I-ზე, ქმრის სიცოხლეში კავშირი დაამყარა ჰეროდე-ანტიპასთან, რომელსაც ასევე ნათესავად ერგებოდა. დამნაშავე იყო იოანე ნათლისმცემლის სიკვდილში: მისი წაქეზებით დასჯილ იქნა ჰეროდე-ანტიპას მიერ (იხ. მარკოზი 6:17-29).
26 – არეთა – სირიის მეფე, არაბი (იხ. შენიშვნა 35). მან იარაღის ძალით შური იძია ჰეროდე-ანტიპაზე თავისი ქალიშვილის შეურაცხყოფისათვის, რამაც მას მოუტანა გამანადგურებელი მარცხი. თუმცა, ანტიპამ შესჩივლა თავის მფარველს იმპერატორ ტიბერიუსს, მან სირიის რომაელ მმართველს დაავალა არეთას დასჯა.
27 – იხ.: იუდეის ომი, II, 9,6.
28 – იუდაური სიძველენი, XVIII, 5, 2.
29 – იქვე, 3, 3
30 – ეს სია ევსების შემდეგ იქნა დადგენილი დაახ. 500 წ., როდესაც უკვე ფართოდ იყო გავრცელებული. იხ. 70 მოციქულთა სია მათი საერთო ხსენების დღეს – 4 იანვარს.
31 – კლიმენტი ალექსანდრიელი (გარდ. დაახ. 217 წ.) – დიდი ქრისტიანი სწავლული. 190 წ. არჩეულ იქნა ალექსანდრიის კათაკმეველთა სასწავლებლის ხელმძღვანელად. იმპერატორ სეპტიმუს სევერუსის დროინდელი დევნულებისა, რომელიც 201 წ. დაიწყო. გადასახლებულ იქნა კაბადოკიაში.
შემორჩენილია კლიმენტის შემდეგი თხზულებები: ”პედაგოგი”, ”სტრომატები”, ”ვინ არის ის მდიდარი, რომელიც ცხონდება?” ფოტიოსის ”ბიბლიოთეკაში” ვკითხულობთ: ”კლიმენტიმ კიდევ დაწერა ”ჰიპოტიპოსები” ანუ ”მონახაზები”, რომ კლიმენტის ”ჰიპოტიპოსები”, რომლებიც ნახა ფოტიმ, იყო, არა ის რომლებიც დაწერა კლიმენტიმ, არამედ შერყვნილი ან არიანელების, ან რომელიმე სხვა ერეტიკოსების მიერ. დასასრულს ფოტი თავად გამოთქვამს ეჭვს, რომ ”ჰიპოტიპოსები”, რომლებიც მან ნახა, ეკუთვნოდა კლიმენტის. თუმცა, კლიმენტის ”ჰიპოტიპოსებიდან”, იმის გამოკლებით, რაც მოჰყავს ევსების, ჩვენამდე მოაღწია რამდენიმემ”.
32 – იაკობ მოციქული, უფლის ძმა – ერთ-ერთი 12 მოციქულთაგანი, მართალი იოსებ დამწინდველის ძე. არჩეულ იქნა იერუსალიმის პირველ ეპისკოპოსად, თავჯდომარეობდა მოციქულთა კრებას. წმ. იაკობ მოწამეობრივად აღწესრულა დაახ. 62/63 წ.
33 – მოციქული თადეოზი – 70 მოციქულთაგანი. დაიბადა სირიის ქალაქ ედესაში, ებრაულ ოჯახში. მოინათლა იოანე ნათლისმცემლის მიერ. შეხვდა უფალს და დაემოწაფა. ქადაგებდა სირიაში და მესოპოტამიაში. იმყოფებოდა ედესაში, სადაც, გადმოცემის მიხედვით, ქრისტიანობაზე მოაქცია მეფე ავგაროზ V (შავი), რომელიც ედესაში მეფობდა 4 წ. ქ. შ.-მდე–7 წ. ქ. შ.-ით და 13-50 წწ. ქ. შ.-ით. თუმცა მოც. თადეოზის მიერ ედესული ხალხის განათლებისა და იქ ეკლესიის მოწყობის საკითხი დღემდე ღიად რჩება. ცნობილია, რომ ედესიის განმანათლებელი იყო ადაი, ისტორიული პირი (II ს-ის II ახ.). ყველაზე ადრეული ცნობები ედესის ეკლესიის შესახებ ეკუთვნის ავგაროზ VIII მეფობის ხანას (176-179 წწ.). ცნობილია ამ დროის ედესის ეპისკოპოსის სახელი – პალუტი. ედესის მასიური გაქრისტიანება მოხდა ავგაროზ IX მეფობის დროს (179-216 წწ.).
ერთი წყაროს მიხედვით, ფინიკიის ქ. ვირიტამდე (ბეირუთი) ქადაგებით მისული, თადეოზი შვიდობით აღესრულა იქ 44 წ.; მეორე წყაროს თანახმად, იგი გარდაიცვალა ედესაში. თუმცა ძველი სომხური გადმოცემა ამტკიცებს, რომ მოც. თადეოზი მოწამეობრივად აღესრულა 50 წ. სომხეთში.
34 – თარიღი ევსები პამფილიელის მიერ მოცემულია ე.წ. სელევკიდების წელთაღრიცხვის მიხედვით, რომელიც დაიწყო 311 წლიდან ქ. შ.-ით. ევსების მიერ მოტანილი თარიღი ქრისტიანული წელთაღრიცხვით არის ქ. შ.-დან 29წ.
წიგნი II
ეს წიგნი ჩვენ შევადგინეთ კლიმენტის, ტერტულიანეს, იოსებისა და ფილონის თხზულებებზე დაყრდნობით.
წინა წიგნში, საეკლესიო ისტორიის შესავალში შეჯამებულად ვაჩვენეთ და მოვიცავით ყველაფერი, რაზეც საჭირო იყო მსჯელობა, – მაცხოვნებელი სიტყვის ღვთისმეტყველების, ჩვენი მოძღვრების წარმოშობისა და ქრისტიანთა სახარების მიხედვით მოქალაქეობის დოგმატთა უძველესობის შესახებ, და არა მხოლოდ ეს, არამედ ყველაფერი მისი ახლახან მომხდარი გამოცხადების შესახებ, ვნების წინა მოვლენებიც და მოციქულთა გამორჩევის შესახებ არსებული ცწობებიც. ახლა კი აქ წარმოდგენილ წიგნში ყურადღებით განვიხილავთ მისი ამაღლების შემდგომ მოვლენებს, ზოგ რამეს აღვნიშნავთ საღვთო ნაწერებიდან, ზოგს კი დროდადრო მოვიხსენიებთ გარეშე ისტორიკოსთა ჩანაწერებიდანაც.
I ქრისტეს ამაღლების შემდეგ მოციქულთა ცხოვრების შესახებ
პირველი იყო მატათა, ვისაც წილად ხვდა მოციქულობა მოღალატე იუდას ნაცვლად; როგორც იქნა განმარტებული, იგი იყო ერთ-ერთი უფლის მოწაფეთაგან. ლოცვითა და მოციქულთა ხელთდასხმით თემის მომსახურებისათვის განწესებულ იქნენ კაცნი, რიცხვით შვიდი, და მათ შორის სტეფანეც. იგი უფლის შემდეგ პირველი იყო ხელთდასხმასთან (როგორც ამისთვის წარდგენილი) ერთად ასევე იმით, რომ უფლის მკვლელთა მიერ ქვებით იქნა მოკლული; და ამით პირველმა მიიღო მისი სახელის შესატყვისი ღირსეულად გამარჯვებული ქრისტეს მოწამეთა გვირგვინი.1
იმავე დროს ასევე იაკობი, რომელიც უფლის ძმად იწოდებოდა, რადგან ისიც იოსების შვილად იყო სახელდებული, იოსები კი – ვიზეც დაიწინდა ქალწული და მასთან შესვლამდე აღმოჩნდა სულიწმინდისგან მიდგომილი, როგორც სახარებების წმინდა წერილი ასწავლის, – ეს იაკობი, ვისაც ძველები სათნობაში უპირატესობის გამო მართალს უწოდებდნენ, როგორც მოგვითხრობენ, იგი პირველი იქნა ხელდასხმული იერუსალიმში ეკლესიის ეპისკოპოსის საყდარზე; კლიმენტი “პიპოტიპოსების” მეექვსე წიგნში ამგვარად გადმოსცემს ამ ამბავს: “პეტრე, იაკობი და იოანე მაცხოვრის ამღლების შემდეგ, როგორც მაცხოვრის მიერ წინდაწინ პატივდებულები, დიდებისათვის არ იბრძოდნენ, არამედ იაკობ მართალი აირჩიეს იერუსალიმის ეპისკოპოსად”. იგივე ავტორი ამავე ნაშრომის მეშვიდე წიგნში მის შესახებ ამასაც ამბობს: ”იაკობ მართალს, იოანეს და პეტრეს აღდგომის შემდეგ უფალმა გადასცა ცოდნა, ხოლო მათ გადასცეს დანარჩენ მოციქულებს, დანარჩენმა მოციქულებმა კი – სამოცდაათს, რომელთაგან ერთ-ერთი არის ბარნაბაც. ხოლო იყო ორი იაკობი, ერთი იყო იაკობ მართალი, რომელიც ტაძრის სახურავიდან გადააგდეს და მაუდის სათელავი საგორავის ცემით მოკლეს, მეორეს კი თავი მოკვეთეს”. ამ მართლის შესახებ პავლეც ახსენებს ეპისტოლეში: “მოციქულთაგან სხვა არავინ მინახავს, გარდა იაკობისა, უფლის ძმისა” (გალ. 1,19).
ამავე დროს აღსრულდებოდა ოსროელთა2 მეფის მიმართ ჩვენი მაცხოვრის დანაპირები. ღვთივშთაგონებით აღიძრა თომა და გაგზავნა თადეოზი ედესაში საქადაგებლად და ქრისტეს მოძღვრების სახარებლად, როგორც ზემოთ იქვე აღმოჩენილი ჩანაწერიდან ვაჩვენეთ. ადგილზე მისულმა მან ქრისტეს სიტყვით განკურნა ავგაროზი და საკვირველებებით განაცვიფრა ყველა, საქმეებით საკმარისად განაწყო და ქრისტეს ძალისადმი თაყვანისცემამდე მიიყვანა; მაცხოვრის მოძღვრების მოწაფეები დაადგინა, და იმ დროიდან მოყოლებული ახლანდელ დრომდე ედესელთა მთელი ქალაქი ქრისტეს სახელს ატარებს, რაც არის ჩვენი მაცხოვრის მიერ მათ მიმართ გამოჩენილი ქველმოქმედების არცთუ უბრალო მტკიცებულება. ესეც ძველების ისტორიიდან ითქვა. ახლა კი გადავიდეთ საღვთო წერილზე.
სტეფანეს მოწამეობის დროს იერუსალიმის ეკლესიაზე იუდეველთა მიერ განხორციელდა პირველი უდიდესი დევნულება. თორმეტის გარდა ყველა მოწაფე გაიფანტა იუდეასა და სამარიაში, და, როგორც საღვთო წერილი ამბობს, მიაღწიეს ფინიკიამდე, კვიპროსამდე და ანტიოქიამდე, მაგრამ მაშინ ჯერ ვერ გაბედეს წარმართებისთვის გადაეცათ სარწმუწოების სიტყვა, და მხოლოდ იუდეველებს აუწყებდნენ მას. ამავე დროს პავლეც ანადგურებდა ეკლესიებს: სახლებში უვარდებოდა მორწმუნეებს, გარეთ გამოათრევდა კაცებსა და ქალებს, და გადასცემდა საპყრობილეში. მაგრამ ფილიპე, რომელიც სტეფანესთან ერთად იყო ხელდასხმული დიაკვნის მსახურებაზე და გაფანტულთა შორის იმყოფებოდა, ჩავიდა სამარიაში და საღვთო ძალით აღვსილმა პირველმა იქადაგა იქ სიტყვა. ღვთის მადლი ისე შეეწეოდა მას, რომ სვიმონ მოგვიც3 კი მიიზიდა ამ სიტყვებით. ამ დროს სვიმონი სახელგანთქმული იყო იმით, რომ მოგვობით ატყუებდა ადამიანებს და მას ღვთის დიდ ძალად მიიჩნევდნენ. მაშინ ისიც შეძრწუნდა ფილიპეს მიერ ღვთის ძალით აღსრულებული საოცრებებისგან, დაცხრა გრძნეულებისაგან და მოჩვენებით მიიღო ქრისტეს რწმენა იქამდე, რომ კიდევაც მოინათლა. საკვირველია, რომ მისგან მოყოლებული ახლანდელ დრომდე ხდება ეს უსაძაგლესი მწვალებლობის გამგრძელებელთაგან, რომლებიც მათი წინაპრის მეთოდით ჭირისა და კანის სნეულებების მსგავსად ქვემოდან შეუძვრნენ ეკლესიას და ძლიერ ანადგურებდნენ მათ, რომლებშიც ჩაბეჭდავდნენ, თუ შეძლებდნენ, მათში დაფარულ უკურნებელ მძიმე შხამს. თუმცა, მათი უმრავლესობა უკვე მხილებული და [კლესიისაგან] ჩამოშორებულ იქნა, როდესაც პეტრემ წაასწრო სვიმონს და მიხვდა, რასაც წარმოადგენდა იგი და დაადო სათანადო სასჯელი. მაგრამ რადგან ყოველდღიურად იზრდებოდა მაცხოვრის ქადაგება, ეთიოპელთა ქვეყნიდან რაღაც განგებულება წარუძღვა დედოფლის (რადგან წინაპართა რაღაც ჩვეულების მიხედვით ქალის მიერ ახლანდელ დრომდე იმართება ეს ქვეყანა) მოხელეს; რომელიც წარმართთაგან პირველად ფილიპეს მეშვეობით, გამოცხადების გზით, ეზიარა ღვთის სიტყვის საიდუმლოს და გახდა მსოფლიოს მორწმუნეთა პირველი ნაყოფი. იგი იყო პირველი, ვინც დაბრუნდა მშობლიურ მიწაზე და იქადაგა ყოველთა ღმერთის ცოდნისა და ადამიანებთან ჩვენი მაცხოვრის ცხოველმყოფელი სტუმრობის სახარება, მისი მეშვეობით საქმით აღსრულდა წინასწარმეტყველება: “ეთიოპია გაიწვდის მის ხელებს ღვთისადმი (ფს. 67,32). ამის შემდეგ პავლე, რჩეული ჭურჭელი, არა ადამიანთაგან, არც ადამიანთა მეშვეობით, არამედ თვით იესო ქრისტესა და მისი მკვდრეთით აღმაღგინებელი მამა ღმერთის გამოცხადებით წარმოჩნდა მოციქულად, და ხილვითა და გამოცხადებით ციური ხმით მოწოდების ღირსი გახდა.
შენიშვნები
1 – სტეფანე – გვირგვინი (ბერძნ.).
2 – ოსროელთა მეფის ავგაროზ V შესახებ იხ. შენიშვნა 35, წიგნი I.
3 – სვიმონ მოგვი ძველი ავტორების (წმ. ირინეოს ლიონელი, წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი, წმ. თეოდორიტე კვირელი და სხვა) აზრით არის გნოსტიკური ერესის მამამთავარი. ისტორიული ცნობები მისი ცხოვრების შესახებ თითქმის არ შემონახულა. ცნობილია, რომ ის იყო სამარიელთა ტომიდან და მოინათლა პირველი სამოციქულო ქადაგების დროს სამარიაში. აქვე მოხდა მისი პირველი დაპირისპირება პეტრე მოციქულთან. გადმოცემები სვიმონ მოგვს წარმოაჩენს მოციქულობის და უპირველეს ყოვლისა პეტრეს შეუნანებელ და შეურიგებელ მოწინააღმდეგედ. სვიმონ მოგვისა და პეტრე მოციქულის უკანასკნელი დაპირისპირება შედგა რომში. გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ სვიმონს, სურდა რა თავისი მაგიური ძალის ჩვენება, ჰაერში აიწია და ქალაქის თავზე ცურავდა მოქალაქეებისა და თვით იმპერატორის თანდასწრებით. მაგრამ პეტრე მოციქულმა, ლოცვა აღავლინა ერეტიკოსის შესარცხვენად და სვიმონი დედამიწაზე ჩამოვარდა და სასიკვდილოდ დაიმტვრა.
სვიმონ მოგვის მოძღვრებამ ჩვენამდე მოაღწია მეტად არეული და ერთმანეთის საწინააღმდეგო გადმოცემებით. ყველაზე უფრო თანამიმდევრულად მისი იდეები წარმოდგენილია წმ. იპოლიტე რომაელის თხზულებაში ”ფილოსოფუმენა”.
II როგორ შეძრა ტიბერიუსი პილატესგან ქრისტეს შესახებ ამბის გაგებამ
როდესაც ჩვენი მაცხოვრის აღდგომა და ცად ამაღლება უკვე მრავალთათვის ცნობილი იყო და ძველი მიღებული ჩვეულებებით ხალხთა მმართველები მათთან მომხდარ ახალ ამბებს აუწყებდნენ იმპერიის ხელისუფლების მპყრობელს, რათა მომხდართაგან არაფერი არ გამოპარვოდა მას, პილატემ იმპერატორ ტიბერიუსს შეატყობინა უკვე მთელ პალესტინაში ყველასათვის ცნობილი ამბები ჩვენი მაცხოვრის იესოს მკვდრეთით აღდგომის შესახებ, ასევე მისი სასწაულების შესახებ გაგებული სხვა ამბები, ის, რომ მისი მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ უკვე როგორც ღმერთის ისე სწამდათ მისი. ამბობენ, ტიბერიუსმა სენატში მიიტანა ეს ამბავი, რომელმაც იგი უარყო, მიიჩნია, რომ ვიდრე ეს ამბავი გადამოწმებული არ იყო, ძველი კანონის თანახმად სხვაგვარად ვერ შერაცხდნენ ღმერთად, თუ არა სენატის კენჭისყრითა და დადგენილებით. ჭეშმარიტება კი ის არის, რომ ღვთის მაცხოვნებელი უწყების მოძღვრებას არ სჭირდება ადამიანთაგან გადაწყვეტილების მიღება და განმტკიცება. როდესაც რომაელთა სათათბირომ უარყო ჩვენი მაცხოვრის შესახებ უწყებული სიტყვა, ტიბერიუსმა არ უარყო პირვანდელი აზრი და ქრისტეს შესახებ არაფერი უჯერო არ განუზრახავს.
რომაელთა კანონებში გათვითცნობიერებულმა ტერტულიანემ, კაცმა, რომში სხვა რამითაც განსაკუთრებით გამოჩენილთა შორის სახელგანთქმულმა, ქრისტიანთა გამო ლათინურ ენაზე დაწერილი და ბერძნულ ენაზე გადმოთარგმნილ აპოლოგიაში მოათავსა ეს ამბები და სიტყვა-სიტყვით ამგვარად მოგვითხრო: “მაგრამ ამ კანონების წარმოშობიდან რომ დავიწყოთ საუბარი, არსებობდა ძველი დადგენილება, არავინ შერაცხილიყო ღმერთად იმპერატორის მიერ, ვიდრე სენატი არ მიიღებდა გადაწყვეტილებას. ამგვარად მოიქცა მარკუს ემილიუსი რომელიღაც ალბერნუსის კერპთან დაკავშირებით. ესეც ჩვენი მტკიცებულების თანახმად არის მომხდარი, რომ თქვენთან ადამიანური გადაწყვეტილებით ებოძება ღმრთეება. თუკი ღმერთი ადამიანს არ აამებს, იგი ღმერთი ვერ გახდება; ამგვარად ამ ჩვეულების მიხედვით ადამიანს შეჰფერის ღვთისადმი მოწყალების გამოჩენა. ამრიგად, ტიბერიუსის დროს გავრცელდა ქვეყნიერებაზე ქრისტიანთა სახელი, და როდესაც მას ეს მოძღვრება ეუწყა პალესტინიდან, საიდანაც დაიწყო პირველად მისი გავრცელება, სენატს შეატყობინა და განუცხადა მისი კეთილგანწყობა ამ მოძღვრების მიმართ. სენატმა კი, რადგან გადამოწმებული არ ჰქონდა ამ ამბის ნამდვილობა, უარყო; მაგრამ იგი თავის აზრზე დარჩა და სიკვდილით ემუქრებოდა ქრისტიანთა ბრალმდებლებს”.4
ციური წინაგანგების განგებულებით მოხდა ამის შთანერგვა მის გონებაში, დაუბრკოლებელი დასაწყისის მქონე სახარების სიტყვას რომ დედამიწაზე ყველა მიმართულებით შემოერბინა.
შენიშვნები
4 – ტერტულიანე. აპოლოგია V, 1-2
III როგორ გავრცელდა მცირე დროის განმავლობაში მთელს ქვეყნიერებაზე სიტყვა ქრისტეს შესახებ
ამრიგად, ციური ძალითა და შეწევნით პირდაპირ, როგორც რამ მზის სხივმა მაცხოვნებელმა სიტყვამ მთელი მსოფლიო გააბრწყინა. მეყსეულად, საღვთო წერილის თანახმად, ღვთივშთაგონებულ მახარებელთა და მოციქულთა “ხმა მთელ დედამიწაზე გაისმა და მსოფლიოს საზღვრებამდე – მათი სიტყვები” (ფს. 18,5). ყველა ქალაქსა და სოფელში აღიმართა საფქვავი დოლაბის მსგავსად ათასობით ადამიანით გავსებული ეკლესიები. ისინი წინაპართა მემკვიდრეობით და თავდაპირველი ცთომილების ძველი სენით ეშმაკეული კერპებისგან სულით შებორკილნი ქრისტეს ძალის მიერ მისი მოწაფეების მოძღვრებითა და ამასთან ერთად სასწაულმოქმედების მეშვეობით როგორც რამ საშინელი ბატონობისაგან განთავისუფლებულნი და უმძიმესი საპყრობილეებიდან გამოსხნილნი უკუაგდებდნენ ყოველგვარ ეშმაკეულ მრავალღმერთიანობას და მხოლოდ ერთი ღმერთის, ყოველთა შემოქმედის არსებობას აღიარებდნენ, და თვით მას ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობის კანონებით იმ საღვთო და კეთილგონივრული მსახურების მეშვეობით პატივს მიაგებდნენ, რაც ჩვენმა მაცხოვარმა მიმოაბნია ადამიანთა ცხოვრებაში. მაგრამ, როდესაც ღვთის მადლი უკვე დანარჩენ ხალხებშიც გავრცელდა, და პირველად პალესტინის კესარიაში კორნელიუსმა5 მთელ თავის სახლთან ერთად საღვთო გამოცხადებითა და პეტრეს მსახურებით მიიღო ქრისტესადმი რწმენა, და ასევე სხვა უამრავმა ანტიოქიის ბერძენმა, რომელსაც სტეფანეს დევნულების დროს გაფანტულებმა უქადაგეს; მეყსეულად აყვავდა და აივსო ანტიოქიის ეკლესია. იმ დროს იყო, რომ ესოდენ მრავალი წინასწარმეტყველი იმყოფებოდა იქ იერუსალიმიდან [ჩამოსული] და მათთან ერთად ბარნაბაცა და პავლეც, და სხვა მრავალი ძმაც, – როდესაც ქრისტიანთა სახელი პირველად იქ აღმოცენდა, როგორც წყლით ჭარბი და უხვი წყარო. აგაბოსმაც, მათთან მყოფ წინასწარმეტყველთაგან ერთ-ერთმა, მომავალი შიმშილობის შესახებ იწინასწარმეტყველა, პავლეც და ბარნაბაც გაიგზავნა მსახურებაში ძმების დასახმარებლად.6
შენიშვნები
5 – კორნელიუსის სარწმუნოებაზე მოქცევის შესახებ მოგვითხრობს ლუკა მახარებელი (იხ.: საქმე 10:1-48). კორნელიუსი თან ახლდა პეტრე მოციქულს მოციქულებრივი მსახურების დროს. საქადაგებლად გაგზავნილ იქნა ქ. სკეპსიოსში, სადაც მმართველის დიმიტრის მფარველობით განსაკუთრებით ყვაოდა კერპთაყვანისმცემლობა. იქ მან აღასრულა მრავალი სასწაული, მმართველი და მისი ოჯახი ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე მოაქცია. წმ. კორნელიოსი გარდაიცვალა ღრმა მოხუცებულობაში.
6 – მოციქული აქაბი – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი. ფლობდა წინასწარმეტყველების ნიჭს, იწინასწარმეტყველა შიმშილობა იმპერატორ კლავდიუსის დროს (41-54 წწ.) და პავლე მოციქულის წამება (იხ.: საქმე 21:11).
IV ტიბერიუსის შემდეგ გაიუსმა როგორ ჩააბარა აგრიპას იუდეველთა სამეფო, ხოლო ჰეროდეს მიუსაჯა სამუდამო გადასახლება
ტიბერიუსი აღესრულა დაახლოებით ოცდაექვსწლიანი მეფობის შემდეგ და მმართველობა გაიუსმა7 მიიღო, რომელმაც იუდეველთა მთავრობის სამეფო გვირგვინი მაშინვე აგრიპას დაადგა თავს;8 მან იგი ფილიპესა და ლისანიას ტეტრარქიების მეფედ დანიშნა, ამას გარდა მცირე ხნის შემდეგ მას ჰეროდეს ტეტრარქიაც გადაეცა. ჰეროდეს (იგი იყო მაცხოვრის ვნების ჟამს) კი მრავალი ბრალდების გამო ცოლთან, ჰეროდიადასთან, ერთად სამუდამო განდევნა მიუსაჯა. ამის მოწმეც არის იოსები.
მისი მეფობის დროს მრავალთათავის ცნობილი იყო ფილონი9 კაცი არამხოლოდ ჩვენიანთა, არამედ გარეშე განათლების მოსწრაფეთა შორისაც გამოჩენილი. წარმოშობით ებრაული ტომიდან იყო, ალექსანდრიაში სახელგანთქმულ კაცებს სრულებით არ ჩამოუვარდებოდა რაიმეთი. თუ რაოდენ დიდად იღვაწა მან საღვთო და მშობლიური მეცნიერებების შესახებ, ყველასათვის ცხადი საქმეა. ხოლო ის, თუ რას წარმოადგენდა გარეშე ფილოსოფიასა და თავისუფალ განათლებაში, ამის თქმაც არ არის საჭირო. მასზე მოგვითხრობენ, თუ როგორ ეშურებოდა პლატონისა და პითაგორას შესწავლას და აღემატა ყველა მის თანამედროვეს.
შენიშვნები
7 – გაიუს კალიგულა – რომის იმპერატორი (37-41 წწ.).
8 – ჰეროდე აგრიპა I – არისტობულეს და ბერენიკეს ძე, ჰეროდე დიდის შვილიშვილი. 38 წელს კალიგულასაგან მიიღო ფილიპეასა და ლისანის ოლქები მეფის ტიტულთან ერთად, 40 წლიდან ფლობდა მთელ პალესტინას. 44 წელს საშინელი სიკვდილით აღესრულა (იხ.: საქმე 12:23). მისი სიკვდილის შემდეგ იუდეველები კვლავ მოექცნენ რომის პროკურატორობის მმართველობის ქვეშ.
9 – ფილონ ალექსანდრიელი (დაახ. 20 წ. ქ. შ.-მდე-დაახ. 40 წ. ქ. შ.) – სწავლული იუდეველი და ფილოსოფოსი. ეგზეგეტიკის (ბიბლიური ტექსტების განმარტების მეცნიერების) ალექსანდრიული სკოლის ერთ-ერთი დამფუძნებელი. მისი კვლევის უმთავრესი საგანი იყო მოსეს ხუთწიგნეული. შემდგომში მართლმორწმუნე იუდაურმა აზრმა უარყო ფილონ ალექსანდრიელის თხზულებები მათი ელინისტური ხასიათის გამო.ფილონის ეგზეგეტიკური მეთოდი გამოყენებულ იქნა ორიგენეს, ნეტ. ავგუსტინეს, წმ. ამბროსი მედიოლანელის და სხვა რამდენიმე ადრექრისტიანი სწავლულის შრომებში.
V როგორ იქნა წარგზავნილი ფილონი იუდეველთა გამო ელჩად გაიუსთან
გაიუსის დროს რაც იუდეველებს შეემთხვათ, ეს მან ხუთ წიგნში გადმოსცა; აგრეთვე გაიუსის სიშლეგეც, თუ როგორ უწოდა მან თავის თავს ღმერთი და მისი მმართველობის დროს ჩადენილი ათასი სითავხედე, იუდეველთა დაბეჩავება, და ის, რომ თვითონ გაემგზავრა რომაელთა ქალაქში ალექსანდრიელი თანამემამულეების გამო შუამავლად;10 და მამათა რჯულის გამო გაიუსის წინაშე მდგომმა სხვა არაფერი მიიღო გარდა დაცინვისა და გამასხარავებისა, და მცირედი იყო საკმარისი მისი სიცოცხლის საფრთხეში ჩასაგდებად.
ამ ამბებს ასევე მოიხსენიებს იოსებიც, “სიძველეების” ოცდამერვე წიგნში სიტყვასიტყვით წერს: “და როდესაც მოხდა ურთიერთდაპირისპირება ალექსანდრიის იუდეველთა მკვიდრ მოსახლეობასა და ელინებს შორის, თითოეული ამბოხებული მხარიდან ამორჩეულ იქნა სამი კაცი და ელჩად გაიგზავნა გაიუსის წინაშე წარმომადგენლად. ალექსანდრიის ელჩთაგან პირველი იყო აპიონი,11 რომელმაც იუდეევლები ძალიან შეურაცხყო, ამბობდა, რომ ისინი კეისრის პატივისცემას უგულებელყოფენ; რადგან ყველა, ვინც რომაელთა მმართველობის მოხარკე იყო, გაიუსს საკურთხეველებსა და ტაძრებს აღუმართავდა და სხვა ყველაფრითაც მას ღმერთების დარად ღებულობდა, და მხოლოდ ესენი (იუდეველები – მთარგ.) მიიჩნევდნენ სამარცხვინოდ კერპებით პატივისცემასა და მისი სახელის დაფიცებას; მრავალი ძვირი თქვა აპიონმა, რისი მეშვეობითაც საფუძვლიანი იმედი პქონდა, რომ გაიუსს განარისხებდა. მაგრამ ფილონს, იუდეველთა ელჩების წინამდგომელს, ვინც იყო კაცი ყველაფერში სახელოვანი, ალექსანდრე ალაბარხოსის ძმა12 და ფილოსოფიაში არამცირედი გამოცდილების მქონე, შეეძლო პასუხი გაეცა ბრალდებებისთვის, მაგრამ გაიუსმა არ აცალა და ბრძანა თავიდან მოშორებოდა; ცხადი იყო, რომ იგი განრისხებული რაღაც საზარელს მოიმოქმედებდა მათ წინააღმდეგ. ფილონი ძალიან განაწყენებული გამოვიდა და უთხრა იუდეველებს, რომლებიც მას თან ახლდნენ, რომ უნდა გამხნევებულიყვნენ, რადგან გაიუსი მათზე განრისხებული იყო და ღმერთს უკვე საქმით უპირისპირდებოდა.13
ამ ამბებს გადმოცემს იოსები. თვითონ ფილონმა კი დაწერა წიგნი “შუამდგომლობა”, რომელშიც დაწვრილებით და ზედმიწევნით აღწერა მაშინ მის მიერ ნამოქმედარი ცნობილი საქმეები. მათ უმრავლესობას გვერდს ავუვლი და მხოლოდ მათ გავყვები, რომელთა მეშვეობით ნათელი გახდება ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ, იმავე დროს და არცთუ დიდი ხნის შემდეგ, იუდეველებზე თავს დატეხილი უბედურებები. პირველ რიგში მოგვითხრობს, რომ ტიბერიუსის დროს რომაელთა დედაქალაქში სეიანონმა, იმ დროს იმპერატორთან დაახლოებულმა, ძალიან გავლენიანმა კაცმა მთელი ერის სრულიად განადგურებისთვის გამოიჩინა მოშურნეობა, იუდეაში კი პილატემ, ვის დროსაც მოხდა დანაშაული მაცხოვრის წინაღმღეგ, სცადა იერუსალიმში მაშინ ჯერ კიდევ მდგარი ტაძრის გარშემო იუდეველთა უფლებების წინააღმდეგ რაღაც მოემოქმედებია, რამაც ძალიან ააღელვა ისინი.
შენიშვნები
10 – 38 წელს შემოდგომით, როდესაც ბერძნებმა ალექსანდრიაში ებრაელების მასობრივი დევნა მოაწყვეს.
11 – აპიონი (I ს.) – ეგვიპტელი სწავლული, ცნობილი არის იუდეველებისადმი განსაკუთრებული სიძულვილით. აპიონს, რომელიც მეთაურობდა იმპერატორ კალიგულასადმი წარგზავნილ ალექსადნრიელთა ელჩობას, მიზნად ჰქონდა დასახული რომისთვის გაეღვივებინა ეჭვი იუდეველებისადმი. იოსებ ფლავიუსმა საგანგებოდ დაწერა წიგნი ”აპიონის წინააღმდეგ”.
12 – იუდეველთა თემის უფროსი ალექსანდრიაში.
13 – იუდაური სიძველენი XVIII, 8, 1. ჩვეულებრივ უწოდებენ ”სიძველეებს”, ბერძნული ”არქეოლოგიის” ლათინური შესატყვისიდან ”ანტიქუიტეს”.
VI რამდენმა უბედურებამ მოიყარა თავი იუდეველებზე ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ
ტიბერიუსის აღსასრულის შემდეგ კი გაიუსის მიერ მმართველობის მიღებისას, მრავალი სხვა რამითაც შეურაცხყო მრავალი, განსაკუთრებით კი იუდეველთა მთელ ერს მიაყენა არა მცირედი ზიანი; რაც დასასწავლად მოკლედ არის გადმოცემული მისი ნაშრომებით, რომლებშიც სიტყვასიტყვით ამას წერს:
”გაიუსის ხასიათი ასეთი არამდგრადი იყო ყველას მიმართ, გამორჩეულად კი იუდეველთა მოდგმის წინააღმდეგ, რომელსაც საშინლად ემტერებოდა. ალექსანდრიიდან მოყოლებული სხვა ქალაქებშიც ისაკუთრებდა სალოცავ სახლებს და თავისი სახის ხატებითა და ქანდაკებებით ავსებდა (დადგმის ნებას სხვებს რთავდა, სინამდვილეში კი თვითონ აღმართავდა), წმინდა ქალაქის ტაძარს კი, რომელიც უვნებლად იყო დარჩენილი, ყოველივესგან ხელშეუხებელი, გარეგნობა შეუცვალა და გადააკეთა თავისი კარის ტაძრად, რათა ეწოდათ “გაიუსის, ახლად გამოცხადებული ზევსის”.
ყოველივე ამას გარდა იგივე ავტორი თავის მეორე ნაშრომში “სათნოებათა შესახებ” მოგვითხრობს ათას სხვა საშინელ ამბავსაც, თუ რა უბედურებები შეემთხვათ იუდეველებს ალექსანდრიაში; მას ეთანხმება იოსებიც, მსგავსადვე აღნიშნავს პილატეს დროიდან და მაცხოვრის წინააღმდეგ დანაშაულიდან ერის ყველანაირი უბედურებების დაწყებას. ისმინე რას ამბობს იგი “იუდაური ომების” მეორე წიგნში:
“იუდეაში ტიბერიუსის მიერ პროკურატორად წარგზავნილმა პილატემ იერუსალიმში ღამე ფარულად შეიტანა კეისრის ხატები, რასაც ნიშნები ეწოდებოდა. ამან მეორე დღეს იუდეველებში უდიდესი შფოთი გამოიწვია. ისინი შეძრწუნდნენ, რაც დაინახეს მათ სიახლოვეს, რომ მათი რჯული გათელილი იყო, რადგან ქალაქში არანაირი გამოსახულების დადგმის ნებას არ იძლეოდწენ”.14
ეს რომ შევადაროთ მახარებელთა წერილს, ნახავ, რომ არცთუ დიდი ხნის შემდეგ შეუტრიალდათ მათ ის, რასაც გაჰყვიროდნენ პილატეს წინაშე, რომ არ ჰყავდათ სხვა მეფე, გარდა კეისრისა. შემდეგ იგივე მწერალი მათ თავს დატეხილ სხვა უბედურებეზეც მოგვითხრობს. ამის შემდეგ სხვა შფოთიც აღიძრა. ტაძრის განძი, კორბანად წოდებული აკვედუკისთვის დაიხარჯა; ის კი გადაჭიმული იყო სამ სტადიონზე. ამის გამო მრავალი იყო გაღიზიანებული და პილატეს იერუსალიმში ყოფნისას ატეხეს ყვირილი. მან კი წინასწარ განჭვრიტა მათი შფოთი და ბრბოს გლეხის ტანისამოსით შენიღბული ჯარისკაცები შეურია; მათ აკრძალული ჰქონდათ მახვილის გამოყენება, ნაბრძანები ჰქონდათ, ვინც ყვიროდა, ჯოხით ეცემათ, რაზეც ნიშანს იგი მსაჯულის სავარძლიდან აძლევდა. შემუსრული იუდეველები კი, ზოგი ცემისგან, ზოგი გაქცევის დროს თვით მათგანვე გათელილი დაიღუპა, დაღუპულთა ხვედრით შეშინებული ბრბო კი დადუმდა”.15
ამასთან ერთად იგი საუბრობს სხვა ათასი შფოთის შესახებ. იგივე მწერალი იმავე იერუსალიმში ამტკიცებს, რომ აქედან მოყოლებული არაფრით არ წყდებოდა ამბოხებები ქალაქსა და მთელს იუდეაში, ბრძოლები და ბოროტებები ერთი მეორზე უფრო ძლიერი, ვიდრე ყოველივეს დასასრულს ვესპასიანემ არ შემოარტყა მათ ალყა.16 ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის ჩამდენ იუდეველებს ეს ყველაფერი ღვთის სამართლიანობისაგან შეემთხვათ.
შენიშვნები
14 – იუდეის ომი, II, 9, 2.
15 – იუდეის ომი, II, 9, 4.
16 – იუდეველთა აჯანყება მოხდა 66-70 წწ. 70 წელს, ალყის შემდეგ, იერუსალიმი იქნა აღებული და დანგრეული. რომაელების სარდალი ვესპასიანე, იუდეველთა აჯანყების ჩახშობის მოთავე, 69 წელს გახდა იმპერატორი და ფლავიუსის დინასტიას დაუდო სათავე. საბრძოლო ოპერაციები იუდეაში განაგრძო მისმა შვილმა – ტიტუს ფლავიუსმა, რომელიც იმპერატორი გახდა 79 წელს.
VII როგორ მოიკლა თავი პილატემ
უნდა ვიცოდეთ ისიც, რომ თვით ის მაცხოვრის დროს მყოფი პილატე, ისეთ უბედურებაში ჩავარდა გაიუსის დროს, ვისი მოღვაწეობის პერიოდიც აღვწერეთ, რომ იძულებული გახდა თავისი თავის მკვლელი და თავისი თავის საკუთარი ხელით დამსჯელი გამხდარიყო. საფიქრებელია, რომ ღვთის სამართალი მას არცთუ დიდი ხნის შემდეგ მოევლინა. ამავეს მოგვითხრობენ ბერძენთა ოლიმპიადების ჟამიდან ჟამამდე მომხდარი ამბების აღმწერები.
VIII კლავდიუსის დროინდელი შიმშილობის შესახებ
მაგრამ გაიუსს სრული ოთხი წელიწადი არ ეპყრა ძალაუფლება და კლავდიუსმა შეცვალა იმპერატორის ადგილზე;17 რომლის დროსაც შიმშილობა დააწვა მსოფლიოს (ეს ჩვენი მოძღვრებისაგან შორს მდგომმა მწერლებმა თავიანთი ისტორიებით გადმოსცეს) და აღსრულდა “მოციქულთა საქმეების” თანახმად მთელ მსოფლიოში მომავალი შიმშილობის შესახებ წინასწარმეტყველ აგაბოსის წინასწარი უწყება. ლუკა აღნიშნავს რა “საქმეებში” კლავდიუსის დროინდელ შიმშილობას, ასევე მოგვითხრობს, თუ როგორ გაუგზავნეს ანტიოქიის ძმებმა, თითოეულმა შესაძლებლობების მიხედვით, პავლესა და ბარნაბას ხელით იუდეაში მყოფთ, და დასძენს:
შენიშვნები
17 – კლავდიუსი – რომის იმპერატორი (41-54 წწ.).
IX იაკობ მოციქულის მოწამეობა
“იმ დროს, ცხადია, კლავდიუსის დროს, ჰეროდე მეფემ ხელი აღმართა ეკლესიის ზოგიერთ პირზე ბოროტების საქმნელად, მახვილით მოკლა იოანეს ძმა იაკობი” (საქმე. 12,1-2). ამ იაკობის შესახებ მოსახსენებლად კლიმენტი “პიპოტიპოსების” მეშვიდე წიგნში როგორც მის წინაპართა გადმოცემით გვაუწყებს ამბავს, რომ მან, ვისაც შეყავდა იგი სამსჯავროში, როდესაც იხილა მისი დამოწმება, შეძრულ იქნა და აღიარა, რომ თვითონაც ქრისტიანი იყო. იგი ამბობს: “ამგვარად, ორივე წაიყვანეს, და მან იაკობისგან შენდობა ითხოვა; მან კი მცირე ხანს უყურა და უთხრა, “მშვიდობა შენდა”, და ეამბორა მას. ასე ორივეს ერთად მოკვეთეს თავი”. როგორც საღვთო წერილი ამბობს, მაშინ იხილა რა ჰეროდემ, რომ იაკობის დაღუპვით აამა იუდეველებს, მიადგა პეტრეს, საპყრობილეში გადასცა და, ალბათ, მასაც მოკლავდა რომ არა საღვთო გამოცხადებით მასთან ანგელოზის მოვლინება. სასწაულებრივად განთავისუფლდა ბორკილებისაგან და გაშვებულ იქნა ქადაგების მსახურებისათვის. პეტრესთან დაკავშირებით ასეთი განგებულება იყო (შდრ. საქმე. 12,8-17).
X როგორ დაუყოვნებლივ იგრძნო ღვთის სასჯელი აგრიპამ, იგივე ჰეროდემ, რომელიც დევნიდა მოციქულებს
მეფის მიერ მოციქულთა წინააღმდეგ განზრახულ საქმეებზე პასუხს არ დაუყოვნებია, მყისვე მოევლინა მას საღვთო სამართლიანობის შურისმგებელი მსახური. როგორც “საქმეთა” წიგნი მოგვითხრობს, მოციქულთა დევნის შემდეგ მაშინათვე, როდესაც იგი კესარიაში გაემგზავრა იქ დღესასწაულის აღნიშვნის ბრწყინვალე დღეს და სამეფო ტანისამოსით გამშვენებული მისი სამსჯავრო სავარძლის წინ საჯაროდ სიტყვით გამოდიოდა; ხალხი კი ხოტბას შეასხამდა, რომ ეს ღვთის ხმა იყო და არა ადამიანის, როგორც წერილი მოგვითხრობს, მაშინვე სცა უფლის ანგელოზმა და მატლებით დაჭმულმა განუტევა სული. საკვირველია, რომ საღვთო წერილის ამ სასწაულს ეთანხმება იოსების ისტორიაც, რის მიხედვითაც ცხადია, რომ ჭეშმარიტებას დაამოწმებს “სიძველეების” მეცხრამეტე წიგნში, სადაც ამ საკვირველებას შემდეგი სიტყვებით მოგვითხრობს:
“მთელს იუდეაში მის მეფობას მესამე წელი შეუსრულდა და იმყოფებოდა ქალაქ კესარიაში, რომელსაც ადრე სტრატონის კოშკი ეწოდებოდა. კეისრის საპატივცემულოდ აქ იმართებოდა სანახაობები. მან იცოდა, რომ ეს დღესასწაული მასი სიცოცხლის უსაფრთხოებისთვის იყო, მასთან შემოკრებილი იყვნენ პროვინციების ხელისუფალთა და მაღალი თანამდებობის პირთა სიმრავლე. სანახაობათა მეორე დღეს შეიმოსა მთლიანად ვერცხლისგან შეკერილი საკვირველი ქსოვილის ტანისამოსი, და დილით მოვიდა თეატრონში. იქ მზის პირველი სხივების დაცემისთანავე ვერცხლი აელვარდა და საკვირველად გაბრწყინდა, საშინლად აგიზგიზდა და მასზე მიჩერებულებს შემაძრწუნებელი სანახაობა წარმოუდგათ თვალწინ. მლიქვნელებმა – მისთვის არანაირი სიკეთის მომტანებმა-მეყსეულად შესძახეს სხადასხვა ადგილებიდან და მას ღმერთი უწოდეს, ამბობდნენ: “მოწყალე იყავ, თუ აქამდე შენი როგორც ადამიანის გვეშინოდა, ამიერიდან გაღიარებთ როგორც მოკვდავ ბუნებაზე აღმატებულს”. მეფე არ შეშინებულა ამით, არც უღვთო მლიქვნელობა განიშორა. მცირე ხნის შემდეგ, როდესაც გონს მოვიდა, იხილა მის თავზე მჯდომი ანგელოზი. მაშინვე მიხვდა, რომ ეს ცუდის მომასწავებელი იყო და გულში ტკივილი იგრძნო, დაეწყო მუცელში გვრემის მატება და გაძლიერება. მან ახედა მეგობრებს და უთხრა: “მე ღმერთი ვარ თქვენთვის და უკვე სიცოცხლის მოსწრაფებას გიბრძანებთ, რადგან ბედისწერამ დაუყოვნებლივ ამხილა ახლახან ჩემს შესახებ ნათქვამთა სიცრუე. უკვდავს მიწოდებდით და უკვე სიკვდილისკენ მივდივარ. ბედისწერით არის განსაზღვრული იმის მიღება, რაც ღმერთმა ინება. ვიცხოვრე არა მწირად არამედ უფართოესად, რასაც შეჰნატრიან”. როდესაც ამას ამბობდა ტკივილის გაძლიერებით იტანჯებოდა; სწრაფად გადაიყვანეს სასახლეში და ყველგან ხმა გავარდა, რომ მცირე ხანში უეჭველად მოკვდებოდა. ბრბო ცოლებთან და შვილებთან ერთად მყისვე ძაძებში დაჯდა მამათა რჯულის მიხედვით და ღმერთს ევედრებოდა მეფისათვის, ყოველივე მოთქმითა და ტირილით იყო სავსე. მეფე იწვა ზედა ოთახში, დაჰყურებდა ქვემოთ ძირს გართხმულებს და უცრემლო არც თვითონ იყო. ხუთი დღე იტანჯებოდა მუცლის გვრემით, და დაასრულა სიცოცხლე დაბადებიდან ორმოცდათოთხმეტი წლისამ, ხოლო იმეფა შვიდი წელი. გაიუს კეისრის მეფობის დროს ოთხი წელი იმეფა, ფილიპეს ტეტრარქიას სამი წელი მართავდა, მეოთხე წელს კი მიიღო ჰეროდესიც, სამი წელი გააგრძელა კლავდიუს კეისრის იმპერატორობის პერიოდში”.18 სხვა ამბებთან ერთად საღვთო წერილის ჭეშმარიტებასთან ამის თანხვდომითაც გამაკვირვა იოსებმა. ხოლო თუ ვინმე მეფის სახელთან დაკავშირებით შეუთანხმებლობას გაიფიქრებს, დრო და საქმეები აჩვენებს, რომ ერთსა და იმავე პიროვნებაზეა საუბარი; ეს მოხდა ან ნაწერში შეცდომით სახელის შეცვლით, ან მისი ორი ერთნაირი სახელის გამო, რაც ბევრს მოსვლია.19
შენიშვნები
18 – იუდაური სიძველენი XIX, 8, 2.
19 – განსხვავება აიხსნება იმით, რომ ეს მეფე სინამდვილეში ატარებდა ორ სახელს – ჰეროდე-აგრიპა.
XI თევდა გრძნეულის შესახებ
შემდეგ კი ლუკას “საქმეებში” შემოყავს გამალიელი. მოციქულთა შესახებ ძიებისას ამბობს, რომ ზემოაღნიშნულ დროს აღდგა თევდა, რომელიც ამბობდა, რომ რაღაცას წარმოადგენდა და რომელიც დაიღუპა; და ყველა, ვინც მას მისდევდა, გაიფანტა (საქმე. 5,34-36). მოდით, მის შესახებ ნათქვამიც შევადაროთ იოსების ნაწერს. მის ზემოხსენებულ ნაშრომში სიტყვასიტყვით მოგვითხრობს შემდეგს: “როდესაც იუდეველთა პროკურატორი იყო ფადუსი,20 ვიღაც მატყუარა კაცმა, სახელად თევდამ დაარწმუნა მრავალრიცხოვანი ბრბო, აეღო თავისი ქონება და გაყოლოდა მას მდინარე იორდანისკენ; ამბობდა, რომ წინასწარმეტყველი იყო, და ამბობდა, რომ სიტყვით შეძლებდა მდინარის გაყოფას და მათთვის ადვილად სავალი გზის გაკეთებას, და ამ სიტყვებით ბევრი გააცურა. ფადუსმა კი არ დაუშვა, რომ მათ თავიანთი უგუნურების შედეგი მოემკათ, და მათზე მიუშვა ცხენოსანი რაზმი, რომელიც მოულოდნელად დაესხა მათ თავს, მრავალი მოკლა, მრავალი კი ცოცხალი შეიპყრო, თვითონ თევდა კი ცოცხლად შეიპყრო, მოკვეთა თავი და იერუსალიმში შეიტანა”.21
ამის შემდეგ კლავდიუსის დროინდელ შიმშილობას მოიხსენიებს შემდეგი სახით:
შენიშვნები
20 – იუდეის პროკურატორი (44-47 წწ.).
21 – იუდაური სიძველენი, XX, 5, 1.
XII ადიაბენთა დედოფლის ელენეს შესახებ
“ამავე დროს იუდეას დიდი შიმშილობა დაატყდა თავს, რომლის დროსაც ელენე დედოფალმა22 ეგვიპტიდან დიდი ფასით ნაყიდი პური გაუნაწილა გაჭირვებაში მყოფთ”23 ამასთან თანხმობაში მყოფს ნახავ “მოციქულთა საქმეების” წერილს, რომელიც შეიცავს იმ ამბავს, თუ როგორ გადაწყვიტეს ანტიოქიაში მყოფმა მოწაფეებმა, იუდეაში მკვიდრთა დასახმარებლად თითოეულს გაეგზავნა, ვისაც რა შეეძლო. რაც გააკეთეს კიდეც, და პრესვიტერებს გაუგზავნეს ბარნაბასა და პავლეს ხელით. იმ ელენეს ბრწყინვალე სვეტები კი, რომელსაც ისტორიკოსი ახსენებს, დღემდე ჩანს აელიას24 გარეუბანში. ამბობენ, რომ იგი ადიაბენელთა ერს მართავდა.
შენიშვნები
22 – ელენე – დედოფალი. მთელი სამეფო ოჯახი მოექცა იუდაიზმზე. ელენეს სასახლე ჰქონდა იერუსალიმში, იქვე იქნა დასაფლავებული.
23 – იუდეური სიძველენი, XX, 5, 2.
XIII სვიმონ მოგვის შესახებ
მაგრამ როდესაც ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტესადმი რწმენა უკვე ყველა ადამიანს ჰქონდა მინიჭებული, ადამიანთა ხსნის მტერმა განიზრახა დედაქალაქის წინასწარ მიტაცება, იქ წარუძღვა ზემოხსენებულ სიმონს, შეეწია ჯადოქრული ხრიკებით და რომის მოსახლეობიდან მრავალი ადამიანი სიცრუით დაიპყრო. ეს გვიამბო მოციქულთა შემდეგ მცირე ხანში ჩვენს მოძღვრებაში გამშვენებულმა იუსტინემ,25 რომლის შესახებ შესაბამის ცნობებს ჯეროვნად გადმოგცემთ. იგი ანტონინუსის მიმართ ჩვენი დოგმატების დამცველ პირველ აპოლოგიაში ასე ამბოხ: “და უფლის ცად ამაღლების შემდეგ დემონებმა გამოიყვანეს ადამიანები, რომლებიც თავიანთ თავს ღმერთებს უწოდებდნენ, რომლებიც არათუ თქვენს მიერ არ იყვნენ დევნილი, არამედ პატივის ღირსიც შეიქნენ. კლავდიუს კეისრის დროს სიმონ სამარიტელი, წარმოშობით სოფლიდან სახელად გიტთონიდან, დემონთა ხელოვნებით თქვენს სატახტო ქალაქ რომში მაგიურ სასწაულებს იქმოდა, და თქვენ ღმერთად მიიჩნიეთ და ქანდაკებით როგორც ღმერთს პატივი მიაგეთ ტიბრის მდინარეზე ორ ხიდს შორის, რომელსაც აქვს წარწერა რომაულად: SIMONI DEO SANCTO, “რაც ნიშნავს, სიმონს, წმინდა ღმერთს”.26 და თითქმის ყველა სამარიტელი, ზოგიერთი სხვა ერებშიც, როგორც პირველ ღმერთს ისე აღიარებდა მას და თაყვანს სცემდა. ამბობდნენ ვიღაც ელენეზე, რომელიც იმ დროს მასთან ერთად დაეხეტებოდა, მანამდე კი “ფინიკიის ტვიროსში” გარყვნილების სახლში ცხოვრობდა, “რომ იყო მისი პირველი აზრი”.27
ამას ამბობს იუსტინე, ხოლო მას ეთანხმება ირინეოსიც,28 რომელიც მწვალვბლობების წინააღმდეგ პირველ წიგნში წერს ამ კაცისა და ამასთან მისი უწმინდური და საძაგელი მოძღვრების შესახებ. ზედმეტი იქნება წინამდებარე ნაშრომში ამ წიგნის განხილვა; რომელშიც დაინტერესებულ პირთათვის აგრეთვე წარმოდგენილია მისი მომდევნო თითოეული ერისიარქის წარმომავლობა და ცხოვრვბა, მათი ცრუ შეხედულებათა საფუძვლების მიმოხილვა, მათ მიერ დადგენილი ყველა წესი, – ეს ყველაფერი დაწვრილებით არის გადმოცემული ირინეოსის ზემოხსენებულ წიგნში. ამგვარად გამოდის, რომ ყველა ერესის პირველი დამფუძნებელი იყო სიმონი; ვისგანაც დღემდე მომდინარეობენ მისი ერესის გამგრძელებლები, რომლებიც წიღაბივით ირგებენ ყველგან უწმინდესი ცხოვრების გზით სახელგანთქმულ ბრძნულ ქრისტიანულ ფილოსოფიას. მათზე იფიქრებდი, რომ ცრურწმენის კერპებისაგან თავისუფალი იყვნენ, მაგრამ ესეც არანაკლებ მიღებული იყო მათთან: [ისინი] განერთხმოდნენ სვიმონისა და მასთან ერთად ზემოხსენებული ელენეს გამოსახულებებისა და ხატების წინაშე, საკმევლით, მსხვერპლშეწირვითა და ზედაშის დაღვრით მსახურებას იყვნენ შედგომილი. მათი უფრო საიდუმლო მსახურებები, რომელთა პირველად მოსმენა, ამბობენ, შემაძრწუნებულია და მათთან არსებული დაწერილი სიტყვის მიხედვით “განსაცვიფრებელი”, განცვიფრება კი ჭეშმარიტად გონებიდან გადასვლისა და სიშლეგის გამომწვევია, რისი არამხოლოდ წერილობით გადმოცემაა შეუძლებელი, არამედ გონიერ კაცთა ტუჩებით გამოთქმაც მისი გარყვნილი და ენითუთქმელი ქცევის ზეაღმატებულობის გამო. რაც კი ოდესმე ცნობილი ყველა სასირცხვილო საქციელზე უფრო საძაგელი რამ არსებობს, ყველაფერს ეს უსაზიზღრესი მწვალებლობა აღემატება, რომლის მიმდევრებიც დასცინიან ჭეშმარიტად ყველანაირი ბოროტებით დამძიმებულ მორკინალ ქალებს.
შენიშვნები
25 – მოწამე იუსტინე ფილოსოფოსი (II ს.) – ღვთისმეტყველი აპოლოგეტი. მას ეკუთვნის ქრისტიანობის ორი აპოლოგია. პირველი, სავარაუდოდ შექმნილია დაახ. 155 წ., მიძღვნილია იმპერატორ ანტონიუს პიუსისადმი. მეორე, დაწერილი 161 წ. – იმპერატორ მარკუს ავრელიუსისადმი. მას მიეკუთვნება ასევე ”დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან.” ჩვენამდე მოღწეულია წმ. იუსტინეს ძირითადი საღვთისმეტყველო შრომების დიდი ნაწილი მხოლოდ სახელწოდებებით: ”ღმერთის უზენაესი მეუფების შესახებ”, ”სულის შესახებ”, ”ერესების წინააღმდეგ”, ”მარკიონის წინააღმდეგ”. ასევე შემორჩენილია ფრაგმენტები: ”აღდგომის შესახებ”, ”ერთმთავრობის შესახებ”, ”ეპისტოლე დიოგნეტესადმი”, ”სიტყვა ელინებისადმი”. წმ. იუსტინე მოწამეობრივად აღესრულა დაახ. 166 წ.
26 – ამ ქანდაკებას არანაირი კავშირი არ ჰქონდა სვიმონ მოგვთან. 1754 წ. წმ. იუსტინეს მითითებულ ადგილზე (მდ. ტიბრის პატარა კუნძულზე). ცხადია, რომ ქანდაკება დაუდგეს ძველ ღვთაებას Semo Sancus – სარწმუნოების დამცველი.
27 – წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 26.
28 – მღვდელ-მოწამე ირინეოსი – ლიონის ეპისკოპოსი. წარმოშობით სმირნელი, წმ. პოლიკარპეს მსმენელი, მოციქულებრივი კაცის მოწაფე ირინეოსი გალიაში ჩავიდა დაახ. II ს-ის შუა ხანებში, იქ მიიღო მღვდლობა და 117 წლიდან იყო ლიონის ეპისკოპოსი. შეისწავლა კელტური ენა, რომლითაც ურთიერთობას ამყარებდა ადგილობრივ მოსახლეობასთან, მაგრამ წერდა ბერძნულ ენაზე. წმ. ირინეოს ლიონელის თხზულებებიდან ცნობილია: ეპისტოლე ”ფლორინუსის მიმართ ერთმთავრბის შესახებ, ანუ იმის შესახებ, რომ ღმერთი არ არის ბოროტების მიზეზი”, ”ოგდოადის შესახებ” (პირველი რვა ეონის შესახებ, რომლებსაც გნოსტიკოსი ვალენტინე მიიჩნევდა ყოველივე არსებულის დასაბამად), ”ეპისტოლე ვიქტორ პაპისადმი” (ვალენტინეს ერესის თაობაზე), მისადმი ”აღდგომის დღესასწაულის დროის შესახებ”, ”ელინთა წინააღმდეგ”, ”შემეცნების შესახებ”, ”მოციქულთა წინასწარმეტყველებანი”, ”წიგნი სხვადასხვა მსჯელობებზე”. ყველა ეს შრომა დაკარგულია. შემორჩენილია მხოლოდ მათზე მითითებანი და მათი ნაწყვეტები. სრულად შემორჩენილია მისი ხზულება ”ერესების წინააღმდეგ” (5 წიგნად) ძველ ლათინურ ტარგმანში, რომელიც იცოდა ჯერ კიდევ ტერტულიანემ. პირველად გამოიცა ერაზმუს როტერდამელის მიერ 1526 წ. წმ. ირინეოს ლიონელი, როგორც ერესების მოწინააღმდეგე.
XIV პეტრე მოციქულის რომში ქადაგების შესახებ
სიკეთის მოძულე და ადამიანთა ცხონების დაბრკოლებაზე მზრუნველმა უკეთურმა ძალამ იმ დროს წინ გამოიყვანა ასეთ ბოროტებათა მამა და შემოქმედი სვიმონი, როგორც ჩვენი მაცხოვრის დიდი ღვთივშთაგონებული მოციქულების დიდი მოწინააღმდეგე. თუმცა, საღვთო და ზეციურმა მადლმა, რომელიც შეეწეოდა მის მსახურებს, მათი გამოცხადებითა და იქ მოსვლით უკეთურების აღგზნებული ცეცხლი სწრაფად ჩააქრო, მათი მეშვეობით დაამდაბლა და დასცა “ყველა მაღალი, ღვთის ცოდნის წინააღმდეგ აღმდგარი” (2 კორ. 10,5). ამიტომ არც სიმონის, არც სხვა მაშინ აღმოცენებული [წვალებლობის] მიერ მოწყობილი შეთქმულება არ მოღწეულა ამ მოციქულთა [მოღვაწეობის] დროს. რადგან ყველა დაამარცხა და დაძლია ჭეშმარიტების სინათლემ, თვით ღვთის სიტყვამ ღვთისგან ნათელი მოჰფინა ადამიანებს, როდესაც იგი დედამიწაზე იზრდებოდა და მის მოციქულებს შორის მკვიდრობდა. მაშინვე, როგორც კი საღვთო და სასწაულებრივი ბრწყინვალებისგან შეწუხდა ზემოხსენებული მოგვის გონების თვალები, როდესაც იგი პირველად იუდეაში სჩადიოდა უკეთურებას და მას წაასწრო პეტრე მოციქულმა, მან, დევნილმა უდიდესი ზღვის გაღმა აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ შეასრულა მოგზაურობა; იგი ფიქრობდა, რომ მხოლოდ ამგვარად იცხოვრებდა თავისი განზრახვის მიხედვით. იგი ჩავიდა რომაელთა ქალაქში. მას შეეწეოდა მასში დამკვიდრებული ძალა, ისე რომ მოკლე ხანში მისი მცდელობები წარმატებით დაგვირგვინდა და ქანდაკებაც აღუმართეს, როგორც ღმერთს პატივი მიაგეს. მაგრამ დიდხანს არ გაგრძელებულა წარმატება. მალევე იმავე კლავდიუსის მეფობის დროს ყოვლიერების ყოვლად კეთილმა და კაცთმოყვარე წინაგანგებამ ყველა დანარჩენ მოციქულთა შორის სათნოებით პირველს, ძლიერ და დიდ პეტრეს წარუძღვა რომისკენ სიცოცხლის ესოდენ [დიდი] გამანადგურებლის წინააღმდეგ. მან, როგორც ღვთის საუკეთესო მხედართმთავარმა, ღვთიური აბჯრით დაცულმა, გონებითი სინათლის ძვირფასი განძი აღმოსავლეთიდან დასავლეთში მაცხოვრებლებთან მოიტანა, ახარა თვით სინათლე, სულთა მხსნელი სიტყვა და ცათა სასუფევლის ქადაგება.
XV მარკოზ მახარებლის შესახებ
ამგვარად, როდესაც მათთან დამკვიდრდა ღვთის სიტყვა სიმონის ძალა მყისვე დაიშრიტა და გაქრა ამ კაცთან ერთად.
ისე გაასხივოსნა პეტრეს კეთილმსახურების სინათლემ მსმენელთა გონება, რომ მათთვის საკმარისი აღარ იყო ერთხელ მოსმენა, არც ღვთიური ქადაგების დაუწერელი მოძღვრება, და ყველანაირად მოუწოდებდნენ მარკოზს, ვისი სახარებაც გავრცელებულია, და რომელიც პეტრეს მიმდევარე იყო, და [ისგან] დაჟინებით ითხოვდნენ, რომ წერილობით დაეტოვებია მათთვის ზეპირად გადმოცემული მოძღვრების ჩანაწერი; და არ გაუშვეს ეს კაცი, ვიდრე არ შეასრულა მათი თხოვნა, და ეს გახდა მარკოზის სახარებად წოდებული წერილის შექმნის მიზეზი. ამბობენ, რომ მოციქულმა იცოდა, რაც ხდებოდა, მისადმი სულის გამოცხადებით, მას ეამა ამ კაცთა წადილი და ნება დართო წერილი წაეკითხათ ეკლესიებში. კლიმენტი “პიპოტიპოსების” მეექვსე წიგნში გადმოცემს ამ ამბავს, მას დაემოწმება ჰიეროპოლის ეპისკოპოსიც სახელად პაპიასი.29 იგი ასევე ამბობს, რომ მარკოზს ახსენებს პეტრე პირველ ეპისტოლეში, რომლის შედგენასაც თვით რომში მიანიშნებს ის, რომ ქალაქს სახეობრივად ბაბილონს უწოდებს, როდესაც ამბობს: “მოგესალმებათ თქვენ ბაბილონში თქვენთან ერთად რჩეული და მარკოზი ძე ჩემი” (1 პეტ. 5, 13).
შენიშვნები
29 – პაპიასი – ჰიეროპოლის ეპისკოპოსი. წმ. ირინეოს ლიონელის (”ერესების წინააღმდეგ” V, 33, 4), იგი იყო იოანე მოციქულის ”მსმენელი” და წმ. პოლიკარპე სმირნელის მეგობარი. თუმცა ევსების მოყავს თვით პაპიასის სიტყვები იმის შესახებ, რომ იგი მხოლოდ აგროვებდა ცნობებს მოციქულთა სიტყვების შესახებ იმ პირებთან, რომლებიც უშუალოდ უსმენდნენ მას (ეკლესიის ისტორია, III, 39, 3-4). მან დაწერა ”უფლის სიტყვების განმარტება” (5 წიგნად). ეს თხზულება ჩვენამდე არ მოღწეულა.
XVI როგორ უქადაგა მარკოზმა პირველად ეგვიპტეში მცხოვრებლებს ქრისტეს ცოდნა
ამბობენ, რომ ეს მარკოზი პირველად ეგვიპტეში იქნა გაგზავნილი იმ სახარების საქადაგებლად, რაც დაწერა, და პირველმა დაარსა ეკლესიები თვით ალექსანდრიაში.30 ამრიგად, პირველი მცდელობით იქ მორწმუნე კაცთა და ქალთა ესოდენი სიმრავლე შეიკრიბა, ესოდენ ფილოსოფიური და უმტკიცესი ასკეზით ცხოვრობდნენ, რომ ფილონმა აღწერის ღირსი გახადა მათი საქმიანობა და შეკრებები, ნადიმები და ცხოვრებისეული სხვა წეს-ჩვეულებები.31
შენიშვნები
30 – ევსებიმ, შესაძლოა, ეს ცნობები მოიპოვა იულიანე აფრიკელისაგან. ეს ცნობა აღიარებულია უტყუარად. ალექსანდრიის ეკლესიამ ადრიდანვე დაიკავა მნიშვნელოვანი ადგილი სხვა ქრისტიანულ ეკლესიებს შორის, V ს-ში კი ალექსანდრიის პატრიარქი პატივის მიხედვით რიგით მესამე იყო რომისა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქების შემდეგ, რასაც ადასტურებს VI ს-ის მსოფლიო საეკლესიო კრების 46-ე კანონი.
31 – საუბარია ფილონ ალექსანდრიელის თხზულებაზე ”მჭვრეტელობითი ცხოვრების შესახებ”. იხ.: შენიშვნა 9, წიგნი II.
XVII რას მოგვითხრობს ფილონი ეგვიპტელი ასკეტების შესახებ
გადმოცემით იგი კლავდიუსის დროს ჩავიდა რომში პეტრესთან სასაუბროდ, რომელიც მაშინ იქაურებს უქადაგებდა. და სულაც არ არის დაუჯერებელი, რომ ეს შეიძლებოდა მომხდარიყო, რადგან ის ნაწერიც, რაზეც ვსაუბრობთ, მოგვიანებით გარკვეული დროის შემდეგ მის მიერ ნაღვაწი, აშკარად შეიცავს დღემდე ჩვენამდე დაცულ საეკლესიო კანონებს. უფრო მეტიც, ჩვენი ასკეტების ცხოვრების განსაკუთრებით ზედმიწევნითი თხრობიდან ნათელია, რომ არამხოლოდ იცის, არამედ ღებულობს, აღმერთებს და განადიდებს მისი დროის მოციქულებრივ კაცებს, რომლებიც, როგორც ჩანს, წარმოშობით ებრაელები იყვნენ წარმომავლობით და ასე ძველთა უკიდურესად იუდაურ წეს-ჩვეულებათა უმრავლესობას იცავდნენ. პირველ რიგში გვპირდება, რომ არაფერში არ გავა ჭეშმარიტების გარეთ და თავისი მხრიდან საკუთარი გონების ნააზრევით არ დაუმატებს რაიმეს იმ თხრობას, რომელიც გადმოცემულია თხზულებაში სათაურით “მჭვრეტელობითი ცხოვრების ანუ მლოცველთა შესახებ”. ამბობს, რომ მათ ეწოდებათ ”თერაპევტები”, ხოლო მათთან მცხოვრებ ქალებს “თერაპევტიდები”, და ასახელებს ასეთი სახელწოდების მიზეზებს. ეს სახელი მათ ეწოდებათ ან იმიტომ რომ მათთან მოსულთა სულებს ვნებათა ბოროტებისაგან მკურნალთა მსგავსად ანთავისუფლებდნენ, მკურნალობდნენ და აჯანსაღებდნენ, ან კი ღვთის წმინდა და შეურყვნელი თაყვანისცემისა და მსახურების გამო. ამრიგად, ან თვით უწოდეს თავიანთ თავს ეს სახელი, სათანადოდ სახელდვეს რა ამ სახელით თავიანთი ცხოვრების წესი, ან კი სათავეში მყოფმა პირველებმა (იგულისხმება ქრისტიანები – მთარგ.) თავიანთ თავს ნამდვილად უწოდეს ეს, როდესაც ქრისტიანთა სახელი ჯერ არ იყო ყველგან ცნობილი, – ამის დაჟინებით მტკიცება არ არის აუცილებელი. პირველ რიგში იგი მოწმობს მათ მიერ ქონებისგან განშორებას, და ამბობს, რომ როდესაც იწყებენ ფილოსოფიურ ცხოვრებას, საკუთრებას უთმობენ ნათესავებს, შემდეგ განეშორებიან ყოველგვარ ცხოვრებისეულ საზრუნავს, გადიან კედლების გარეთ უდაბნოში და ოაზისებში მკვიდრდებიან, რადგან კარგად იციან, რომ მათთვის უჩვეულო ცხოვრების მქონე პირებთან ურთიერთობა უსარგებლოა და საზიანო. როგორც ჩანს, იმ დროს იწვრთნებოდნენ, და მთელი გულითა და მხურვალე რწმენით ეშურებოდნენ წინასწარმეტყველთა ცხოვრებას. აღიარებულ “მოციქულთა საქმეებშიც” გვხვდება ის, რომ ვინც იცნობდა მოციქულებს, ყიდიდა სიმდიდრეს და ქონებას, და უნაწილებდა ყველას, ვისაც რა სჭირდებოდა, ისე რომ მათთან არავის არაფერი აკლდა; ვინც იყო მამულებისა და სახლების მფლობელი, როგორც ამბობს წერილი, ყიდიდა მათ და გაყიდულის საფასური მიჰქონდა და დებდა მოციქულთა ფეხებთან, რათა თითოეულს განაწილებოდა, ვისაც რა სჭირდებოდა.
ზემოთქმულის მსგავსს ფილონიც დაემოწმება და დასძენს: “მსოფლიოს მრავალ ადგილას სახლობს ეს მოდგმა. რადგან სრულ სიკეთეს უნდა ზიარებოდნენ ელინებიც და ბარბაროსებიც, ჭარბობდნენ ეგვიპტეში თითოეულ ე. წ. ნომში, განსაკუთრებით კი ალექსანდრიის შემოგარენში. ყველა მხრიდან საუკეთესონი აგზავნიდნენ ახალშენებს მათთვის შესაფერის მხარეში, როგორც თერაპევტების სამშობლოში, რომელიც “მარეას ტბების”32 ზემოთ დაბალ ბორცვზე მდებარეობს უსაფრთხოებისათვის მეტად მოსახერხებელი ადგილისა და კარგი ჰავის გამო”. მათი საცხოვრისის აღწერის შემდეგ, სხვადასხვა მხარეებში არსებული მათი ეკლესიების შესახებ ამას ამბობს: “თითოეულ სახლში არის წმინდა სავანე, რასაც ეწოდება “საკურთხეველი და მონასტერი”, რომელშიც განმარტოებულნი წმინდა ცხოვრების საიდუმლოებებს აღასრულებენ. იქ არ შეაქვთ არაფერი, არც სასმელი, არც საკვები, არც სხვა რამ, რაც სხეულის საჭიროებისათვის აუცილებელია, არამედ რჯულს, წინასწარმეტყველთა მიერ გადმოცემულ ღვთივშთაგონებულ წინასწარმეტყველებებს, საგალობლებსა და სხვას, რაც კი ზრდის და სრულყოფს მეცნიერებასა და ღვთისმოსაობას”. და შემდეგ ამბობს: “დილიდან საღამომდე მთელი დროის განმავლობაში ისინი მხოლოდ ასკეზით არიან დაკავებული. კითხულობენ წმინდა წერილებს, ფილოსოფოსობენ და ალეგორიულად განმარტავენ წინაპართა ფილოსოფიას, თვლიან, რომ სიტყვასიტყვით განმარტება არის დაფარული ბუნების სიმბოლოები, რაც გონების წვდომით ცხადი ხდება. მათ ასევე აქვთ იმ ძველი კაცების ნაწერები, რომლებიც მათი მწვალებლობის დამაარსებლები იყვნენ და ალეგორიებში დაფარული აზრის შემცველი მრავალი მოსახსენებელი დატოვეს, რომლებსაც როგორც ნიმუშებს იყენებენ და ბაძავენ მათეული მიდგომის სახეს”.
საფიქრებელია, რომ ეს თქვა კაცმა, რომელმაც მოისმინა წმინდა წერილზე მათ მიერ გაკეთებული განმარტებები. უფრო კი სავარაუდოა, რომ ჩანაწერები, რომლებზეც თქვა, რომ არის ძველთაგან მათთვის გადმოცემული, ესენი არის სახარება, მოციქულთა ნაწერები და წინასწარმეტყველთა ძველი წესის მიხედვით განმარტება, რასაც შეიცავს პავლეს ეპისტოლე ებრაელთა მიმართ და მისი სხვა მრავალი ეპისტოლე. შემდეგ იგი წერს მათ მიერ ახალი ფსალმუნების შექმნის შესახებ: “ასე რომ, არა მხოლოდ ჭვრეტენ, არამედ ღვთისთვის ქმნიან სიმღერებსა და საგალობლებს ყველანაირი საზომითა და მელოდიებით, აუცილებლად უფრო წმინდა რიცხვებით.
იქედან, რის შესახებაც იგივე წიგნი თანმიმდევრობით გადმოცემს, აუცილებელი ჩანდა მრავალი რამის ჩამოთვლა, რომელთა მეშვეობით გამოიხატება საეკლესიო ცხოვრების დამახასიათებელი ნიშნები. თუკი ვინმე არ მიიჩნევს, რომ ნათქვამი სახარების მიხედვით მოქალაქეობის დამახასიათებელი არის და შესაძლებელია ზემოთ თქმული სხვებსაც მიესადაგოს, დარწმუნდეს მისი მომდევნო სიტყვებისგან, რომლებშიც, თუ კეთილად განეწყობა, მოიპოვებს ამის უეჭველ მოწმობას. რადგან ასე წერს: “სულს საძირკვლად უყრიან თავშეკავებას და მასზე დააშენებენ სხვა სათნოებებს. საკვებს ან სასმელს არც ერთი მათგანი არ ღებულობს მზის ჩასვლამდე, რადგან ასე განსჯიან, რომ ფილოსოფოსობა სინათლის ღირსია, სხეულის მოთხოვნილებები კი – სიბნელის; ამიტომ ერთს განუკუთვნებენ დღეს, მეორეს კი ღამის მცირე რამ ნაწილს. ზოგიერთი მათგანი სამი დღის განმავლობაში თავს იკავებს საკვებისგან, რომელშიც ცოდნისადმი უფრო დიდი ვნება არის დამკვიდრებული, ზოგი კი სიბრძნის წინამძღვრობით მოძღვრებისგან მდიდრულად და უხვად გამასპინძლებული ისე ხარობს და ნებივრობს, რომ ორმაგად ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იკავებს თავს და ჩვევად აქვს ექვსი დღის შემდეგ ძლივს იგემოს აუცილებელი საკვები”.
ვფიქრობთ, რომ ფილონის ეს ცხადი და უკამათოდ მისაღები სიტყვები ჩვენი ასკეტების შესახებ არის ნათქვამი. თუკი ვინმე ამის წინააღმდეგ რამეს იტყვის და ძალიან გასასტიკდება, იგიც განეშოროს ორგულობას და უფრო ცხად საბუთებს დაემორჩილოს, რაც არსად არ მოიპოვება, და მხოლოდ ქრისტიანთა სახარების მიხედვით მსახურებაში არის აღმოჩენილი. რადგან ეს თხზულება მათთან ერთად მყოფ ქალებზე მოგვითხრობს, რომ მათ შორის მრავალი მოხუცებული ქალწული გვხვდება, რომლებიც სიწმინდეს იცავენ არა იძულებით, როგორც ელინებთან ზოგიერთი ქურუმი, არამედ უფრო ნებაყოფლობითი განზრახვით, იმ სიბრძნის მოშურნეობისა და ვნების გამო, რასთან თანაცხოვრებასაც ესწრაფვიან და სხეულებრივ სიამოვნებებს ყურადღებას არ აქცევენ, რადგან არათუ მოკვდავ შვილთათვის აღეძრვით წადილი, არამედ უკვდავთათვის, რომელთა შობა მხოლოდ ღვთისმოყვარე სულს შეუძლია თავისი თავისგან. შემდეგ აგრძელებს და განსაკუთრებით აღნიშნავს: “წმინდა წერილს განმარტავენ ალეგორიებით შინაგანი აზრის წვდომის გზით. რადგან ამ კაცებს მიაჩნიათ, რომ მთელი რჯული ჰგავს ცოცხალ არსებას, სხეულად მას აქვს გამონათქვამთა წყობა, სულად კი – სიტყვებში ჩადებული უხილავი გონება, რისი გამორჩეულად ჭვრეტა დაიწყო ამ მიმდინარეობამ, ისე რომ სახელთა სარკის მეშვეობით ხედავენ აზრთა ჯერ არნახულ მშვენიერებას”.
რა უნდა დავამატოთ ერთ ადგილზე მათი შეკრებების აღწერას, იმას, თუ როგორ ცხოვრობენ ცალკე მამაკაცები და ცალკე ქალები, აღასრულებენ ჩვეულ ასკეზას, რისი გამორჩეულად აღსრულებაც ჩვევად გვაქვს ჩვენ მცხოვრის ვნების დღესასწაულზე საკვების მიუღებლობითა და ღამისთევისას ღვთის სიტყვისადმი ყურადღებით. ცხოვრების ეს წესი, რაც დღემდე მხოლოდ ჩვენთან არის დაცული, ზემოხსენებულმა გამოჩენილმა კაცმა საკუთარი ნაწერით გაღმოსცა: იგი მოგვითხრობს დიდი დღესასწაულის ღამისთევებსა და იმ დროს [აღსრულებელ] ასკეზაზე, და ჩვენთვის ჩვეული საგალობლების წარმოთქმაზე, როდესაც ერთი რიტმულად მოწესრიგებულად გალობს, დანარჩენი კი დუმილით უსმენს და უერთდება საგალობლების დასკვნით ნაწილში; იმას თუ როგორ წვანან მიწაზე და ღვინოს სრულიად არ იხმევენ ზემოხსენებულ დღეებში; როგორც აღწერს ამავე სიტყვებით, არც რაიმე სისხლიანს, მხოლოდ წყალი აქვთ სასმელად და პურთან შეზავებული მარილი და ისოპი*. ამასთან ერთად წერს საეკლესიო ღვთისმსახურებისთვის დადგენილ პირთა წინამძღოლობის წეს-რიგზე, მსახურებისა და ყველაზე უმაღლესი ეპისკოპატის თავმჯდომარეობაზე. ვისაც აქვს ამ საკითხების ზედმიწევნით გამოკვლევის სურვილი, შეუძლია შეისწავლოს ზემოხსენებული ავტორის ისტორიიდან. ფილონმა მიიღო და აღწერა სახარების მოძღვრების პირველი მქადაგებლები და თავიდანვე მოციქულთაგან გადმოცემული წეს-ჩვეულებები.
შენიშვნები
* ბუჩქი არომატული ფოთლებით – მთარგ.
32 – ეს ტბა მდებარეობს ალექსანდრიის სამხრეთით.
XVIII ფილონის რამდენმა თხზულებამ მოაღწია ჩვენამდე
ფილონი იყო სიტყვით უხვი, აზროვნებით კი ფართო, საღვთო წერილის ჭვრეტაში მაღალი და ზე აზიდული, და იძლეოდა წმინდა სიტყვების სხვადასხვანაირ და მრავალგვარ განმარტებას. ერთიმეორეზე მიყოლებითა და თანმიმდევრულად შედის შესაქმეში, იმ წიგნებში, რომლების სათაურია “წმინდა რჯულის ალეგორიები”. შემდეგ კი წმინდა წერილში საკვლევ საკითხთა დადგენასა და ახსნას დაწვრილებით იძლევა ცალკეულ თავებში, რომლებსაც შესატყვის სათაურს აძლევს – “შესაქმეში და გამოსვლაში არსებული საძიებელი საკითხები და მათი ახსნები”. ამასთან მას აქვს ზოგიერთ პრობლემაზე საგანგებოდ შედგენილი ნაშრომები, როგორიც არის “მიწათმოქმედების შესახებ” ორი წიგნი და ამდენივე – “სიმთვრალის შესახებ”, და რამოდენიმე სხვა – შესაბამისად სხვადასხვა სათაურის მქონე, როგორიც არის: “მათ შესახებ, რასაც მღვიძარე გონება ესწრაფვის და რასაც უკუაგდებს”, “ენათა შერევის შესახებ”, “გაქცევისა და აღმოჩენის შესახებ”, “აღზრდისათვის შეკრებათა შესახებ”, “იმის შესახებ, თუ ვინ არის საღვთო საგნების მემკვიდრე”, ანუ “თანაბრად და საპირისპიროდ დაყოფის შესახებ”, და შემდეგ – “სამი სათნოების შესახებ, რომლებიც სხვებთან ერთად აღწერა მოსემ”, ამათთან ერთად “მათ შესახებ, ვინც შეიცვალა სახელები და იმის შესახებ, თუ რატომ შეიცვალეს”, რომელშიც ამბობს, რომ შეადგინა “აღთქმათა შესახებ” I და II წიგნები; ასევე მისი წიგნია “გადასახლებისა და სამართლიანობის მიხედვით აღსარულებული ბრძნული ცხოვრების შესახებ, ანუ დაუწერელი რჯულის შესახებ”, აგრეთვე “ბუმბერაზების შესახებ, ანუ ღვთის უცვალებლობის შესახებ”, “მოსეს მიხედვით იმის შესახებ, რომ სიზმრები ღვთისგან არის მოვლენილი”. I, II, III, IV, V წიგნები ესენია: “შესაქმეზე” დაწერილი ჩვენამდე მოღწეული წიგნები, “გამოსვლათაზე” დაწერილი კი ვიცით მისი “საძიებელი საკითხების და მათი ახსნების” I, II, III, IV, V წიგნები, “კიდობნის კარვის შესახებ”, “ათი მცნების შესახებ”, “ათი მცნების ძირითად მიმართულებებისადმი საკუთრივ მიძღვნილი კანონების შესახებ” I, II, III, IV წიგნები, “მღვდელმსახურებისათვის განკუთვნილი ცხოველების შესახებ და მსხვერპლშეწირვის სახეობები”, “კეთილი ადამიანებისათვის რჯულში ჩაწერილი ჯილდოების, უკეთურთათვის კი სასჯელთა და წყევათა შესახებ”. ყველა ამ წიგნს ემატება მისი ერთტომეული ”წინაგანგების შესახებ”, მან ასევე შეადგინა ”იუდეველთა შესახებ” წიგნი და “პოლიტიკოსიც”, აგრეთვე “ალექსანდრე, ანუ იმის შესახებ, რომ უგუნურ ცხოველებს აქვს გონება”, ამასთან ერთად “იმის შესახებ, რომ ყველა ბოროტი მონა არის”, რისი მომდევნოც არის “იმის შეხახებ, რომ ყველა კეთილი თავისუფალი არის”, რომლებთან ერთად მის მიერ არის შედგენილი “ჭვრეტითი ცხოვრების ანუ მლოცველთა შესახებ”, რომლისგანაც მოციქულებრივ კაცთა ცხოვრების შესახებ ადგილები ზემოთ გადმოვეცით. ასევე ამბობენ, რომ რჯულსა და წინასწარმეტყველებში ებრაული სახელების განმარტებაც მისი ნაღვაწი არის. იგი გაიუსის დროს რომში ჩავიდა და გაიუსის ღვთისმოძულობის შესახებ დაწერა, რასაც ირონიულად უწოდა “სათნოებების შესახებ”; ამბობენ, რომ კლავდიუსის დროს ის მთელი სენატის წინაშე წაიკითხა, ისე რომ მისი თხზულებით გაკვირვებულებმა ის ბიბლიოთეკაში შენახვის ღირსი გახადეს.
ამავე დროს, როდესაც პავლე ასრულებდა იერუსალიმიდან ილირიკიამდე წრიულ მოგზაურობას, კლავდიუსმა რომიდან განდევნა იუდეველები.33 აკვილამაც და პრისკილამაც სხვა იუდეველებთან ერთად დატოვეს რომი და ასიაში ჩამოვიდნენ, სადაც პავლე მოციქულთან ერთად ცხოვრობდნენ; აქ მის მიერ იმავე დროს ეკლესიებისათვის ჩაყრილ საძირკველს განამტკიცებდნენ. ამ ამბებს გვასწავლის “საქმეთა” წმინდა წერილი.
შენიშვნები
33 – იმპერატორმა კლავდიუსმა განდევნა იუდეველები 50 წელს. აი, როგორ წერს ამის შესახებ სვეტონიუსი: ”იუდეველები, რომლებსაც მუდამ აშფოთებდათ ხრესტი, მან განდევნა რომიდან”.
XIX რა უბედურება შეემთხვათ იერუსალიმში მყოფ იუდეველებს პასექის დღეს
ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც კლავდიუსი მართავდა იმპერიას, პასექის დღესასწაულზე იერუსალიმში ესოდენ დიდი ამბოხი და არეულობა შეიქნა, რომ მარტო ტაძრის გამოსასვლელთან ერთად შეყრილი სამი ათასი იუდეველი დაიღუპა ერთმანეთის მიერ გადათელილი, და დღესასწაული მთელი ერისთვის გადაიქცა გლოვად და გოდებად თითოეული სახლისთვის. იოსები ამასაც გვიამბობს.34 კლავდიუსმა კი აგრიპა, აგრიპას შვილი,35 დაადგინა იუდეველთა მეფედ, ფელიქსი36 მთელი სამარიის, გალილეისა და ამასთან ერთად ე. წ. პერეას ქვეყნების პროკურატორად გაგზავნა. თვითონ კი სახელმწიფოს მართავდა ცამეტი წელი და რვა თვე, და დატოვა რა ნერონი მმართველობის მონაცვლედ, აღესრულა.37
შენიშვნები
34 – ეს მოხდა ვენტიდიუს კუმანიუსის პროკურატორობის დროს (48-52 წწ.). ეჭვგარეშეა, რომ მსხვერპლის დასახელებული რაოდენობა გადაჭარბებულია. იოსებ ფლავიუსის რაოდენობა გადაჭარბებულია. იოსებ ფლავიუსის ცნობით მსხვერპლის რაოდენობა შეადგენდა 10000 (იუდეველთა ომი, II, 12, 102) ან 20000 (იუდაური სიძველენი, XX, 5, 3).
35 – ჰეროდე აგრიპა II – ჰეროდე აგრიპა I-ის ძე. 52 წელს მიიღო მეფის ტიტული. იუდეველთა აჯანყების დროს 66-70 წწ-ებში რომაელთა მხარეზე იყო. 70 წელს მან ტიტუს ფლავიუსთან ერთად ალყა შემოარტყა იერუსალიმს.
36 – ანტონიუს ფელიქსი – იუდეის პროკურატორი (52-60 წწ.).
37 – ნერონი – რომის იმპერატორი (54-68 წწ.).
XX რა მოხდა იერუსალიმში ნერონის დროს
ნერონის დროს კი, იუდეაში ფელიქსის პროკურატორობისას, მღვდლების ერთმანეთზე ამხედრებას ასე აღწერს “იუდაურ სიძველეთა” მეოცე წიგნში:
“ამას მოყვა მღვდელთმთავართა ამხედრება მღვდლებისა და იერუსალიმის ხალხის წინამძღოლთა წინააღმდეგ, და თითოეული მათგანი თავიანთი თავისათვის მამაც და გადატრიალებებისაკენ მოსწრაფე კაცთაგან ქმნიდა საბრძოლო რაზმებს, რომლებსაც წინამძღოლობდნენ, ერთმანეთს უტევდნენ, აძაგებდნენ და ქვებს უშენდნენ; გამკიცხავი კი არავინ იყო, არამედ როგორც უწინამძღვრო ქალაქში, ამას თავისუფლად იქმოდნენ. ისეთ უსირცხვილობას და დანაშაულს სჩადიოდნენ მღვდელთმთავრები, რომ ბედავდნენ გაეგზავნათ მონები საფქვავში მღვდლებისათვის განკუთვნილი მეათედების ასაღებად. და ხდებოდა, რომ ნახავდი გამოუვალ მდგომარეობაში ჩავარდნილი მღვდლების სიღარიბით სიკვდილს; ამგვარად იპყრობდა ყოველგვარ სამართალს მეამბოხეთა ძალადობა”.38
კვლავ იგივე მწერალი მოგვითხრობს იმ ხანად იერუსალიმში ავაზაკთა გარკვეული სახეობის აღმოცენებაზე. ამბობს, რომ ისინი დღისით, შუა ქალაქში ხოცავდნენ, ვისაც კი გადაეყრებოდნენ. განსაკუთრებით დღესასწაულებზე შეერეოდნენ ბრბოს და ტანისამოსში დამალულ ხანჯალს გამოჩენილ პიროვნებებს აძგერებდნენ; მათი დაცემის შემდეგ მოკლულებზე მგლოვიარეთ შეუერთდებოდნენ; ამიტომ ყველასთან ნდობის მოპოვების გამო უჩინარი იყვნენ. მათ მიერ პირველად ამგვარად მოკლულ იქნა იონათან მღვდელთმთავარი, მის შემდეგ ყოველდღე კლავდნენ მრავალ ადამიანს. უფრო მძიმე იყო შიში, ვიდრე უბედური შემთხვევა, თითოეული როგორც ომში ყოველ წუთს სიკვდილს ელოღა.39
შენიშვნები
38 – იუდაური სიძველენი, XX, 8, 8.
39 – იოსებ ფლავიუსი საუბრობს “სიკარიელების” შესახებ (სიკა – ”ხანჯალი”) – რადიკალური პოლიტიკური პარტია, თავდაპირველად, შესაძლოა, შედგებოდა ზილოტების ფრთისაგან. სიკარიელები გამოდიოდნენ რომის ხელისუფლების წინააღმდეგ. გამოირჩეოდნენ უკიდურესი შეუწყნარებლობით. მიმართავდნენ მასობრივ შეიარაღებულ გამოსვლებსა და ინდივიდუალურ ტერორს (იხ.: იუდაური ომები, II, 13, 3).
XXI ეგვიპტელთა შესახებ, რომლებსაც “მოციქულთა საქმეებიც” მოიხსენიებს
სხვა ამბების შემდეგ მოგვითხრობს: “ამაზე უფრო ძლიერი დარტყმით უბოროტა იუდეველებს ეგვიპტელმა ცრუწინასწარმეტყველმა. ქვეყანაში გამოჩნდა გრძნეული კაცი და ხალხს არწმუნებდა, რომ წინსწარმეტეველი იყო. შემოიკრიბა სამიათასამდე მოტყუებული კაცი და წარუძღვა უდაბნოდან ზეთისხილად წოდებული მთისკენ, სადაც ისეთი ადგილი დაიკავა, რომ შეეძლო მისი მომხრე ჯარისკაცების დახმარებით იერუსალიმში შესვლა, და, როგორც ტირანს, რომაული გარნიზონისა და ხალხის დაპყრობა. ფელიქსმა დაასწრო მის შეტევას, დახვდა რომაელ ჯარისკაცებთან ერთად, და მთელი ხალხი აღდგა ქალაქის დასაცავად; ასე რომ, როდესაც მოხდა შეტაკება, ეგვიპტელი მცირე ამალით გაიქცა, მასთან ერთად მყოფი უმრავლესობა კი განადგურდა ან დატყვევებულ იქნა”.40
ამას გვიამბობს იოსები “იუდაური ომების” მეორე წიგნში. აღსანიშნავია, ეგვიპტელთან დაკავშირებით ნათქვამი “მოციქულთა საქმეებში”, სადაც ფელიქსის დროს იერუსალიმში ათასისთავი, როდესაც მას აუჯანყდა იუდეველთა ბრბო, ეუბნება პავლეს: “შენ არა ხარ ეგვიპტელი ამ დღეების წინ რომ ააჯანყა და უდაბნოში გაიყვანა სიკარიელთაგან სამი ათასი კაცი?” (საქმე. 21, 38) ეს ამბები მოხდა ფელიქსის დროს.
შენიშვნები
40 – იუდაური ომები, II, 13, 5.
XXII როგორ იქნა გაგზავნილი ბორკილებდადებული პავლე რომში, როგორ დაიცვა თავი და განთავისუფლებულ იქნა ყველა ბრალდებისაგან
მის მონაცვლედ ნერონმა გაგზავნა ფესტუსი,41 რომლის დროს სიმართლის მთქმელი პავლე ბორკილდადებული წაყვანილ იქნა რომში. მასთან ერთად იყო არისტარქე,42 რომელსაც, ბუნებრივია, თანა-ტყვეს უწოდებს ერთ ადგილას ეპისტოლეში (იხ. კოლ. 4,10). ლუკაც, ვინც “მოციქულთა საქმეები” წერილობით გადმოსცა, ამ სიტყვებით ასრულებს ისტორიას, და აღნიშნავს, რომ პავლე რომში სრული ორი წელი ცხოვრობდა თავისუფლად და ღვთის სიტყვას დაუბრკოლებლად ქადაგებდა. გადმოცემით მაშინ მოციქულმა შეძლო თავის დაცვა, და წარგზავნილ იქნა ქადაგების მსახურებისათვის, ხოლო ამ ქალაქში მეორედ ჩასვლისას მის (ნერონის – მთარგ.) დროს მოწამეობრივად აღესრულა. იქ ბორკილდადებულმა შეადგინა ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლე, რაშიც აღნიშნავს მის პირველ თავის გამართლებას და აღსასრულის მოახლოებას. მიიღე მისი ეს მოწმობაც, ამბობს: “ჩემი პირველი თავისმართლების დროს არავინ იყო ჩემთან, არამედ ყველამ მიმატოვა მე (ნუ მოეკითხება მათ), მაგრამ უფალი ჩემთან იყო და გამაძლიერა მე, რათა ჩემს მიერ აღსრულებულიყო ქადაგება და მოესმინა ყველა წარმართს, და თავი დავაღწიე ლომის ხახას” (2 ტიმ, 4, 16-17). ამ სიტყვებით ცხადად აჩვენებს, რომ პირველად თავი დააღწია ლომის ხახას, მისი მეშვეობით რომ აღსრულებულიყო ქადაგება. საფიქრებელია, ასე ნერონს უწოდებს მისი სისასტიკის გამო. შემდეგ იგი არ დასძენს რაიმე ამის მსგავსს – “გამომიხსნა ლომის ხახიდან”, რადგან სულით აგრეთვე იხილა მისი მომავალი აღსასრული, რის გამოც მოადევნებს სიტყვებს, – “და თავი დავაღწიე ლომის ხახას”, – გამომიხსნის მე უფალი ყველა უკეთური საქმისგან და მაცხოვნებს მისი ზეციური სასუფევლისათვის”, და მიანიშნებს მის მოახლოებულ მოწამეობაზე; რასაც უფრო ცხდად ამავე წერილში წინამოასწავებს: “რადგან მე უკვე შევიწირვი და ჩემი დახსნის ჟამი დადგა” (2 ტიმ. 4, 11-16).
ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლეში აცხადებს, რომ მხოლოდ ლუკა იყო მასთან ერთად, როგორც დაწერა; პირველი თავის გამართლების დროს კი ისიც არ ყოფილა მასთან. აქედან სავარაუდოა, რომ ლუკამ ამ დროს დაწერა “მოციქულთა საქმეები” და ვიდრე პავლესთან ერთად იყო, გადმოსცა თავისი თხრობა. ეს ჩვენს მიერ ითქვა იმის საჩვენებლად, რომ როდესაც ლუკამ აღწერა პავლეს რომში ყოფნა, მისი მოწამეობა არ იყო აღსრულებული; სავარაუდოდ თავიდან, როდესაც ნერონი უფრო კეთილგანწყობილი იყო, ადვილი იყო შეხედულებების გამო პავლეს თავისმართლების მიღება, ხოლო როდესაც უკანონო დანაშაულებრივ ქმედებებში წარემატა, სხვებთან ერთად მოციქულებსაც დაადო ხელი.
შენიშვნები
41 – ჰორციუს ფესტუსი – იუდეის პროკურატორი (60-62 წწ.).
42 – არისტრაქე მოციქული – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, პავლე მოციქულის თანამოღვაწე, წარმოშობით თესალონიკიდან. მოც. პავლეს თან ახლდა იერუსალიმში უკანასკნელი მოგზაურობისას. მასთან ერთად იმყოფებოდა კესარიის ციხესა (იხ.: კოდ. 4:10) და რომისკენ ხიფათით აღსავსე საზღვაო მოგზაურობისას. გადმოცემის მიხედვით, გახდა სირიის ქ. აპამეის ეპისკოპოსი და აღესრულა მოწამეობრივად რომში პავლე მოციქულთან ერთად.
XXIII როგორ ეწამა იაკობი, რომელსაც ეწოდებოდა უფლის ძმა
როდესაც პავლემ კეისრის სამსჯავროს მოუხმო და ფესტუსის მიერ რომში იქნა გაგზავნილი, იუდეველებს გაუცრუვდათ იმედი, რომ მის წინააღმდეგ შეთქმულებას მოაწყობდნენ და მიუბრუნდნენ იაკობს, უფლის ძმას, რომელიც მოციქულთა მიერ იერუსალიმის საყდარზე ვპისკოპოსად იქნა ხელდასხმული. მის წინააღმდეგ მათ ჩაიდინეს ეს დანაშაული. იგი გამოიყვანეს შუაში და მთელი ხალხის წინაშე ქრისტეს რწმენის უარყოფა მოსთხოვეს; ხოლო როდესაც მან ყველას განზრახვის წინააღმდეგ თავისუფალი ხმითა და იმაზე უფრო მეტად გაკადნიერებულმა, ვიდრე მოელოდნენ, მთელი ხალხის წინაშე აღიარა, რომ ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იყო ღვთის ძე. მათ მეტად ვეღარ აიტანეს ამ კაცის მოწმობა და ის, რომ ყველას სჯეროდა მისი ყველაზე გამორჩეული სამართლიანობისა და მისი ფილოსოფიური და ღვთისმოსავური ცხოვრების მწვერვალზე აყვანის გამო; მათ იგი მოკლეს. თავიანთი ნების აღსასრულებლად არეულობის დრო შეარჩიეს, როდესაც ფესტუსი გარდაიცვალა იუდეაში, და ქვეყანა მმართველისა და პროკურატორის გარეშე იყო დარჩენილი. იაკობის აღსასრულის ამბავი უკვე გადმოვეცით კლიმენტის სიტყვების დამოწმებისას, რომელიც მოგვითხრობდა, რომ ტაძრის სახურავიდან გადმოგდებული მოკლულ იქნა მაუდის სათელავი საგორავის ცემით; ყველაზე ზედმიწევნით კი მის შესახებ ამბავს პეგესიპე,43 მოციქულთა პირველი მონაცვლეობის დროს მცხოვრები, თავის მეხუთე წიგნში მოგვითხრობს შემდეგი სახით:
“მოციქულებთან ერთად ეკლესია იმემკვიდრა უფლის ძმამ იაკობმა, რომელსაც უფლის [მოღვაწეობის] ჟამიდან ჩვენს დრომდე ყველა უწოდებდა მართალს. იაკობი მრავალ ადამიანს ეწოდებოდა, მაგრამ ეს მისი დედის მუცლიდანვე წმინდა იყო, ღვინოსა და სიკერას არ სვამდა, არც ხორცს ჭამდა, სამართებელი არ შეხებია მის თავს, ზეთს არ იხმევდა, არც აბანოთი სარგებლობდა. მხოლოდ მისთვის იყო ნებადართული წმინდაში შესვლა, რადგან ატარებდა არა ბეწვიან არამედ სელის სამოსს. მარტო შედიოდა ტაძარში და ხედავდნენ მუხლებზე მდგომს და მლოცველს ხალხის შენდობისათვის, ისე რომ მისი მუხლები აქლემის მსგავსად ჰქონდა დაკოჟრილი ღმერთის თაყვანისცემისა და ხალხისათვის შენდობის სათხოვნელად მუდმივად მუხლებზე დგომისაგან. მისი ზეაღმატებული სამართლიანობის გამო ეწოდა “მართალი” და “ობლიასი”, რაც ბერძნულად ნიშნავს “ხალხის ზღუდესა და სამართლიანობას”, როგორც განმარტავდნენ წინასწარმეტყველები მის შესახებ. ჩემს მიერ ზემოაღწერილი (“განმარტებებში”) შვიდი მწვალებლობიდან ზოგიერთი ეკითხებოდა მას, თუ რა იყო “იესოს კარიბჭე”, და პასუხობდა, რომ იგი იყო მხსნელი; მათგან ზოგიერთს სწამდა, რომ იესო არის ქრისტე. ზემოხსენებულ მწვალებლობებს კი არ სწამდათ, არც აღდგომა, არც თითოეულისათვის მისი საქმეების მიხედვით მიგება; ხოლო ვინც ირწმუნა, ირწმუნა იაკობის გამო. როდესაც მრავალმა მმართველმაც ირწმუნა, ხმაური ატყდა იუდეველებთან, მწიგნობრებთან და ფარისეველებთან, რომლებიც ამბობდნენ, რომ საფრთხეში იყო მთელი ერი, რადგანაც იესოს ქრისტედ მიიჩნევდა. ასე რომ, იაკობთან მიდიოდნენ და ეუბნებოდნენ: “მოგიწოდებთ, შეაკავე ხალხი, რადგან ცთომილებაშია იესოსთან დაკავშირებით, თითქოს იგი ქრისტე იყოს. მოგიწოდებთ შენ, დაარწმუნე ყველა პასექის დღეს მომავალი იესოს შესახებ; რადგან ყველა შენ გიჯერებს. დაგემოწმებით ჩვენც და მთელი ერიც, რომ მართალი კაცი ხარ და რომ [კაცს] პირზე არ უყურებ. ასე რომ, ბრბო არ შეცდეს იესოსთან დაკავშირებით; რადგან მთელი ერი და ყველა შენ გიჯერებს. დადექი ტაძრის სახურავზე, რათა ზემოთ მთელი ერი გხედავდეს და კარგად ესმოდეს შენი სიტყვები. რადგან პასექის გამო ყველა ტომი და წარმართებიდანაც თავს მოიყრის ერთად”.
ამრიგად, დააყენეს ზემოხსენებულმა მწიგნობრებმა და ფარისევლებმა იაკობი ტაძრის სახურავზე, შესძახეს მას და უთხრეს: “მართალო, რომელსაც ყველა გიჯერებთ, რადგანაც ხალხი შემცდარია და მისდევს ჯვარცმულ იესოს, გვაუწყე ჩვენ რა არის იესოს კარიბჭე?” და მიუგო დიდი ხმით: “მე რას მეკითხებით ძე კაცისას შესახებ?! და დაჯდა იგი ცაში დიდი ძალის მარჯვნივ, და მოვა ცის ღრუბლებზე”. და როდესაც მრავალი სრულიქმნა [რწმენაში] და განადიდეს იაკობის დამოწმებით და თქვეს: “ოსანა, დავითის ძეს”, მაშინ კვლავ იმავე მწიგნობრებმა და ფარისევლებმა ერთმანეთს უთხრეს: ”ცუდად მოვიქეცით, რომ ასეთი მოწმობა მივეცით იესოს, მაგრამ ავიდეთ და გადმოვაგდოთ იგი, რათა შეშინდნენ და არ ერწმუნონ მას”. და შესძახეს: “ოჰ, ოჰ, მართალიც შეცდა”. და აღსრულდა ესაიას დაწერილი: “მოვაშოროთ მართალი, რადგან არ არის ჩვენი მაამებელი; ისინი შეჭამენ მათი საქმეების ნაყოფთ” (იხ. ეს. 3, 10). ავიდნენ და ჩამოაგდეს მართალი; და ეუბნებოდნენ ერთმანეთს: “ჩავქოლოთ იაკობ მართალი”, და დაიწყეს მისი ჩაქოლვა. როდესაც ნახეს, რომ არ მოკვდა, არამედ შეტრიალდა, დადგა მუხლებზე და ამბობდა: “მოგიხმობ, უფალო, ღმერთო მამაო, შეუნდე მათ, რადგან არ იციან, რას იქმან” (შდრ. ლუკ. 23, 34). ამგვარად, როდესაც მას ქოლავდნენ, ერთმა მღვდლებიდან, რექაბის შვილებიდან, რექაბის ძემ, ვიზეც დაამოწმა იერემია წინასწარმეტყველმა, შესძახა და თქვა: “შეჩერდით! რას აკეთებთ? ჩვენს გამო ლოცულობს მართალი”. და მათგან რომელიღაცამ, ერთ-ერთმა მაუდის მთელავმა აიღო საგორავი, რითაც თელავენ მოსასხამს და ჩასცა მართალს თავში, და ასე მოწამეობრივად აღესრულა იგი. და დამარხეს ტაძრის მახლობლად, მისი საფლავის ქვა დღემღე არის ტაძართან. იგი ჭეშმარიტი მოწმე გახდა იუდეველთათვისაც და ელინთათვისაც, რომ იესო არის ქრისტე. მალე ვესპასიანემ მათ ალყა შემოარტყა”.
ეს ამბები ვრცლად აქვს მოთხრობილი პეგესიპესაც და მას კლიმენტიც ეთანხმება. ამგვარად, იაკობი საკვირველი კაცი იყო და სხვა ყველასთან სახელგანთქმული, იუდეველთა შორის შეგნებული ადამიანები ფიქრობდნენ, რომ მისი მოწამეობრივი აღსასრულის შემდეგ მყისვე იერუსალიმზე ალყის შემორტყმის მიზეზი იგი იყო. ეს არათუ სხვა რამის გამო შეემთხვა მათ, არამედ მის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულის გამო.
რა თქმა უნდა, იოსებს არც ამის წერილობით დადასტურებაზე უყოყმანია, როდესაც ამბობს: “იუდეველებს ეს შეემთხვათ როგორც სამაგიეროს მიზღვა იაკობ მართლის გამო, რომელიც იყო ქრისტედ წოდებული იესოს ძმა, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ყველაზე მართალი იყო, იუდეველებმა მოკლეს”.*
მან მისი სიკვდილი “იუდეველთა სიძველეების” მეოცე წიგნში ასე გადმოსცა: “კეისარმა ალბინე გაგზავნა იუდეაში ეპარქოსად, როდესაც გაიგო, რომ ფესტუსი აღესრულა.44 ანანუს უმცროსი, რომელმაც, როგორც ვთქვით, მიიღო მღვდელმთავრობა, მამაცი ხასიათის კაცი იყო და გამბედაობით გამოირჩეოდა. იგი იყო მიმდევარი სადუკეველთა მწვალებლობისა, რომლებიც, როგორც უკვე განვმარტეთ, სამსჯავროში ყველა იუდეველზე უფრო სასტიკები არიან. ამრიგად, რამდენადაც ასეთი იყო ანანუსი, იგი ფიქრობდა, რომ დაუდგა მარჯვე ჟამი ფესტუსის სიკვდილის გამო, რადგან ალბინუსი ამ დროს ჯერ კიდევ გზაში იყო. მან მოიწვია მსაჯულთა სინედრიონი და მის წინაშე დააყენა ქრისტედ წოდებული იესოს ძმა, სახელად იაკობი და ზოგიერთი სხვაც; რჯულის დარღვევის ბრალდება წაუყენა და გადასცა ქვებით ჩასაქოლად. მაგრამ მათ, რომლებიც ქალაქში ზნეობრივად ყველაზე წესიერ და რჯულის ზედმიწევნით დამცველ კაცებად მიიჩნეოდნენ, უჭირდათ ამ საქმეზე წასვლა, და საიდუმლოდ მეფეს გაუგზავნეს [წერილი], მოუწოდებდნენ მას მიეწერა ანანუსისთვის, რომ ეს არ გაეკეთებია, რადგან იგი თავიდანვე არ მოქმედებდა მართებულად. ზოგიერთი მათგანი ალექსანდრიიდან მომავალ ალბინუსსაც შეხვდა და აცნობა, რომ ანანუსს უფლება არ პქონდა მის გარეშე შეეკრიბა სინედრიონი. ალბინუსმა დაუჯერა ამბის მომტანთ, განრისხებულმა მიწერა ანანუსს, დაემუქრა, რომ მისგან მიიღებდა სასჯელს, მეფე აგრიპამაც სამთვიანი მმართველობის შემდეგ მას განაშორა მღვდელთმთავრობა და იესო დამაის ძე დაადგინა”.45 ასეთი ამბები იყო იაკობთან დაკავშირებით. მასზე ამბობენ, რომ მას ეკუთვნის კათოლიკე ეპისტოლეთაგან პირველი; უნდა ვიცოდეთ, რომ ის ნაყალბევია და ძველთაგან მრავალი არ ახსენებს მას, ისევე როგორც იუდას სახელით ცნობილს, შვიდ კათოლიკედან ერთ-ერთს; მაგრამ ასევე ვიცით, რომ ამ ეპისტოლეებს დანარჩენებთან ერთად უმრავლესობა ეკლესიებში საჯაროდ კითხულობენ.
შენიშვნები
* ეს ადგილი არ არის იოსების ტრადიციულ ტექსტში – მთარგ.
43 – ჰეგეზიპე (II ს.) – ებრაელი ქრისტიანი, ავტორი ჩვენამდე მოუღწეველი თხზულებებისა ”ღირსშესანიშნაობები” (5 წიგნად). 155 წლის შემდეგ ის გაემგზავრა რომში, სადაც დარჩა დიდი ხნის განმავლობაში. ურთიერთობა ჰქონდა ბევრ ეპისკოპოსთან და ესაუბრებოდა მათ დოგმატურ საკითხებზე. მისი თხზულებებით არაერთგზის სარგებლობს ევსები.
44 – ალბინუსი – იუდეის პროკურატორი (62-64 წწ.).
45 – იუდაური სიძველენი, XX, 9, 1.
XXIV როგორ დაინიშნა ალექსანდრიის ეკლესიაში მარკოზის შემდეგ პირველ ეპისკოპოსად ანიანუსი.
როდესაც ნერონის იმპერატორობის მერვე წელი დადგა, მარკოზ მახარებლის შემდეგ პირველმა ანიანიუსმაა46 მიიღო ალექსანდრიაში დიოცეზის მსახურება.
შენიშვნები
46 – ანიანუსი – ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (62-84 წწ.).
XXV ნერონის დროინდელი დევნულების შესახებ, რომლის დროსაც პავლე და პეტრე ღვთისმოსაობის გამო მოწამეობით გამშვენდნენ რომში
როდესაც უკვე განმტკიცდა ნერონის მმართველობა, შეუდგა უწმინდური საქმეებისათვის აღჭურვას თვით ყოვლიერების ღმერთის ღვთისმოსაობის წინააღმდეგ. ამ წიგნში არ არის ადგილი იმის აღსაწერად, თუ რამდენი უზნეობა ჩაიდინა მან; მასთან დაკავშირებით ამბების ზედმიწევნითი თხრობა მრავალმა გადმოსცა, ვისაც სურვილი აქვს, მათი მეშვეობით შეძლებს ამ კაცის გაუგონარი სიშლეგისა და გარყვნილი საქმეების შესწავლას, რამაც იგი ამდენი ათასის უგუნურად დაღუპვამდე მიიყვანა; მივიდა ისეთ სისხლისმსმელ საქმეებამდე, რომ არც მახლობელს და საყვარელ ადამიანს ინდობდა, დედა, ასევე ძმები და ცოლი სხვა ათასობით ნათესავთან ერთად როგორც მტრები და მოწინააღმდეგეები სხვადასხვა საშუალებით მოკლა.
მაგრამ ყველაფერს აკლდა ის, რომ საღვთო კეთილმსახურების წინააღმდეგ პირველ იმპერატორად გამოსვლა მას მიწერებოდა. ამის შესახებ კვლავ რომაელი ტერტულიანე იხსენებს შემდეგი სახით: “წაიკითხეთ თქვენი ჩანაწერები, იქ აღმოაჩენთ, რომ პირველი ნერონი დევნიდა ამ მოძღვრებას, როდესაც დაიმორჩილა მთელი აღმოსავლეთი, და განსაკუთრებით სასტიკი იყო რომში. ჩვენზე მოწევნული რისხვის ასეთი მოთავით ვიქადით. რადგან ამის მცოდნეებს იმის შეცნობაც ძალგვიძს, რომ ნერონის მიერ არ განიკითხებოდა დიდი რამ სიკეთე რომ არ ყოფილიყო”.47
ამ საქმეებით იგი იმპერატორებს შორის პირველ ღვთისმბრძოლად გამოცხადდა და აღდგა მოციქულებისათვის დარტყმის მისაეყენებლად. ამრიგად, მოგვითხრობენ, რომ მის დროს პავლეს თვით რომში მოჰკვეთეს თავი, ასევე პეტრე ძელზე მიალურსმეს. ამ ისტორიას სარწმუნოს ხდის ის, რომ დღემდეა იქ შემონახული სასაფლაოების წარწერა – “პეტრესი და პავლესი”. არამცირე მოწმობას იძლევა საეკლესიო მწერალი, სახელად გაიუსი, რომაელთა ეპისკოპოს ზეფირინუსის48 დროს მოღვაწე. მან ფრიგიელების49 წინამძღვრის პროკლესთან წერილობითი საუბრისას ამ ადგილების შესახებ, სადაც ხსენებული მოციქულების წმინდა სამკვიდრებელი მდებარეობს, ამბობს: “მე კი შემიძლია გაჩვენოთ მოციქულთა გამარჯვების ძეგლები. რადგან თუკი ინებებ გასვლას ვატიკანთან ან ოსტიის გზაზე, აღმოაჩენ ამ ეკლესიის დამფუძნებელთა გამარჯვების ძეგლებს”.50
ის, რომ ორივე ერთსა და იმავე დროს ეწამა, ამას კორინთელთა ეპისკოპოსი დიონისე51 რომაელებთან წერილობითი საუბრისას ასე აღნიშნავს: “ესოდენი შეგონების მეშვეობით პეტრესა და პავლესაგან ჩაყრილი რომაელთა და კორინთელთა ნერგები ერთად შეაერთეთ. რადგან ორივე ერთად ასწავლიდა ჩვენს კორინთოში და ჩვენ დაგვნერგეს, მსგავსადვე იტალიაში ასწავლიდნენ და ეწამენ ერთსა და იმავე ჟამს”. ესეც ითქვა იმისათვის, რომ უფრო მეტად სარწმუნო იყოს ისტორიული ფაქტები.
შენიშვნები
47 – ტერტულიანე. აპოლოგია, V, 3.
48 – გაიუსი (II ს.) – რომაელი პრესვიტერი და საეკლესიო მწერალი. მის შესახებ თითქმის არ შემორჩენილა სარწმუნო ცნობები. ზეფირინუსი – რომის ეპისკოპოსი (202-218 წწ.).
49 – კატაფრიგიელთა სექტის შესახებ იხ. „ეკლესიის ისტორია“, V, 14-18.
50 – მოციქულთა საფლავები აღმოჩენილ იქნა 1950 წელს.
51 – დიონისე – კორინთოს ეპისკოპოსი (170-202 წწ.). რვა ეპისტოლის ავტორი: რომაელთა მიმართ, ლაკედემონელთა მიმართ, ათენელთა მიმართ, ნიკოდიმიელთა მიმართ, გნოსიელების მიმართ, გორტინელების და ამასიის ეკლესიების მიმართ, ასევე ქრისტოფორას მიმართ, რომელსაც უწოდებს ”მორწმუნე დას”. ეპისტოლეები თავის დროზე სარგებლობდა დიდი პოპულარობით, მათ დიდად აფასებდა ნეტ. იერონიმე. თუმცა, ყველა ესენი დაკარგულია, მათი მხოლოდ ნაწყვეტებია მოღწეულია ევსების მეშვეობით (იხ. ეკლესიის ისტორია, IV, 23).
XXVI როგორ იდევნებოდნენ იუდეველები ათასი უბედურებისაგან და როგორ წამოიწყეს უკანასკნელი ომი რომაელთა წინააღმდეგ
იოსები მოგვითხრობს, თუ რამდენი უბედურება შეემთხვა იუდეველთა მთელ ერს. მრავალ სხვა მოვლენასთან ერთად დაწვრილებით აღწერს, თუ რამდენი ათასი წარჩინებული იუდეველი მათრახით იგვემა და იმავე იერუსალიმში ჯვარს ეცვა ფლორუსის52 მიერ. იგი კი იყო იუდეველთა პროკურატორი, როდესაც ომი აღეგზნო ნერონის მმართველობის მეოცე წელს. შემდეგ ამბობს, რომ იუდეველთა ამბოხებას მთელ სირიაში მოყვა არეულობა. წარმართები ყველგან ქალაქებში მცხოვრებ იუდეველებს როგორც მტრებს უმოწყალოდ ანადგურებდნენ, ისე რომ ნახავდი ქალაქებს სავსეს დაუმარხავი გვამებით, ჩვილებისა და მოხუცების გვამებთან ერთად, დახოცილ ქალებს სიშიშვლის დაუფარავად. მთელი პროვინცია სავსე იყო ენითაუწერელი უბედურებებით, და მომავალი საშინელებების მუქარა უფრო დიდი იყო, ვიდრე ყოველდღე მომხდარი დანაშაულებები.53 ეს ამბები სიტყვასიტყვით გადმოსცა იოსებმა, და ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა.
შენიშვნები
52 – გესიუს ფლორუსი – იუდეის პროკურატორი (64-66 წწ.). მისი მმართველობის შესახებ იხ.: ”იუდაური ომები”, II, 14, 9.
53 – იუდაური სიძველენი, X, 11, 1.
წიგნი III
I დედამიწის რომელ მხარეებში იქადაგეს ქრისტეს მოციქულებმა
ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა; მაგრამ როდესაც ჩვენი მაცხოვრის წმინდა მოციქულები და მოწაფეები მთელ მსოფლიოში გაიფანტნენ, როგორც გადმოცემა გვამცნობს თომას წილად ხვდა პართია, ანდრიას კი – სკვითია, იოანეს – ასია, სადაც გაატარა მთელი ცხოვრება და აღესრულა ეფესოში, პეტრემ კი, სავარაუდოდ, უქადაგა გაფანტულებაში მყოფ იუდეველებს პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიის ბითვინიასა და ასიაში; ბოლოს კი ჩავიდა რომში, სადაც თავდაყირა ჯვარს აცვეს, რადგან ითხოვა ამ სახით ვნების ღირსი გამხდარიყო. რა უნდა ითქვას პავლეს შესახებ, რომელმაც აღასრულა ქრისტეს სახარება იერუსალიმიდან ილირიკიამდე და ბოლოს, ნერონის დროს რომში ეწამა? ამას სიტყვასიტყვით გადმოსცემს ორიგენე1 “შესაქმის” განმარტების მესამე ტომში.
შენიშვნები
1 – ორიგენე (დაახ. 182‑254 წწ.) – ფილოსოფოსი და ღვთისმეტყველი, ავტორი მრავალრიცხოვანი ბიბლიურ-კრიტიკული, ეგზეგეტიკური, დოგმატური, აპოლოგეტური და სამოძღვრო თხზულებების, ასევე ქადაგებებისა და ეპისტოლეებისა.
ორიგენეს ძირითად დოგმატურ შრომად ითვლება თხზულება “კელსუსის წინააღდეგ” (8 წიგნად) და `საწყისთა შესახებ~, რომელიც მკვეთრად გამოხატული აპოლოგეტური ხასიათისაა. ორიგენეს ძირითად შრომებს ბიბლიესტიკისა და ეგზეგეტიკის დარგში უნდა მივაკუთვნოთ: შესაქმის წიგნის განმარტება, ქება ქებათას განმარტება, იოანესა და ლუკას სახარებების განმარტება, რომაელთა მიმართ ეპისტოლის განმარტება. ორიგენეს თხზულებები იხ.: PG, XI‑XVII. ევსები პამფილიმ მას მიუძღვნა აქ წარმოდგენილი თხზულების მეექვსე წიგნი.
ორიგენეს მოძღვრება საფუძვლად დაედო ბევრ საღვთისმეტყველო სისტემას, როგორც მართლმადიდებლურ, ასევე ერეტიკულს. განსაკუთრებით ორიგინეს დანაშაულად უთვლიდნენ მწვალებელ არიოზის ხშირ აპელაციას მის შრომებსა და ავტორიტეტზე, თუმცა არიოზის მიერ ორიგენეს დამოწმება ხდებოდა, როგორც შენიშნავს ერთ-ერთი პატივცემული მკვლევარი, “არა იმ თვალსაზრისით, რომ არიოზმა გაითავისა ამ მოძღვრის აზრების უცთომელობა, არამედ არიოზმა ორიგინეს ბევრი გამონათქვამი ბოროტად გამოიყენა”.
ორიგენეს ღვთისმეტყველება დაგმობილ იქნა როგორც მწვალებლობა კონსტანტინოპოლის V მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (553 წ.) იმპერატორ იუსტინიანეს ინიციატივით, რომელმაც ორიგინეს მოძღვრება განიხილა კონსტანტინეპოლის პატრიარქ მინესადმი გაგზავნილ ეპისტოლეში. ამავე ეპისტოლეში წარმოდგენილი იყო ათ პუნქტად ორიგინეს შეხედულებების ანათემები. დასკვნითი პუნქტი გვაუწყებდა: “ანათემა ორიგინეს, რომელსაც ეწოდებოდა ანდამანტი და მის უწმინდურ და დანაშაულებრივ მოძღვრებას და ყველას, ვინც ამ შეხედულებებს იზიარებს, ან იცავს მათ, ან რაიმე სახით გაბედავს მათ გამეორებას” (იქვე, გვ. 279). რადგან V კრების მამებმა არ შეადგინეს რაიმე განსაკუთრებული კანონი, ორიგენეს ანათემას ჩვენ ვხვდებით კონსტანტინეპოლის VI მსოფლიო საეკლესიო კრების I კანონში, რომელშიც განმტკიცებულია V კრების გადაწყვეტილება: “მათ (იგულისხმება V მსოფლ. კრების მამები – მთარგ.) თეოდორე მოფსუესტიელი, ნესტორის მასწავლებელი, და ორიგენე, და დიდიმე და ევაგრე, რომლებმაც ააღორძინეს ელინური ზღაპრები, ზოგიერთი სხეულისა და სულის გადასვლები და გადაქცევები, და კვლავ წარმოაჩინეს ჩვენდა სასირცვილოდ ცთომილი გონების სიზმრისეულ ოცნებებში, და მკვდართა აღდგომის წინააღმდეგ უწმინდურად და უგუნურად აღადგინეს… კრებსითად გადაცეს ანათემაზე და უარყვეს”.
II ვინ იყო რომაელთა ეკლესიის პირველი წინამდგომელი
პავლესა და პეტრეს მოწამეობის შემდეგ, რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსობა წილად ერგო პირველად ლინუსს2. მის სახელს ახსენებს პავლე რომიდან ტიმოთესადმი მოწერილი ეპისტოლის დასასრულს.
შენიშვნები
2 – ლინუსი – რომის ეპისკოპოსი (67‑79 წწ.).
III მოციქულთა ეპისტოლეების შესახებ
აღიარებული არის პეტრეს ერთი ეპისტოლე, რომელსაც ეწოდება მისი პირველი ეპისტოლე. მას როგორც უეჭველს ძველი პრესვიტერებიც იყენებენ თავიანთ ნაწერებში; ეგრეთ წოდებული მეორე ეპისტოლე კი არ არის კანონიკურად მიღებული, თუმცა მრავალი სასარგებლოდ მიიჩნევს და სხვა წერილებთან ერთად ისწავლება. რაც შეეხება იმას, რომ მას მიეწერება “საქმეები”, მის სახელს უკავშირდება სახარება, ქადაგებები და ე.წ. “გამოცხადება”, მათ საერთოდ არ ვიცნობთ კათოლიკე გადმოცემაში, რადგან მათგან არც ძველთაგან ვინმე, არც ჩვენი დროის რომელიმე საეკლესიო მწერალი მოიხმობს მოწმობებს. თხრობის მსვლელობისას მიზანშეწონილად ჩავთვალეთ სხვადასხვა დროის საეკლესიო მწერალთა მონაცვლეობასთან ერთად მოგვეხსენებია ისიც, თუ რომელ საეჭვო წიგნს იყენებდნენ, რას წერდნენ კანონიკური და აღიარებული წერილების შესახებ, და რას ამბობდნენ ისინი მათ შესახებ, რომლებიც ასეთი არ იყო. ზემოთ ვახსენეთ პეტრეს სახელის მქონე წიგნები, რომელთაგან ვიცი მხოლოდ ერთი ნამდვილი ეპისტოლე ძველ ხუცესთაგან აღიარებული; თოთხმეტი ეპისტოლის პავლესეული ავტორობა კი ცხადი და აშკარაა; უსამართლობაა იმის უცოდინრობა, რომ ზოგიერთები ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეს საეჭვოდ მიიჩნევენ, ამბობენ, რომ რომაელთა ეკლესიამ იგი უარყო როგორც არა პავლეს მიერ დაწერილი; მის შესახებ ჩვენამდე ნათქვამს თავის დროზე გადმოვცემთ. არც მის ე. წ. “საქმეები” შემირაცხავს უეჭველთა შორის. მაგრამ რადგან იგივე მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლის დასასრულს სახელებს შორის ახსენებს სხვებთან ერთად ჰერმესსაც, ვისაც, როგორც ამბობენ, ეკუთვნის წიგნი “მწყემსი”,3 უნდა ვიცოდეთ, რომ ზოგიერთებისთვის ისიც საეჭვოა, და მათ გამო არ უნდა შეირაცხოს აღიარებულთა შორის. სხვებმა კი ასე განსაჯეს, რომ ის არის ყველაზე აუცილებელი, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც სჭირდება საფუძვლებში განსწავლა. ამიტომ, როგორც ვიცით, ეკლესიებში უკვე იკითხება საჯაროდ, და ვნახე, რომ უძველეს მწერალთაგან ზოგიერთი იყენებდა მას. ეს ითქვა იმისათვის, რომ დაგვედგინა საღვთო წერილები როგორც უეჭველი, ასევე ყველასაგან არაღიარებული.
შენიშვნები
3 – მთავარეპ. ფილარეტი თხზულებაში “ისტორიული სწავლება ეკლესიის მამათა შესახებ” წერს: “ორიგინეს ჰერმესი მიაჩნია იმ ჰერმესად, რომელსაც მოკითხვას უთვლის მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში (16:14); ევსები და იერონიმე ამ მოსაზრებას მიიჩნევენ უძველეს გადმოცემად… წმ. ჰერმესის გარდაცვალების დრო დანამდვილებით არ არის ცნობილი, მაგრამ სავარაუდო თარიღია დაახ. 100 წ.” (СПБ., 1882, ტ. 1. გვ. 31). თუმცა არსებობს სხვა მოსაზრებაც “მწყემსის” დაწერის თარიღზე: “ყველაზე უფრო სარწმუნო ცნობით, ეს თხზულება დაიწერა ეპისკოპოს პიუსის (დაახ. 140‑155 წწ.) ძმის მიერ ქ. შ.‑დან II საუკუნის 40‑იანი წლების დასაწყისში”.
IV მოციქულთა პირველი მონაცვლეების შესახებ
ის, რომ წარმართებისათვის მქადაგებელმა პავლემ იერუსალიმიდან ილირიკიამდე მრგვლივმოვლით ეკლესიებს ჩაუყარა საძირკველი, ცხადი უნდა იყოს, როგორც მისი სიტყვებიდან, ასევე იმ სიტყვებიდან, რაც ლუკამ მოგვითხრო “საქმეებში”; ასევე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, რომელზეც ვთქვით, რომ მისი აღიარებული ნაწერია და რომელსაც პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიაში, ასიასა და ბითვინიაში გაფანტულ ებრაელებს სწერს, ცხადი არის ის, რომ მან ესოდენ მრავალრიცხოვან პროვინციებში წინადაცვეთილებს ახარა ქრისტე და მათ გადასცა ახალი აღთქმის სიტყვები. ადვილი არ არის იმის თქმა, თუ მათგან რამდენი და ვინ გახდა ნამდვილი მოშურნე და დაამტკიცა, რომ შეეძლო დაემწყსა მათ მიერ დაარსებული ეკლესიები, გარდა იმ ჩამონათვალისა, რომელსაც პავლე აკეთებს. რადგან მათგან ათასობით პირი გახდა მისი თანაშემწე და, როგორც თვითონ უწოდებს, თანამებრძოლი. მათი უმრავლესობა მისი წარუშლელი ხსოვნის ღირსი შეიქნა, როდესაც იგი მათ შესახებ მოწმობებს საკუთარი ეპისტოლეებით შეუჩერებლად ჩამოთვლის. არა მხოლოდ იგი, არამედ ლუკაც ჩამოთვლის “საქმეებში” მისთვის ცნობილთ და მათ საბელებით მოიხსენიებს. ამბობენ, რომ ტიმოთე4 პირველი იყო, ვისაც წილად ხვდა დიოცეზის ეპისკოპოსობა ეფესოში ისევე, როგორც ტიტეს – კრეტის ეკლესიების ეპისკოპოსობა.5 ლუკა, რომელიც წარმოშობით ანტიოქიიდან იყო, ხელობით კი – ექიმი, დიდი ხნის განმავლობაში თან ახლდა პავლეს, დანარჩენ მოციქულებთანაც საქმიანი ურთიერთობა ჰქონდა, და მათგან მოიპოვა სულთა მკურნალობის მაგალითები, რომლებიც ჩვენ დაგვიტოვა ორ ღვთივშთაგონებულ წიგნში: სახარება, რომელიც, როგორც მოწმობს, დაწერა იმის მიხედვით, რაც მას გადასცეს სათავეში მყოფმა თვითმხილველებმა და სიტყვის მსახურებმა, რომლებთანაც, ყველასთან თანხმობაში ყოფნას თავიდანვე აღნიშნავს; და “მოციქულთა საქმეები”, არა მოსმენით, არამედ საკუთარი თვალებით მხილველმა შეადგინა. ამბობენ, რომ პავლეს სჩვევოდა მისი სახარების ხსენება, როდესაც როგორც საკუთარი სახარების შესახებ ამბობს: “ჩემი სახარების მიხედვით” (რომ. 2,16). პავლეს დანარჩენ მიმდევართაგან მოიპოვება მოწმობა მის მიერ გალიაში გაგზავნილ კრესკეზე6 და ლინუსზე, რომელიც ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლეში მოხსენიებულია როგორც რომში მასთან ერთად მყოფი. უკვე აღვნიშნეთ, რომ იგი იყო პეტრეს შემდეგ რომაელთა ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი. [ნავლე] აგრეთვე მოწმობს კლიმენტიზე (ისიც რომაელთა ეკლესიის მესამე ეპისკოპოსად იქნა დანიშნული),7 რომ გახდა პავლეს თანაშემწე და თანამებრძოლი. ამასთან იმ არეოპაგელზეც, სახელად დიონისეზე, დაამოწმებს ლუკა “საქმეებში”, რომ არეოპაგში ათენელებისადმი პავლეს საჯარო სიტყვა პირველმა მან ირწმუნა, ხოლო ძველთაგან ვინმე სხვა დიონისე, კორონთოს დიოცეზის მწყემსი8, მოგვითხრობს მის გახდომას ათენში მყოფი ეკლესიის პირველ ეპისკოპოსად9. მაგრამ რადგან ჩვენ ჩვენს გზას მივუყვებით, მოციქულთა მონაცვლეობის ჟამზე თავის დროზე ვიტყვით, ახლა კი გადავალთ მომდევნო ამბავზე.
შენიშვნები
4 – მოციქული ტიმოთე – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, პავლე მოციქულის თანამგზავრი და მოწაფე. 65 წ. ხელდასხმულ იქნა პავლე მოციქულის მიერ ეფესოს ეკლესიის ეპისკოპოსად. 80 წ. აღესრულა მოწამეობრივად: იგი ეფესოში გამოვიდა წარმართული დღესასწაულის წინააღმდეგ, რის გამოც ქვებით ჩაქოლეს.
5 – მოციქული ტიტე – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, წარმოშობით იყო კრეტაზე მცხოვრები წარმართ დიდგვაროვანთა ოჯახიდან. მოინათლა პავლე მოციქულის მიერ და მის მიერ ხელდასხმულ იქნა კრეტის ეპისკოპოსად. პავლე მოციქულმა მას ეპისტოლე გაუგზავნა (დაახ. 65 წ.). მოციქული ტიტე გარდაიცვალა 94 წლის ასაკში.
6 – მოციქული კრესკე – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, წარგზავნილ იქნა პავლე მოციქულის მიერ გალატიაში (იხ.: 2 ტიმ. 4:10). ზოგიერთ მეცნიერთა აზრით, გალიაში (ვიენაში) მისი ქადაგების შესახებ ცნობები საკმაოდ საეჭვოა (იხ.: ვ. ბოლოტოვი, დასახ. ნაშრ., ტ. 2, გვ. 284‑285). მოციქული კრესკე მოწამეობრივად აღესრულა იმპერატორ ტრაიანეს დროს.
7 – მღვდელ-მოწამე კლიმენტი – რომის ეპისკოპოსი (91‑100 წწ.), 70 მოციქულთაგანი. დაიბადა წარმართულ ოჯახში, ქრისტიანობაზე მოაქცია პეტრე მოციქულმა, მასთან ერთად განსაცდელში იმყოფებოდა ფილიპეში (დაახ. 53 წ.), გაიზიარა სამოციქულო მსახურების სირთულეები და განსაცდელები. როგორც მოწმობენ, ევსები, ორიგენე, ეპიფანე და იერონიმე, მას პავლე მოციქული ასახელებს, როგორც ერთ-ერთს თავის თანამოღვაწეთაგანს, რომელთა სახელები ჩაწერილია სიცოცხლის წიგნში (იხ.: ფილ. 4:3). თუმცა თანამედროვე მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ პავლე მოციქული გულისხმობს ფილიპელ კლიმენტის, ფილიპეას საკრებულოს მეთაურს.
8 – უცნობია, თუ ვის შესახებაა საუბარი. კორინთოს ეპისკოპოსის დიონისეს შესახებ, რომელიც არის მრავალი ჩვენამდე მოუღწეველი ეპისტოლის ავტორი, იხ. შნშ. 51. წიგნი II.
9 – იხ.: საქმე 17:34. დიონისე არეოპაგელის შესახებ ცნობები თითქმის არ შემონახულა. იგი ქრისტიანობაზე მოაქცია პავლე მოციქულმა და იგი იყო ათენის პირველი ეპისკოპოსი. იქვე აღესრულა მოწამეობრივად. დიონისე არეოპაგელის სახელით შემონახულია საღვთისმეტყველო შრომები: “საღვთო სახელთა შესახებ”, “ზეციური იერარქიის შესახებ”, “საეკლესიო იერარქიის შესახებ”, “საიდუმლო ღვთისმეტყველების შესახებ”, ათი ეპისტოლე. მაგრამ მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ეს შრომები არ შეიძლება ეკუთვნოდეს I ს‑ის საეკლესიო მოღვაწეს, ამიტომ თანამედროვე ლიტერატურაში მათ ავტორს პირობითად ეწოდება ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი. ავტორის ნამდვილი სახელის საკითხი, შეფარული დიონისე არეოპაგელის მიღმა, დღემდე გადაუჭრელია, რაც სრულიად არ აყენებს ეჭვქვეშ მისი შრომების დოგმატურ ავტორიტეტს.
V ქრისტეს შემდეგ იუდეველთა უკანასკნელი ალყის შესახებ
ნერონის ცამეტწლიანი მმართველობის შემდეგ, როდესაც გალბა და ოთხ წელიწადნახევრის განმავლობაში მართავდნენ [იმპერიას], გამოჩნდა იუდეველთა წინააღმდეგ ბრძოლებში სახელგანთქმული ვესპასიანე, იქ იგი ჯარისკაცებმა იმპერატორად10 გამოაცხადეს და იმპერატორი გახდა თვით იუდეაში. ასე რომ, მყისვე გაემგზავრა რომში და იუდეველთა წინააღმდეგ ომის წარმართვა ჩააბარა მის შვილს ტიტუსს. ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ იუდეველებმა მის წინააღმდეგ უკვე ჩადენილი დანაშაულის გარდა მისი მოციქულების წინააღმდეგ მრავალი ასეთი შეთქმულება მოაწყვეს. პირველად სტეფანე იქნა მათ მიერ ქვებით მოკლული, მის შემდეგ კი იაკობს, ზებედეს ძეს, იოანეს ძმას თავი მოჰკვეთეს, ყველაფერთან ერთად იაკობი, ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ ამ ადგილას (იერუსალიმში) პირველ ეპისკოპოსად არჩეული, ზემოხსენებული სახით აღესრულა, დანარჩენი მოციქულები ათასობით სასიკვდილო შეთქმულებამ განდევნა იუდეის მიწიდან. ისინი წარიგზავნენ ყველა წარმართთან მათი უწყების სასწავლებლად ქრისტეს ძალის შეწევნით, რომელიც ეუბნებოდა მათ: “წადით და მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი ჩემი სახელით” (მათ. 28,19). მაგრამ ასევე იერუსალიმში ეკლესიის ერს ქალაქში ომის დაწყებამდე სახელგანთქმული კაცების მიმართ გამოცხადების გზით გადაეცათ წინასწარმეტყველება, რომ გასულიყვნენ ქალაქიდან და დასახლებულიყვნენ პერეას ერთ-ერთ ქალაქში, პელაში. როდესაც ქრისტეს მორწმუნეები იქ გადასახლდნენ, ისე რომ წმინდანებმა სრულიად დატოვეს იუდეის დედაქალაქი და მთელი იუდეის მიწა, ღვთისგან მათ საბოლოოდ მოევლინა სამართალი, რადგანაც ისინი ქრისტესა და მისი მოციქულების მიმართ ესოდენ ურჯულოდ მოიქცნენ, და უწმინდურთა თვით ეს თაობა კაცთა მოდგმისაგან სრულად აღგავა. ვისაც სურს, შეუძლია, ზედმიწევნით ამოიკითხოს იოსების დაწერილი ისტორიიდან, თუ ამ დროს ყველგან რამდენი ბოროტებით აივსო მთელი ერი, როგორ ერეკებოდნენ განსაკუთრებით იუდეის მოსახლეობას უბედურებათა უკიდურესი წერტილისაკენ, რამდენი ათასი მოწიფული ქალი და ბავშვი დასცა სიკვდილმა მახვილითა და შიმშილობით, და ათასი სხვა სახით, იუდეველთა რამდენ ქალაქს შემოარტყეს ალყა, ხოლო თვით იერუსალიმში, როგორც უძლეველ დედაქალაქში გაქცეულებმა როგორი საშინელებები და საშინელებათა უკიდურესი გამოვლინებები იხილეს; ომის ყველა სახე და მასში მომხდარ მოვლენათა თითოეული წვრილმანი, და დასასრულ, თუ როგორ დადგა წინასწარმეტყველის მიერ ნათქვამი “გატიალების სიბილწე” (დან. 9,27; 12,11; მათ. 24,15; მარკ. 13,14) თვით ღვთის უძველეს სახელგანთქმულ ტაძარში, რომელიც დარჩა ცეცხლისგან სრულიად განადგურებული და უკიდურესად დანგრეული. უნდა აღინიშნოს, რომ იგივე მწერალი მოგვითხრობს თუ როგორ ჩაამწყვდიეს საპყრობილეში (მისივე სიტყვებით) პასექის დღესასწაულის დღეებში მთელი იუდეიდან იერუსალიმში თავმოყრილი დაახლოებით სამი მილიონი კაცი. მართებდა, სწორედ იმ დღეებში, როდესაც ევნო ყოველთა მაცხოვარი და კეთილისმყოფელი ღვთის ქრისტე, ჩაემწყვდიათ საპყრობილეში და დაღუპულიყვნენ, რაც მათ თავს დაატყდათ ღვთის სამართლიანობისაგან.
გამოვტოვებ მათზე შემთხვეულ მოვლენათა დაწვრილებით აღწერას, რამდენი რამ შეემთხვათ მათ მახვილითა და სხვა სახითაც, მაგრამ აუცილებლად ვთვლი მხოლოდ შიმშილობის განსაცდელზე საუბარს, რათა ამ თხზულების წამკითხველებმა ნაწილობრივ მაინც იცოდნენ, თუ როგორ მოევლინათ მათ არც თუ დიდი ხნის შემდეგ ღვთისგან სასჯელი ღვთის ქრისტეს წინააღმდეგ ჩადენილი ურჯულოების გამო.
შენიშვნები
10 – ნერონის სიკვდილის შემდეგ რომის იმპერიაში ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ესპანეთის მმართველმა გალბამ (68 წ. 9 ივნისი–69 წ. 15 იანვარი). იმპერატორი გალბა მოკვლულ იქნა კვესტორიუს ოტონის ბრძანებით, რომელმაც თავი იმპერატორად გამოცხადა (15 იანვ.–25 აპრ. 69 წ.). ოტონის წინააღმდეგ, მისი გამეფებისთანავე, აჯანყდნენ გერმანული ლეგიონები ვიტელიუსის მეთაურობით, რომელიც იმპერატორად იქნა გამოცხადებული. ოტონმა, ვერ გაუძლო რა ვიტელიუსთან ბრძოლას, სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. ვიტელიუსი 70 წლის 20 დეკემბერს მოკლულ იქნა ვესპასიანეს მეომრების მიერ, რომელიც 69 წ. იმპერატორად გამოაცხადეს სირიისა და იუდეის ლეგიონებმა. იმპერატორი ვესპასიანე, ფლავიუსთა გვარისთვის სათავის დამდები, მართავდა 79 წ.‑მდე.
VI მათი შემავიწროებელი შიმშილობის შესახებ
ამრიგად, მოდით, ახლა ხელში აიღეთ იოსების ისტორიის მეხუთე წიგნი, და თვალი გაადევნეთ იმ დროს მომხდარი ამბების ტრაგედიას. იგი ამბობს: “მდიდრებისათვის დარჩენა დაღუპვის ტოლფასი იყო; რადგან ღალატის ბრალდებით კლავდნენ ქონების გამო. შიმშილობით ამბოხებულთა სიშლეგე კი თავის მწვერვალს აღწევდა, და ორივე საშინელება დღითიდღე უფრო მეტი ძალით აღეგზნებოდა. ცხადია, საკვები არსად იყო მაგრამ უვარდებოდნენ სახლებში და ეძებდნენ, თუ იპოვიდნენ, სცემდნენ სახლის პატრონს, როგორც უარის მთქმელს, ხოლო თუ ვერ იპოვიდნენ, აწამებდნენ როგორც უფრო გულმოდგინედ გადამმალველს. და იმის მტკიცებულება, ჰქონდათ თუ არა საკვები, იყო უმწეოთა სხეულები; მათგან, ვინც ფეხზე მყარად იდგა, მიაჩნდათ, რომ საკვებით იყო უზრუნველყოფილი, დაუძლურებულებს კი გვერდით ჩაუვლიდნენ და უგუნურებად მიაჩნდათ მათი მოკვლა, ვინც გაჭირვებისაგან მალე ისედაც მოკვდებოდა. ბევრმა ვინც მდიდარი იყო ქონება მალულად გადაცვალა ხორბლის ერთ საწყაულზე, უფრო ღარიბებმა კი – ქერისაზე. შემდეგ, ჩაიკეტებოდნენ სახლში და ზოგი მათგანი გაჭირვების მწვერვალზე ყოფნის გამო დაუმუშავებელ ხორბალს ჭამდა, ზოგი კი აცხობდა ისე როგორც აუცილებლობა და შიში უკარნახებდა; არსად არ იშლებოდა სუფრა, ცეცხლიდან იტაცებდნენ ჯერ კიდევ უმ საჭმელს და ნაწილებად გლეჯდნენ. სიბრალულს იწვევდა მათი საკვები და სატირალი იყო ეს სანახაობა, როდესაც უფრო ძლიერები იხვეჭდნენ, უძლურები კი ჩიოდნენ. ყველა ვნებაზე მაღლა შიმშილობა იდგა, მაგრამ ისე არაფერმა დაღუპა ისინი როგორც სირცხვილმა; რადგან სხვა დროს პატივისცემის ღირსი შიმშილობის დროს უგულებელყოფილი იყო. ცოლები ქმრებს, შვილები მამებს, და რაც ყველაზე უფრო დიდი საცოდაობაა, დედები ჩვილებს თვით მათივე პირიდან სტაცებდნენ საკვებს; და როდესაც მათი უსაყვარლესი არსება მათსავე ხელებში ჭკნებოდა, არ არსებობდა თავშეკავება სიცოცხლის ბოლო წვეთის წართმევისასაც. ამ სახით საკვების მიღების დროსაც ვერ იმალებოდნენ, ყველგან ამბოხებულები ამასაც სტაცებდნენ. როდესაც ნახავდნენ დაკეტილ სახლს, ეს იმის ნიშანი იყო, რომ შიგ საკვები მოიპოვებოდა, მყისვე ამტვრევდნენ კარებს და უვარდებოდნენ, თითქმის ყანყრატოდან აცლიდნენ და ისე მიჰქონდათ პურის ნატეხები. მოხუცებს სცემდნენ, საკვები რომ წაერთმიათ, ქალებს თმებს აგლეჯდნენ, ვინც რაიმეს დამალავდა ხელებში, არავის იბრალებდნენ, არც მოხუცს და არც ჩვილს; აიყვანდნენ ბავშვს, რომელიც ებღაუჭებოდა პურის ნატეხებს, გააქანებდნენ და ძირს დაანარცხებდნენ. მათ, რომლებიც დაასწრებდნენ მათ თავდასხმას და მოსატაცებელს შეჭამდნენ, თითქოს უსამართლოდ მოექცნენო, უფრო სასტიკად ეპყრობოდნენ. საკვების მოსაპოვებლად წამების საშინელ გზებს იგონებდნენ, საცოდავებს ბარდის მარცვლებით უკეტავდნენ სასქესო ორგანოების სადინრებს და წვეტიან ჯოხებს უყრიდნენ უკანალში; მოსასმენადაც შემზარავია, თუ როგორ ტანჯავდნენ ადამიანს, რათა ეღიარებია, რომ ჰქონდა ერთი პური, და ეჩვენებია დამალული ქერის ერთი საწყაული. მაგრამ მტანჯველები არ განიცდიდნენ შიმშილს (რადგან ალბათ უფრო ნაკლებად სასტიკი იქნებოდნენ, აუცილებლობა რომ ყოფილიყო მიზეზი), არამედ გაწვრთნილი იყვნენ სიშლეგეში და საკუთარი თავისთვის შეამზადებდნენ მარაგს მომდევნო დღეებისათვის. ღამე რომაელთა საგუშაგოსკენ გახოხდებოდნენ ველური ბოსტნეულისა და ბალახის მოსაკრებად და როდესაც უკვე ეგონათ, რომ მტერს თავი დააღწიეს, მაშინ წააწყდებოდნენ მას. ისინი მათ ართმევდნენ, რაც კი რამ მოჰქონდათ, ხშირად ევედრებოდნენ და მოუხმობდნენ ღვთის საშინელ სახელს, რათა მიეცათ მათთვის რაიმე ნაწილი იმისა რაც საფრთხეში თავის ჩაგდებით მოპქონდათ. ისინი არაფერარ აძლევდნენ. და სასიხარულო იყო, თუ გაძარცვულს შემდეგ არ მოკლავდნენ”11.
სხვა ამბების შემდეგ ამბობს: “იუდეველებმა გამოსვლასთან ერთად ყველანაირი ხსნის იმედი დაკარგეს, შიმშილობაც გაძლიერდა სახლიდან სახლში, გვარიდან გვარში და მთელ ერს ჭამდა, ოთახები სავსე იყო დაღუპული ქალებითა და ბავშვებით, ვიწრო ქუჩები კი მოხუცებულთა გვამებით. მოჩვენებებივით გაბერილი ყმაწვილები მოედნებზე იხოცებოდნენ, იქ ეცემოდნენ, სადაც ვნება შეეყრებოდათ. დამაშვრალთ არ ძალ-ედვათ ნათესავების დამარხვა და დიდ საგონებელში იყვნენ ჩავარდნილი მიცვალებულთა სიმრავლისა და თავიანთი შეუცნობელი ხვედრის გამო. მრავალი მათი ხელით დასამარხ მიცვალებულზე ეცემოდა უსულოდ, მრავალი კი მანამდე მიდიოდა საფლავთან, სანამ ამის საჭიროება დადგებოდა. ამ უბედურებებზე არ იყო არც ტირილი, არც გოდება, არამედ შიმშილმა დაძლია გრძნობები, ტანჯვით მომაკვდავნი გამომშრალი თვალებით უყურებდნენ მათ, რომლებმაც დაასწრეს განსვენება. ქალაქი მოიცვა ღრმა დუმილმა და სიკვდილით დამძიმებულმა ღამემ. ამ უბედურებებზე უფრო აუტანელი იყვნენ ავაზაკები. საფლავის მძარცველებივით უვარდებოდნენ სახლებში და მიცვალებულებს ძარცვავდნენ, სნეულს შემოახევდნენ გადასაფარებელს და სიცილით გადიოდნენ. მახვილის წვერს დაცემულთა სხეულებზე სცდიდნენ და დაცემულთაგან ჯერ კიდევ ცოცხლებს უყრიდნენ რკინის გამოსაცდელად, ხოლო მათ, რომლებიც ევედრებოდნენ მათი მარჯვენისა და მახვილისაგან შეწევნას (იგულისხმება, მოსაკლავად – მთარგ) ყურადღებას არ აქცევდნენ და შიმშილობის ხელში ტოვებდნენ. თითოეული მომაკვდავი თვალმოუშორებლად უმზერდა ტაძარს და მეამბოხეებს კი ცოცხალს ტოვებდა. პირველ ხანებში ბრძანებებს იძლეოდნენ, რომ მოცვალებულები სახალხო ხაზინიდან დაემარხათ, რადგან ვერ იტანდნენ სიმყრალეს. შემდეგ, რადგან ამან არ გაამართლა, კედლიდან თხრილში ყრიდნენ. როდესაც ტიტუსი უვლიდა ამ თხრილებს და ნახა გვამებით გავსებული და ხრწნადი სნეულებიდან სქლად მომდინარე სისხლი, დაიგმინა, ხელები აღმართა და მოწმედ ღმერთს მოუხმო, რომ ეს მისი ხელის საქმე არ ყოფილა”12.
მცირე ხნის შემდეგ აგრძელებს: “უკან არ დავიხევ იმის სათქმელად, რასაც ჩემი გრძნობები მიბრძანებს; ვფიქრობ, რომაელებს რომ ამ ცოდვილებზე შეტევა დაეყოვნებიათ, ან მიწა გაირღვეოდა და შთანთქავდა, ანდა ქალაქს წარღვნა, ან სოდომის მეხთატეხვა მოევლინებოდა; რადგან ამგვარად ვნებულებზე ბევრად უღმერთო თაობა იყო მოსული. მათი სიშლეგით მთელი ერი დაიღუპა”13.
მეექვსე წიგნში ასე წერს: “შიმშილისაგან დაღუპულთა უსაზღვრო სიმრავლე ეცემოდა ქალაქში, ნოლო ვნებები ენითაუწერელი სიმრავლისა ატყდებოდა თავს. თითოეულ სახლში, თუკი სადმე გამოჩნდებოდა საკვების რაიმე აჩრდილი, იმართებოდა ბრძოლა, და ყველაზე ახლო მოყვასები ერთმანეთს ხელიდან სტაცებდნენ სიცოცხლის მწირ სარჩოს. მომაკვდავებისაც აღარ სჯეროდათ, რომ არაფერი გააჩნდათ, არამედ მძარცველები სულმობრძავებსაც ჩხრეკდნენ, – პურის რაიმე ნატეხი ხომ არ ჰქონდა და თავს იმკვდარუნებდა. სხვები კი შიმშილისაგან პირდაღებულები, როგორც ცოფიანი ძაღლები, მთვრალი კაცის მსგავსად მობარბაცენი კარებთან ეცემოდნენ და უბადრუკი მდგომარეობის გამო ერთი საათის განმავლობაში ორჯერ და სამჯერ შეიჭრებოდნენ ერთსა და იმავე სახლში. აუცილებლობა კი ყველაფერს ადამიანის კბილებისაკენ მიაქანებდა, უბინძურეს პირუტყვთა საკვებს აგროვებდნენ და თავს ძალას ატანდნენ, რომ შეეჭამათ. ბოლოს კი, აღარ შემორჩათ სარტყელი და ფეხსაცმელი, ფარს ტყავს აძრობდნენ და ჭამდნენ. საკვებად იყენებდნენ რაიმე ძველი თივის ნაგლეჯებსაც; ზოგი აგროვებდა ნამჯას და მის უმცირეს წონას ყიდიდა ოთხ ატიკურად.
მაგრამ რა საჭიროა უსულო საგანთა მიმართ შიმშილისგან გამოწვეულ უსირცხვილო საქციელების ხსენება? მოგითხრობთ ამბავს, რაც არც ელინებთან, არც ბარბაროსებთან სმენილა, სათქმელადაც შემზარავია, მოსასმენად კი დაუჯერებელი. მოხარული ვიქნებოდი გამომეტოვებია უბედურებების აღწერა, რათა მომავალში ადამიანებისთვის საშიში ამბების მთხრობელად არ გამოვჩენილიყავი, რომ არ მქონოდა ჩემს თაობაში მათ შესახებ უამრავი მოწმობა; სხვაგვარად კი ჩემი სამშობლოსათვის ცივი მადლობის გადახდა გამომივიდოდა, თუ დავთმობდი სიტყვის თქმას იმ საქმეებზე, რისგანაც ევნო მას. იორდანეს გაღმა ცხოვრობდა ქალი, სახელად მარიამი, ელეაზარის ქალიშვილი, სოფელ ბათემორიდან (ეს ნიშნავს “ისოპის სახლს”),14 წარმომავლობითაც და სიმდიდრითაც წარჩინებული. იგი დანარჩენ ხალხთან ერთად იერუსალიმში გაქცეული ალყაში მოექცა. მისი სხვა ქონება, რაც პერეადან გამზადებული გადაიტანა ქალაქში, ტირანებმა დაიტაცეს, დანარჩენს კი სათუთად შენახულს, თუ რამ საკვებად ჩაითვლებოდა, ყოველდღე ჯარისკაცები უვარდებოდნენ და ართმევდნენ. ქალი საშინლად იყო აღშფოთებული, ხშირად ლანძღავდა და წყევლიდა მძარცველებს, ცდილობდა გაეღიზიანებია ისინი. როდესაც არავინ არ მოკლა იგი არც მრისხანების, და არც სიბრალულის გამო, და სხვებისთვის საკვების ძებნისგანაც დაიღალა, რადგან უკვე შეუძლებელი იყო სადმე რაიმეს მოძებნა, შიმშილი კი შიგნეულობასა და ტვინში აღწევდა, და შიმშილზე მეტად კი გულისწყრომა წვავდა, მრჩევლებად მიიღო აუცილებლობა და მრისხანება, ზურგი აქცია ბუნებას, აიტაცა შვილი (მას ჰყავდა ძუძუთა ჩვილი), და უთხრა: “უმწეო ჩვილო, რისთვის შეგინახო ომში, შიმშილობასა და ამბოხებაში? რომაელებთან მონობა გველის, თუ სიცოცხლეს შეგვინარჩუნებენ, მონობას ასწრებს შიმშილობა, ამბოხებულები კი ორმაგად უფრო მძიმე ასატანი არიან. მოდი, გახდი ჩემთვის საკვები და ამბოხებულთათვის შურისგება, ამ ცხოვრებისათვის კი ამბავი, ერთადერთი რამ, რაც ჯერ კიდევ აკლია იუდეველთა უბედურებებს”. და ამ სიტყვების წარმოთქმისთანავე მოკლა ვაჟიშვილი, შემდეგ შეწვა, ნახევარი შეჭამა, დანარჩენი კი დამალა და შეინახა. მაშინვე გაჩნდნენ იქ ამბოხებულები და ურჯულო მსხვერპლის სუნი იყნოსეს. დაემუქრნენ, მყისვე მოკლავდნენ, თუ არ აჩვენებდა მომზადებულ კერძს. მან კი უთხრა, რომ კარგი ნაწილი შეუნახა მათ და ბავშვის ნარჩენებს გადახადა საფარველი. ისინი მყისვე ძრწოლამ და განცვიფრებამ აიტანა, და ნანახმა გააქვავა. ის კი ეუბნებოდა: “ეს ჩემი ნამდვილი შვილია და ეს საქმე ჩემი ხელების ნაქმნარია. ჭამეთ, მეც ხომ ვჭამე; ნუ იქნებით ქალზე უფრო ნაზი, ნურც დედაზე უფრო ლმობიერი. თუ თქვენ ღვთისმოსავები ხართ და ჩემს მსხვერპლს ზურგს აქცევთ, მე თქვენი წილი ვჭამე, და დანარჩენიც მე დამრჩება”. ამის მოსმენისას თავზარდაცემულები გავიდნენ მხოლოდ ამ ერთი საქციელისგან დაჯაბნილნი და ეს საჭმელიც ძლივს დაუთმეს დედას. მყისვე შეიძრა მთელი ქალაქი ამ სამარცხვინო ამბისაგან. თითოეულს თვალწინ ედგა ეს უბედურება და შეძრწუნებული იყო ისე, თითქოს მასთან ხდებოდა ეს დანაშაული. მოშიმშილეები სიკვდილს ესწრაფოდნენ და ნეტარად იყო შერაცხული, ვინც მოასწრო სიკვდილი, ვიდრე ესოდენ დიდ ბოროტებას მოისმენდა და იხილავდა”15.
შენიშვნები
11 – იუდაური ომები, V, 10, 2‑3.
12 – იქვე, 12, 3.
13 – იქვე, 13, 6.
14 – ისოპი – სანელებელი, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა განწმენდის წესში.
15 – იუდაური ომები, VI, 3, 3.
VII ქრისტეს წინასწარმეტყველებების შესახებ
ასეთი იყო ღვთის ქრისტეს მიმართ იუდეველების მიერ ჩადენილი ურჯულოებებისა და უღმერთობის საზღაური. მოხსენიების ღირსია აგრეთვე მათთვის ჩვენი მაცხოვრის უტყუარი წინასწარმეტყველება, რომლითაც ეს ყველაფერი გააცხადა: “ვაი, მათ, რომლებიც მიდგომილი არიან და აწოვებენ ამ დღეებში; ილოცეთ, რათა არ მოხდეს თქვენი გაქცევა ზამთარში ან შაბათს. რადგან მაშინ იქნება დიდი მწუხარება, რაც არ ყოფილა ქვეყნიერების დასაბამიდან ამ დრომდე, არც იქნება” (მათ. 24, 19-21). ისტორიკოსი ანგარიშობს ყველა შიმშილობითა და მახვილით დაღუპულთა რაოდენობას და ამბობს, რომ განადგურდა მილიონ ასი ათასი16; დანარჩენი ამბოხებულები და ავაზაკები ქალაქის აღების შემდეგ ერთმანეთს ასმენდნენ და მოკლულ იქნენ. ახალგაზრდათაგან ისინი, რომლებიც სიმაღლითა და ტანადობით გამოირჩეოდნენ შენახულ იქნენ ტრიუმფისათვის, ხოლო დანარჩენთა სიმრავლე ჩვიდმეტი წლის ზემოთ ასაკისანი ეგვიპტეში სამუშაოდ ბორკილდადებული გაიგზავნა, უმრავლესობა პროვინციებში გაანაწილეს თეატრებში მახვილისა და მხეცებისაგან დასაღუპად; ჩვიდმეტი წლის ქვემოთ კი ტყვედ წაასხეს და გაყიდეს17, მარტო მამაკაცების რიცხვი 90000‑მდე ავიდა.
ეს მოვლენები ამგვარად წარიმართა ვესპასიანეს ზეობის მეორე წელს ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს წინასწარმეტყველებების თანახმად, როდესაც ღვთის ძალით მათ, როგორც უკვე მომხდარს, წინასწარ ხედავდა, ამ ამბებზე ტიროდა და მოთქვამდა წმინდა მახარებელთა წერილის მიხედვით; რომლებიც იერუსალიმზე მის მიერ ნათქვამ სიტყვებს გადმოსცემენ; ერთხელ იგი თითქოს მიმართავს თვით იერუსალიმს: “ნეტავ შენ მაინც გცოდნოდა ამ დღეს, რაც შენთვის სამშვიდობოა; მაგრამ ახლა დაფარულია შენს თვალთაგან. რადგან დაგიდგება დღეები და შემოგავლებენ შენი მტრები მესერს, და შემოგერტყმებიან შენ და შეგავიწროვებენ ყველა მხრიდან, მიწასთან გაგასწორებენ შენ და შენს შვილებს” (ლუკ. 19, 42-44. სახარება განსხვავებულად არის ციტირებული – მთარგ.), სხვა დროს კი თითქოს ხალხის შესახებ ამბობს: “რადგან იქნება დიდი გაჭირვება დედამიწაზე, და რისხვა ამ ერზე; და დაეცემიან მახვილის პირით და ტყვედ წაასხამენ ყველა წარმართთან; და იერუსალიმი გახდება წარმართების მიერ გათელილი, ვიდრე აღივსება წარმართთა ჟამი” (ლუკ. 21, 23-24) და კვლავ: “როდესაც იხილავთ ჯარებით გარშემორტყმულ იერუსალიმს. მაშინ იცოდეთ, რომ მოახლოვდა მისი აოხრება” (ლუკ. 21, 20). თუკი ვინმე შეადარებს ჩვენი მაცხოვრის სიტყვებს მწერლის დანარჩენ თხრობას მთელი ომის შესახებ, როგორ არ გაუკვირდება, და აღიარებს ჩვენი მაცხოვრის ჭეშმარიტად საღვთო და ზებუნებრივად საოცარ წინასწარმცოდნეობასთან ერთად მის წინასწარმეტყველებასაც?
ალბათ, საჭირო არ არის, დავამატოთ იმ ამბების თხრობას, რაც შეემთხვა მთელ ერს მაცხოვრის ვნებისა და იმ სიტყვების შემდეგ, რომლებითაც იუდეველთა სიმრავლე ავაზაკისა და მკვლელის სიკვდილისაგან გამოხსნას ითხოვდა, ხოლო სიცოცხლისათვის დასაბამის დამდებისათვის ევედრებოდნენ, რომ აღებული ყოფილიყო მათგან. მაგრამ სამართლიანი იქნება იმის დამატება, რაც, ალბათ, ყოვლადკეთილი წინაგანგების კაცთმოყვარეობის თვალსაჩინო გამოხატულებაა, ის, რომ ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის შემდეგ მათი დაღუპვა მთელი ორმოცი წლით გადაიდო, რომლის განმავლობაში მოციქულთა და მოწაფეთა უმრავლესობა, და თვით იაკობიც, პირველი ეპისკოპოსი, უფლის ძმად წოდებული, ჯერ კიდევ ცოცხალი რჩებოდნენ და თვით ქალაქ იერუსალიმში ატარებდნენ ცხოვრებას, როგორც უმტკიცეს დაცვას დაკავებული ჰქონდათ ეს ადგილი, როდესაც საღვთო ზედამხედველობა მაშინ ჯერ კიდევ იჩენდა სულგრძელობას; რათა თუ ოდესმე შეძლებდნენ, შეენანათ რაც გააკეთეს, და შენდობა და ცხონება მიეღოთ. ასეთ სულგრძელებასთან ერთად ღვთისგან სასწაულებრივად მიანიშნებდა მათ, რაც მოელოდათ, თუ არ მოინანიებდნენ; რა მოვლენებიც მოხსენიების ღირსი გახადა ზემოხსენებულმა ისტორიკოსმა, და არაფერი იქნება ამაზე უკეთესი, თუ არა მათი გადმოცემა ამ ნაშრომის მკითხველისთვის.
შენიშვნები
16 – ეს ციფრი სრულიად დაუჯერებელია მაშინაც, თუ მხედველობაში მივიღებთ იერუსალიმში პასუქის დღესასწაულზე შეკრებით. ტაციტუსი (ისტორია, V, 13) თვლის, რომ ალყის დროს ქალაქში იყო 600000 ადამიანი.
17 – იუდაური ომები, VI, 9, 2.
VIII ომის წინა ნიშნების შესახებ
აიღე და წაიკითხე “იუდაური ომის” მეექვსე წიგნში, რა არის გაცხადებული შემდეგი სიტყვებით: “სწორედ იმ დროს მატყუარა და ცრუ წინასწარმეტყველები საბრალო ხალხს აცთუნებდნენ, ხოლო მომავალი გაპარტახების მომასწავებელ მოვლენებსა და ნიშნებს არც ყურადღებას აქცევდნენ, არც ერწმუნებოდნენ, არამედ როგორც მეხდაცემულები, არც თვალების და არც სულის მქონენი ღვთის უწყებებს ყურს არ ათხოვებდნენ. ერთხელ ქალაქის თავზე იდგა მახვილის მსგავსი ვარსკვლავი და კომეტა, რაც მოჩანდა ერთი წლის განმავლობაში. ერთხელ კი ამბოხებისა და საომრად აღჭურვის წინ, უფუართა დღესასწაულის დროს, როდესაც ხალხი იყო შეკრებილი, ქსანთიკოსის18 თვის რვა რიცხვში, ღამის ცხრა საათზე, ისეთმა სინათლემ გააბრწყინა საკურთხეველი და ტაძარი, გეგონებოდა, მზიანი დღე იყო და ეს გრძელდებოდა ნახევარი საათის განმავლობაში; რაც გამოუცდელებს ეგონათ, რომ კარგის მომასწავებელი იყო, მწიგნობრებმა მაშინვე განმარტეს მომავალი ამბების წინ. იმავე დღესასწაულზე მსხვერპლშეწირვისათვის მღვდელმთავრის მიერ მოყვანილმა ძროხამ შვა კრავი შუა ტაძარში; ხოლო შიდა სათავსოს აღმოსავლეთის კარიბჭე, რომელიც იყო სპილენძის, ძალიან მტკიცე, და საღამო ხანს ძლივს ხურავდა ოცი კაცი და ჩარაზული იყო რკინით ნაჭედი ურდულებით, რომლებიც ძალიან ღრმად ჰქონდა გაყრილი, ღამის ექვს საათზე აღმოჩნდა თავისით გაღებული. დღესასწაულიდან რამდენიმე დღის შემდეგ არტემისიას19 თვის ოცდაერთში, რაღაც დემონის მოჩვენება იხილეს დაუჯერებლად დიდი ზომის. ზღაპრად მიიჩნევდით ნათქვამს, თვითმხილველებს რომ არ მოეთხროთ და მას მოყვა უბედურება, რაც ამ ნიშნებს შეესაბამებოდა. რადგან მზის ჩასვლის წინ ჰაერში დაინახეს, რომ მთელ ქვეყანაზე ეტლები და შეიარაღებული ფალანგები მოიჩქაროდნენ ღრუბლებიდან და ქალაქს გარს ერტყმოდნენ. დღესასწაულზე, რომელსაც ეწოდება ორმოცდამეათე, ღამით მღვდლები, როგორც სჩვეოდათ, ღვთისმსახურების შესასრულებლად ტაძრისაკენ გაეშურნენ. ამბობენ, რომ ჯერ გაიგონეს რაღაც მოძრაობა და ხმაური, შემდეგ კი ერთბაშად ხმები: “წავიდეთ აქედან”. მაგრამ ამაზე უფრო საშინელიც მოხდა: ოთხი წლით ადრე, იმ დროს, როცა ქალაქი განსაკუთრებით დამშვიდებული და აყვავებული იყო, ერთი კაცი მოვიდა დღესასწაულზე, როდესაც ჩვეულებისმიხედვით ღვთის კარვები უნდა გაკეთებიათ. მოულოდნელად მან ტაძრის წინ მორთო ყვირილი: “ხმა აღმოსავლეთიდან, ხმა დასავლეთიდან, ხმა ოთხივე ქარიდან, ხმა იერუსალიმზე და ტაძარზე, ხმა სიძეებზე და სძლებზე, ხმა მთელ ერზე”. ასე მხმობელმა მთელი დღე-ღამის განმავლობაში შემოიარა ყველა ქუჩაბანდი. ხალხიდან ზოგიერთმა გამოჩენილმა პირმა ამ ავისმომასწავებელი სიტყვებით შეწუხებულმა შეიპყრო ეს კაცი და დიდი ხნის განმავლობაში გვემით ტანჯა; მან კი არც საკუთარ თავზე თქვა რაიმე, არც პირისპირ უთხრა იქ დამსწრეთ, არამედ რასაც პირველად გაჰყვიროდა, იმის ძახილი გააგრძელა და წავიდა. მთავრებმა კი ჩათვალეს, რომ ამ კაცის აღძრვა დემონური იყო, რაც ნამდვილად ასე იყო; იგი მიიყვანეს რომაელთა პროკურატორთან (ალბინუსთან, 61-64 წწ. მმართველი – მთარგ.). იქ მათრახით სცემეს თითქმის ძვლების გამოჩენამდე; ის კი არც ევედრებოდა, არც ტიროდა, არამედ, რაც ძალა ჰქონდა, განსაკუთრებით შემზარავად მოექცია ხმა და ყოველ დარტყმაზე პასუხობდა: “ვაი, ვაი, იერუსალიმს”20.
იგივე მწერალი სხვა ამაზე უფრო საოცარ ამბავს მოგვითხრობს: წმინდა წერილში აღმოჩენილი წინასწარმეტყველება ამბობდა, რომ ამ დროს მათი ქვეყნიდან ვიღაცა მართავდა მსოფლიოს, რაც მისი აზრით აღსრულდა ვესპასიანეს21 დროს; მაგრამ იგი მართავდა არა მთელ დედამიწას, არამედ მხოლოდ რომაელთა ბატონობის ქვეშ მყოფთ; უფრო სამართლიანი იქნება მისი მოხმობა ქრისტესთან დაკავშირებით, რომლის მიმართ მამის მიერ ითქვა: “ითხოვე ჩემგან და მოგცემ შენ წარმართებს შენს სამკვიდრებლად, და დედამიწის კიდეებს შენს დასაუფლებლად” (ფს. 2, 8), სწორედ ამ ჟამს წმინდა მოციქულების “ხმა მთელ დედამწაზე გაისმა; და მსოფლიოს კიდეებამდე – მათი სიტყვები” (ფს. 18, 5).
შენიშვნები
18 – ქსანთიკოსი – მაკედონური კალენდრის თვე, შეესაბამება დაახლოებით აპრილს რომაულ-იულიანური კალენდრით და ებრაულ ნისანს.
19 – არტემისი – სპარტული და მაკედონური კალენდრის თვე, შეესაბამება დაახლოებით მარტ-აპრილს.
20 – იუდაური ომები, VI, 5, 3. ევსების ორი მოგვიანო ხანის ხელნაწერი სიტყვა “იერუსალიმ”-ის შემდეგ ამატებს იოსებ ფლავიუსის ტექსტიდან: “როდესაც ალბინიუსი ეკითხებოდა, რადგან იგი იყო პროკურატორი, – “ვინ ხარ და საიდან, და რატომ გაჰყვირი ამ სიტყვებს, მან არ გასცა პასუხი და შეწყვიტა ქალაქზე მოთქმა, ვიდრე ალბინიუსმა გიჟად არ ჩათვალა და გაუშვა; ომის ჟამამდე არც რომელიმე მოქალაქესთან ურთიერთობდა, არც ხედავდნენ მოსაუბრეს, არამედ როგორც ლოცვას წარმოთქვამენ, ისე მოთქვამდა: “ვაი, ვაი, იერუსალიმს”, არც მათ სწყევლიდა ოდესმე, ვინც მას ურტყამდა, არც საკვების მომცემს ლოცავდა. ყველას მიმართ ერთი სამწუხარო წინასწარმეტყველების პასუხი იყო. განსაკუთრებით კი დღესასწაულებზე ყვიროდა; და ამას შვიდი წლისა და ხუთი თვის განმავლობაში იმეორებდა. არც ხმას ასუსტებდა, არც იღლებოდა, ვიდრე ალყის შემორტყმისას არ დაინახა, რომ წინასწარმეტყველება აღსრულდა, და დაცხრა. კედელზე დადიოდა და გამყინავი ხმით გაიძახოდა: “ვაი, ვაი, კვლავ ქალაქს, ხალხს და ტაძარს”. და ბოლოს დაამატა: “აი, ვაი, მეც”, და ლოდსატყორცნიდან გაშვებული ქვა მოხვდა მას. და მყისვე მოკვდა და ამოუშვა ჯერ კიდევ ამ წინასწარმეტყველებების მხმობელი სული”.
21 – იქვე, 4.
IX იოსების შესახებ და მის მიერ დატოვებული თხზულებების შესახებ
ყველა ამ ამბავზე დამატებით ისტორიისათვის ესოდენი წყაროების შემომკრებლის, თვითონ იოსების სადაურობა და წარმომავლობა უგულებელყოფას არ იმსახურებს. ესეც კვლავ თვითონ მას გამოაქვს სააშკარაოზე, როდესაც ამბობს: “იოსები იერუსლიმელი მღვდლის მატთიას ძე, პირველად რომაელებს ეომებოდა და უკანასკნელ მოვლენებშიც იძულებული გახდა, მიეღო მონაწილეობა”22. მაგრამ განსაკუთრებით სახელგანთქმული კაცი იგი არა მხოლოდ მისი თანამედროვე თანამემამულე იუდეველებთან გახდა, არამედ რომაელებთანაც, ისე რომ რომაელთა ქალაქში ქანდაკების აღმართვით პატივის მიგებისა და მისი ნაღვაწი თხზულებების ბიბლიოთეკაში შენახვის ღირსი გახადეს. მან მთელი იუდაური წარმომავლობა სრულ ოც ტომში მოათავსა, მისი დროის რომაელთა ომის ისტორია კი – შვიდ ტომში, რაც არამხოლოდ ელინთა ენაზე, არამედ მშობლიურ ენაზეც გადმოსცა, – ამას თავის თავზე თვითონ მოწმობს და ღირსია, ვირწმუნოთ სხვა მიზეზთა გამო (ჩვეულებრივ უწოდებენ “ომებს” ან “იუდაურ ომებს”). მის ნაშრომთაგან გავრცელებულია სხვა ორი, რომლებიც აღნიშვნის ღირსია: “იუდეველთა უძველესობის შესახებ” (ჩვეულებრივ ეწოდება “აპიონეს წინააღმდეგ” – მთარგ.), რომლებშიც ეკამათება აპიონ გრამატიკოსს, ვინც იუდეველთა წინააღმდეგ შეადგინა თხზულება; ნაშრომი დაწერა ასევე სხვების წინააღმდეგ, რომლებიც მსგავსადვე ცდილობდნენ ცილი დაეწამათ იუდეველთა წინაპრების წეს-ჩვეულებებისათვის. მათგან პირველში გვამცნობს წმინდა წერილის აღთქმათაგან ძველად წოდებულის წიგნთა რაოდენობას. ეს რომ ებრაელებთან არ არის საეჭვო, როგორც ალბათ ძველი გადმოცემიდან მომავალი, გვასწავლის შემდეგი სიტყვების მეშვეობით.
შენიშვნები
22 – იუდაური ომები. წინასიტყვაობა, 1. იოსებ ბენ მატათია (ფლავიუსი) დაიბადა გაიუს კალიგულას (37 წლის დასაწ.-38 წლის დასას.) მმართველობის პირველ წელს ცნობილი ებრაელი მღვდლის ოჯახში. იოსები პირველი რიგის მღვდელი იყო იერუსალიმის ტაძარში. 60 წ. რომში წარგზავნილი დელეგაციის შემადგენლობაში იმყოფებოდა, დაპატიმრებულ იქნა ებრაელებისთვის ნერონის წინაშე შუამდგომლობის გამო. იუდეაში აჯანყების დროს ამბოხებულებს მეთაურობდა გალილეის პროვინციაში. ტყვედ ჩავარდა და გადავიდა რომაელების მხარეზე. იოსებ ფლავიუსმა რომში დაწერა თავისი შრომები: “იუდაური ომები” (79 წ.), “იუდაური სიძველენი” (90-იანი წლების შუა), “ცხოვრება” (81-96 წწ.), “აპიონის წინააღმდეგ” (დაახ. 100 წ.). იოსებ ფლავიუსის თხზულებებს რომში ჯერ კიდევ ავტორის სიცოცხლეში მიეცა დიდი შეფასება. გარდაიცვალა 100 წ.-ის შემდეგ.
X როგორ მოიხსენიებს იგი წმინდა წიგნებს
“ჩვენთან არ არის ათასობით შეუთანხმებელი და საეჭვო წიგნი, არამედ არის მხოლოდ ოცდაორი წიგნი, მთელი ჟამის აღწერილობის შემცველი და სამართლიანად საღვთოდ შერაცხული. მათგან ხუთი არის მოსეს, რაც შეიცავს რჯულსა და ადამიანთა თაობების გადმოცემას მის აღსასრულამდე; ეს ჟამი მოიცავს თითქმის სამი ათას წელს; მოსეს აღსასრულიდან სპარსთა მეფის ქსერქსეს შემდეგ [გამეფებულ] არტაქსერქსემდე23 [პერიოდში] მოსეს შემდეგ მოსულმა წინასწარმეტყველებმა მათ დროს მომხდარი ამბები ცამეტ წიგნად აღწერეს; დანარჩენი ოთხი კი ღვთისადმი მიძღვნილ ჰიმნებსა და ადამიანებისათვის მოცემულ ცხოვრებისეულ რჩევებს შეიცავს. არტაქსერქსედან ჩვენს დრომდე თითოეული მოვლენა აღიწერა, მაგრამ მათ წინ [დაწერილთა] მსგავსად სარწმუნო არ არის იგი, რადგან არ ყოფილა წინასწარმეტყველთა ზედმიწევნითი მონაცვლეობა. მაგრამ საქმით ცხადი არის, თუ როგორ მივიღეთ ჩვენ საკუთარი წერილები; რადგან როდესაც უკვე ამდენმა საუკუნემ ჩაიარა, ვერავინ გაბედა ვერც მიმატება, ვერც მოკლება მათგან, ვერც შეცვლა, ყველა იუდეველს პირველი თაობიდანვე შესისხლხორცებული აქვს, რომ ისინი ღვთის ბრძანებებად მიიჩნიონ და იპყრან, და თუ საჭირო გახდა, მათ გამო ხალისით მოკვდნენ“. და ამ მწერლის ეს ამონარიდი ასე ჯეროვნად დავურთეთ24.
ამ კაცმა სხვა ღირსეულ ნაშრომზეც იღვაწა, – “თვითმპყრობელი აზრის შესახებ”, რასაც ზოგიერთები „მაკაბელებით“ ასათაურებენ, რადგან შეიცავს ღვთისადმი კეთილმსახურების გამო გაკადნიერებულ ებრაელთა ბრძოლებს, რომლებიც მოიხსენიებიან „კაბელებად“ წოდებულ წიგნებში. „სიძველეების“ მეოცე წიგნის ბოლოს იგი აღნიშნავს, რომ განზრახული ჰქონდა ოთხ წიგნად აღეწერა ღვთისა და მისი არსის შესახებ იუდეველთა წინაპრების შეხედულებები და რჯული, თუ რატომ უნდა ვაკეთებდეთ რაიმეს მათი დადგენილი წესების მიხედვით და რა იკრძალება. მის სხვა ნაშრომებსაც თვითონ მოიხსენიებს საკუთარ თხზულებებში. ამას გარდა კარგი იქნება მისგან ჩვენს მიერ გამოყენებულ მოწმობათა სანდოობისათვის იმ სიტყვების გადმოცემა, რასაც თავისი “სიძველეების” ბოლოში დასძენს. იგი კიცხავს სიყალბის შემცველ თხზულებებს იუსტუს ტიბერიელისას25, რომელმაც მის მსგავსადვე სცადა იმავე პერიოდთან დაკავშირებით დაეწერა ისტორია, და ამ კაცს მრავალ სხვა ბრალდებას უყენებს; და დასძენს: “მე შენს მსგავსად არ შემშინებია საკუთარი ნაწერის, არამედ თვით იმპერატორებს გადავეცი წიგნები, თითქმის მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ მათ თვალწინ ვითარდებოდა მოვლენები. რადგან მე თვითონ ვიცოდი, რომ დაცული მქონდა ჭეშმარიტების გადმოცემა, რომლისთვისაც მოწმობის მოპოვების მოლოდინი არ გამცრუებია. სხვა მრავალთაც გადავეცი ისტორია, რომელთაგან ზოგი მონაწილეობდა ომში, როგორც მეფე აგრიპა და მისი ზოგიერთი ნათესავი. რადგან იმპერატორ ტიტუსს ისე ესათნოვა მომხდარი მოვლენების შესახებ ცოდნის ხალხისათვის გადაცემა მხოლოდ ამ წიგნებიდან, რომ თავისი ხელით დაწერა წიგნების გამოქვეყნების ბრძანება, მეფე აგრიპამ კი სამოცდაორი წერილი დაწერა და დაამოწმა, რომ მათში ჭეშმარიტება იყო გადმოცემული”26. ამ ეპისტოლეთაგან ორს კიდევაც გადმოცემს. მაგრამ იოსებთან დაკავშირებით ეს ვიკმაროთ.
შენიშვნები
23 – არტაქსერქსე I (მკლავგრძელი) სპარსეთის მეფე (465-424 წწ. ქ. შ.-მდე). ტახტზე ავიდა მას შემდეგ, რაც მოკლა მამა – ქსერქსე I.
24 – იოსებ ფლავიუსი. იუდეველი ხალხის სიძველის შესახებ. “აპიონის წინააღმდეგ”, I, 8.
25 – იუსტუს ტიბერიელი – ისტორიკოსი, იუდეველი, ავტორი თხზულებისა იუდაური ომების შესახებ. იოსებ ფლავიუსი ეკამათება თავის თხზულებაში “ცხოვრება”.
26 – აღნიშნული ტექსტი აღმოჩენილი არ არის.
XI როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას იაკობის შემდეგ სვიმონი
გადავიდეთ შემდეგზე. იაკობის წამებისა და დაუყოვნებლივ იერუსალიმის დაპყრობის შემდეგ გადმოცემა მოგვითხრობს ყველა მხრიდან ჯერ კიდევ ცოცხალი მოციქულებისა და უფლის მოწაფეების უფლის ხორციელ ნათესავებთან ერთად (რადგან მათი უმრავლესობა მაშინ ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო) შეკრებაზე. ყველამ ერთად გამართა ბჭობა, თუ ვინ უნდა დაედგინათ იაკობის მონაცვლეობის ღირსად, და ყველამ ერთსულოვნად გადაწყვიტა, რომ იქაური დიოცეზის საყდრის ღირსი იყო სვიმონ კლეოპასი, ვისაც ახსენებს სახარების წერილი27, რომელიც, როგორც ამბობენ, იყო მაცხოვრის ბიძაშვილი; რადგან ჰეგესიპე ამბობს, რომ კლეოპა იყო იოსების ძმა.
შენიშვნები
27 – მოციქული სვიმონი, უფლის ნათესავი – 70 მოციქულთაგანი, იოსებ დამწინდველის უმცროსი ძმის, კლეოპას ძე. იაკობ მოციქულის სიკვდილის შემდეგ მოციქული სვიმონი არჩეულ იქნა იერუსალიმის ეპისკოპოსად. მოწამეობრივად აღესრულა 107 წ., იმპერატორ ტრაიანეს მმართველობის დროს.
XII როგორ ბრძანა ვესპასიანემ დავითის შთამომავლების მოძებნა
ამასთან ერთად ვესპასიანემ იერუსალიმის დაპყრობის შემდეგ ბრძანება გასცა მოეძებნათ დავითის ყველა ჩამომავალი, რომ არ დარჩენილიყო იუდეველებთან ვინმე სამეფო ტომიდან, და ამ მიზეზით კვლავ მოაწყო იუდეველებზე უდიდესი დევნულება.
XIII როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიელებს რიგით მეორე აბილიუსი
ვესპასიანეს ათწლიანი მეფობის შემდეგ თვითმპყრობელობა მის ვაჟზე ტიტუსზე28 გადავიდა; მისი მეფობის მეორე წელს რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსმა ლინუსმა თორმეტწლიანი მსახურების შემდეგ იგი გადასცა ანენკლეტუსს29.
ტიტუსი კი მისმა ძმამ დომიციანემ შეცვალა, რომელმაც ორი წელი და ამდენივე თვე იმეფა30.
შენიშვნები
28 – ტიტუსი – რომის იმპერატორი (79-81 წწ.).
29 – ანენკლეტუსი – რომის ეპისკოპოსი (79-91 წწ.).
30 – დომიციანე – რომის იმპერატორი (81-96 წწ.).
XIV როგორ გახდა რომაელთა მეორე ეპისკოპოსი ანენკლეტუსი
დომიციანეს მეოთხე წელს ალექსანდრიის დიოცეზში რიგით პირველი ეპისკოპოსი ანიანუსი ოცდაორი წლის განმავლობაში მსახურების დასრულების შემდეგ აღესრულა; ის კი შეცვალა მეორემ, აბილიუსმა31.
შენიშვნები
31 – აბილიუსი – ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (84-98 წწ.).
XV როგორ გახდა მის შემდეგ რიგით მესამე კლიმენტი
იმავე იმპერატორის მეთორმეტე წელს რომაელთა ეკლესიაში, ოცწლიანი ეპისკოპოსობის შემდეგ ანენკლეტუსიშეცვალა კლიმენტიმ, რომელიც, როგორც ფილიპელებთან ეპისტოლის მიმწერი მოციქული გვამცნობს, გახდა მისი თანაშემწე, როდესაც ამბობს: “კლიმენტისთან და სხვა ჩემს თანაშემწეებთან ერთად, რომელთა სახელები სიცოცხლის წიგნშია” (ფილ. 4, 3).
XVI კლიმენტის ეპისტოლის შესახებ
გავრცელებულია მისი ერთი აღიარებული ეპისტოლე, დიდი და საკვირველი, რომელიც რომის ეკლესიის სახელით მიწერა კორინთელთა ეკლესიას, როდესაც კორინთოში ატყდა შფოთი. ვიცით, რომ ამ ეპისტოლეს კითხულობდნენ მრავალ ეკლესიაში; იგი საჯაროდ იყო წარმოჩენილი ძველადაც და თვით ჩვენს დროშიც32. ამის სანდო მოწმე არის ჰეგესიპე, რომ მის დროს კორინთოს საქმეები შფოთისგან აირია.
შენიშვნები
32 – საუბარია კლიმენტი რომაელის პირველ ეპისტოლეზე კორინთელთა მიმართ. კლიმენტი რომაელის სახელს უკავშირდება მთელი რიგი თხზულებებისა, რომელთაგან მას უდავოდ მიეკუთვნება მხოლოდ პირველი ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ. წმ. კლიმენტის ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ იხ.: წმ. კლიმენტი რომაელი, ეპისტოლე რომაელთა მიმართ, თარგ. დეკანოზ გიორგი ზვიადაძის.
XVII დომიციანეს დროინდელი დევნულების შესახებ
მრავალთა მიმართ მრავალი სისასტიკით წარმოჩენილმა დომიციანემ რომის კეთილშობილ და სახელგანთქმულ კაცთაგან არცთუ მცირე სიმრავლე არაკეთილგონივრულად გამოტანილი განაჩენით მოკლა და ათასობით სხვა ცნობილი ადამიანი უმიზეზოდ დასაჯა გადასახლებითა და ქონების ჩამორთმევით. ბოლოს, ნერონის ღვთის საწინააღმდეგო ქმედებებისა და ღვთისმბრძოლობის მონაცვლედ გამოავლინა თავისი თავი. ჩვენს წინააღმდეგ აღძრა მეორე დევნულება, მაშინ როცა მის მამას ვესპასიანეს ჩვენს წინააღმდეგ უჯერო არაფერი განუზრახავს.
XVIII იოანეს ეპისტოლისა და “გამოცხადების” შესახებ
გადმოცემით ამ დროს ჯერ კიდევ ცოცხალ მოციქულსა და მახარებელს, იოანეს ღვთის სიტყვისათვის მოწმობის გამო მისჯილი ჰქონდა კუნძულ პატმოსზე გადასახლება. როდესაც ირინეოსი იოანეს “გამოცხადებად” წოდებულ წიგნში მოყვანილი ანტიქრისტეს სახელის რიცხვის შესახებ წერს, “მწვალებლობების წინააღმდეგ” ნაშრომის მეხუთე წიგნში იოანეს შესახებ ამბობს შემდეგ სიტყვებს: “თუ საჭიროა ახლანდელ დროს მისი სახელის აშკარად ქადაგება, ეს ალბათ მან უნდა თქვას, ვინც იხილა გამოცხადება. რადგან დიდ ხნის წინ არ უხილავს, არამედ თითქმის ჩვენს თაობაში, დომიციანეს მმართველობის დასასრულს33.
აღწერილ ჟამს იმდენად გაბრწყინდა ჩვენი რწმენის მოძღვრება, რომ ჩვენი სარწმუნოებისგან შორს მდგომი მწერლებსაც არ უყოყმანიათ, როცა მათი ისტორიებით გადმოსცეს დევნულება და მის დროს აღსრულებული მოწამეობანი. მათ ჟამიც კი ზედმიწევნით აღნიშნეს, როდესაც მოგვითხრობენ, რომ დომიციანეს მეთხუთმეტე წელს სხვა მრავალთან ერთად ფლავიანე დომიცილაც34, რომელიც იყო ფლავიუს კლიმენტის დისშვილი, იმ დროს რომის ერთ-ერთი კონსული, ქრისტესთვის მოწმობის გამო დასჯილი გაიგზავნა პონტიის კუნძულზე.
შენიშვნები
33 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, V, 30, 13.
34 – ფლავიუს კლიმენტი იყო იმპერატორ დომიციანეს ბიძაშვილი და ტახტის მემკვიდრის მამა.
XIX როგორ ბრძანა დომიციანემ დავითის მოდგმის განადგურება
როდესაც ამავე დომიციანემ დავითის შთამომავალთა დახოცვა ბრძანა, ძველი ჩანაწერი გადმოგვცემს, რომ ზოგიერთი მწვალებელი ბრალს დებდა იუდას შვილიშვილებს (ეს იუდა იყო მაცხოვრის ხორციელი ძმა), როგორც დავითის გვარის შთამომავლებს და თვით ქრისტეს ნათესაობის მატარებლებს. ამას სიტყვასიტყვით ასე გადმოცემს ჰეგისიპე:
XX ჩვენი მაცხოვრის გვარის ჩამომავალთა შესახებ
“უფლის გვარიდან ჯერ კიდევ ცოცხალი იყვნენ შვილიშვილები იუდასი, რომელზეც ამბობდნენ, რომ მისი ხორციელი ძმა იყო; ისინი დაასმინეს როგორც დავითის გვარის ჩამომავალნი. ისინი [მოხელე] ევოკატუსმა35 მიიყვანა კეისარ დომიციანესთან, რადგან მასაც ჰეროდესავით ეშინოდა ქრისტეს მოსვლის. მან ჰკითხა მათ, იყვნენ თუ არა დავითის შთამომავალნი, და მათაც აღიარეს. მაშინ ჰკითხა მათ რა ქონებას და რა რაოდენობის ფულს ფლობდნენ. მათ მიუგეს, რომ მათ ორივეს ერთად ჰქონდათ მხოლოდ ცხრაათასი დინარი, თითოეულ მათგანს შესაბამისად – თანხის ნახევარი, და ესეც, ამბობდნენ, რომ ჰქონდათ არა ვერცხლით, არამედ მხოლოდ ოცდაცხრამეტი პლეთრა36 მიწის ღირებულებით, საიდანაც გადასახადს იხდიდნენ და თვითონ თავიანთი შრომით ირჩენდნენ თავს”. უჩვენეს მათი ხელები, თავიანთი ხელით შრომის მტკიცებულებად ჰქონდათ სხეულის სიუხეშე და მუდმივი გარჯისაგან ხელებზე ამოსული კოჟრები. როდესაც ჰკითხეს ქრისტესა და მისი სამეფოს შესახებ, თუ როგორი იქნება ის და სად და როდის გამოჩნდება, განუმარტეს, რომ ის გამოჩნდება არა როგორც ამქვეყნიური, ან მიწიერი, არამედ ზეციური და ანგელოზური, დასასრული კი საუკუნო ექნება, როდესაც იგი დიდებით მოვა, განსჯის ცოცხლებსა და მკვდრებს, და თითოეულს სათანადოდ მიაგებს. ამაზე დომიციანემ საერთოდ არ დასდო მათ ბრალი, არამედ უბრალო ადამიანებად მიიჩნია, გაანთავისუფლა და გაუშვა ისინი, ხოლო ეკლესიის წინააღმდეგ დევნულება ბრძანების გამოცემით შეაჩერა. ისინი კი განთავისუფლებულები ეკლესიების წინამძღვრები გახდნენ, როგორც უფლის მოწამეებიც და იმავდროულად მისი გვარის ჩამომავლებიც, და მშვიდობით მცხოვრებნი ტრაიანემდე ცოცხალი იყვნენ. ამას მოგვითხრობს ჰეგესიპე. არამხოლოდ იგი, არამედ ტერტულიანეც იმავეს მოგვითხრობს დომიციანეზე: “ოდესღაც დომიციანემაც სცადა იმავეს გაკეთება, რადგან სისასტიკით იგი ნერონის მემკვიდრე იყო. მაგრამ, ვფიქრობ, თითქოს მოეპოვებოდა კეთილგონიერების რაღაც ნაწილი, სწრაფად დაცხრა და უკან გამოიხმო ისინი, რომლებიც განდევნა”37.
დომიციანეს თხუთმეტწლიანი მპყრობელობის შემდეგ მმართველობა გადაეცა ნერვას38. რომაელთა სენატმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ დომიციანესთვის ჩამოერთმია პატივი, და ქონების დაბრუნებასთან ერთად შინ დაებრუნებიათ უსამართლოდ განდევნილები; ამ ჟამის აღმწერებმა ეს ამბები წერილობით გადმოსცეს. ჩვენი ძველების (ძველი ქრისტიანების – მთარგნ.) თხრობა გადმოსცემს, რომ მაშინ დაბრუნდა მოციქული იოანეც კუნძულზე გადასახლებიდან ეფესოში საცხოვრებლად.
შენიშვნები
35 – ევოკატუსი – ზევადიანი მსახურების ჯარისკაცი (ლათ.).
36 – პლეთრონი – ფართობის საზომი ერთეული, უდრის 1/4 ჰა-ს (ბერძ.).
37 – ტერტულიანე. აპოლოგია, V, 4. საუბარია 95‑96 წწ-ების დევნულების შესახებ.
38 – ნერვა – რომის იმპერატორი (96-98 წწ.).
XXI როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიის ეკლესიას რიგით მესამე კერდონი
წელიწადზე ცოტა უფრო ხანგრძლივი მეფობის შემდეგ ნერვა შეცვალა ტრაიანემ39, რომლის პირველ წელს ალექსანდრიის დიოცეზში ცამეტწლიანი წინამძღვრობის შემდეგ აბილიუსი შეცვალა კერდონმა40. იგი აქ რიგით პირველი ანიანუსის შემდეგ მესამე წინამდგომელი იყო. ამ დროს რომაელებს ჯერ ისევ კლიმენტი წინამძღვრობდა, მას პავლესა და პეტრეს შემდეგ ეპისკოპოსთა სიის მესამე საფეხური ეკავა; ლინუსი იყო პირველი, მის შემდეგ კი – ანენკლეტუსი.
შენიშვნები
39 – ტრაიანე – რომის იმპერატორი (98-117 წწ.).
40 – კერდონი – ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (43-67 წწ.). იგი შეცვალა წმ. ეგნატემ (67-107 წწ.).
XXII როგორ წინამძღვრობდა ანტიოქელებს რიგით მეორე ეგნატე
ანტიოქიაში რიგით პირველი ევოდიუსის შემდეგ ზემოაღნიშნულ დროს რიგით მეორედ ცნობილი იყო ეგნატე41. მსგავსადვე ამავე დროს ჩვენი მაცხოვრის ძმის შემდეგ იერუსალიმის ეკლესიაში სვიმონს ეპყრა მსახურება.
შენიშვნები
41 – ევოდიოსი – ანტიოქიის ეპისკოპოსი (43-67 წ.წ.). იგი შეცვლა წმ. ეგნატემ(67-107 წ.წ.).
XXIII ამბავი იოანე მოციქულის შესახებ
ამ დროს თვით ის, ვინც უყვარდა იესოს, მოციქული და მახარებელი იოანე ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ასიაში და მართავდა ადგილობრივ ეკლესიებს, რადგან დომიციანეს აღსრულების შემდეგ კუნძულზე გადასახლებიდან შინ დაბრუნდა. ის, რომ ამ დროისათვის იგი ცოცხალი იყო, სარწმუნო არის ორი მოწმისაგან, სარწმუნო კი იქნებიან ესენი, რადგან წარმოადგენენ ეკლესიის მართლმადიდებლობას: ისეთი პიროვნებები როგორებიც არიან ირინეოსი და კლიმენტი ალექსანდრიელი. მათგან პირველი “მწვალებლობების წინააღმდეგ” [ნაშრომის] მეორე წიგნში სიტყვა-სიტყვით ასე წერს: “ასიაში იოანესთან, უფლის მოწაფესთან შეკრებილი ყველა პრესვიტერი დაამოწმებს გადმოცემას, რომ იოანე მათთან დარჩა ტრაიანეს გამეფების ჟამამდე”42. ამავე ნაშრომის მესამე წიგნში ამას შემდეგი სიტყვებით ცხადყოფს: “ხოლო ეფესოში მყოფი ეკლესია, პავლეს მიერ საძირკველჩაყრილი, ჭეშმარიტი მოწმეა მოციქულთა გადმოცემის, რომ იოანე მათთა დარჩა ტრაიანეს დრომდე”43.
კლიმენტიც ამავე დროს აღნიშნავს, და მის თხზულებას სათაურით “ვინ არის ხსნილი მდიდარი” დაურთავს ყველაზე მნიშვნელოვან თხრობას მათთვის, ვისაც უყვარს მშვენიერისა და სასარგებლოს მოსმენა. ისმინე ამბავი, არა ამბავი, არამედ ნამდვილი სიტყვა იოანე მოციქულის შესახებ გადმოცემული და ხსოვნით შემონახული. ტირანის აღსრულების შემდეგ იგი კუნძულ პატმოსიდან ეფესოში გადმოვიდა. როცა კი მოუხმობდნენ, დადიოდა წარმართების მახლობელ მხარეებში, ზოგან ეპისკოპოსებს დაადგინებდა, ზოგან კი მთელ ეკლესიები მოყავდა თანხმობაში, ხოლო ზოგ ადგილას სულიწმინდის მიერ მინიშნებულთაგან ერთ ვინმეს სასულიერო პირად გამოარჩევდა. ერთხელ მივიდა ერთ მცირე ქალაქში (ზოგიერთი მათგანის სახელსაც ასახელებს), და საძმო დაასვენა; შემდეგ როდესაც უცქერდა ყველას წინაშე დადგინებულ ეპისკოპოსს, დაინახა ჭაბუკი ძლიერი აღნაგობის მქონე, სასიამოვნო გარეგნობისა და თბილი გულის, და თქვა: “ამას შენ გაბარებ მთელი გულმოდგინებით ეკლესიისა და ქრისტეს, როგორც მოწმის, წინაშე”. როდესაც მან ჩაიბარა და ყველაფერს შეპირდა, კვლავ ეს გაუმეორა და გააფრთხილა. შემდეგ ავიდა ეფესოში, პრესვიტერმა (ახლახან მას უწოდა ეპისკოპოსი – მთარგ.) კი მისთვის ჩაბარებული ჭაბუკი შინ წაიყვანა, გაზარდა, შეინახა, იზრუნა მასზე და ბოლოს მონათლა. ამის შემდეგ დაისვენა თავისი დიდი მზრუნველობისა და დამცველობისაგან, რადგან მას როგორც სრულყოფილი დაცვა უფლის ბეჭედი დაუდგინა. ვიდრე იგი მომწიფდებოდა მიშვებულ იქნა, და ჭაბუკი გარყვნეს ვიღაც უსაქმურმა და უზნეო ახალგაზრდებმა. ბოროტ საქმეებს დაჩვეულები ჯერ მდიდრული ნადიმებით მიუძღოდნენ, შემდეგ ღამე სადღაც საძარცვად გასულებმა თან გაიყოლიეს, შემდეგ კი უფრო დიდ საქმეზე წაიყვანეს; რასაც მცირე ხანში დაეჩვია. დიდი ძალის მქონე ბუნების მეშვეობით როგორც შეუპოვარი და ძლიერი ცხენი გადის სწორ გზაზე და ლაგამს ღეჭავს, ისე გაექანა უფსკრულის სიღრმისაკენ. ბოლოს კი, ღვთისგან ცხონების სასო წარეკვეთა, მეტად აღარ ფიქრობდა მცირეზე, არამედ დიდ საქმეებს ჰკიდებდა ხელს, შემდეგ კი სრულიად დაიღუპა და სხვების სწორი უბედურება გაიზიარა. ახლა მან მიიღო ისინი და შეადგინა ავაზაკთა რაზმი, თვითონ კი ავაზაკთა ნამდვილი მეთაური გახდა, ყველაზე უფრო მეტად მოძალადე, მკვლელი და სასტიკი. ამ დროს რაღაც აუცილებელმა შემთხვევამ მოუხმო იოანეს. როდესაც დაასრულა სხვა საქმეები, რომელთა გამო იყო ჩამოსული, მან თქვა: “ახლა მოდი, ეპისკოპოსო, დამიბრუნე გირაო, რაც მე და ქრისტემ ჩაგაბარეთ ეკლესიაში, რომელსაც თავმჯდომარეობ, როგორც მოწმე”. იგი პირველად შეცბა, ფიქრობდა, რომ ცილს სწამებდა ფულზე, რაც არ მიუღია. არც იმის დაჯერება შეეძლო, რომ ის ჰქონდა, რაც არ გააჩნდა, და არც იოანეში ეპარებოდა ეჭვი. როცა უთხრა: “ვითხოვ ჭაბუკს და ძმის სულს”, მოხუცმა ღრმად დაიგმინა, ცრემლები წამოუვიდა და მიუგო: `”იგი მოკვდა”. “როგორ და რით მოკვდა?” უთხრა: “ღვთისთვის მოკვდა, რადგან განუდგა უკეთური და სრულიად დაღუპული, ბოლოს კი, ავაზაკი ეკლესიის ნაცვლად მთაზე დარჩა მის მსგავს მებრძოლებთან ერთად”. მოციქულმა შემოიხია ტანისამოსი და დიდი მოთქმა-გოდებით თავში იცემდა და ამბობდა: “მშვენიერ მცველს დავუტოვე ჩემი ძმის სული. მაგრამ მომგვარეთ ცხენი და ვინმე გახდეს ჩემთვის გზის მაჩვენებელი!” და რაც ძალა ჰქონდა, გაქუსლა იმ ეკლესიიდან. როდესაც მივიდა ადგილზე, ავაზაკთა დაცვამ შეიპყრო; იგი არც გაიქცა, არც ვედრება დაუწყო, არამედ შესძახა: “ამისთვის მოვედი; თქვენს მეთაურთან მიმიყვანეთ”. მეთაური შეიარაღებული ელოდებოდა, მაგრამ მოახლოებისას იცნო იოანე, სირცხვილისაგან პირი იბრუნა და გაიქცა. ის კი მისდევდა, რაც ძალა ჰქონდა, დავიწყებოდა თავისი ასაკი და ეძახდა: “რას გამირბიხარ, შვილო, შენს მამას, უიარაღოს, მოხუცს? შემიწყალე, შვილო, ნუ გეშინია; ჯერ კიდევ გაქვს ცხონების იმედი. მე ქრისტეს სიტყვა მივეცი შენს გამო; თუ საჭირო გახდა, შენს სიკვდილს მე ნებაყოფლობით თავს ვიდებ, როგორც უფალმა თავს იდო ჩვენს გამო; შენს გამო ჩემს სულს მივცემ სანაცვლოდ. შეჩერდი, მენდე; ქრისტემ, მე გამომგზავნა”. მან შეისმინა, ჯერ შეჩერდა, ძირს დაიხედა, შემდეგ დაყარა იარაღი, ათრთოლდა და მწარედ ატირდა; მივიდა და მოეხვია მოხუცს, რაც შეეძლო თავს იმართლებდა მოთქმითა და ცრემლებით მეორედ ინათლებოდა, და მხოლოდ მარჯვენას იფარავდა; ის (მოციქული იოანე) პირდებოდა, ეფიცებოდა რომ მაცხოვრისაგან მოიპოვებდა მისთვის შენდობას, მუხლმოდრეკილი ევედრებოდა, თვითონ მის მარჯვენას ეამბორებოდა როგორც სინანულით განწმენდილს. და მიიყვანა ეკლესიაში. აურაცხელი ლოცვით ითხოვდა, მასთან ერთად იღვწოდა მარხვით, სხვადასხვა სიტყვებით ათვინიერებდა მის გონებას, მანამდე არ ტოვებდა, სანამ არ აღუდგინა ეკლესიას და მისცა ჭეშმარიტი სინანულის დიდი მაგალითი და კვალად შობის ნიშანი, ხილული აღდგომის გამარჯვების ძეგლი”44. კლიმენტის ეს ამონარიდი აქ ჩემს მიერ მოყვანილ იქნა ისტორიისა და მკითხველისთვის სარგებელის მოტანის გამო.
შენიშვნები
42 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, II, 22, 5.
43 – იქვე, III, 3, 4.
44 – კლიმენტი ალექსანდრიელი. ვინ არის ხსნილი მდიდარი, 42.
XXIV სახარებათა რიგობითობის შესახებ
მოდით, დავასახელოთ მოციქულის არასაეჭვო წერილები. პირველად უნდა ვაღიაროთ მისი სახარება, რომელიც იკითხება ცის ქვეშ არსებულ ეკლესიებში; ის, თუ რატომ მიიჩნიეს ძველებმა კეთილგონირულად მისი აღნუსხვა სხვა სამთან ერთად მეოთხე ადგილზე, განიმარტება შემდეგი სახით. ღვთივშთაგონებულები და ჭეშმარიტად ღვთივშვენიერები, ვამბობ ქრისტეს მოციქულებზე, ცხოვრებით ზედმიწევნით გაწმენდილები და ყველა სათნოებით სულის შემამკობლები, ენით კი ლიტონნი, მაცხოვრისაგან მათთვის მინიჭებული საღვთო და სასწაულმოქმედი ძალით განმტკიცებულები ქადაგებდნენ მოძღვრის სწავლებებს ისე, რომ არც იცოდნენ და არც უცდიათ სიტყვათა დამარწმუნებელი ხელოვნების გამოყენება, არამედ მათთან თანამოქმედი ღვთის სულის წარმოჩენისა და მხოლოდ მათი მეშვეობის აღსრულებული ქრისტეს საკვირველთმოქმედი ძალის გამოყენებით. ქადაგებდნენ ცათა სასუფევლის ცოდნას მთელ მსოფლიოში, სიტყვაკაზმულობის მოთხოვნილებაზე ნაკლებად ზრუნავდნენ. ამას იქმოდნენ, რამდენადაც აღასრულებდნენ დიდ და ზეადამიანურ მსახურებას. ამგვარად, პავლეს ყველაფერში მტკიცებულებების მოხმობის საქმესა და აზროვნებაშიც უძლიერესს წერილობით უმოკლეს ეპისტოლეებზე მეტი არაფერი გადმოუცია, მიუხედავად იმისა, რომ ათიათასობით ენითაუწერელი რამ ჰქონდა სათქმელი, თუ როგორ შესწვდა ხედვებს მესამე ცამდე, აღტაცებულ იქნა თვით ღვთივშვენიერ სამოთხეში და იქ ენითუთქმელი სიტყვების მოსმენის ღირსი შეიქნა. ამავე საქმეებში გამოუცდელი არც მაცხოვრის დანარჩენი მოწაფეები ყოფილან, – თორმეტი მოციქული, სამოცდაათი მოწაფე და მათთან ერთად სხვა ათასები; მსგავსადვე უფალთან ერთად ვინც იყო, მათ შორის მხოლოდ მათემ და იოანემ დაგვიტოვა ჩანაწერები. ისინიც, როგორც გადმოცემა გვამცნობს, იძულებული გახადეს შედგომოდნენ წერას. მათემ პირველად ებრაელებს უქადაგა, როდესაც აპირებდა სხვებთანაც წასვლას, მშობლიურ ენაზე წერილობით გადასცა თავისი სახარება და მისი არყოფნა წერილის მეშვეობით შეუვსო მათ, რომელთაგანაც იქნა წარგზავნილი. როდესაც მარკოზს და ლუკას უკვე გადმოცემული ჰქონდათ სახარებები, ამბობენ, რომ იოანე, რომელიც მთელი ამ ხნის განმავლობაში ზეპირად ქადაგებდა, ბოლოს შეუდგა წერას ამავე მიზეზის გამო. როდესაც ადრე დაწერილი სამი სახარება უკვე ყველგან და მასთანაც იყო გავრცელებული, ამბობენ, რომ აჩვენა მათი ჭეშმარიტება და დაამოწმა, მაგრამ ამბობენ, რომ აკლდა მხოლოდ პირველად, ქადაგების დასაწყისში ქრისტეს საქმეების შესახებ თხრობა. და ეს გადმოცემა ნამდვილად ჭეშმარიტია. შესაძლებელია, დავინახოთ, რომ სამი მახარებელი აღწერს მაცხოვრის საქმეებს იოანე ნათლისმცემლის საპყრობილეში ჩამწყვდევიდან ერთი წლის შემდეგ და ამას აღნიშნავენ მათი თხრობის დასაწყისშივე. ორმოცდღიანი მარხვისა და ამას მოყოლებული გამოცდის შემდეგ მათე საკუთარ წერილში აცხადებს და ამბობს: “როდესაც გაიგო, რომ იოანე გაცემული იქნა, წავიდ” იუდეიდან “გალილეაში” (მათ. 14,12), მარკოზიც ასევე ამბობს: “`იოანეს გაცემის შემდეგ წავიდა იესო გალილეისკენ” (მარკ. 1,14), ლუკაც იესოს საქმეების დაწყებამდე მსგავს კვლევას აწარმოებს და ამბობს, რომ ჰეროდემ დაამატა იმ უკეთურებებს, რაც მოიმოქმედა, და “იოანე საპყრობილეში ჩაამწყვდი” (ლუკ. 3, 19-20). ამბობენ, იოანეს იმიტომ სთხოვეს, რომ მისი სახარებით გადმოეცა ის ჟამი და ამ ხნის განმავლობაში მაცხოვრის მიერ გაკეთებული საქმეები (ეს კი იყო ნათლისმცემლის ჩამწყვდევის წინ), რასაც პირველმა მახარებლებმა დუმილით გვერდი აუარეს. ამას კი აღნიშნავს, როდესაც ამბობს: “იესომ ეს ქმნა სასწაულების დასაბამად” (იოან. 3, 23-24). სხვა დროს ნათლისმცემელს იესოს საქმეებს შორის ახსენებს, როდესაც ჯერ კიდევ ნათლავდა აინონში სალიმის მახლობლად, და ცხადად აჩვენებს ამას, როდესაც ამბობს: “რადგან ჯერ არ იყო იოანე საპყრობილეში ჩაგდებული” (იოან. 3, 23). ასე რომ, იოანე თავისი სახარების წერილით გადმოცემს ნათლისმცემლის საპყრობილეში ჩაგდებამდე ქრისტეს მიერ ნამოქმედარს, სხვა სამი მახარებელი კი ნათლისმცემელის საპყრობილეში ჩამწყვდევის შემდეგ მოგვითხრობენ. ამის მცოდნეს, ალბათ, აღარ მოეჩვენება, რომ სახარებები ვერ თანხმდებიან ერთმანეთთან: იოანეს სახარება შეიცავს ქრისტეს პირველ საქმეებს, ხოლო დანარჩენები კი – იმის თხრობას, რაც მან ჟამის დასასრულს გააკეთა; სავარაუდოა, რომ იოანე დუმილით გვერდს უვლის ჩვენი მაცხოვრის ხორციელ გვარტომობას, რამდენადაც ის მანამდე მათემ და ლუკამ აღწერა, მაგრამ იწყებს ღვთისმეტყველებით, რადგანაც, ალბათ, ღვთის სულის მიერ მისთვის იყო შემონახული როგორც მათზე უფრო აღმატებულისათვის.
ამრიგად, ეს ითქვა ჩვენს მიერ იოანეს სახარების წერილის შესახებ, ზემოთ განიმარტა მარკოზის სახარების დაწერის მიზეზი. ლუკა კი, როდესაც იწყებს, თვითონაც წაუმძღვარებს წინ მისი სახარების დაწერის მიზეზს, თუ რის გამო შეადგინა; განმარტავს, რომ მაშინ როცა სხვა მრავალმა დაასწრო ამ ამბებზე თხრობის გადმოცემა, რომელთა სიტყვებიც მან სრულყო, აუცილებლად ჩათვალა, რომ ჩამოვეშორებიეთ სხვების საეჭვო შეხედულებისგან; და იმ საქმეების უსაფრთხო თხრობა, რომლის ჭეშმარიტება თვითონ საკმარისად მიიღო პავლესთან ერთად ყოფნისა და ცხოვრებისაგან, და დანარჩენი მოციქულებთან საუბრებიდანაც შემწეობის მქონემ საკუთარი სახარების მეშვეობით გადმოცა. აწ ეს ვიკმაროთ მათ შესახებ; თავის დროზე კი ვეცდებით, უფრო დაწვრილებით განვმარტოთ ძველების გადმოცემის მეშვეობით მათ შესახებ სხვათა ნათქვამი.
იოანეს ნაწერთაგან გარდა სახარებისა პირველი ეპისტოლეც არასაეჭვოდ არის აღიარებული თანამედროვეთაგან და ძველთაგანაც, მაგრამ სადავოა დანარჩენი ორი, “გამოცხადების” შესახებაც ამ ჟამამდე მრავალთა შორის არის აზრი გაყოფილი; ესეც მსგავსადვე იქნება თავის დროზე ნაჩვენები და ძველების მოწმობის მოხმობით განსჯილი.
XXV საღვთო წერილებად აღიარებულთა შესახებ და მათ შესახებ, რომლებიც არ არიან ასეთები
კეთილგონივრული იქნება, აქ შემოიკრიბოს ახალი აღთქმის ზემოხსენებული წერილები. პირველად დაწესებულია სახარებათა წმინდა ოთხეული, რომლებსაც მოსდევს მოციქულთა საქმეების წერილი; ამის შემდეგ პავლეს ეპისტოლეთა ჩამონათვალი, რომელთა მომდევნო არის იოანეს ე. წ. პირველი და მსგავსადვე პეტრეს შეწყნარებული ეპისტოლე; მათ შემდეგ დაწესებულია, თუ ჯერ უჩნს, იოანეს გამოცხადება, რომლის შესახებ მოსაზრებებს თავის დროზე გადმოვცემთ. ესენი არის აღიარებულთა შორის. საეჭვო, თუმცა მრავალთათვის ცნობილ წერილებს მიეკუთვნება, იაკობისად წოდებული ეპისტოლე, იუდას ეპისტოლე, პეტრეს მეორე ეპისტოლე, იოანეს მეორე და მესამე ეპისტოლეებად წოდებული, მახარებლის ან სხვა მისი თანამოსახელის მიერ დაწერილი45. ყალბ წიგნებს შორის დაწესებულია ასევე პავლეს საქმეების წიგნი, ე. წ. “მწყემსი” და პეტრეს “გამოცხადება”, მათ გარდა ე. წ. “ბარაბანას ეპისტოლე” და მოციქულების ე. წ. “სწავლებები”, დამატებით კი, როგორც ვთქვი, თუ გნებავთ, იოანეს “გამოცხადება”; რომელსაც, როგორც ვთქვი, ზოგიერთები უარყოფენ, სხვები კი აღრიცხავენ აღიარებულთა შორის. ზოგიერთები მათ შორის აღნუსხავს ებრაელთა სახარებასაც, რომელსაც ებრაელთაგან განსაკუთრებით ისინი შეჰხარიან, ვინც ქრისტე მიიღო. ეს ყველა, ალბათ, საეჭვოებს მიეკუთვნება, მაგრამ მაინც იძულებული ვიყავით, შეგვედგინა მათი ჩამონათვალი, რადგან გადავწყვიტეთ საეკლესიო გადმოცემის მიხედვით ჭეშმარიტი, შეუთხზავი და აღიარებული წერილები გამოგვერჩია მათგან განსხვავებული, არა კანონიკური, არამედ სადავო, თუმცა საეკლესიო მწერალთაგან მრავალთათვის ცნობილი წერილებისგან; რათა გვცოდნოდა ისინი და ის წერილებიც, რომლებიც გავრცელებულია მწვლებლების მიერ მოციქულთა სახელებით, და რომლებიც შეიცავენ სახარებებს, მაგალითად, პეტრეს, თომას და მატათას, და მათ გარდა სხვებისას, ან “საქმეებს”, მაგალითად, ანდრიას, იოანეს და სხვა მოციქულების. არცერთ საეკლესიო მწერალს არ მოსვლია აზრად რომელიმე მათგანი მონაცვლეობის მიხედვით მოეხსენებია თავის ჩანაწერებში. უფრო მეტიც, მათი წერის სტილი მოციქულთა ჩვეულებისაგან განსხვავდება, მათში გამოთქმული აზრი და შეხედულება დიდად არ ეთანხმება მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტებებს, და ნათლად ჩანს, რომ მწვალებელთა მიერ არის შეთხზული; რის გამოც ისინი არა ნაყალბევთა შორის არის განწესებული, არამედ უკუგდებელია როგორც სრულიად უადგილო და უღმერთო46.
შენიშვნები
45 – მოციქულთა 85‑ე კანონი გვაუწყებს: “ყველა თქვენგანისათვის, რომლებიც მიეკუთვნებით სასულიერო წოდებას და ერისკაცთაც, პატივსაცემი და წმინდა იყოს წიგნები ძველი აღთქმისა, მოსესი ხუთი: “შესაქმე”, “გამოსვლა”, “ლევიანთა”, “რიცხვნი”, “მეორე რჯული”. იესო ნავეს ძის – ერთი. “რუთი” – ერთი. “მეფეთა” – ოთხი. “ნეშტთა” (ე. ი. “დღეთა” წიგნისგან დარჩენილი) – ორი. “ეზრას” – ორი. “ესთერის” – ერთი. “მაკაბელთა” – სამი. “იობის” – ერთი. ფსალმუნი – ერთი. სოლომონის – სამი: “იგავნი”, “ეკლესიასტე”, “ქება ქებათა”. წინასწარმეტყველთა – თორმეტი. ესაიას – ერთი. იერემიას – ერთი. იეზეკიელის – ერთი. ერთი დანიელის. გარდა ამისა შენიშვნის სახით დართულ იქნას, რომ თქვენი ყმაწვილები სწავლობდნენ მრავალსწავლული ზირაქის სიბრძნეს. ჩვენი კი, ანუ ახალი აღთქმის არის ოთხი სახარება: მატეს, მარკოზის, ლუკას და იოანეს. პავლეს ეპისტოლეები არის თოთხმეტი. პეტრეს ეპისტოლეები არის ორი. იოანეს – სამი, იაკობის – ერთი, იუდას – ერთი. კლიმენტის ეპისტოლეები არის ორი. თქვენთვის ეპისკოპოსებისთვის განწესებული ჩემი, კლიმენტის მიერ რვა წიგნად გამოთქმული (რომლებიც ყველას წინაშე არ უნდა იქნას წარმოჩენილი მასში არსებული საიდუმლოებების გამო), და ჩვენი მოციქულების საქმეები”.
“გამოცხადების” კანონიკურობის საკითხი ხანგრძლივი დროის განმავლობაში გადაუჭრელი რჩებოდა. II ს-ში ცნობილი წმ. იოანე ღვთისმეტყველის “გამოცხადება” შემდეგ ასწლეულში უკვე ეჭვს იწვევდა როგორც ავტორობასთან (მას მოაწერდნენ ასევე ერეტიკოს კერინთოსს), ასევე შემადგენლობასთან დაკავშირებით. ასე რომ, “გამოცხადების” კანონიკურობა უარყვეს წმ. კირილე იერუსალიმელმა და წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი არ იხსენიებს მას თავის ეპისტოლეში “იმის შესახებ, თუ ძველი და ახალი აღთქმის რომელი წიგნები უნდა ვიკითხოთ”. წმ. ამფილოქე იკონიელი სელევკის მიმართ ეპისტოლეში შენიშნავს: “იოანეს გამოცხადებას ზოგიერთი მიაკუთვნებს წმინდა წიგნებს, მრავალნი კი მას არანამდვილად ასახელებენ” (იქვე, გვ. 375). აპოკალიფსი არ არის დასახელებული ლაოდიკიის ადგილობრივი კრების (364 წ.) 60-ე კანონში, რომელშიც განსაზღვრულია ძველი აღთქმისა და ახალი აღთქმის კანონი.
თუმცა გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს წმ. ათანასე ალექსანდრიელის აზრს, რომელმაც გარკვევით გამოთქვა თავისი აზრი წმ. იოანე ღვთისმეტყველის “გამოცხადების კანონიკურობის შესახებ. 39-სადღესასწაულო ეპისტოლეში იგი იოანეს აპოკალიფსს ასახელებს ახალი აღთქმის 27 კანონიკურ წიგნთა შორის და დასძენს: “ეს არის ცხონების წყაროები, რათა მისგან მომდინარე სიტყვებით დარწყულდეს მწყურვალე. მხოლოდ მათში ეხარება ღვთისმოსაობის მოძღვრება. ნურავინ დაუმატებს მას რაიმეს და ნურც მოაკლებს”. საბოლოოდ ახალი აღთქმის კანონი დამტკიცდა იპონიისა (383 წ.) და კართაგენის კრებებზე.
46 – ევსების აქ მოყავს ყველაზე მეტად ცნობილი აპოკრიფული წიგნების ჩამონათვალი. “ებრაელთა სახარება”, ზოგიერთი მოკვლევარის აზრით, მიეკუთვნება უძველესი აპოკრიფული ტექსტების რიცხვს. გამოიყენება იუდაურ-ქრისტიანულ წრეებში. II ს‑ში “ებრაელთა სახარება” ბერძნულ ენაზე ცნობილი იყო ელინურ სამყაროში. ამ ტექსტის არსებობის შესახებ ძირითადი წყარო არის ნეტ. იერონიმეს შრომები.
„პეტრეს სახარება” მოხსენიებულია მათეს სახარების ორიგენესეულ განმარტებაში (10:17). დაგმობილ იქნა 495 წელს რომის ეკლესიის ეპისკოპოსის გელასის მიერ. “პეტრეს სახარების” ტექსტი, იმ ნაწყვეტების გარდა, რომელიც ევსების მიერ არის ციტირებული, ცნობილი არ იყო XIX ს‑ის დასასრულამდე. 1887 წელს ეგვიპტეში ქრისტიანი ბერის აკლდამაში აღმოჩენილი იქნა ხელნაწერები: “პეტრეს აპოკალიფსის” ნაწყვეტები და “პეტრეს სახარებად” ცნობილი ტექსტის ნაწილი.
“თომას სახარება” მიეკუთვნება უფრო უძველეს აპოკრიფულ ტექსტებს. ის ცნობილი იყო გნოსტიკურ წრეებში უკვე II ს‑ში და მოიცავდა ქრისტეს ბავშვობის შესახებ თხრობას, დოკეტიზმის სულით განმსჭვალულს. „თომას სახარების“ ერთადერთი ციტატა მოღწეულია ჩვენამდე იპოლიტე რომაელის „ფილოსოფუმენაში“, თუმცა IX ს‑ში კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ნიკიფორესთვის (806-815 წწ.), “სტიქომეტრიის” ავტორისთვის, ცნობილი იყო ამ ტექსტის 1300 მუხლი. ზოგიერთი მკვლევარის ვარაუდით, იგი დამახინჯებული სახით არის მოღწეული ჩვენამდე ბევრად უფრო გვიანდელი აპოკრიფით “უფლის სიყრმე” – არაბული სახარება.
“მატათას სახარება” – გნოსტიკური აპოკრიფული ტექსტი, კლიმენტი ალექსანდრიელის (სტრომატები, II, 9) მოწმობით, განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა ბასილიდეს ერესის ალექსანდრიელ მიმდევართა შორის. ცნობილი იყო ორიგენესთვის, ჩვენს დრომდე არ არის მოღწეული.
უძველეს აპოკრიფთა რიცხვში შედის აგრეთვე “სახარებები”, რომელნიც უკავშირდება მოციქულთა სახელებს: ფილიპეს, იაკობს (“შობის სახარება”), ნიკოდიმოსს, იუდას, ბარნაბას; ასევე: “ევას სახარება”, “ეგვიპტელთა სახარება” და უსახელო აპოკრიფების მრავალი ფრაგმენტი სახარებისეულ თემებზე. აღნიშვნის ღირსია ასევე XIX ს-ში კოპტურ ხელნაწერთა შორის აღმოჩენილი ტექსტი, რომლის სათაურია “ისტის შოპჰია” (ბერძ. “რწმენა სიბრძნე”), რომელიც შეიცავს გნოსტიკოს ვალენტინის სწავლებისთვის დამახასიათებელ იდეებს და ამიტომ ეწოდება ასევე “ვალენტინეს სახარება”.
“პავლეს საქმენი” ეკუთვნის მოციქულთა შესახებ უძველეს თქმულებათა ციკლს. ზოგიერთ მკვლევარს მიაჩნია, რომ შედგენილია მოციქულთა შესახებ სხვა აპოკრიფებზე ადრე, როგორც წმინდა მოციქულთა “საქმეების” კანონიკური ტექსტის დამატება (“პავლეს საქმენის” ტექსტი მოგვითხრობს მოციქულის ცხოვრების შესახებ რომში მისი სიკვდილით დასჯამდე). ამ აპოკრიფის ტექსტი ჩვენამდე მოღწეული არ არის, მაგრამ მას არაერთხელ იმოწმებს ორიგენე. შესაძლოა, რომ ამ აპოკრიფმა გავლენა მოახდინა პავლე მოციქულის აღსასრულის (Passio Pauli) შესახებ გვიანდელ ცალკეულ თხზულებებზე, რომლებიც ბევრ ლათინურ კოდექსში მოიპოვება.
“ანდრიას საქმენი” – II ს‑ის გნოსტიკური აპოკრიფი. ჩვენამდე არ მოღწეულა. მისი შემადგენლობის შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ სხვადასხვა ლათინურ და ბერძნულ კოდექსებში დაცული ანდრია მოციქულის სახელით ცნობილი უფრო გვიანდელი აპოკრიფებით (VIII ს‑ზე ადრეული). “ანდრიას საქმენი” თითქმის ყოველთვის მოიხსენიება “იოანეს საქმეების” გვერდით.
“იოანეს საქმენი” – II ს-ის აპოკრიფი, რომელიც შედის მოციქულთა შესახებ თხზულებათა ვრცელი კრებულის შემადგენლობაში. კრებულის ავტორობა მიეწერება გნოსტიკოს ლევკიოსს. “იოანეს საქმენი” დიდად პოპულარული იყო ადრე ქრისტიანულ გნოსტიკურ წრეებში და მიმოქცევაში იყო, ყოველ შემთხვევაში, IX ს‑მდე მაინც: ეს ტექსტი ცნობილი იყო კონსტანტინეპოლის პატრიარქ ფოტიოსისთვის. “იოანეს საქმეებს” ეყრდნობოდნენ ხატმებრძოლთა კრების მონაწილენი კონსტანტინოპოლში (754 წ.). VII მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (787 წ.) ლევკიოსის კრებული დაგმობილ იქნა კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ტარასის მიერ. ლევკიოსის კრებულის გარდა, ცნობილია ასევე ცალკეული თხზულებები პეტრეს, ფილიპეს, მათეს, ბართლომეს საქმეთა შესახებ. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს “თომას საქმენი”, რომელმაც ჩვენამდე შემოინახა II ს-ის გნოსტიკოსთა შემოქმედების მხატვრული ნიმუშები. როგორც ა. ლოსევი აღნიშნავს, გნოსტიკური ფილოსოფიის შესწავლისათვის “თომას საქმეებს” “არა ნაკლები მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე გნოსტიკოსთა თეორიულ იდეოლოგიას, ზოგიერთ შემთხვევაში კი უფრო მეტი მნიშვნელობაც აქვს” (დასახ. ნაშრ. გვ. 291. აქვე იხ. ”თომას საქმენის” ფრაგმენტების პუბლიკაცია).
“პეტრეს აპოკალიფსი” – უძველესი აპოკრიფული ტექსტი, კანონიკური წიგნების რიცხვში შედიოდა ჯერ კიდევ III ს‑ში. ამავე პერიოდს მიეკუთვნება ასევე “ბარნაბა მოციქულის ეპისტოლე”.
ჰერმესის “მწყემსის” შესახებ იხ. შენიშვნა 3, წიგნი 3.
აპოკრიფული წიგნები ხშირად წარმოადგენს ფასეულ ისტორიულ წყაროებს. თუმცა, წმ. ათანასე დიდის შენიშვნით, “ისინი არის ერეტიკოსების გამონაგონი, რომლებიც წერენ მათ მაშინ, როცა სურთ, მაგრამ მიაწერენ მათ სიძველეს და უმატებენ წლებს, რათა გამოაცხადონ უძველესად და საბაბი ჰქონდეთ უბრალო ხალხის შეცდომაში შესაყვანად” (თხზულებანი. ნაწ. 3. გვ. 372-373).
XXVI მენანდრე მოგვის შესახებ
გადავიდეთ მომდევნო თხრობაზე. სვიმონ მოგვი მენანდრემ47 შეცვალა; საეშმაკო მოქმედების მეორე იარაღი პირველზე ნაკლებად როდი წარმოჩნდა. ისიც სამარიტელი იყო, მოგვობის მწვერვალისაკენ კი წარემატა არანაკლებ მოძღვრისა და მასზე უფრო დიდი სასწაულები უხვად აჩვენა. ხოლო თავისთავზე ამბობდა, რომ იყო მაცხოვარი, ადამიანთა ხსნისათვის ზემოდან უხილავ ეონთაგან (ბერძ. “საუკუნე”. გნოსტიკოსებთან ზეციური არსება, იგივე ანგელოზი, თუმცა ღვთის თანაარსი – მთარგ.) წარმოგზავნილი; ასწავლიდა, რომ სხვაგვარად ვერავინ, თვით ქვეყნიერების შემოქმედი ანგელოზებიც ვერ შეძლებდნენ გადარჩენას, თუ მანამდე არ იქნებოდა გამოხსნილი მისგან მაგიური გამოცდილებისა და ნათლობის გადაცემის გზით, რომლის ღირსქმნილნი მარადიულ უკვდავებას თვით ამ ცხოვრებაში ეზიარებოდნენ, მეტად აღარ იქნებოდნენ მოკვდავნი, დარჩებოდნენ სამარადისოდ უბერებელი და გახდებოდნენ უკვდავი. ამ ცნობების მოპოვება ადვილია ირინეოსის წიგნებიდან48. ვიცით, იუსტინეც ამგვარადვე მოიხსენიებს სიმონს და მის შესახებ დასძენს: “ვიცით, რომ მენანდრე, რომელიც სამარიტელი იყო, კაპარატას სოფლიდან, გახდა სიმონის მოწაფე, იგიც დემონების მიერ ჭკუიდან იქნა გადაყვანილი და ანტიოქიაში მყოფმა მრავალი შეაცდინა მაგიური ხელოვნების მეშვეობით. მათ არწმუნებდა, რომ იგი და მისი მიმდევრები არ მოკვდებოდნენ და რომ ზოგიერთი მისი მიმდევარი, ვინც მას აღიარებს, ახლაც [ცოცხალი] არის”49.
ამგვარად, ეშმაკის აღძვრით იყო, რომ ქრისტიანთა სახელს შეფარებული ასეთი მოგვები ესწრაფოდნენ მაგიით ღვთისმოსაობის დიდ საიდუმლოზე ცილისწამებას, და მათი მეშვეობით სულის უკვდავებისა და მკვდართა აღდგომის შესახებ საეკლესიო მოძღვრების გაქილიკებას. მაგრამ ისინი, ვინც ისინი [თავის] მხსნელებად განაჩინა, განვარდნენ ჭეშმარიტი სასოებისაგან.
შენიშვნები
47 – მენანდრე – სიმონ მოგვის მოწაფე, წარმოშობით სამარიის სოფელ კაპარატიიდან. ცხოვრობდა ანტიოქიაში. ცნობები მის შესახებ თითქმის არ შემონახულა.
48 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, I, 23, 5.
49 – იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 26.
XXVII ებიონელთა მწვალებლობის შესახებ
უკეთურმა დემონმა, როდესაც ვერ შეძლო ქრისტეს მიმართ ღვთის განმგებლობისაგან სხვების ჩამოშორება, აღმოაჩინა, რომ სხვა რამით შეიპყრობდა მათ, და გადაიბირა კიდეც თავის მხარეზე. პირველმა ქრისტიანებმა მათ შესაფერისად უწოდეს ებიონელები50, რადგან ქრისტეს შესახებ გლახაკურად და მდაბლად ფიქრობდნენ. მიაჩნდათ, რომ იგი იყო უბრალო და ჩვეულებრივი ადამიანი, რომელიც მხოლოდ ზნეობრივი წარმატებით იყო გამართლებული, შობილი იყო მარიამისა და მის ქმრის შეუღლებისაგან. ისინი მოითხოვდნენ ყველანაირად რჯულისმიერი მსხვერპლშეწირვის აღსრულებას და ცხონებისათვის საკმარისად არ მიიჩნევდნენ ქრისტესადმი რწმენასა და მის მიხედვით ცხოვრებას. ამათ გარდა იყვნენ სხვებიც, ამავე სახელის მატარებლები. ისინი გაურბოდნენ მათ უცხო და უჩვეულო გამონათქვამებს, არ უარყოფდნენ, რომ უფალი იშვა ქალწულისაგან და სულიწმინდისაგან, მაგრამ მათ მსგავსად ისინიც არ აღიარებდნენ, რომ იგი იყო წინარეარსებული ღმერთი, სიტყვა და სიბრძნე. ამგვარად, მიიქცნენ პირველთა უღმერთოებისაკენ, განსაკუთრებით მაშინ როცა რჯულის მიხედვით ხორციელ მსახურებისადმი მიდევნებას მათ მსგავსადვე ეშურებოდნენ. ისინი თვლიდნენ, რომ აუცილებელი იყო მოციქულის (პავლეს - მთარგ.) ყველა ეპისტოლის უარყოფა, მას უწოდებდნენ რჯულისგან განდგომილს, სარგებლობდნენ მხოლოდ ებრაელთა სახარებად წოდებულით, დანარჩენთ ნაკლებად უწევდნენ ანგარიშს. შაბათს და სხვა იუდაურ წესებს მათ მსგავსად იცავდნენ, მეორე მხრივ, უფლის დღეებს ჩვენს მსგავსად მაცხოვრის აღდგომის მოსახსენებლად აღნიშნავდნენ. ამიტომ ასეთი ქცევის გამო ამგვარი სახელი მოიპოვეს, რადგან ებიონელთა სახელი მათი აზროვნების სიმწირეს წარმოაჩენს, ეს სახელი ებრაელებთან ღარიბს ნიშნავს.
შენიშვნები
50 – ებიონელეთა ერესის შესახებ, რომელიც უფალ იესო ქრისტეს შობას უბრალო ადამიანის შობად მიიჩნევს და ისაიას წინასწარმეტყველებას (იხ. 7:14) მიაკუთვნებს არა ქალწულს, არამედ “ახალგაზრდა ქალს”, ევსების გარდა წერდნენ ორიგენე (კელსუსის წინააღმდეგ, V, 61) და ირინეოს ლიონელი (ერესების წინააღმდეგ, III, 21, 1).
XXVIII მწვალებლობის მოთავის კერინთეს შესახებ
ჩვენ მივიღეთ [გადმოცემა], რომ განსახილველ ჟამს სხვა მწვალებლობის დამაარსებელი გახდა კერინთოსი51. გაიოზი52, რომლის სიტყვები ზემოთ უკვე გადმოვეცი, თავის ე. წ. გამოკვლევაში მის შესახებ წერს შემდეგს:
“არამედ კერინთოსსაც გამოცხადებების როგორც დიდი მოციქულის მიერ დაწერილთა მეშვეობით მოტყუებით შემოაქვს ჩვენში სასწაულები როგორც ანგელოზთა მიერ მისთვის ნაჩვენები. იგი ამბობს, რომ აღდგომის შემდეგ ქრისტეს სამეფო იქნება დედამიწაზე და იერუსალიმში ხორციელად მოქალაქენი კვლავ გულისთქმებსა და სიამოვნებებს დაემონებიან. და საღვთო წერილთა მტერი მოტყუების სურვილით ამბობს, რომ ქორწინების დღესასწაული ათასი წელი გასტანს”.
აგრეთვე დიონისე, ჩვენს დროში ალექსანდრიის დიოცეზში ეპისკოპოსობის მიმღები, როდესაც “აღთქმების შესახებ”53 მეორე წიგნში საუბრობს იოანეს გამოცხადების შესახებ, როგორც ამ კაცზე არსებული უძველესი გადმოცემიდან მოიხსენიებს შემდეგს: “სარწმუნოა, რომ კერინთოსმა, მისგან წოდებულ კერინთიანელთა მწვალებლობის დამაარსებელმა, მოისურვა, მისთვის თავისი სახელი დაერქმია. ეს არის მისი მოძღვრების დოგმატი, რომ იქნება ქრისტეს მიწიერი სამეფო, და რაც თვითონ ეწადა, სხეულისმოყვარესა და სრულიად ხორციელს, ისეთ მომავალზე ოცნებობდა, მუცლისა და მუცლის ქვედა [ნაწილის] დაკმაყოფილებაზე, ე.ი. საჭმელით, სასმელითა და ქორწინებებით; და ფიქრობდა მათ გაკეთილშობილებას დღესასწაულებით, მსხვერპლშეწირვებითა და საკლავებით”.
ეს თქვა დიონისემ, ირინეოსმა კი მისი ზოგი ენითუთქმელი ცრუ შეხედულება “მწვალებლობების წინააღმდეგ” ნაშრომის პირველ წიგნში გადმოსცა54, მესამე წიგნში კი დაუვიწყარი ისტორიაც გვაუწყა წერილობით. როგორც პოლიკარპესგან55 გადმოცემულს მოგვითხრობს, რომ ერთხელ იოანე მოციქული აბანოში დასაბანად შევიდა, მაგრამ როდესაც გაიგო, რომ შიგნით იმყოფებოდა კერინთოსი, მიატოვა ის ადგილი და გარეთ გამოვარდა, რათა არ შეყოვნებულიყო იქ და არ ჩამოქცეოდა ჭერი, იგივე ურჩია მასთან ერთად მყოფთაც და უთხრა: “გავიქცეთ, აბანო არ დაინგრეს, რადგან შიგნით იმყოფება ჭეშმარიტების მტერი კერინთოსი”56.
შენიშვნები
51 – კერინთოსი (I ს-ის დასახ.) – ერესიარქი. გადმოცემის მიხედვით, განათლება მიიღო ალექსანდრიაში, სადაც დაიწყო თავისი მოძღვრების გავრცელება. საიდანაც გაემგზავრა ეფესოსა და პალესტინაში. ძველი ავტორები კერინთოსს უწოდებენ პეტრე, პავლე და იოანე მოციქულების მოწინააღმდეგეს (იხ.: ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, III, 3, 4). წმ. ირინეოსი კერინთოსის მოძღვრებას უკავშირებს იუდაურ გნოსტიკურ მიმდინარეობას. ერეტიკოსი ასწავლიდა, რომ იესო იშვა არა ქალწულისაგან, არამედ იოსებისა და მარიამის ჩვეულებრივი ქორწინებიდან. და მხოლოდ ნათლობის დროს გარდამოვიდა იესოზე ქრისტე, და შემდეგ დაიწყო მან სასწაულების აღსრულება და ქადაგება. ჯვარცმის დროს ქრისტე გაფრინდა იესოსგან და ამიტომ ევნო მხოლოდ ადამიანი იესო.
52 – ცნობილია, რომ გაიუსი მონაწილეობდა მონტანიზმის ერესთან ბრძოლაში და იყო მონტანისტ პროკლეს ოპონენტი. გაიუსს ერთ დროს მიეწერებოდა “ფილოსოფუმენას” ავტორობა, რომელიც აღმოჩენილ იქნა 1842 წ. (მოგვიანებით განმტკიცდა აზრი, რომ ეს წიგნი ეკუთვნის წმ. იპოლიტე რომაელის კალამს).
53 – წმ. დიონისე – ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსი (246-265 წწ.). ორიგინეს მოწაფე, წმ. დიონისე საღვთისმეტყველო კვლევებში გამოირჩევა გამბედაობით, რასაც უთავსებს ღრმა მართლმადიდებლურ მსოფლმხედველობას. იმპერატორ დეკიუსისა და ვალერიანეს დევნულების დროს ევნო, სამი წელი გაატარა საპყრობილეში. წმ. დიონისე “დიდის” სახელის ღირსი გახდა, წმ. ათანასე დიდმა მას უწოდა “მსოფლიო ეკლესიის მოძღვარი”. წმ. დიონისეს მიერ გამოთქმული კანონი 260 წ. ბასილიდესადმი ეპისტოლეში VI მსოფლო საეკლესიო კრებაზე აღიარებულ იქნა კანონიკურად და ყველა ეკლესიისათვის სავალდებულოდ. წმ. დიონისეს ქმნილებათა უმრავლესობამ ჩვენამდე მოაღწია ნაწყვეტების სახით, რომლებიც ციტირებულია სხვა ავტორთა მიერ. ევსები წინამდებარე ნაშრომში იმოწმებს ფრაგმენტს წიგნიდან “აღთქმათა შესახებ”.
54 – იხ.: ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, I, 26.
55 – წმ. პოლიკარპე – სმირნის ეპისკოსოპი, მოციქულთა მოწაფე. წმ. ირინეოს ლიონელის მოწმობით, წმინდანის ქადაგების მსმენელი, `პოლიკარპე, რომელიც არა მხოლოდ დამოძღვრილ იქნა მოციქულთა მიერ და ურთიერთობა ჰქონდა უფლის თვითმხილველებთან, არამედ მოციქულთა მიერვე იქნა დადგენილი აზიაში სმირნის ეპისკოპოსად, რომელიც ვიხილე მე ჩემს სიჭაბუკეში, – რამეთუ მან იცოცხლა დიდხანს და ღრმა მოხუცებულობაში დაასრულა სიცოცხლე დიდებული და კეთილშობილური მოწამეობით, – ის ყოველთვის ასწავლიდა იმას, რაც მოციქულებისგან ისწავლა და რასაც გადმოგვცემს ეკლესია, რაც არის ერთადერთი ჭეშმარიტება“ (ერესების წინაღმდეგ, III, 3, 4) მოწამეობრივად აღესრულა მარკუს ავრელიუსის იმპერატორობის დროს. დღემდე არ არის დადგენილი წმინდანის მოღვაწეობის ზუსტი ქრონოლოგია. უძველესი წყაროები მოგვითხრობს, რომ პროკონსულ კვადრატუსს, რომელიც ცდილობდა მისგან მოესმინა უფლის გმობა, მან უთხრა: “აი, უკვე 86 წელია მას ვემსახურები, და მას ჩემთვის არავითარი ბოროტება არ უქნია, მე როგორ გავბედო ძვირის თქმა ჩემს უფალზე და მხსნელზე”. ასევე ცნობილია, რომ პოლიკარპე სმირნის ეპისკოპოსი გახდა სავარაუდოდ 30 წლის ასაკში. ვ. ბოლოტოვის აზრით, წმ. პოლიკარპე დაიბადა (ან მონათლულ იქნა) დაახ. 69 წ., ეპისკოპოსი გახდა დაახ. 100 წ. და სიკვდილით დასჯილ იქნა დაახ. 155/156 წ. ა. ლებედევი მიიჩნევს, რომ წმინდანი დაიბადა დაახ. 80 წ., ეპისკოპოსი გახდა დაახ. 110 წ., სიკვდილით დასჯილ იქნა 166/167 წ. წმ. პოლიკარპეს ნაშრომებიდან ჩვენამდე მოღწეულია “ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლე”.
56 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, III, 3, 4.
XXIX ნიკოლოზის შესახებ და მათ შესახებ, რომლებმაც მისგან მიიღეს სახელწოდება
ამავე დროს მცირე ხნის განმავლობაში იარსება ე. წ. ნიკოლაელთა ერესმა57, რომელსაც იოანეს “გამოცხადებაც” ახსენებს (იხ. გამოც. 2,6-15). ესენი იქადოდნენ ნიკოლოზით რომელიც იყო სტეფანესთან ერთად მოციქულთა მიერ საშინაო საქმეების მსახურებისათვის ხელდასხმულ დიაკონთაგან ერთ-ერთი. კლიმენტი ალექსანდრიელი “სტრომატების” მესამე წიგნში მის შესახებ სიტყვასიტყვით ამას მოგვითხრობს: “ამბობენ, რომ მას ჰყავდა კეთილსახოვანი ცოლი. მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ მოციქულები მას ეჭვიანობის გამო კიცხავდნენ; მან კი ცოლი გამოიყვანა შუაში და სთავაზობდა მასთან ქორწინების ნებისმიერ მსურველს. ამბობენ, ეს საქციელი ამ სიტყვების შედეგი იყო: “ხორცს ცუდად უნდა მოეპყრა”, და მარტივად და გამოუძიებლად ნათქვამისა და ნაქმნარის მიმდევრები, რომლებიც მის მწვალებლობას მისდევდნენ, აღვირახსნილ გარყვნილებას სჩადიოდნენ. გამიგია, რომ ნიკოლოზი სხვა არცერთ ქალთან არ ყოფილა გარდა იმისა, ვისზეც დაქორწინდა, მის შვილთაგან ქალები ქალწულებად დაბერდნენ, ვაჟები კი გაუხრწნელი დარჩნენ. მაშინ როცა ეს ასე იყო, მოციქულთა წინაშე ეჭვმიტანილი ცოლის წარდგინება იყო ვნებების განდევნა და “ხორცისადმი ცუდად მოპყრობით” საწადელ სიამოვნებათაგან თავშეკავებას ასწავლიდა. ვფიქრობ, რომ არ სურდა მაცხოვრის მცნების მიხედვით “რი უფლის მონობა”, სიამოვნებისაც და უფლისაც. ამბობენ, რომ მათეც ასე ასწავლიდა58, “ხორცთან ბრძოლას და ცუდად მოპყრობას და მისი სიამოვნებისთვის არდანებებას, ხოლო სულის ზრდას რწმენისა და ცოდნის მეშვეობით”59. ამრიგად, ეს ვიკმაროთ მათ შესახებ, რომლებიც განსახილველ ჟამს ჭეშმარიტებაზე არამართებულად მსჯელობდნენ და სიტყვაზე სწრაფად სრულიად გაქრნენ.
შენიშვნები
57 – ნიკოლაელების ერესმა სახელწოდება მიიღო მისი დამფუძნებლის ნიკოლოზისაგან, ანტიოქიელი დიაკონისგან, რომელიც იყო მოციქულთა მიერ გამორჩეული ერთ-ერთი შვიდ დიაკონთაგანი (იხ.: საქმე 4:5). ამ ერესზე მოწმობენ იოანე მოციქული თავის “გამოცხადებაში” (2:1-6) და წმ. ირინეოსი (ერესების წინააღმდეგ, III, 11, 1). ირინეოს ლიონელი ნიკოლაელებს უწოდებს “ცრუ ცოდნის (გნოზისის) განშტოებას”.
58 – მატათა – აპოკრიფული “მატათას სახარების” ავტორი. იხ. შენიშვ. 46. წ. 3.
59 – კლიმენტი ალექსანდრიელი. სტრომატები, III, 4.
XXX ქორწინებაში გამოცდილ მოციქულთა შესახებ
კლიმენტი, ვისი სიტყვებიც ახლახან წავიკითხეთ, ზემოთქმულის შემდეგ ქორწინების უარმყოფელთა გამო ჩამოთვლის ქორწინებაში მყოფ მოციქულებს და ამბობს: “ანუ მოციქულებსაც არ მოიწონებენ? რამეთუ პეტრემ და ფილიპემ ბავშვები გააჩინეს, ფილიპემ კი ქალიშვილები გაათხოვა, არც პავლე ამბობს უარს რომელიღაც ეპისტოლეში, მიმართოს მეუღლეს (შდრ. ფილ. 4,3), რომელიც თან არ წაიყვანა მსახურების შემსუბუქების გამო” (კლიმ. სტრომ. 3, 52. 53). როდესაც ესენი ვახსენეთ, მოსაწყენი არ იქნება სხვა, მოსაყოლად ღირებული ისტორიის გადმოცემაც, რომელსაც “სტრომატების” მეშვიდე წიგნში ასე აღწერს: “ამბობენ, როდესაც ნეტარმა პეტრემ ნახა, რომ მისი ცოლი სიკვდილის პირას იმყოფებოდა, გაუხარდა მისი [ღვთისგან] მოხმობისა და შინ დაბრუნების გამო, და სახელით მიმართავდა, და მოუწოდებდა მას მთელი გულით შეგონებითა და ნუგეშისცემით: “გახსოვდეს უფალი”. ასეთი იყო ნეტართა ქორწინება და უსაყვარლესის მიმართ სრული კეთილგანწყობა”60. ეს თემისათვის შესაბამისად წარმოდგენილი ამბები, აქ ჩემს მიერ ჯეროვნად იქნა გადმოცემული.
შენიშვნები
60 – კლიმენტი ალექსანდრიელი. სტრომატები, VII, 11.
XXXI იოანეს და ფილიპეს აღსასრულის შესახებ
პავლესა და პეტრეს აღსასრულის ჟამი და სახე, და ცხოვრებიდან წასვლის შემდეგ მათი მკვიდრობის ადგილმდებარეობა ზემოთ უკვე აღიწერა ჩვენს მიერ. იოანეს აღსასრულის ჟამზეც ითქვა, ხოლო მისი დამკვიდრების ადგილი პოლიკრატეს (იგი ეფესოს დიოცეზში ეპისკოპოსი იყო) ეპისტოლიდან ჩანს, რომელიც რომაელთა ეპისკოპოს ვიქტორს61 მისწერა. მასთან ერთად იგი ფილიპე მოციქულსაც და მის ქალიშვილებსაც ასე მოიხსენიებს: “რადგან ასიაში შესვენებული არიან დიდი მნათობები; რომლებიც აღდგებიან უკანასკნელ დღეს, უფლის მოსვლისას, როდესაც მოგვევლინება დიდებით ციდან და მოიძიებს ყველა წმინდანს, ფილიპეს, ერთ-ერთს თორმეტ მოციქულთაგან, რომელიც დასვენებულია ჰიეროპოლში მის ორ ქალწულებად დაბერებულ ასულთან ერთად, და მის სხვა ასულთან სულიწმინდით მოღვაწესთან ერთად ეფესოში განისვენებს. აგრეთვე იოანე, უფლის მკერდზე მიყრდნობილი, რომელიც გახდა პეტალის62 მატარებელი მღვდელი, მოწამე და მოძღვარი, იგიც ეფესოში განისვენებს”. ეს გვიამბო მათი აღსასრულის შესახებ.
იმ გაიოზის დიალოგში, რომელიც ზემოთ გაკვრით ვახსენეთ, პროკლე, ვისაც იგი ეკამათებოდა, ფილიპესა და მისი ქალიშვილების აღსასრულის შესახებ ზემოთქმულთან თანხმობაში ამბობს შემდეგს: “მის შემდეგ ფილიპეს ოთხი ასული, რომლებიც იყვნენ წინასწარმეტყველები, ცხოვრობდა ასიის ქალაქ ჰიეროპოლში; მათი საფლავი არის იქ და ასევე მათი მამისაც”. ამას ამბობს იგი. ხოლო ლუკა “მოციქულთა საქმეებში” როდესაც ახსენებს ფილიპეს ასულებს, რომლებიც იუდეის კესარიაში მამასთან ერთად ცხოვრობდნენ და წინასწარმეტყველური მადლით იყვნენ ღირსქმნილი, სიტყვა-სიტყვით ასე ამბობს: “მივედით კესარიაში, და როდესაც შევედით ფილიპე მახარებლის, ერთ-ერთი შვიდთაგანის სახლში, დავრჩით მასთან. მას ჰყავდა ოთხი ასული ქალწული, რომლებიც იყვნენ წინასწარმეტყველები” (საქმე. 21, 8-9).
ამგვარად, ეს არის ჩვენამდე მოღწეული ცოდნა მოციქულთა და სამოციქულო ჟამთა, მათი წმინდა წერილებისა და იმ საეჭვო წიგნების შესახებ, რომლებიც მსგავსადვე უმრავლესობა ეკლესიებში მრავალთა მიერ საჯაროდ იკითხება, და მათ შესახებ, რომლებიც არის მთლიანად ნაყალბევი და სამოციქულო მართლმადიდებლობისაგან უცხო. გადავიდეთ მომდევნო ამბავზე.
შენიშვნები
61 – პოლიკრატე – ეფესოს ეპისკოპოსი, 196 წ. ეფესოში მცირე აზიის ეპისკოპოსთა კრების თავმჯდომარე; ვიქტორი – რომის ეპისკოპოსი (190-202 წწ.).
62 – ოქროს ფირფიტას (“პეტალონს”) მკერდით ატარებდა იუდეველი მღვდელმთავარი. ეს სიტყვა გამოიყენება სეპტუაგინტას ტექსტში, როგორც მღვდელმთავრის თავსაბურავი (იხ. გამოს. 28, 36), მაგრამ უცნობია მისი მნიშვნელობა.
XXXII როგორ ეწამა იერუსალიმის ეპისკოპოსი სვიმონი
გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ ნერონისა და დომიციანეს შემდეგ იმ იმპერატორის დროს, რომლის ზეობის პერიოდსაც ამჟამად ვიკვლევთ, ზოგიერთ ქალაქში ხალხი აღდგა და ჩვენს წინააღმდეგ აღძრა დევნულება. გვსმენია, რომ ამავე დროს კლეოპას ძე სვიმონმა, რომელიც როგორც აღვნიშნეთ იერუსალიმის ეკლესიაში რიგით მეორე ეპისკოპოსად დაინიშნა, მოწამეობრივად დაასრულა სიცოცხლე. და ამის მოწმე არის თვით ეს ჰეგესიპე, რომლის გამოკრებილი სიტყვები ადრე უკვე გამოვიყენეთ. იგი მოგვითხრობს რომელიღაც მწვალებლების შესახებ და გვიხსნის, თუ როგორ ითმენდა ქრისტიანად გაცხადებული (სვიმონ კლეოპას ძე – მთარგ.) ამ დროს მათ მიერ წაყენებულ ბრალდებებს, სხვადასხვა სახის სატანჯველებით ეწამებოდა მრავალი დღის განმავლობაში თვით მსაჯულისა და მასთან მყოფთა გასაოცრად, და აღესრულა უფლის ვნებისადმი მიმსგავსებით; მაგრამ არაფერია უკეთესი, ვიდრე თვითონ მწერლისგან მოსმენა, რომელიც სიტყვასიტყვით ასე მოგვითხრობს: “მათგან, ცხადია, მწვალებელთაგან, ზოგიერთებმა სვიმონ კლეოპას ძეს, როგორც დავითის ჩამომავალს და ქრისტიანს ბრალი დასდეს და ამგვარად ეწამა ასოცი წლის ასაკში კეისარ ტრაიანესა და კონსულ ატიკუსის დროს”. იგი ამბობს, რომ იმ დროს, როცა ეძებდნენ იუდეველთა სამეფო ტომიდან ჩამომავალთ, შეიპყრეს მისი ბრალმდებლებიც, როგორც სამეფო გვარისანი. გონივრული იქნება ვთქვათ, რომ სვიმონი იყო უფლის ერთ-ერთი თვითმხილველი და უშუალო მსმენელი, ამის მტკიცებულებად კი გამოდგება მისი ცხოვრების დროის ხანგრძლივობა და სახარებებში კლეოპას ცოლის მარიამის (სვიმონი, რომ მისი ძე არის, ზემოთ აჩვენა თხრობამ) მოხსენიება.
იგივე მწერალი მაცხოვრის ე. წ. ძმათაგან ერთის, სახელად იუდას სხვა შვილიშვილებზე ამბობს, რომ ამავე იმპერატორის ზეობის ჟამამდე ცხოვრობდნენ. ამას გვიამბობს დომიციანეს დროს ქრისტეს რწმენის გამო მათი მოწამეობის შესახებ უკვე გადმოცემული თხრობის შემდეგ, ხოლო წერს ასე: “მოვიდნენ და წინამძღვრობდნენ ყველა ეკლესიას როგორც მოწამეები და უფლის გვარის ჩამომავლები. ისინი ცოცხალი იყვნენ კეისარ ტრაიანემდე, როდესაც მთელ ეკლესიაში ღრმა მშვიდობა სუფევდა, ვიდრე უფლის ბიძაშვილს, ზემოხსენებულ სვიმონ კლეოპას ძეს, მწვალებლებმა ცილი არ დასწამეს და ბრალი დასდეს იმავე დანაშაულში კონსულ ატიკუსის წინაშე. მას ტანჯავდნენ მრავალი დღის განმავლობაში და დაამოწმა ისე, რომ ყველას და თვით კონსულსაც ძალიან გაუკვირდა, თუ როგორ ითმენდა ასოცი წლის ასაკში, და ბრძანა ჯვარს ეცვათ იგი”63.
გარდა ამისა იგივე მწერალი მოგვითხრობს განსახილველ ჟამს მომხდარ მოვლენებზე. გვიამბობს, თუ როგორ ინარჩუნებდა ეკლესია იმ დრომდე წმინდა და უხრწნელ სიქალწულეს მათგან, რომლებიც თუკი არსებობდნენ, ვიღაც-ვიღაცეები უსინათლო რამ წყვდიადში როგორც სოროში დამალულნი, ცდილობდნენ უფლის ქადაგების წმინდა კანონის გახრწნას. როგორც კი მოციქულთა წმინდა ქორო სხვადასხვა სახით აღესრულა და საკუთარი ყურით საღვთო სიბრძნის სმენის ღირსქმნილთა ეს თაობა წავიდა, მაშინ უღმერთო საცთურის შეთქმულებას დაედო სათავე იმ სხვაგვარად დამმოძღვრავთა სიცრუის მეშვეობით, რომლებმაც, როდესაც მოციქულთაგან უკვე აღარავინ იყო დარჩენილი, თავხედურად სცადეს, ჭეშმარიტი ქადაგების წინააღმდეგ ცრუ ცოდნა ექადაგათ.
შენიშვნები
63 – ე.ი. 107 წ.
XXXIII როგორ აკრძალა ტრაიანემ ქრისტიანთა ძებნა
მაშინ ჩვენს წინააღმდეგ მრავალ ადგილას ისეთი დევნულება გავრცელდა, რომ პლინიუს სეკუნდუსი64, ყველაზე გამოჩენილი მმართველი, შეძრა მოწამეთა სიმრავლემ და იმპერატორს აცნობა რწმენის გამო დაღუპულთა სიმრავლის შესახებ. ეპისტოლეში აუწყებს, რომ, როგორც გაიგო, ისინი რაიმე მკრეხელობას და უკანონობას არ სჩადიან, გარდა იმისა, რომ განთიადისას იკრიბებიან და ქრისტეს როგორც ღმერთს უგალობენ, ხოლო მრუშობას, მკვლელობას და მათ მსგავს კანონსაწინააღმდეგო დანაშაულებს კრძალავენ და ყველაფერს კანონების თანახმად აკეთებენ65. პასუხად ტრაიანემ ასეთი ბრძანება გამოსცა, რომ ქრისტიანთა ტომი არ ეძებნათ, ხოლო ვისაც წააწყდებოდნენ დაესაჯათ66. ამით გარკვეულწილად დევნის უაღრესად შემაწუხებელი მუქარა ჩაცხრა, მაგრამ არა ნაკლები საბაბი დარჩა მათთვის, რომლებსაც სურდათ ჩვენთვის ბოროტების გაკეთება. ზოგჯერ ხალხი, ზოგჯერ კი ადგილობრივი ხელისუფალნი ჩვენს წინააღმდეგ აწყობდნენ შეთქმულებებს ისე, რომ აშკარა დევნის გარეშე პროვინციებში აღეგზნებოდა ნაწილობრივი შემოტევები და მრავალი მორწმუნე სხვადასხვა მოწამეობის გზით იბრძოდა. ეს ისტორია ავიღეთ ზემოხსენებული რომაელი ტერტელიანეს აპოლოგიიდან, რომლის თარგმანს აქვს შემდეგი სახე: “აღმოვაჩინეთ ჩვენი ძებნის აკრძალვა. რადგან პროვინციის მმართველმა პლინიუს სეკუნდუსმა მას შემდეგ, რაც დასაჯა ზოგიერთი ქრისტიანი და ღირსებისაგან განაგდო, შეშფოთდა მათი მრავალრიცხოვნებით, და რადგან არ უწყოდა, თუ როგორ უნდა მოქცეოდა დანარჩენებს, მიმართა იმპერატორ ტრაიანეს. მას აცნობებს: გარდა იმისა, რომ არ სურთ კერპების მსახურება, რაიმე დანაშაული ვერ აღმოვაჩინე მათ შორის, ატყობინებს იმასაც, რომ ქრისტიანები დგებიან განთიადისას და ქრისტეს როგორც ღმერთს უგალობენ და მათი მეცნიერების დაცვის მიზნით კრძალავენ მკვლელობას, მრუშობას, სიხარბეს, ქურდობას და სხვა ამათ მსგავსს. ამიტომ ტრაიანემ მოწერა, რომ არ ეძებნათ ქრისტიანთა ტომი, მაგრამ თუ წააწყდებოდნენ დაესაჯათ”67. ასეთი ამბები ხდებოდა იმ დროს.
შენიშვნები
64 – პლინიუს სეკუნდუსი (მცირე) (61/62–111/113 წწ.) – რომის სახელმწიფო მოღვაწე, ფილოსოფოსი და ლიტერატორი. 111 წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე იყო მცირე აზიის საიმპერიო პროვინციაში იმპერატორის რწმუნებული (ლეგატი).
65 – პლინიუს უმცროსის წერილი, X, 96.
66 – იქვე, X, 97.
67 – ტერტულიანე. აპოლოგია, II, 6.
XXXIV როგორ წინამძღვრობდა რომაელთა ეკლესიას რიგით მეოთხე ევარესტუსი
ზემოხსენებული იმპერატორის მესამე წელს რომის ეპისკოპოსთა მსახურება კლიმენტიმ გადასცა ევარესტოსს68 და მას შემდეგ, რაც ღვთის სიტყვის სწავლებას ცხრა წელი ხელმძღვანელობდა, დატოვა ეს ცხოვრება.
შენიშვნები
68 – ევარესტოსი – რომის ეპისკოპოსი (100-109 წწ.).
XXXV როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას რიგით მესამე იუსტუსი
როდესაც სვიმონი აღესრულა ზემოხსენებული სახით, იერუსალიმში ეპისკოპოსის საყდარი ჩაიბარა ვინმე იუდეველმა, სახელად იუსტუსმა69, რომელიც იყო იმ დროს ქრისტეს მორწმუნე ამდენი ათასი წინადაცვეთილთაგან ერთ-ერთი.
შენიშვნები
69 – იუსტუსი – იერუსალიმის ეპისკოპოსი (107-111 წწ.).
XXXVI ეგნატესა და მისი ეპისტოლეების შესახებ
იმ დროს ასიაში განთქმული იყო მოციქულებთან მოსაუბრე პოლიკარპე, სმირნის ეკლესიის ეპისკოპოსად უფლის თვითმხილველებისა და მსახურების მიერ ხელდასხმული. მის დროს ცნობილი იყო პაპიასი, ისიც ჰიეროპოლის დიოცეზის ეპისკოპოსი, უმრავლეს ეკლესიებში ახლაც სახელგანთქმული ეგნატე70, ანტიოქიაში პეტრეს შემდეგ მონაცვლეობის რიგით მეორე ეპისკოპოსად წილხვდომილი. გადმოცემა გვამცნობს, რომ იგი სირიიდან რომაელთა დედაქალაქში იქნა გაგზავნილი ქრისტესთვის მოწმობის გამო მხეცთაგან შესაჭმელად. იგი წაიყვანეს ასიის გავლით ყველაზე უსაფრთხო დაცვის თანხლებით; და იმ დიოცეზებს, რომელთა ქალაქებსაც გაივლიდა, საუბრებითა და შეგონებებით განამტკიცებდა, რომ, პირველ რიგში, განსაკუთრებით თავი დაეცვათ მწვალებლობებისაგან, რომლებმაც მაშინ პირველად წამოყვეს თავი და შეაგონებდა, რომ მყარად ეპყრათ მოციქულთა გადმოცემა, რაც მიაჩნდა, რომ უსაფრთხოების გამო აუცილებელი იყო მათი წერილობით აღბეჭდვა. ამგვარად, როდესაც ჩავიდა სმირნაში, სადაც პოლიკარპე იმყოფებოდა, ეფესოში ეკლესიას მიწერა ერთი ეპისტოლე, რომელშიც მოიხსენიებს მის მწყემსს ონისიმეს, მეორე კი – მაგნეზიაში მეანდრეზე (აქაც კვლავ ახსენებს ეპისკოპოს დამასს), სხვა კი – ტრალეში ეკლესიას, რომლის მეთაური, როგორც მოგვითხრობს, იმ დროს იყო პოლიბიოსი71. მათ გარდა რომაელთა ეკლესიასაც წერს, რომელსაც თხოვნას უგზავნის, რომ არ უშუამდგომლონ და წამების მისთვის საწადელი სახეობა არ გამოსტაცონ. ამ სიტყვებიდან ზემოთქმულთა საჩვენებლად ღირს, რომ გადმოიცეს ყველაზე მცირე ამონარიდი. სიტყვასიტყვით წერს შემდეგნაირად: “სირიიდან რომამდე ვებრძვი მხეცებს მიწისა და ზღვის გავლით, ღამით და დღისით, მიჯაჭვული ვარ ათ “ლეოპარდზე” (რაც არის ჯარისკაცთა რაზმი), რომლებსაც თუ კარგად მოეპყრობი, უარესები ხდებიან, მათი უსამართლო საქციელებით უფრო განვისწავლები, “მაგრამ ამით არ ვარ გამართლებული” (1 კორ. 4, 4). ვესწრაფი ჩემთვის გამზადებულ მხეცებს, ვლოცულობ კიდევაც, რომ ჩემთვის სწრაფი აღმოჩდნენ. მათ მოვეალერსები კიდევაც, სწრაფად რომ შემჭამონ, და რომ არ მოხდეს ისე, როგორც ზოგიერთს არ შეეხო შეშინებული [მხეცი]. მაგრამ თუ არ მოისურვებენ, მე ვაიძულებ. ჩემთვის წადით დათმობაზე. მე ვიცი რა მომიტანს სარგებელს, ახლა ვიწყებ დამოწაფებას. არაფერი მშურს არც ხილულთა არც უხილავთა, რათა შევხვდე იესო ქრისტეს. დე, მოვიდეს ჩემზე ცეცხლი, ჯვარი, მხეცთა თავდასხმა, ძვლების გაბნევა, ასოების მოკვეთა, მთელი სხეულის დამტვრევა, ეშმაკის სატანჯველები, ოღონდ შევხვდე იესო ქრისტეს!”72
და ეს ზემოხსენებული ქალაქიდან მიწერა დასახელებულ ეკლესიებს. უკვე სმირნის გარეთ მყოფი, ტროადადან ფილადელფიაში მყოფთ ესაუბრება წერილის მეშვეობით, ასევე სმირნელთა ეკლესიასაც და პირადად მათ წინამძღვარს პოლიკარპეს, ვისაც როგორც სამოციქულო კაცს ძალიან კარგად იცნობდა; და მას, როგორც ნამდვილად კეთილ მწყემსს, აბარებს ანტიოქიის სამწყსოს, და სთხოვს მასზე გულმოდგინედ ზრუნვას. სმირნელებს კი წერს და, არ ვიცი საიდან მოაქვს ეს სიტყვები, ქრისტეს შესახებ გადმოცემს: “მე კი ვიცი და მწამს იგი აღდგომის შემდეგაც ხორცით მყოფი. და როდესაც იგი პეტრესთან მყოფებთან მივიდა, უთხრა მათ: “აიღეთ, გამსინჯეთ მე და ნახეთ, რომ არ ვარ უსხეულო მოჩვენება”. და დაუყოვნებლივ გასინჯეს იგი და იწამეს”73.
მისი მოწამეობა იცოდა ირინეოსმაც, მის ეპისტოლეებს მოიხსენიებს და ამბობს შემდეგს: “როგორც ამბობს ერთი ჩვენიანი, ვისაც მიესაჯა ღვთისადმი მოწმობის გამო მხეცებთან მიგდება, “ღვთის ხორბალი ვარ და მხეცთა კბილებით დავიფქვი, რათა გავხდე წმინდა პური”74.
პოლიკარპეც მოიხსენიებს ამავე ამბებს მის გავრცელებულ ეპისტოლეში ფილიპელთა მიმართ, როდესაც ამბობს ამ სიტყვებს: “მოგიწოდებთ ყველა თქვენგანს, დაემორჩილოთ და იწვრთნებოდეთ მთელი მოთმინებით, რაც თქვენი თვალებით ნახეთ არა მხოლოდ ნეტარ ეგნატეში, რუფუსსა და ზოსიმეში, არამედ სხვა თქვენთაგანშიც, და თვით პავლეშიც და სხვა მოციქულებშიც; გწამდეთ, რომ ყველა ისინი “ამაოდ არ დარბოდნენ” (ფილ. 2, 16; გალ. 2, 2), არამედ რწმენითა და სამართლიანობით, და რომ “მათთვის გამზადებულ ადგილას” იმყოფებიან უფალთან, რომელსაც თანაევნენ კიდევაც. რადგან შეიყვარეს არა ახლანდელი საუკუნე, არამედ ჩვენს გამო მოკლული და ღვთის მიერ აღმდგარი”. შემდეგ აგრძელებს: “თქვენ და ეგნატემაც მომწერეთ, რომ თუკი ვინმე წავიდოდა სირიაში, თქვენი წერილებიც წაეღო. რასაც ან მე გავაკეთებ, თუკი ხელსაყრელი დრო მექნება, ანდა გავგზავნი ვინმეს, ვინც თქვენი მაცნეც იქნება. ეგნატეს ეპისტოლეები, მის მიერ ჩემთვის გამოგზავნილი და სხვებიც, რომლებიც ჩვენთან გვქონდა, გამოგიგზავნეთ თქვენ, როგორც მოითხოვეთ. ესენი ერთვის ამ ეპისტოლეს, რომელთაგან შეძლებთ დიდი სარგებლის მიღებას. რადგან შეიცავენ რწმენას, მოთმინებასა და მთელ აღშენებას, რაც შეეფერება ჩვენს უფალს”75. ასეთია ეგნატესთან დაკავშირებით [გავრცელებული] ამბავი; მის შემდეგ ანტიოქიის ეპისკოპოსობა იმემკვიდრა ჰეროსმა76.
შენიშვნები
70 – მღვდელ-მოწამე ეგნატე ღმერთშემოსილი – ანტიოქიის ეპისკოპოსი (67‑107 წწ.). შემორჩენილია წმ. ეგნატეს შვიდი ეპისტოლე: ეფესელთა მიმართ, მაგნეზიელთა მიმართ, ტრალისელთა მიმართ, სმირნელთა მიმართ, ფილადელფიელთა მიმართ, წმ. პოლიკარპე სმირნელის მიმართ, რომაელთა მიმართ ძველი ქართული წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ თარგმნილი ვრცელი რედაქცია იხ. ”საქართველოს ეკლესიის კალენდარი” 1988 წ.; ახალ ქართულად პროფესსორ ედიშერ ჭელიძის მიერ თარგმნილი ეპისტოლე “რომაელთა მიმართ” იხ. ჟურნალი “ჯვარი ვაზისა” № 5.
71 – ონისიმე – ეფესოს ეპისკოპოსი (I ს-ის ბოლო). წმ. ეგნატე მას უწოდებს “გამოუთქმელი სიყვარულის კაცს” (იქვე, გვ. 102).
დამასი – მაგნეზიის ეპისკოპოსი. მაგნესიელთა მიმართ ეპისტოლეში იგი იწოდება “ღვთივმშვენიერად” (იქვე, გვ. 111). წმ. ეგნატე განსაკუთრებით შეაგონებს, რომ დაემორჩილონ მათ ეპისკოპოსს, მიუხედავად “მისი გარეგნული ახალგაზრდობისა” (იქვე, გვ. 112).
პოლიბიოსი – ტრალისიის ეპისკოპოსი. წმ. ეგნატეს შეხვდა სმირნაში. ტრალისელთა მიმართ ეპისტოლის მთავარი თემა არის გნოსტიკოსთა ერესთან დაპირისპირება.
72 – იქვე, გვ. 124-125.
73 – იქვე, გვ. 135.
74 – იქვე, გვ. 124.
75 – იქვე, გვ. 154, 156.
76 – წმ. ეგნატე ანტიოქიელის მემკვიდრე იყო არა ეროტი, არამედ ჰერონი (107-130 წწ.). მის შემდეგ ანტიოქიის ეპისკოპოსი იყო კორნელიუსი (130-144 წწ.) და მხოლოდ მის შემდეგ იყო ეროტი (144-169 წწ.).
XXXVII იმ დროს სახელგანთქმული მოციქულების შესახებ
იმ დროს გაბრწყინებულთა შორის აგრეთვე იყო კოდრატოსიც77, რომელიც, როგორც გადმოცემა გვამცნობს, ფილიპეს ასულებთან ერთად წინასწარმეტყველური მადლით გამოირჩეოდა. მათ გარდა იმ დროს ცნობილი იყო სხვა მრავალიც და ეპყრათ მოციქულთა მონაცვლეობის პირველი რიგი. მათ, ესოდენ დიდი ადამიანების ღვთიშვენიერმა მოწაფეებმა დააშენეს ყველა ადგილზე მოციქულების მიერ ეკლესიებისთვის ჩაყრილი საძირკველზე; მეტად განავრცეს ქადაგება და ცათა სასუფევლის მაცხოვნებელი თესლები მთელ მსოფლიოში ფართოდ მიმოაბნიეს. მოწაფეთა უმრავლესობას ფილოსოფიისადმი უძლიერესი ტრფიალი ღვთის სიტყვისაგან აღებეჭდათ სულში. მათ პირველ რიგში აღასრულეს მაცხოვრის ბრძანება, გაჭირვებულებს გაუნაწილეს ქონება, შემდეგ შეუდგნენ მოგზაურობას და აღასრულებდნენ მახარებელთა საქმეს; ეშურებოდნენ, ექადაგათ ყველასათვის, ვისაც ჯერ არ მოესმინათ რწმენის სიტყვა და გადაეცათ საღვთო მახარებლების წერილი. ისინი ზოგიერთ უცხო ადგილებში რწმენას მხოლოდ საძირკველს უყრიდნენ, მწყემსებად ნიშნავდნენ სხვებს და მათ ავალებდნენ, ეზრუნათ ახლადმოქცეულებზე, და თვითონ კვლავ სხვა ქვეყნებსა და ხალხებში გადადიოდნენ ღვთის მადლისა და თანამოქმედების შეწევნით, რადგანაც მაშინ ღვთის სულისგან მათი მეშვეობით ჯერ კიდევ მოქმედებდა მრავალი სასწაულებრივი ძალა, ისე რომ პირველივე მოსმენისაგან ადამიანების სიმრავლე პირდაპირ ერთბაშად მოწადინებული თავიანთ სულებში იწყნარებდა ყოვლიერების შემოქმედისადმი კეთილმსახურებას.
ჩვენთვის შეუძლებელია ყველა მათგანის სახელებით ჩამოთვლა, რომლებიც მოციქულთა პირველი მონაცვლეობის მიხედვით ოდესმე გამხდარა მსოფლიოს ეკლესიებში მწყემსი, ან მახარებელი, ამიტომ გონივრულია, წერილობით მათი მხოლოდ ის სახელები მოვიხსენიოთ, რომლებიც გადმოცემამ მოიტანა ჩვენამდე სამოციქულო მოძღვრების ჩანაწერების მეშვეობით.
შენიშვნები
77 – კოდრატე მოციქული – 70 მოციქულთაგანი (ნეტ. იერონიმეს მოწმობით, მოციქულთა მოწაფე). ათენის ეპისკოპოსი. 126 წ. დაწერა აპოლოგია ქრისტიანობის დასაცავად, რომლის ფრაგმენტი ჩვენამდე მოღწეულია ევსების “ეკლესიის ისტორიაში” (IV, 3). კოდრატოსის შესახებ იხ.: ”სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა”, II ტ.
XXXVIII კლიმენტის ეპისტოლესა და მასზე მცდარად მიკუთვნებულთა შესახებ
ასეთი ჩანაწერები იყო, რა თქმა უნდა, ეგნატეს ეპისტოლეები, რომლებიც ზემოთ ჩამოვთვალეთ, კლიმენტის საყოველთაოდ აღიარებული ეპისტოლე, რომელიც რომაელთა ეკლესიის სახელით მისწერა კორინთელთა ეკლესიას, და რომელშიც გადმოცემულია ებრაელთა მიმართ ეპისტოლისათვის დამახასიათებელი მრავალი აზრი. იქიდან ახდენს ზოგიერთი ადგილის სიტყვასიტყვით გადმოცემას, უცხადესად აჩვენებს, რომ ის ნაწერები ახალი შექმნილი არ არის, რის გამოც გონივრულია მისი აღნუსხვა მოციქულის დანარჩენ ნაწერებთან ერთად. რადგან პავლე ებრაელებს წერილობით მშოლიური ენის მეშვეობის ესაუბრებოდა, ზოგი ამბობს, რომ ლუკა მახარებელმა, ზოგი კი, – რომ თვითონ კლიმენტიმ თარგმნა ეს წერილი; რაც ალბათ უფრო შეეფერება ჭეშმარიტებას კლიმენტის ეპისტოლესა და ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში შემორჩენილი სტილის მსგავსების გამო და ასევე თითოეულ ნაწერში აზრთა არც თუ დიდი სხვაობის გამო.
ცნობილია, რომ კლიმენტის მიეწერება მეორე ეპისტოლეც, მაგრამ არ ვიცით, პირველის მსგავსად ისიც თუ არის აღიარებული; რადგან არც ის ვიცით, ძველები თუ იყენებდნენ მას. ზოგიერთებმა აგრეთვე სხვა მრავალსიტყვიანი და ვრცელი ნაწერები გუშინ და გუშინწინ წარმოაჩინეს როგორც მის მიერ დაწერილი, რომელიც პეტრესა და აპიონის დიალოგებს შეიცავენ, რომელთა ხსენება სრულიად არ არის ძველთაგან ვინმესთან, რადგან არც სამოციქულო მართლმადიდებლობის უზადო ხასიათი აქვს შენარჩუნებული.
XXXIX პაპიასის თხზულებათა შესახებ
ამრიგად, გაგაცანით კლიმენტის აღიარებული ნაწერი, აგრეთვე ითქვა ეგნატესა და პოლიკარპეს ნაწერებზე; პაპიასის ნაწერებიც რიცხვით ხუთი არის ცნობილი, რომლის სათაურია “უფლის გამონათქვამების განმარტება”. მათ ირინეოსიც მოიხსენიებს როგორც მის ერთადერთ ნაწერთა შესახებ და ასე ამბობს: „ამას პაპიასიც, იოანეს მსმენელი, ხოლო პოლიკარპეს მეგობარი, ძველი კაცი, დაამოწმებს წერილობით თავის მეოთხე წიგნში. რადგან მან შეადგინა ხუთი წიგნი”78. ამას ამბობს ირინეოსი. თვითონ პაპიასი კი მისი თხზულებების წინასიტყვაობის მიხედვით არ ჩანს, რომ არის წმინდა მოციქულების მსმენელი და თვითმხილველი, მაგრამ გვამცნობს, რომ რწმენის საფუძვლები მათი ნაცნობებისაგან მიიღო. იგი ამბობს შემდეგს: “უყოყმანოდ დავურთავ განმარტებებს, რაც კი ოდესღაც კარგად შემისწავლია პრესვიტერებისაგან და კარგად დამიმახსოვრებია, რადგან დარწმუნებული ვარ მათ ჭეშმარიტებაში. მრავალთა მსგავსად მრავლის მთქმელებს არ შევხარი, არამედ ჭეშმარიტების მასწავლებლებს; არც სხვათა მცნებების გამმეორებლებს, არამედ მათ, რომლებიც გადმოსცემენ უფლისგან მიღებულ რწმენას, რაც თვით ჭეშმარიტებიდან მომდინარეობს. ხოლო თუ საიდანმე მოვა ვინმე მიმდევარი ხუცესთა, გამოვკითხავ პრესვიტერების სიტყვებს, რა თქვა ანდრიამ, ან პეტრემ, ფილიპემ ან თომამ, ან იაკობმა, ან იოანემ, ან მათემ, ან უფლის სხვა რომელიმე მოწაფემ, რა თქვეს არისტიონმა და იოანე პრესვიტერმა79, უფლის მოწაფეებმა. რადგან არა იმდენად წიგნებისგან მივიღე შეწევნა, რამდენადაც ცოცხალი და შემონახული ხმის სიტყვებისაგან”.
აქ აღსანიშნავია ის, რომ იგი ორჯერ ახსენებს იოანეს სახელს, რომელთაგან პირველს პეტრესთან, იაკობთან, მათესთან და დანარჩენ მოციქულებთან ერთად ჩამოთვლის, აშკარად მახარებელს გულისხმობს, მეორე იოანეს კი, წყვეტს რა სიტყვას, მოციქულთა რიცხვის გარეთ სხვებთან ერთად დააწესებს, მის წინ არისტიონს აყენებს და აშკარად უწოდებს მას პრესვიტერს. მათი მეშვეობით წარმოჩნდება მათი ისტორიის ჭეშმარიტება, რომლებიც ამბობდნენ, რომ ასიაში იყო ორი ერთნაირი სახელის მქონე პიროვნება და ეფესოშიც ორი საფლავია, თითოეულს ახლაც ჯერ კიდევ მიეწერება იოანეს სახელი. აუცილებელია, ამ ცნობას ყურადღება მივაქციოთ, რადგან სავარაუდოა, რომ მეორემ (თუ ვინმე არ ისურვებს პირველს) იხილა გამოცხადება, რომელიც იოანეს სახელით არის ცნობილი. ახლაც ჩვენს მიერ ხსენებული პაპიასი აღიარებს, რომ მოციქულთა სიტყვები მათ მიმდევართაგან მიიღო, იგი თავის თავზე ამბობს, რომ იყო არისტიონისა და იოანე ხუცესის უშუალო მსმენელი. თავის ნაწერებში მათ ხშირად მოიხსენიებს სახელებით და ასევე მათ გადმოცემებსაც. ესეც არ თქმულა ჩვენს მიერ უსარგებლოდ. ღირსია, პაპიასის გადმოცემულ სიტყვებს დავურთოთ მისი სხვა სიტყვებიც, რომელთა მეშვეობით მოგვითხრობს რაღაც სასწაულებს და სხვა რამეებსაც როგორც მისდამი გადმოცემულს. ზემოთ ვაჩვენეთ, რომ ფილიპე მოციქული თავის ასულებთან ერთად ჰიეროპოლში ცხოვრობდა, ხოლო ახლა უნდა ვაჩვენოთ, რომ იმავე დროს მყოფი პაპიასი ახსენებს ფილიპეს ასულების მიერ მისთვის მოყოლილ ამბავს. რადგან მოგვითხრობს მის დროს მომხდარ მოცვალებულის აღგომას და შემდეგ კვლავ სხვა სასწაულს, ბარსაბად წოდებული იუსტუსის გარშემო მომხდარს, თუ როგორ დალია მან შხამიანი წამალი და არაფერი უსიამოვნო გრძნობა არ გაჩენია უფლის მადლის გამო. ეს იუსტუსი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ წმინდა მოციქულებმა მატათასთან ერთად დააყენეს და ილოცეს გამცემი იუდას ნაცვლად მათი რიცხვის შემავსებელი წილისათვის, რასაც “საქმეების” წერილი მოგვითხრობს შემდეგი სახით: “და დააყენეს ორი, იოსები ბარსაბად წოდებული, რომელსაც ეწოდა იუსტუსი და მატათა, ილოცეს და თქვეს” (საქმე. 1, 23-24)80. იგივე მწერალი მოგვითხრობს სხვასაც, როგორც დაუწერელი გადმოცემით მასთან მოღწეულს, მაცხოვრის უცხო რამ იგავებსა და მის სწავლებებს, და სხვა რამ უფრო ზღაპრულ ამბებს. მათ შორის იგი ამბობს, რომ მკვდართა აღდგომის შემდეგ იქნება ათასი წელი, რომლის გამავლობაშიც ქრისტეს სამეფო ხორციელად დამყარდება ამავე მიწაზე. ვფიქრობ, მოციქულთა თხრობა შერყვნილი სახით მიიღო, მათგან იგავებით საიდუმლოდ ნათქვამი ვერ გაიგო. რადგან გონებით არც ისე ძლიერი ჩანს, როგორც შეიძლება, ვიმსჯელოთ მისი თხზულებებიდან. თუმცა, შემდეგ ამგვარი შეხედულების მიზეზი გახდა ესოდენ მრავალი საეკლესიო მწერლისათვის, რომლებიც ამ კაცის სიძველეს ეყრდნობოდნენ; როგორც ჩანს, ირინეოსი და სხვებიც მსგავს აზრებს იზიარებდნენ.
იმავე ნაწერში გადმოცემს ზემოაღნიშნული არისტიონის მიერ უფლის სიტყვების სხვაგვარ თხრობასაც და იოანე ხუცესის გადმოცემებსაც. მათზე მივუთითებთ სწავლისმოყვარეთ. ახლა აუცილებლად უნდა დავურთოთ მისი ზემოთ წარმოდგენილი სიტყვები, რაც მარკოზ მახარებლის შესახებ დაწერა: “და პრესვიტერი ამბობდა, რომ მარკოზი გახდა პეტრეს განმმარტებელი. რასაც ის იხსენებდა, უფლის მიერ ნათქვამსა თუ ნაქმნარს, ეს იწერდა ზედმიწევნით, თუმცა მოუწესრიგებლად. რადგან არც სმენია უფლის, არც მას გაჰყოლია, მაგრამ ბოლოს, როგორც ამბობენ, გაყვა პეტრეს, ვინც ასწავლიდა ისე, როგორც საჭიროება მოითხოვდა, მაგრამ არ აწესრიგებდა უფლის გამონათქვამებს. ასე რომ, მარკოზი არაფერში შემცდარა, ისე წერდა, როგორც იხსენებდა. რადგან ერთი რამ განიზრახა, რომ, რაც მოისმინა, იქიდან არაფერი გამოეტოვებია, არც რაიმე ეცრუა მათში”. ამგვარად ამას მოგვითხრობს პაპიასი მარკოზის შესახებ, მათეს შესახებ კი ამბობს: “ამრიგად, მათემ ებრაულ ენაზე შეადგინა გამონათქვამები, ხოლო თითოეულმა ისინი განმარტა, როგორც შეეძლო”.
მას გამოყენებული აქვს მოწმობები იოანეს პირველი ეპისტოლიდან და მსგავსადვე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, აგრეთვე გადმოსცა მრავალი ცოდვისათვის უფლის მიერ დადანაშაულებულ ქალთა შესახებ ისტორიაც, რასაც შეიცავს ებრაელთა მიხედვით სახარება. და გადმოცემისათვის ამის დართვა ჩვენს მიერ აუცილებლად იქნა მიჩნეული.
შენიშვნები
78 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, V, 33, 4.
79 – არისტიონი – უფლის მოწაფე, სმირნის ეპისკოპოსი.
ხუცესი იოანე – მოციქულთა მოწაფე. მის შესახებ ცნობები დაცულია მხოლოდ პაპიასის თხზულების ფრაგმენტში, რომელსაც იმოწმებს ევსევი. ზოგიერთი პროტესტანტი ისტორიკოსების აზრით, პრესვიტერი იოანე არის ავტორი სახარებისა, ეპისტოლისა და გამოცხადებისა, რომლებიც ცნობილია მოციქულ იოანე ღვთისმეტყველის სახელით. მაგრამ ამ მოსაზრებამ ვერ ჰპოვა ფართო გავრცელება როგორც საეკლესიო გადმოცემის საწინააღმდეგომ და მეცნიერულად დაუსაბუთებელმა.
80 – მოციქული იუსტუსი – 70 მოციქულთაგანი, ელევთეროპოლისის ეპისკოპოსი. წილად ხვდა მოწამეობრივი აღსასრული.
ევსევი კესარიელი (263-340) „საეკლესიო ისტორია“ - წიგნი IV, V, VI
ევსევი კესარიელი (263-340) „საეკლესიო ისტორია“ წიგნი VII, VIII, IX, X
წიგნი II
ეს წიგნი ჩვენ შევადგინეთ კლიმენტის, ტერტულიანეს, იოსებისა და ფილონის თხზულებებზე დაყრდნობით.
I ქრისტეს ამაღლების შემდეგ მოციქულთა ცხოვრების შესახებ
პირველი იყო მატათა, ვისაც წილად ხვდა მოციქულობა მოღალატე იუდას ნაცვლად; როგორც იქნა განმარტებული, იგი იყო ერთ-ერთი უფლის მოწაფეთაგან. ლოცვითა და მოციქულთა ხელთდასხმით თემის მომსახურებისათვის განწესებულ იქნენ კაცნი, რიცხვით შვიდი, და მათ შორის სტეფანეც. იგი უფლის შემდეგ პირველი იყო ხელთდასხმასთან (როგორც ამისთვის წარდგენილი) ერთად ასევე იმით, რომ უფლის მკვლელთა მიერ ქვებით იქნა მოკლული; და ამით პირველმა მიიღო მისი სახელის შესატყვისი ღირსეულად გამარჯვებული ქრისტეს მოწამეთა გვირგვინი.1
შენიშვნები
II როგორ შეძრა ტიბერიუსი პილატესგან ქრისტეს შესახებ ამბის გაგებამ
როდესაც ჩვენი მაცხოვრის აღდგომა და ცად ამაღლება უკვე მრავალთათვის ცნობილი იყო და ძველი მიღებული ჩვეულებებით ხალხთა მმართველები მათთან მომხდარ ახალ ამბებს აუწყებდნენ იმპერიის ხელისუფლების მპყრობელს, რათა მომხდართაგან არაფერი არ გამოპარვოდა მას, პილატემ იმპერატორ ტიბერიუსს შეატყობინა უკვე მთელ პალესტინაში ყველასათვის ცნობილი ამბები ჩვენი მაცხოვრის იესოს მკვდრეთით აღდგომის შესახებ, ასევე მისი სასწაულების შესახებ გაგებული სხვა ამბები, ის, რომ მისი მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ უკვე როგორც ღმერთის ისე სწამდათ მისი. ამბობენ, ტიბერიუსმა სენატში მიიტანა ეს ამბავი, რომელმაც იგი უარყო, მიიჩნია, რომ ვიდრე ეს ამბავი გადამოწმებული არ იყო, ძველი კანონის თანახმად სხვაგვარად ვერ შერაცხდნენ ღმერთად, თუ არა სენატის კენჭისყრითა და დადგენილებით. ჭეშმარიტება კი ის არის, რომ ღვთის მაცხოვნებელი უწყების მოძღვრებას არ სჭირდება ადამიანთაგან გადაწყვეტილების მიღება და განმტკიცება. როდესაც რომაელთა სათათბირომ უარყო ჩვენი მაცხოვრის შესახებ უწყებული სიტყვა, ტიბერიუსმა არ უარყო პირვანდელი აზრი და ქრისტეს შესახებ არაფერი უჯერო არ განუზრახავს.
შენიშვნები
III როგორ გავრცელდა მცირე დროის განმავლობაში მთელს ქვეყნიერებაზე სიტყვა ქრისტეს შესახებ
ამრიგად, ციური ძალითა და შეწევნით პირდაპირ, როგორც რამ მზის სხივმა მაცხოვნებელმა სიტყვამ მთელი მსოფლიო გააბრწყინა. მეყსეულად, საღვთო წერილის თანახმად, ღვთივშთაგონებულ მახარებელთა და მოციქულთა “ხმა მთელ დედამიწაზე გაისმა და მსოფლიოს საზღვრებამდე – მათი სიტყვები” (ფს. 18,5). ყველა ქალაქსა და სოფელში აღიმართა საფქვავი დოლაბის მსგავსად ათასობით ადამიანით გავსებული ეკლესიები. ისინი წინაპართა მემკვიდრეობით და თავდაპირველი ცთომილების ძველი სენით ეშმაკეული კერპებისგან სულით შებორკილნი ქრისტეს ძალის მიერ მისი მოწაფეების მოძღვრებითა და ამასთან ერთად სასწაულმოქმედების მეშვეობით როგორც რამ საშინელი ბატონობისაგან განთავისუფლებულნი და უმძიმესი საპყრობილეებიდან გამოსხნილნი უკუაგდებდნენ ყოველგვარ ეშმაკეულ მრავალღმერთიანობას და მხოლოდ ერთი ღმერთის, ყოველთა შემოქმედის არსებობას აღიარებდნენ, და თვით მას ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობის კანონებით იმ საღვთო და კეთილგონივრული მსახურების მეშვეობით პატივს მიაგებდნენ, რაც ჩვენმა მაცხოვარმა მიმოაბნია ადამიანთა ცხოვრებაში. მაგრამ, როდესაც ღვთის მადლი უკვე დანარჩენ ხალხებშიც გავრცელდა, და პირველად პალესტინის კესარიაში კორნელიუსმა5 მთელ თავის სახლთან ერთად საღვთო გამოცხადებითა და პეტრეს მსახურებით მიიღო ქრისტესადმი რწმენა, და ასევე სხვა უამრავმა ანტიოქიის ბერძენმა, რომელსაც სტეფანეს დევნულების დროს გაფანტულებმა უქადაგეს; მეყსეულად აყვავდა და აივსო ანტიოქიის ეკლესია. იმ დროს იყო, რომ ესოდენ მრავალი წინასწარმეტყველი იმყოფებოდა იქ იერუსალიმიდან [ჩამოსული] და მათთან ერთად ბარნაბაცა და პავლეც, და სხვა მრავალი ძმაც, – როდესაც ქრისტიანთა სახელი პირველად იქ აღმოცენდა, როგორც წყლით ჭარბი და უხვი წყარო. აგაბოსმაც, მათთან მყოფ წინასწარმეტყველთაგან ერთ-ერთმა, მომავალი შიმშილობის შესახებ იწინასწარმეტყველა, პავლეც და ბარნაბაც გაიგზავნა მსახურებაში ძმების დასახმარებლად.6
შენიშვნები
IV ტიბერიუსის შემდეგ გაიუსმა როგორ ჩააბარა აგრიპას იუდეველთა სამეფო, ხოლო ჰეროდეს მიუსაჯა სამუდამო გადასახლება
ტიბერიუსი აღესრულა დაახლოებით ოცდაექვსწლიანი მეფობის შემდეგ და მმართველობა გაიუსმა7 მიიღო, რომელმაც იუდეველთა მთავრობის სამეფო გვირგვინი მაშინვე აგრიპას დაადგა თავს;8 მან იგი ფილიპესა და ლისანიას ტეტრარქიების მეფედ დანიშნა, ამას გარდა მცირე ხნის შემდეგ მას ჰეროდეს ტეტრარქიაც გადაეცა. ჰეროდეს (იგი იყო მაცხოვრის ვნების ჟამს) კი მრავალი ბრალდების გამო ცოლთან, ჰეროდიადასთან, ერთად სამუდამო განდევნა მიუსაჯა. ამის მოწმეც არის იოსები.
შენიშვნები
7 – გაიუს კალიგულა – რომის იმპერატორი (37-41 წწ.).
შენიშვნები
VI რამდენმა უბედურებამ მოიყარა თავი იუდეველებზე ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ
ტიბერიუსის აღსასრულის შემდეგ კი გაიუსის მიერ მმართველობის მიღებისას, მრავალი სხვა რამითაც შეურაცხყო მრავალი, განსაკუთრებით კი იუდეველთა მთელ ერს მიაყენა არა მცირედი ზიანი; რაც დასასწავლად მოკლედ არის გადმოცემული მისი ნაშრომებით, რომლებშიც სიტყვასიტყვით ამას წერს:
შენიშვნები
VII როგორ მოიკლა თავი პილატემ
უნდა ვიცოდეთ ისიც, რომ თვით ის მაცხოვრის დროს მყოფი პილატე, ისეთ უბედურებაში ჩავარდა გაიუსის დროს, ვისი მოღვაწეობის პერიოდიც აღვწერეთ, რომ იძულებული გახდა თავისი თავის მკვლელი და თავისი თავის საკუთარი ხელით დამსჯელი გამხდარიყო. საფიქრებელია, რომ ღვთის სამართალი მას არცთუ დიდი ხნის შემდეგ მოევლინა. ამავეს მოგვითხრობენ ბერძენთა ოლიმპიადების ჟამიდან ჟამამდე მომხდარი ამბების აღმწერები.
VIII კლავდიუსის დროინდელი შიმშილობის შესახებ
მაგრამ გაიუსს სრული ოთხი წელიწადი არ ეპყრა ძალაუფლება და კლავდიუსმა შეცვალა იმპერატორის ადგილზე;17 რომლის დროსაც შიმშილობა დააწვა მსოფლიოს (ეს ჩვენი მოძღვრებისაგან შორს მდგომმა მწერლებმა თავიანთი ისტორიებით გადმოსცეს) და აღსრულდა “მოციქულთა საქმეების” თანახმად მთელ მსოფლიოში მომავალი შიმშილობის შესახებ წინასწარმეტყველ აგაბოსის წინასწარი უწყება. ლუკა აღნიშნავს რა “საქმეებში” კლავდიუსის დროინდელ შიმშილობას, ასევე მოგვითხრობს, თუ როგორ გაუგზავნეს ანტიოქიის ძმებმა, თითოეულმა შესაძლებლობების მიხედვით, პავლესა და ბარნაბას ხელით იუდეაში მყოფთ, და დასძენს:
შენიშვნები
IX იაკობ მოციქულის მოწამეობა
“იმ დროს, ცხადია, კლავდიუსის დროს, ჰეროდე მეფემ ხელი აღმართა ეკლესიის ზოგიერთ პირზე ბოროტების საქმნელად, მახვილით მოკლა იოანეს ძმა იაკობი” (საქმე. 12,1-2). ამ იაკობის შესახებ მოსახსენებლად კლიმენტი “პიპოტიპოსების” მეშვიდე წიგნში როგორც მის წინაპართა გადმოცემით გვაუწყებს ამბავს, რომ მან, ვისაც შეყავდა იგი სამსჯავროში, როდესაც იხილა მისი დამოწმება, შეძრულ იქნა და აღიარა, რომ თვითონაც ქრისტიანი იყო. იგი ამბობს: “ამგვარად, ორივე წაიყვანეს, და მან იაკობისგან შენდობა ითხოვა; მან კი მცირე ხანს უყურა და უთხრა, “მშვიდობა შენდა”, და ეამბორა მას. ასე ორივეს ერთად მოკვეთეს თავი”. როგორც საღვთო წერილი ამბობს, მაშინ იხილა რა ჰეროდემ, რომ იაკობის დაღუპვით აამა იუდეველებს, მიადგა პეტრეს, საპყრობილეში გადასცა და, ალბათ, მასაც მოკლავდა რომ არა საღვთო გამოცხადებით მასთან ანგელოზის მოვლინება. სასწაულებრივად განთავისუფლდა ბორკილებისაგან და გაშვებულ იქნა ქადაგების მსახურებისათვის. პეტრესთან დაკავშირებით ასეთი განგებულება იყო (შდრ. საქმე. 12,8-17).
X როგორ დაუყოვნებლივ იგრძნო ღვთის სასჯელი აგრიპამ, იგივე ჰეროდემ, რომელიც დევნიდა მოციქულებს
მეფის მიერ მოციქულთა წინააღმდეგ განზრახულ საქმეებზე პასუხს არ დაუყოვნებია, მყისვე მოევლინა მას საღვთო სამართლიანობის შურისმგებელი მსახური. როგორც “საქმეთა” წიგნი მოგვითხრობს, მოციქულთა დევნის შემდეგ მაშინათვე, როდესაც იგი კესარიაში გაემგზავრა იქ დღესასწაულის აღნიშვნის ბრწყინვალე დღეს და სამეფო ტანისამოსით გამშვენებული მისი სამსჯავრო სავარძლის წინ საჯაროდ სიტყვით გამოდიოდა; ხალხი კი ხოტბას შეასხამდა, რომ ეს ღვთის ხმა იყო და არა ადამიანის, როგორც წერილი მოგვითხრობს, მაშინვე სცა უფლის ანგელოზმა და მატლებით დაჭმულმა განუტევა სული. საკვირველია, რომ საღვთო წერილის ამ სასწაულს ეთანხმება იოსების ისტორიაც, რის მიხედვითაც ცხადია, რომ ჭეშმარიტებას დაამოწმებს “სიძველეების” მეცხრამეტე წიგნში, სადაც ამ საკვირველებას შემდეგი სიტყვებით მოგვითხრობს:
შენიშვნები
XI თევდა გრძნეულის შესახებ
შემდეგ კი ლუკას “საქმეებში” შემოყავს გამალიელი. მოციქულთა შესახებ ძიებისას ამბობს, რომ ზემოაღნიშნულ დროს აღდგა თევდა, რომელიც ამბობდა, რომ რაღაცას წარმოადგენდა და რომელიც დაიღუპა; და ყველა, ვინც მას მისდევდა, გაიფანტა (საქმე. 5,34-36). მოდით, მის შესახებ ნათქვამიც შევადაროთ იოსების ნაწერს. მის ზემოხსენებულ ნაშრომში სიტყვასიტყვით მოგვითხრობს შემდეგს: “როდესაც იუდეველთა პროკურატორი იყო ფადუსი,20 ვიღაც მატყუარა კაცმა, სახელად თევდამ დაარწმუნა მრავალრიცხოვანი ბრბო, აეღო თავისი ქონება და გაყოლოდა მას მდინარე იორდანისკენ; ამბობდა, რომ წინასწარმეტყველი იყო, და ამბობდა, რომ სიტყვით შეძლებდა მდინარის გაყოფას და მათთვის ადვილად სავალი გზის გაკეთებას, და ამ სიტყვებით ბევრი გააცურა. ფადუსმა კი არ დაუშვა, რომ მათ თავიანთი უგუნურების შედეგი მოემკათ, და მათზე მიუშვა ცხენოსანი რაზმი, რომელიც მოულოდნელად დაესხა მათ თავს, მრავალი მოკლა, მრავალი კი ცოცხალი შეიპყრო, თვითონ თევდა კი ცოცხლად შეიპყრო, მოკვეთა თავი და იერუსალიმში შეიტანა”.21
შენიშვნები
შენიშვნები
XIII სვიმონ მოგვის შესახებ
მაგრამ როდესაც ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტესადმი რწმენა უკვე ყველა ადამიანს ჰქონდა მინიჭებული, ადამიანთა ხსნის მტერმა განიზრახა დედაქალაქის წინასწარ მიტაცება, იქ წარუძღვა ზემოხსენებულ სიმონს, შეეწია ჯადოქრული ხრიკებით და რომის მოსახლეობიდან მრავალი ადამიანი სიცრუით დაიპყრო. ეს გვიამბო მოციქულთა შემდეგ მცირე ხანში ჩვენს მოძღვრებაში გამშვენებულმა იუსტინემ,25 რომლის შესახებ შესაბამის ცნობებს ჯეროვნად გადმოგცემთ. იგი ანტონინუსის მიმართ ჩვენი დოგმატების დამცველ პირველ აპოლოგიაში ასე ამბოხ: “და უფლის ცად ამაღლების შემდეგ დემონებმა გამოიყვანეს ადამიანები, რომლებიც თავიანთ თავს ღმერთებს უწოდებდნენ, რომლებიც არათუ თქვენს მიერ არ იყვნენ დევნილი, არამედ პატივის ღირსიც შეიქნენ. კლავდიუს კეისრის დროს სიმონ სამარიტელი, წარმოშობით სოფლიდან სახელად გიტთონიდან, დემონთა ხელოვნებით თქვენს სატახტო ქალაქ რომში მაგიურ სასწაულებს იქმოდა, და თქვენ ღმერთად მიიჩნიეთ და ქანდაკებით როგორც ღმერთს პატივი მიაგეთ ტიბრის მდინარეზე ორ ხიდს შორის, რომელსაც აქვს წარწერა რომაულად: SIMONI DEO SANCTO, “რაც ნიშნავს, სიმონს, წმინდა ღმერთს”.26 და თითქმის ყველა სამარიტელი, ზოგიერთი სხვა ერებშიც, როგორც პირველ ღმერთს ისე აღიარებდა მას და თაყვანს სცემდა. ამბობდნენ ვიღაც ელენეზე, რომელიც იმ დროს მასთან ერთად დაეხეტებოდა, მანამდე კი “ფინიკიის ტვიროსში” გარყვნილების სახლში ცხოვრობდა, “რომ იყო მისი პირველი აზრი”.27
შენიშვნები
XIV პეტრე მოციქულის რომში ქადაგების შესახებ
სიკეთის მოძულე და ადამიანთა ცხონების დაბრკოლებაზე მზრუნველმა უკეთურმა ძალამ იმ დროს წინ გამოიყვანა ასეთ ბოროტებათა მამა და შემოქმედი სვიმონი, როგორც ჩვენი მაცხოვრის დიდი ღვთივშთაგონებული მოციქულების დიდი მოწინააღმდეგე. თუმცა, საღვთო და ზეციურმა მადლმა, რომელიც შეეწეოდა მის მსახურებს, მათი გამოცხადებითა და იქ მოსვლით უკეთურების აღგზნებული ცეცხლი სწრაფად ჩააქრო, მათი მეშვეობით დაამდაბლა და დასცა “ყველა მაღალი, ღვთის ცოდნის წინააღმდეგ აღმდგარი” (2 კორ. 10,5). ამიტომ არც სიმონის, არც სხვა მაშინ აღმოცენებული [წვალებლობის] მიერ მოწყობილი შეთქმულება არ მოღწეულა ამ მოციქულთა [მოღვაწეობის] დროს. რადგან ყველა დაამარცხა და დაძლია ჭეშმარიტების სინათლემ, თვით ღვთის სიტყვამ ღვთისგან ნათელი მოჰფინა ადამიანებს, როდესაც იგი დედამიწაზე იზრდებოდა და მის მოციქულებს შორის მკვიდრობდა. მაშინვე, როგორც კი საღვთო და სასწაულებრივი ბრწყინვალებისგან შეწუხდა ზემოხსენებული მოგვის გონების თვალები, როდესაც იგი პირველად იუდეაში სჩადიოდა უკეთურებას და მას წაასწრო პეტრე მოციქულმა, მან, დევნილმა უდიდესი ზღვის გაღმა აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ შეასრულა მოგზაურობა; იგი ფიქრობდა, რომ მხოლოდ ამგვარად იცხოვრებდა თავისი განზრახვის მიხედვით. იგი ჩავიდა რომაელთა ქალაქში. მას შეეწეოდა მასში დამკვიდრებული ძალა, ისე რომ მოკლე ხანში მისი მცდელობები წარმატებით დაგვირგვინდა და ქანდაკებაც აღუმართეს, როგორც ღმერთს პატივი მიაგეს. მაგრამ დიდხანს არ გაგრძელებულა წარმატება. მალევე იმავე კლავდიუსის მეფობის დროს ყოვლიერების ყოვლად კეთილმა და კაცთმოყვარე წინაგანგებამ ყველა დანარჩენ მოციქულთა შორის სათნოებით პირველს, ძლიერ და დიდ პეტრეს წარუძღვა რომისკენ სიცოცხლის ესოდენ [დიდი] გამანადგურებლის წინააღმდეგ. მან, როგორც ღვთის საუკეთესო მხედართმთავარმა, ღვთიური აბჯრით დაცულმა, გონებითი სინათლის ძვირფასი განძი აღმოსავლეთიდან დასავლეთში მაცხოვრებლებთან მოიტანა, ახარა თვით სინათლე, სულთა მხსნელი სიტყვა და ცათა სასუფევლის ქადაგება.
XV მარკოზ მახარებლის შესახებ
ამგვარად, როდესაც მათთან დამკვიდრდა ღვთის სიტყვა სიმონის ძალა მყისვე დაიშრიტა და გაქრა ამ კაცთან ერთად.
შენიშვნები
XVI როგორ უქადაგა მარკოზმა პირველად ეგვიპტეში მცხოვრებლებს ქრისტეს ცოდნა
ამბობენ, რომ ეს მარკოზი პირველად ეგვიპტეში იქნა გაგზავნილი იმ სახარების საქადაგებლად, რაც დაწერა, და პირველმა დაარსა ეკლესიები თვით ალექსანდრიაში.30 ამრიგად, პირველი მცდელობით იქ მორწმუნე კაცთა და ქალთა ესოდენი სიმრავლე შეიკრიბა, ესოდენ ფილოსოფიური და უმტკიცესი ასკეზით ცხოვრობდნენ, რომ ფილონმა აღწერის ღირსი გახადა მათი საქმიანობა და შეკრებები, ნადიმები და ცხოვრებისეული სხვა წეს-ჩვეულებები.31
შენიშვნები
XVII რას მოგვითხრობს ფილონი ეგვიპტელი ასკეტების შესახებ
გადმოცემით იგი კლავდიუსის დროს ჩავიდა რომში პეტრესთან სასაუბროდ, რომელიც მაშინ იქაურებს უქადაგებდა. და სულაც არ არის დაუჯერებელი, რომ ეს შეიძლებოდა მომხდარიყო, რადგან ის ნაწერიც, რაზეც ვსაუბრობთ, მოგვიანებით გარკვეული დროის შემდეგ მის მიერ ნაღვაწი, აშკარად შეიცავს დღემდე ჩვენამდე დაცულ საეკლესიო კანონებს. უფრო მეტიც, ჩვენი ასკეტების ცხოვრების განსაკუთრებით ზედმიწევნითი თხრობიდან ნათელია, რომ არამხოლოდ იცის, არამედ ღებულობს, აღმერთებს და განადიდებს მისი დროის მოციქულებრივ კაცებს, რომლებიც, როგორც ჩანს, წარმოშობით ებრაელები იყვნენ წარმომავლობით და ასე ძველთა უკიდურესად იუდაურ წეს-ჩვეულებათა უმრავლესობას იცავდნენ. პირველ რიგში გვპირდება, რომ არაფერში არ გავა ჭეშმარიტების გარეთ და თავისი მხრიდან საკუთარი გონების ნააზრევით არ დაუმატებს რაიმეს იმ თხრობას, რომელიც გადმოცემულია თხზულებაში სათაურით “მჭვრეტელობითი ცხოვრების ანუ მლოცველთა შესახებ”. ამბობს, რომ მათ ეწოდებათ ”თერაპევტები”, ხოლო მათთან მცხოვრებ ქალებს “თერაპევტიდები”, და ასახელებს ასეთი სახელწოდების მიზეზებს. ეს სახელი მათ ეწოდებათ ან იმიტომ რომ მათთან მოსულთა სულებს ვნებათა ბოროტებისაგან მკურნალთა მსგავსად ანთავისუფლებდნენ, მკურნალობდნენ და აჯანსაღებდნენ, ან კი ღვთის წმინდა და შეურყვნელი თაყვანისცემისა და მსახურების გამო. ამრიგად, ან თვით უწოდეს თავიანთ თავს ეს სახელი, სათანადოდ სახელდვეს რა ამ სახელით თავიანთი ცხოვრების წესი, ან კი სათავეში მყოფმა პირველებმა (იგულისხმება ქრისტიანები – მთარგ.) თავიანთ თავს ნამდვილად უწოდეს ეს, როდესაც ქრისტიანთა სახელი ჯერ არ იყო ყველგან ცნობილი, – ამის დაჟინებით მტკიცება არ არის აუცილებელი. პირველ რიგში იგი მოწმობს მათ მიერ ქონებისგან განშორებას, და ამბობს, რომ როდესაც იწყებენ ფილოსოფიურ ცხოვრებას, საკუთრებას უთმობენ ნათესავებს, შემდეგ განეშორებიან ყოველგვარ ცხოვრებისეულ საზრუნავს, გადიან კედლების გარეთ უდაბნოში და ოაზისებში მკვიდრდებიან, რადგან კარგად იციან, რომ მათთვის უჩვეულო ცხოვრების მქონე პირებთან ურთიერთობა უსარგებლოა და საზიანო. როგორც ჩანს, იმ დროს იწვრთნებოდნენ, და მთელი გულითა და მხურვალე რწმენით ეშურებოდნენ წინასწარმეტყველთა ცხოვრებას. აღიარებულ “მოციქულთა საქმეებშიც” გვხვდება ის, რომ ვინც იცნობდა მოციქულებს, ყიდიდა სიმდიდრეს და ქონებას, და უნაწილებდა ყველას, ვისაც რა სჭირდებოდა, ისე რომ მათთან არავის არაფერი აკლდა; ვინც იყო მამულებისა და სახლების მფლობელი, როგორც ამბობს წერილი, ყიდიდა მათ და გაყიდულის საფასური მიჰქონდა და დებდა მოციქულთა ფეხებთან, რათა თითოეულს განაწილებოდა, ვისაც რა სჭირდებოდა.
შენიშვნები
XVIII ფილონის რამდენმა თხზულებამ მოაღწია ჩვენამდე
ფილონი იყო სიტყვით უხვი, აზროვნებით კი ფართო, საღვთო წერილის ჭვრეტაში მაღალი და ზე აზიდული, და იძლეოდა წმინდა სიტყვების სხვადასხვანაირ და მრავალგვარ განმარტებას. ერთიმეორეზე მიყოლებითა და თანმიმდევრულად შედის შესაქმეში, იმ წიგნებში, რომლების სათაურია “წმინდა რჯულის ალეგორიები”. შემდეგ კი წმინდა წერილში საკვლევ საკითხთა დადგენასა და ახსნას დაწვრილებით იძლევა ცალკეულ თავებში, რომლებსაც შესატყვის სათაურს აძლევს – “შესაქმეში და გამოსვლაში არსებული საძიებელი საკითხები და მათი ახსნები”. ამასთან მას აქვს ზოგიერთ პრობლემაზე საგანგებოდ შედგენილი ნაშრომები, როგორიც არის “მიწათმოქმედების შესახებ” ორი წიგნი და ამდენივე – “სიმთვრალის შესახებ”, და რამოდენიმე სხვა – შესაბამისად სხვადასხვა სათაურის მქონე, როგორიც არის: “მათ შესახებ, რასაც მღვიძარე გონება ესწრაფვის და რასაც უკუაგდებს”, “ენათა შერევის შესახებ”, “გაქცევისა და აღმოჩენის შესახებ”, “აღზრდისათვის შეკრებათა შესახებ”, “იმის შესახებ, თუ ვინ არის საღვთო საგნების მემკვიდრე”, ანუ “თანაბრად და საპირისპიროდ დაყოფის შესახებ”, და შემდეგ – “სამი სათნოების შესახებ, რომლებიც სხვებთან ერთად აღწერა მოსემ”, ამათთან ერთად “მათ შესახებ, ვინც შეიცვალა სახელები და იმის შესახებ, თუ რატომ შეიცვალეს”, რომელშიც ამბობს, რომ შეადგინა “აღთქმათა შესახებ” I და II წიგნები; ასევე მისი წიგნია “გადასახლებისა და სამართლიანობის მიხედვით აღსარულებული ბრძნული ცხოვრების შესახებ, ანუ დაუწერელი რჯულის შესახებ”, აგრეთვე “ბუმბერაზების შესახებ, ანუ ღვთის უცვალებლობის შესახებ”, “მოსეს მიხედვით იმის შესახებ, რომ სიზმრები ღვთისგან არის მოვლენილი”. I, II, III, IV, V წიგნები ესენია: “შესაქმეზე” დაწერილი ჩვენამდე მოღწეული წიგნები, “გამოსვლათაზე” დაწერილი კი ვიცით მისი “საძიებელი საკითხების და მათი ახსნების” I, II, III, IV, V წიგნები, “კიდობნის კარვის შესახებ”, “ათი მცნების შესახებ”, “ათი მცნების ძირითად მიმართულებებისადმი საკუთრივ მიძღვნილი კანონების შესახებ” I, II, III, IV წიგნები, “მღვდელმსახურებისათვის განკუთვნილი ცხოველების შესახებ და მსხვერპლშეწირვის სახეობები”, “კეთილი ადამიანებისათვის რჯულში ჩაწერილი ჯილდოების, უკეთურთათვის კი სასჯელთა და წყევათა შესახებ”. ყველა ამ წიგნს ემატება მისი ერთტომეული ”წინაგანგების შესახებ”, მან ასევე შეადგინა ”იუდეველთა შესახებ” წიგნი და “პოლიტიკოსიც”, აგრეთვე “ალექსანდრე, ანუ იმის შესახებ, რომ უგუნურ ცხოველებს აქვს გონება”, ამასთან ერთად “იმის შესახებ, რომ ყველა ბოროტი მონა არის”, რისი მომდევნოც არის “იმის შეხახებ, რომ ყველა კეთილი თავისუფალი არის”, რომლებთან ერთად მის მიერ არის შედგენილი “ჭვრეტითი ცხოვრების ანუ მლოცველთა შესახებ”, რომლისგანაც მოციქულებრივ კაცთა ცხოვრების შესახებ ადგილები ზემოთ გადმოვეცით. ასევე ამბობენ, რომ რჯულსა და წინასწარმეტყველებში ებრაული სახელების განმარტებაც მისი ნაღვაწი არის. იგი გაიუსის დროს რომში ჩავიდა და გაიუსის ღვთისმოძულობის შესახებ დაწერა, რასაც ირონიულად უწოდა “სათნოებების შესახებ”; ამბობენ, რომ კლავდიუსის დროს ის მთელი სენატის წინაშე წაიკითხა, ისე რომ მისი თხზულებით გაკვირვებულებმა ის ბიბლიოთეკაში შენახვის ღირსი გახადეს.
შენიშვნები
XIX რა უბედურება შეემთხვათ იერუსალიმში მყოფ იუდეველებს პასექის დღეს
ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც კლავდიუსი მართავდა იმპერიას, პასექის დღესასწაულზე იერუსალიმში ესოდენ დიდი ამბოხი და არეულობა შეიქნა, რომ მარტო ტაძრის გამოსასვლელთან ერთად შეყრილი სამი ათასი იუდეველი დაიღუპა ერთმანეთის მიერ გადათელილი, და დღესასწაული მთელი ერისთვის გადაიქცა გლოვად და გოდებად თითოეული სახლისთვის. იოსები ამასაც გვიამბობს.34 კლავდიუსმა კი აგრიპა, აგრიპას შვილი,35 დაადგინა იუდეველთა მეფედ, ფელიქსი36 მთელი სამარიის, გალილეისა და ამასთან ერთად ე. წ. პერეას ქვეყნების პროკურატორად გაგზავნა. თვითონ კი სახელმწიფოს მართავდა ცამეტი წელი და რვა თვე, და დატოვა რა ნერონი მმართველობის მონაცვლედ, აღესრულა.37
შენიშვნები
XX რა მოხდა იერუსალიმში ნერონის დროს
ნერონის დროს კი, იუდეაში ფელიქსის პროკურატორობისას, მღვდლების ერთმანეთზე ამხედრებას ასე აღწერს “იუდაურ სიძველეთა” მეოცე წიგნში:
შენიშვნები
XXI ეგვიპტელთა შესახებ, რომლებსაც “მოციქულთა საქმეებიც” მოიხსენიებს
სხვა ამბების შემდეგ მოგვითხრობს: “ამაზე უფრო ძლიერი დარტყმით უბოროტა იუდეველებს ეგვიპტელმა ცრუწინასწარმეტყველმა. ქვეყანაში გამოჩნდა გრძნეული კაცი და ხალხს არწმუნებდა, რომ წინსწარმეტეველი იყო. შემოიკრიბა სამიათასამდე მოტყუებული კაცი და წარუძღვა უდაბნოდან ზეთისხილად წოდებული მთისკენ, სადაც ისეთი ადგილი დაიკავა, რომ შეეძლო მისი მომხრე ჯარისკაცების დახმარებით იერუსალიმში შესვლა, და, როგორც ტირანს, რომაული გარნიზონისა და ხალხის დაპყრობა. ფელიქსმა დაასწრო მის შეტევას, დახვდა რომაელ ჯარისკაცებთან ერთად, და მთელი ხალხი აღდგა ქალაქის დასაცავად; ასე რომ, როდესაც მოხდა შეტაკება, ეგვიპტელი მცირე ამალით გაიქცა, მასთან ერთად მყოფი უმრავლესობა კი განადგურდა ან დატყვევებულ იქნა”.40
შენიშვნები
XXII როგორ იქნა გაგზავნილი ბორკილებდადებული პავლე რომში, როგორ დაიცვა თავი და განთავისუფლებულ იქნა ყველა ბრალდებისაგან
მის მონაცვლედ ნერონმა გაგზავნა ფესტუსი,41 რომლის დროს სიმართლის მთქმელი პავლე ბორკილდადებული წაყვანილ იქნა რომში. მასთან ერთად იყო არისტარქე,42 რომელსაც, ბუნებრივია, თანა-ტყვეს უწოდებს ერთ ადგილას ეპისტოლეში (იხ. კოლ. 4,10). ლუკაც, ვინც “მოციქულთა საქმეები” წერილობით გადმოსცა, ამ სიტყვებით ასრულებს ისტორიას, და აღნიშნავს, რომ პავლე რომში სრული ორი წელი ცხოვრობდა თავისუფლად და ღვთის სიტყვას დაუბრკოლებლად ქადაგებდა. გადმოცემით მაშინ მოციქულმა შეძლო თავის დაცვა, და წარგზავნილ იქნა ქადაგების მსახურებისათვის, ხოლო ამ ქალაქში მეორედ ჩასვლისას მის (ნერონის – მთარგ.) დროს მოწამეობრივად აღესრულა. იქ ბორკილდადებულმა შეადგინა ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლე, რაშიც აღნიშნავს მის პირველ თავის გამართლებას და აღსასრულის მოახლოებას. მიიღე მისი ეს მოწმობაც, ამბობს: “ჩემი პირველი თავისმართლების დროს არავინ იყო ჩემთან, არამედ ყველამ მიმატოვა მე (ნუ მოეკითხება მათ), მაგრამ უფალი ჩემთან იყო და გამაძლიერა მე, რათა ჩემს მიერ აღსრულებულიყო ქადაგება და მოესმინა ყველა წარმართს, და თავი დავაღწიე ლომის ხახას” (2 ტიმ, 4, 16-17). ამ სიტყვებით ცხადად აჩვენებს, რომ პირველად თავი დააღწია ლომის ხახას, მისი მეშვეობით რომ აღსრულებულიყო ქადაგება. საფიქრებელია, ასე ნერონს უწოდებს მისი სისასტიკის გამო. შემდეგ იგი არ დასძენს რაიმე ამის მსგავსს – “გამომიხსნა ლომის ხახიდან”, რადგან სულით აგრეთვე იხილა მისი მომავალი აღსასრული, რის გამოც მოადევნებს სიტყვებს, – “და თავი დავაღწიე ლომის ხახას”, – გამომიხსნის მე უფალი ყველა უკეთური საქმისგან და მაცხოვნებს მისი ზეციური სასუფევლისათვის”, და მიანიშნებს მის მოახლოებულ მოწამეობაზე; რასაც უფრო ცხდად ამავე წერილში წინამოასწავებს: “რადგან მე უკვე შევიწირვი და ჩემი დახსნის ჟამი დადგა” (2 ტიმ. 4, 11-16).
შენიშვნები
XXIII როგორ ეწამა იაკობი, რომელსაც ეწოდებოდა უფლის ძმა
როდესაც პავლემ კეისრის სამსჯავროს მოუხმო და ფესტუსის მიერ რომში იქნა გაგზავნილი, იუდეველებს გაუცრუვდათ იმედი, რომ მის წინააღმდეგ შეთქმულებას მოაწყობდნენ და მიუბრუნდნენ იაკობს, უფლის ძმას, რომელიც მოციქულთა მიერ იერუსალიმის საყდარზე ვპისკოპოსად იქნა ხელდასხმული. მის წინააღმდეგ მათ ჩაიდინეს ეს დანაშაული. იგი გამოიყვანეს შუაში და მთელი ხალხის წინაშე ქრისტეს რწმენის უარყოფა მოსთხოვეს; ხოლო როდესაც მან ყველას განზრახვის წინააღმდეგ თავისუფალი ხმითა და იმაზე უფრო მეტად გაკადნიერებულმა, ვიდრე მოელოდნენ, მთელი ხალხის წინაშე აღიარა, რომ ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იყო ღვთის ძე. მათ მეტად ვეღარ აიტანეს ამ კაცის მოწმობა და ის, რომ ყველას სჯეროდა მისი ყველაზე გამორჩეული სამართლიანობისა და მისი ფილოსოფიური და ღვთისმოსავური ცხოვრების მწვერვალზე აყვანის გამო; მათ იგი მოკლეს. თავიანთი ნების აღსასრულებლად არეულობის დრო შეარჩიეს, როდესაც ფესტუსი გარდაიცვალა იუდეაში, და ქვეყანა მმართველისა და პროკურატორის გარეშე იყო დარჩენილი. იაკობის აღსასრულის ამბავი უკვე გადმოვეცით კლიმენტის სიტყვების დამოწმებისას, რომელიც მოგვითხრობდა, რომ ტაძრის სახურავიდან გადმოგდებული მოკლულ იქნა მაუდის სათელავი საგორავის ცემით; ყველაზე ზედმიწევნით კი მის შესახებ ამბავს პეგესიპე,43 მოციქულთა პირველი მონაცვლეობის დროს მცხოვრები, თავის მეხუთე წიგნში მოგვითხრობს შემდეგი სახით:
შენიშვნები
XXIV როგორ დაინიშნა ალექსანდრიის ეკლესიაში მარკოზის შემდეგ პირველ ეპისკოპოსად ანიანუსი.
როდესაც ნერონის იმპერატორობის მერვე წელი დადგა, მარკოზ მახარებლის შემდეგ პირველმა ანიანიუსმაა46 მიიღო ალექსანდრიაში დიოცეზის მსახურება.
შენიშვნები
XXV ნერონის დროინდელი დევნულების შესახებ, რომლის დროსაც პავლე და პეტრე ღვთისმოსაობის გამო მოწამეობით გამშვენდნენ რომში
როდესაც უკვე განმტკიცდა ნერონის მმართველობა, შეუდგა უწმინდური საქმეებისათვის აღჭურვას თვით ყოვლიერების ღმერთის ღვთისმოსაობის წინააღმდეგ. ამ წიგნში არ არის ადგილი იმის აღსაწერად, თუ რამდენი უზნეობა ჩაიდინა მან; მასთან დაკავშირებით ამბების ზედმიწევნითი თხრობა მრავალმა გადმოსცა, ვისაც სურვილი აქვს, მათი მეშვეობით შეძლებს ამ კაცის გაუგონარი სიშლეგისა და გარყვნილი საქმეების შესწავლას, რამაც იგი ამდენი ათასის უგუნურად დაღუპვამდე მიიყვანა; მივიდა ისეთ სისხლისმსმელ საქმეებამდე, რომ არც მახლობელს და საყვარელ ადამიანს ინდობდა, დედა, ასევე ძმები და ცოლი სხვა ათასობით ნათესავთან ერთად როგორც მტრები და მოწინააღმდეგეები სხვადასხვა საშუალებით მოკლა.
XXVI როგორ იდევნებოდნენ იუდეველები ათასი უბედურებისაგან და როგორ წამოიწყეს უკანასკნელი ომი რომაელთა წინააღმდეგ
იოსები მოგვითხრობს, თუ რამდენი უბედურება შეემთხვა იუდეველთა მთელ ერს. მრავალ სხვა მოვლენასთან ერთად დაწვრილებით აღწერს, თუ რამდენი ათასი წარჩინებული იუდეველი მათრახით იგვემა და იმავე იერუსალიმში ჯვარს ეცვა ფლორუსის52 მიერ. იგი კი იყო იუდეველთა პროკურატორი, როდესაც ომი აღეგზნო ნერონის მმართველობის მეოცე წელს. შემდეგ ამბობს, რომ იუდეველთა ამბოხებას მთელ სირიაში მოყვა არეულობა. წარმართები ყველგან ქალაქებში მცხოვრებ იუდეველებს როგორც მტრებს უმოწყალოდ ანადგურებდნენ, ისე რომ ნახავდი ქალაქებს სავსეს დაუმარხავი გვამებით, ჩვილებისა და მოხუცების გვამებთან ერთად, დახოცილ ქალებს სიშიშვლის დაუფარავად. მთელი პროვინცია სავსე იყო ენითაუწერელი უბედურებებით, და მომავალი საშინელებების მუქარა უფრო დიდი იყო, ვიდრე ყოველდღე მომხდარი დანაშაულებები.53 ეს ამბები სიტყვასიტყვით გადმოსცა იოსებმა, და ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა.
წიგნი III
I დედამიწის რომელ მხარეებში იქადაგეს ქრისტეს მოციქულებმა
ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა; მაგრამ როდესაც ჩვენი მაცხოვრის წმინდა მოციქულები და მოწაფეები მთელ მსოფლიოში გაიფანტნენ, როგორც გადმოცემა გვამცნობს თომას წილად ხვდა პართია, ანდრიას კი – სკვითია, იოანეს – ასია, სადაც გაატარა მთელი ცხოვრება და აღესრულა ეფესოში, პეტრემ კი, სავარაუდოდ, უქადაგა გაფანტულებაში მყოფ იუდეველებს პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიის ბითვინიასა და ასიაში; ბოლოს კი ჩავიდა რომში, სადაც თავდაყირა ჯვარს აცვეს, რადგან ითხოვა ამ სახით ვნების ღირსი გამხდარიყო. რა უნდა ითქვას პავლეს შესახებ, რომელმაც აღასრულა ქრისტეს სახარება იერუსალიმიდან ილირიკიამდე და ბოლოს, ნერონის დროს რომში ეწამა? ამას სიტყვასიტყვით გადმოსცემს ორიგენე1 “შესაქმის” განმარტების მესამე ტომში.
შენიშვნები
1 – ორიგენე (დაახ. 182‑254 წწ.) – ფილოსოფოსი და ღვთისმეტყველი, ავტორი მრავალრიცხოვანი ბიბლიურ-კრიტიკული, ეგზეგეტიკური, დოგმატური, აპოლოგეტური და სამოძღვრო თხზულებების, ასევე ქადაგებებისა და ეპისტოლეებისა.ორიგენეს ძირითად დოგმატურ შრომად ითვლება თხზულება “კელსუსის წინააღდეგ” (8 წიგნად) და `საწყისთა შესახებ~, რომელიც მკვეთრად გამოხატული აპოლოგეტური ხასიათისაა. ორიგენეს ძირითად შრომებს ბიბლიესტიკისა და ეგზეგეტიკის დარგში უნდა მივაკუთვნოთ: შესაქმის წიგნის განმარტება, ქება ქებათას განმარტება, იოანესა და ლუკას სახარებების განმარტება, რომაელთა მიმართ ეპისტოლის განმარტება. ორიგენეს თხზულებები იხ.: PG, XI‑XVII. ევსები პამფილიმ მას მიუძღვნა აქ წარმოდგენილი თხზულების მეექვსე წიგნი.
ორიგენეს მოძღვრება საფუძვლად დაედო ბევრ საღვთისმეტყველო სისტემას, როგორც მართლმადიდებლურ, ასევე ერეტიკულს. განსაკუთრებით ორიგინეს დანაშაულად უთვლიდნენ მწვალებელ არიოზის ხშირ აპელაციას მის შრომებსა და ავტორიტეტზე, თუმცა არიოზის მიერ ორიგენეს დამოწმება ხდებოდა, როგორც შენიშნავს ერთ-ერთი პატივცემული მკვლევარი, “არა იმ თვალსაზრისით, რომ არიოზმა გაითავისა ამ მოძღვრის აზრების უცთომელობა, არამედ არიოზმა ორიგინეს ბევრი გამონათქვამი ბოროტად გამოიყენა”.
ორიგენეს ღვთისმეტყველება დაგმობილ იქნა როგორც მწვალებლობა კონსტანტინოპოლის V მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (553 წ.) იმპერატორ იუსტინიანეს ინიციატივით, რომელმაც ორიგინეს მოძღვრება განიხილა კონსტანტინეპოლის პატრიარქ მინესადმი გაგზავნილ ეპისტოლეში. ამავე ეპისტოლეში წარმოდგენილი იყო ათ პუნქტად ორიგინეს შეხედულებების ანათემები. დასკვნითი პუნქტი გვაუწყებდა: “ანათემა ორიგინეს, რომელსაც ეწოდებოდა ანდამანტი და მის უწმინდურ და დანაშაულებრივ მოძღვრებას და ყველას, ვინც ამ შეხედულებებს იზიარებს, ან იცავს მათ, ან რაიმე სახით გაბედავს მათ გამეორებას” (იქვე, გვ. 279). რადგან V კრების მამებმა არ შეადგინეს რაიმე განსაკუთრებული კანონი, ორიგენეს ანათემას ჩვენ ვხვდებით კონსტანტინეპოლის VI მსოფლიო საეკლესიო კრების I კანონში, რომელშიც განმტკიცებულია V კრების გადაწყვეტილება: “მათ (იგულისხმება V მსოფლ. კრების მამები – მთარგ.) თეოდორე მოფსუესტიელი, ნესტორის მასწავლებელი, და ორიგენე, და დიდიმე და ევაგრე, რომლებმაც ააღორძინეს ელინური ზღაპრები, ზოგიერთი სხეულისა და სულის გადასვლები და გადაქცევები, და კვლავ წარმოაჩინეს ჩვენდა სასირცვილოდ ცთომილი გონების სიზმრისეულ ოცნებებში, და მკვდართა აღდგომის წინააღმდეგ უწმინდურად და უგუნურად აღადგინეს… კრებსითად გადაცეს ანათემაზე და უარყვეს”.
II ვინ იყო რომაელთა ეკლესიის პირველი წინამდგომელი
პავლესა და პეტრეს მოწამეობის შემდეგ, რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსობა წილად ერგო პირველად ლინუსს2. მის სახელს ახსენებს პავლე რომიდან ტიმოთესადმი მოწერილი ეპისტოლის დასასრულს.
შენიშვნები
2 – ლინუსი – რომის ეპისკოპოსი (67‑79 წწ.).
III მოციქულთა ეპისტოლეების შესახებ
აღიარებული არის პეტრეს ერთი ეპისტოლე, რომელსაც ეწოდება მისი პირველი ეპისტოლე. მას როგორც უეჭველს ძველი პრესვიტერებიც იყენებენ თავიანთ ნაწერებში; ეგრეთ წოდებული მეორე ეპისტოლე კი არ არის კანონიკურად მიღებული, თუმცა მრავალი სასარგებლოდ მიიჩნევს და სხვა წერილებთან ერთად ისწავლება. რაც შეეხება იმას, რომ მას მიეწერება “საქმეები”, მის სახელს უკავშირდება სახარება, ქადაგებები და ე.წ. “გამოცხადება”, მათ საერთოდ არ ვიცნობთ კათოლიკე გადმოცემაში, რადგან მათგან არც ძველთაგან ვინმე, არც ჩვენი დროის რომელიმე საეკლესიო მწერალი მოიხმობს მოწმობებს. თხრობის მსვლელობისას მიზანშეწონილად ჩავთვალეთ სხვადასხვა დროის საეკლესიო მწერალთა მონაცვლეობასთან ერთად მოგვეხსენებია ისიც, თუ რომელ საეჭვო წიგნს იყენებდნენ, რას წერდნენ კანონიკური და აღიარებული წერილების შესახებ, და რას ამბობდნენ ისინი მათ შესახებ, რომლებიც ასეთი არ იყო. ზემოთ ვახსენეთ პეტრეს სახელის მქონე წიგნები, რომელთაგან ვიცი მხოლოდ ერთი ნამდვილი ეპისტოლე ძველ ხუცესთაგან აღიარებული; თოთხმეტი ეპისტოლის პავლესეული ავტორობა კი ცხადი და აშკარაა; უსამართლობაა იმის უცოდინრობა, რომ ზოგიერთები ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეს საეჭვოდ მიიჩნევენ, ამბობენ, რომ რომაელთა ეკლესიამ იგი უარყო როგორც არა პავლეს მიერ დაწერილი; მის შესახებ ჩვენამდე ნათქვამს თავის დროზე გადმოვცემთ. არც მის ე. წ. “საქმეები” შემირაცხავს უეჭველთა შორის. მაგრამ რადგან იგივე მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლის დასასრულს სახელებს შორის ახსენებს სხვებთან ერთად ჰერმესსაც, ვისაც, როგორც ამბობენ, ეკუთვნის წიგნი “მწყემსი”,3 უნდა ვიცოდეთ, რომ ზოგიერთებისთვის ისიც საეჭვოა, და მათ გამო არ უნდა შეირაცხოს აღიარებულთა შორის. სხვებმა კი ასე განსაჯეს, რომ ის არის ყველაზე აუცილებელი, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც სჭირდება საფუძვლებში განსწავლა. ამიტომ, როგორც ვიცით, ეკლესიებში უკვე იკითხება საჯაროდ, და ვნახე, რომ უძველეს მწერალთაგან ზოგიერთი იყენებდა მას. ეს ითქვა იმისათვის, რომ დაგვედგინა საღვთო წერილები როგორც უეჭველი, ასევე ყველასაგან არაღიარებული.
შენიშვნები
3 – მთავარეპ. ფილარეტი თხზულებაში “ისტორიული სწავლება ეკლესიის მამათა შესახებ” წერს: “ორიგინეს ჰერმესი მიაჩნია იმ ჰერმესად, რომელსაც მოკითხვას უთვლის მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში (16:14); ევსები და იერონიმე ამ მოსაზრებას მიიჩნევენ უძველეს გადმოცემად… წმ. ჰერმესის გარდაცვალების დრო დანამდვილებით არ არის ცნობილი, მაგრამ სავარაუდო თარიღია დაახ. 100 წ.” (СПБ., 1882, ტ. 1. გვ. 31). თუმცა არსებობს სხვა მოსაზრებაც “მწყემსის” დაწერის თარიღზე: “ყველაზე უფრო სარწმუნო ცნობით, ეს თხზულება დაიწერა ეპისკოპოს პიუსის (დაახ. 140‑155 წწ.) ძმის მიერ ქ. შ.‑დან II საუკუნის 40‑იანი წლების დასაწყისში”.
IV მოციქულთა პირველი მონაცვლეების შესახებ
ის, რომ წარმართებისათვის მქადაგებელმა პავლემ იერუსალიმიდან ილირიკიამდე მრგვლივმოვლით ეკლესიებს ჩაუყარა საძირკველი, ცხადი უნდა იყოს, როგორც მისი სიტყვებიდან, ასევე იმ სიტყვებიდან, რაც ლუკამ მოგვითხრო “საქმეებში”; ასევე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, რომელზეც ვთქვით, რომ მისი აღიარებული ნაწერია და რომელსაც პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიაში, ასიასა და ბითვინიაში გაფანტულ ებრაელებს სწერს, ცხადი არის ის, რომ მან ესოდენ მრავალრიცხოვან პროვინციებში წინადაცვეთილებს ახარა ქრისტე და მათ გადასცა ახალი აღთქმის სიტყვები. ადვილი არ არის იმის თქმა, თუ მათგან რამდენი და ვინ გახდა ნამდვილი მოშურნე და დაამტკიცა, რომ შეეძლო დაემწყსა მათ მიერ დაარსებული ეკლესიები, გარდა იმ ჩამონათვალისა, რომელსაც პავლე აკეთებს. რადგან მათგან ათასობით პირი გახდა მისი თანაშემწე და, როგორც თვითონ უწოდებს, თანამებრძოლი. მათი უმრავლესობა მისი წარუშლელი ხსოვნის ღირსი შეიქნა, როდესაც იგი მათ შესახებ მოწმობებს საკუთარი ეპისტოლეებით შეუჩერებლად ჩამოთვლის. არა მხოლოდ იგი, არამედ ლუკაც ჩამოთვლის “საქმეებში” მისთვის ცნობილთ და მათ საბელებით მოიხსენიებს. ამბობენ, რომ ტიმოთე4 პირველი იყო, ვისაც წილად ხვდა დიოცეზის ეპისკოპოსობა ეფესოში ისევე, როგორც ტიტეს – კრეტის ეკლესიების ეპისკოპოსობა.5 ლუკა, რომელიც წარმოშობით ანტიოქიიდან იყო, ხელობით კი – ექიმი, დიდი ხნის განმავლობაში თან ახლდა პავლეს, დანარჩენ მოციქულებთანაც საქმიანი ურთიერთობა ჰქონდა, და მათგან მოიპოვა სულთა მკურნალობის მაგალითები, რომლებიც ჩვენ დაგვიტოვა ორ ღვთივშთაგონებულ წიგნში: სახარება, რომელიც, როგორც მოწმობს, დაწერა იმის მიხედვით, რაც მას გადასცეს სათავეში მყოფმა თვითმხილველებმა და სიტყვის მსახურებმა, რომლებთანაც, ყველასთან თანხმობაში ყოფნას თავიდანვე აღნიშნავს; და “მოციქულთა საქმეები”, არა მოსმენით, არამედ საკუთარი თვალებით მხილველმა შეადგინა. ამბობენ, რომ პავლეს სჩვევოდა მისი სახარების ხსენება, როდესაც როგორც საკუთარი სახარების შესახებ ამბობს: “ჩემი სახარების მიხედვით” (რომ. 2,16). პავლეს დანარჩენ მიმდევართაგან მოიპოვება მოწმობა მის მიერ გალიაში გაგზავნილ კრესკეზე6 და ლინუსზე, რომელიც ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლეში მოხსენიებულია როგორც რომში მასთან ერთად მყოფი. უკვე აღვნიშნეთ, რომ იგი იყო პეტრეს შემდეგ რომაელთა ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი. [ნავლე] აგრეთვე მოწმობს კლიმენტიზე (ისიც რომაელთა ეკლესიის მესამე ეპისკოპოსად იქნა დანიშნული),7 რომ გახდა პავლეს თანაშემწე და თანამებრძოლი. ამასთან იმ არეოპაგელზეც, სახელად დიონისეზე, დაამოწმებს ლუკა “საქმეებში”, რომ არეოპაგში ათენელებისადმი პავლეს საჯარო სიტყვა პირველმა მან ირწმუნა, ხოლო ძველთაგან ვინმე სხვა დიონისე, კორონთოს დიოცეზის მწყემსი8, მოგვითხრობს მის გახდომას ათენში მყოფი ეკლესიის პირველ ეპისკოპოსად9. მაგრამ რადგან ჩვენ ჩვენს გზას მივუყვებით, მოციქულთა მონაცვლეობის ჟამზე თავის დროზე ვიტყვით, ახლა კი გადავალთ მომდევნო ამბავზე.
შენიშვნები
4 – მოციქული ტიმოთე – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, პავლე მოციქულის თანამგზავრი და მოწაფე. 65 წ. ხელდასხმულ იქნა პავლე მოციქულის მიერ ეფესოს ეკლესიის ეპისკოპოსად. 80 წ. აღესრულა მოწამეობრივად: იგი ეფესოში გამოვიდა წარმართული დღესასწაულის წინააღმდეგ, რის გამოც ქვებით ჩაქოლეს.5 – მოციქული ტიტე – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, წარმოშობით იყო კრეტაზე მცხოვრები წარმართ დიდგვაროვანთა ოჯახიდან. მოინათლა პავლე მოციქულის მიერ და მის მიერ ხელდასხმულ იქნა კრეტის ეპისკოპოსად. პავლე მოციქულმა მას ეპისტოლე გაუგზავნა (დაახ. 65 წ.). მოციქული ტიტე გარდაიცვალა 94 წლის ასაკში.
6 – მოციქული კრესკე – ერთ-ერთი 70 მოციქულთაგანი, წარგზავნილ იქნა პავლე მოციქულის მიერ გალატიაში (იხ.: 2 ტიმ. 4:10). ზოგიერთ მეცნიერთა აზრით, გალიაში (ვიენაში) მისი ქადაგების შესახებ ცნობები საკმაოდ საეჭვოა (იხ.: ვ. ბოლოტოვი, დასახ. ნაშრ., ტ. 2, გვ. 284‑285). მოციქული კრესკე მოწამეობრივად აღესრულა იმპერატორ ტრაიანეს დროს.
7 – მღვდელ-მოწამე კლიმენტი – რომის ეპისკოპოსი (91‑100 წწ.), 70 მოციქულთაგანი. დაიბადა წარმართულ ოჯახში, ქრისტიანობაზე მოაქცია პეტრე მოციქულმა, მასთან ერთად განსაცდელში იმყოფებოდა ფილიპეში (დაახ. 53 წ.), გაიზიარა სამოციქულო მსახურების სირთულეები და განსაცდელები. როგორც მოწმობენ, ევსები, ორიგენე, ეპიფანე და იერონიმე, მას პავლე მოციქული ასახელებს, როგორც ერთ-ერთს თავის თანამოღვაწეთაგანს, რომელთა სახელები ჩაწერილია სიცოცხლის წიგნში (იხ.: ფილ. 4:3). თუმცა თანამედროვე მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ პავლე მოციქული გულისხმობს ფილიპელ კლიმენტის, ფილიპეას საკრებულოს მეთაურს.
8 – უცნობია, თუ ვის შესახებაა საუბარი. კორინთოს ეპისკოპოსის დიონისეს შესახებ, რომელიც არის მრავალი ჩვენამდე მოუღწეველი ეპისტოლის ავტორი, იხ. შნშ. 51. წიგნი II.
9 – იხ.: საქმე 17:34. დიონისე არეოპაგელის შესახებ ცნობები თითქმის არ შემონახულა. იგი ქრისტიანობაზე მოაქცია პავლე მოციქულმა და იგი იყო ათენის პირველი ეპისკოპოსი. იქვე აღესრულა მოწამეობრივად. დიონისე არეოპაგელის სახელით შემონახულია საღვთისმეტყველო შრომები: “საღვთო სახელთა შესახებ”, “ზეციური იერარქიის შესახებ”, “საეკლესიო იერარქიის შესახებ”, “საიდუმლო ღვთისმეტყველების შესახებ”, ათი ეპისტოლე. მაგრამ მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ეს შრომები არ შეიძლება ეკუთვნოდეს I ს‑ის საეკლესიო მოღვაწეს, ამიტომ თანამედროვე ლიტერატურაში მათ ავტორს პირობითად ეწოდება ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი. ავტორის ნამდვილი სახელის საკითხი, შეფარული დიონისე არეოპაგელის მიღმა, დღემდე გადაუჭრელია, რაც სრულიად არ აყენებს ეჭვქვეშ მისი შრომების დოგმატურ ავტორიტეტს.
V ქრისტეს შემდეგ იუდეველთა უკანასკნელი ალყის შესახებ
ნერონის ცამეტწლიანი მმართველობის შემდეგ, როდესაც გალბა და ოთხ წელიწადნახევრის განმავლობაში მართავდნენ [იმპერიას], გამოჩნდა იუდეველთა წინააღმდეგ ბრძოლებში სახელგანთქმული ვესპასიანე, იქ იგი ჯარისკაცებმა იმპერატორად10 გამოაცხადეს და იმპერატორი გახდა თვით იუდეაში. ასე რომ, მყისვე გაემგზავრა რომში და იუდეველთა წინააღმდეგ ომის წარმართვა ჩააბარა მის შვილს ტიტუსს. ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ იუდეველებმა მის წინააღმდეგ უკვე ჩადენილი დანაშაულის გარდა მისი მოციქულების წინააღმდეგ მრავალი ასეთი შეთქმულება მოაწყვეს. პირველად სტეფანე იქნა მათ მიერ ქვებით მოკლული, მის შემდეგ კი იაკობს, ზებედეს ძეს, იოანეს ძმას თავი მოჰკვეთეს, ყველაფერთან ერთად იაკობი, ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ ამ ადგილას (იერუსალიმში) პირველ ეპისკოპოსად არჩეული, ზემოხსენებული სახით აღესრულა, დანარჩენი მოციქულები ათასობით სასიკვდილო შეთქმულებამ განდევნა იუდეის მიწიდან. ისინი წარიგზავნენ ყველა წარმართთან მათი უწყების სასწავლებლად ქრისტეს ძალის შეწევნით, რომელიც ეუბნებოდა მათ: “წადით და მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი ჩემი სახელით” (მათ. 28,19). მაგრამ ასევე იერუსალიმში ეკლესიის ერს ქალაქში ომის დაწყებამდე სახელგანთქმული კაცების მიმართ გამოცხადების გზით გადაეცათ წინასწარმეტყველება, რომ გასულიყვნენ ქალაქიდან და დასახლებულიყვნენ პერეას ერთ-ერთ ქალაქში, პელაში. როდესაც ქრისტეს მორწმუნეები იქ გადასახლდნენ, ისე რომ წმინდანებმა სრულიად დატოვეს იუდეის დედაქალაქი და მთელი იუდეის მიწა, ღვთისგან მათ საბოლოოდ მოევლინა სამართალი, რადგანაც ისინი ქრისტესა და მისი მოციქულების მიმართ ესოდენ ურჯულოდ მოიქცნენ, და უწმინდურთა თვით ეს თაობა კაცთა მოდგმისაგან სრულად აღგავა. ვისაც სურს, შეუძლია, ზედმიწევნით ამოიკითხოს იოსების დაწერილი ისტორიიდან, თუ ამ დროს ყველგან რამდენი ბოროტებით აივსო მთელი ერი, როგორ ერეკებოდნენ განსაკუთრებით იუდეის მოსახლეობას უბედურებათა უკიდურესი წერტილისაკენ, რამდენი ათასი მოწიფული ქალი და ბავშვი დასცა სიკვდილმა მახვილითა და შიმშილობით, და ათასი სხვა სახით, იუდეველთა რამდენ ქალაქს შემოარტყეს ალყა, ხოლო თვით იერუსალიმში, როგორც უძლეველ დედაქალაქში გაქცეულებმა როგორი საშინელებები და საშინელებათა უკიდურესი გამოვლინებები იხილეს; ომის ყველა სახე და მასში მომხდარ მოვლენათა თითოეული წვრილმანი, და დასასრულ, თუ როგორ დადგა წინასწარმეტყველის მიერ ნათქვამი “გატიალების სიბილწე” (დან. 9,27; 12,11; მათ. 24,15; მარკ. 13,14) თვით ღვთის უძველეს სახელგანთქმულ ტაძარში, რომელიც დარჩა ცეცხლისგან სრულიად განადგურებული და უკიდურესად დანგრეული. უნდა აღინიშნოს, რომ იგივე მწერალი მოგვითხრობს თუ როგორ ჩაამწყვდიეს საპყრობილეში (მისივე სიტყვებით) პასექის დღესასწაულის დღეებში მთელი იუდეიდან იერუსალიმში თავმოყრილი დაახლოებით სამი მილიონი კაცი. მართებდა, სწორედ იმ დღეებში, როდესაც ევნო ყოველთა მაცხოვარი და კეთილისმყოფელი ღვთის ქრისტე, ჩაემწყვდიათ საპყრობილეში და დაღუპულიყვნენ, რაც მათ თავს დაატყდათ ღვთის სამართლიანობისაგან.
გამოვტოვებ მათზე შემთხვეულ მოვლენათა დაწვრილებით აღწერას, რამდენი რამ შეემთხვათ მათ მახვილითა და სხვა სახითაც, მაგრამ აუცილებლად ვთვლი მხოლოდ შიმშილობის განსაცდელზე საუბარს, რათა ამ თხზულების წამკითხველებმა ნაწილობრივ მაინც იცოდნენ, თუ როგორ მოევლინათ მათ არც თუ დიდი ხნის შემდეგ ღვთისგან სასჯელი ღვთის ქრისტეს წინააღმდეგ ჩადენილი ურჯულოების გამო.
შენიშვნები
10 – ნერონის სიკვდილის შემდეგ რომის იმპერიაში ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ესპანეთის მმართველმა გალბამ (68 წ. 9 ივნისი–69 წ. 15 იანვარი). იმპერატორი გალბა მოკვლულ იქნა კვესტორიუს ოტონის ბრძანებით, რომელმაც თავი იმპერატორად გამოცხადა (15 იანვ.–25 აპრ. 69 წ.). ოტონის წინააღმდეგ, მისი გამეფებისთანავე, აჯანყდნენ გერმანული ლეგიონები ვიტელიუსის მეთაურობით, რომელიც იმპერატორად იქნა გამოცხადებული. ოტონმა, ვერ გაუძლო რა ვიტელიუსთან ბრძოლას, სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. ვიტელიუსი 70 წლის 20 დეკემბერს მოკლულ იქნა ვესპასიანეს მეომრების მიერ, რომელიც 69 წ. იმპერატორად გამოაცხადეს სირიისა და იუდეის ლეგიონებმა. იმპერატორი ვესპასიანე, ფლავიუსთა გვარისთვის სათავის დამდები, მართავდა 79 წ.‑მდე.
VI მათი შემავიწროებელი შიმშილობის შესახებ
ამრიგად, მოდით, ახლა ხელში აიღეთ იოსების ისტორიის მეხუთე წიგნი, და თვალი გაადევნეთ იმ დროს მომხდარი ამბების ტრაგედიას. იგი ამბობს: “მდიდრებისათვის დარჩენა დაღუპვის ტოლფასი იყო; რადგან ღალატის ბრალდებით კლავდნენ ქონების გამო. შიმშილობით ამბოხებულთა სიშლეგე კი თავის მწვერვალს აღწევდა, და ორივე საშინელება დღითიდღე უფრო მეტი ძალით აღეგზნებოდა. ცხადია, საკვები არსად იყო მაგრამ უვარდებოდნენ სახლებში და ეძებდნენ, თუ იპოვიდნენ, სცემდნენ სახლის პატრონს, როგორც უარის მთქმელს, ხოლო თუ ვერ იპოვიდნენ, აწამებდნენ როგორც უფრო გულმოდგინედ გადამმალველს. და იმის მტკიცებულება, ჰქონდათ თუ არა საკვები, იყო უმწეოთა სხეულები; მათგან, ვინც ფეხზე მყარად იდგა, მიაჩნდათ, რომ საკვებით იყო უზრუნველყოფილი, დაუძლურებულებს კი გვერდით ჩაუვლიდნენ და უგუნურებად მიაჩნდათ მათი მოკვლა, ვინც გაჭირვებისაგან მალე ისედაც მოკვდებოდა. ბევრმა ვინც მდიდარი იყო ქონება მალულად გადაცვალა ხორბლის ერთ საწყაულზე, უფრო ღარიბებმა კი – ქერისაზე. შემდეგ, ჩაიკეტებოდნენ სახლში და ზოგი მათგანი გაჭირვების მწვერვალზე ყოფნის გამო დაუმუშავებელ ხორბალს ჭამდა, ზოგი კი აცხობდა ისე როგორც აუცილებლობა და შიში უკარნახებდა; არსად არ იშლებოდა სუფრა, ცეცხლიდან იტაცებდნენ ჯერ კიდევ უმ საჭმელს და ნაწილებად გლეჯდნენ. სიბრალულს იწვევდა მათი საკვები და სატირალი იყო ეს სანახაობა, როდესაც უფრო ძლიერები იხვეჭდნენ, უძლურები კი ჩიოდნენ. ყველა ვნებაზე მაღლა შიმშილობა იდგა, მაგრამ ისე არაფერმა დაღუპა ისინი როგორც სირცხვილმა; რადგან სხვა დროს პატივისცემის ღირსი შიმშილობის დროს უგულებელყოფილი იყო. ცოლები ქმრებს, შვილები მამებს, და რაც ყველაზე უფრო დიდი საცოდაობაა, დედები ჩვილებს თვით მათივე პირიდან სტაცებდნენ საკვებს; და როდესაც მათი უსაყვარლესი არსება მათსავე ხელებში ჭკნებოდა, არ არსებობდა თავშეკავება სიცოცხლის ბოლო წვეთის წართმევისასაც. ამ სახით საკვების მიღების დროსაც ვერ იმალებოდნენ, ყველგან ამბოხებულები ამასაც სტაცებდნენ. როდესაც ნახავდნენ დაკეტილ სახლს, ეს იმის ნიშანი იყო, რომ შიგ საკვები მოიპოვებოდა, მყისვე ამტვრევდნენ კარებს და უვარდებოდნენ, თითქმის ყანყრატოდან აცლიდნენ და ისე მიჰქონდათ პურის ნატეხები. მოხუცებს სცემდნენ, საკვები რომ წაერთმიათ, ქალებს თმებს აგლეჯდნენ, ვინც რაიმეს დამალავდა ხელებში, არავის იბრალებდნენ, არც მოხუცს და არც ჩვილს; აიყვანდნენ ბავშვს, რომელიც ებღაუჭებოდა პურის ნატეხებს, გააქანებდნენ და ძირს დაანარცხებდნენ. მათ, რომლებიც დაასწრებდნენ მათ თავდასხმას და მოსატაცებელს შეჭამდნენ, თითქოს უსამართლოდ მოექცნენო, უფრო სასტიკად ეპყრობოდნენ. საკვების მოსაპოვებლად წამების საშინელ გზებს იგონებდნენ, საცოდავებს ბარდის მარცვლებით უკეტავდნენ სასქესო ორგანოების სადინრებს და წვეტიან ჯოხებს უყრიდნენ უკანალში; მოსასმენადაც შემზარავია, თუ როგორ ტანჯავდნენ ადამიანს, რათა ეღიარებია, რომ ჰქონდა ერთი პური, და ეჩვენებია დამალული ქერის ერთი საწყაული. მაგრამ მტანჯველები არ განიცდიდნენ შიმშილს (რადგან ალბათ უფრო ნაკლებად სასტიკი იქნებოდნენ, აუცილებლობა რომ ყოფილიყო მიზეზი), არამედ გაწვრთნილი იყვნენ სიშლეგეში და საკუთარი თავისთვის შეამზადებდნენ მარაგს მომდევნო დღეებისათვის. ღამე რომაელთა საგუშაგოსკენ გახოხდებოდნენ ველური ბოსტნეულისა და ბალახის მოსაკრებად და როდესაც უკვე ეგონათ, რომ მტერს თავი დააღწიეს, მაშინ წააწყდებოდნენ მას. ისინი მათ ართმევდნენ, რაც კი რამ მოჰქონდათ, ხშირად ევედრებოდნენ და მოუხმობდნენ ღვთის საშინელ სახელს, რათა მიეცათ მათთვის რაიმე ნაწილი იმისა რაც საფრთხეში თავის ჩაგდებით მოპქონდათ. ისინი არაფერარ აძლევდნენ. და სასიხარულო იყო, თუ გაძარცვულს შემდეგ არ მოკლავდნენ”11.
სხვა ამბების შემდეგ ამბობს: “იუდეველებმა გამოსვლასთან ერთად ყველანაირი ხსნის იმედი დაკარგეს, შიმშილობაც გაძლიერდა სახლიდან სახლში, გვარიდან გვარში და მთელ ერს ჭამდა, ოთახები სავსე იყო დაღუპული ქალებითა და ბავშვებით, ვიწრო ქუჩები კი მოხუცებულთა გვამებით. მოჩვენებებივით გაბერილი ყმაწვილები მოედნებზე იხოცებოდნენ, იქ ეცემოდნენ, სადაც ვნება შეეყრებოდათ. დამაშვრალთ არ ძალ-ედვათ ნათესავების დამარხვა და დიდ საგონებელში იყვნენ ჩავარდნილი მიცვალებულთა სიმრავლისა და თავიანთი შეუცნობელი ხვედრის გამო. მრავალი მათი ხელით დასამარხ მიცვალებულზე ეცემოდა უსულოდ, მრავალი კი მანამდე მიდიოდა საფლავთან, სანამ ამის საჭიროება დადგებოდა. ამ უბედურებებზე არ იყო არც ტირილი, არც გოდება, არამედ შიმშილმა დაძლია გრძნობები, ტანჯვით მომაკვდავნი გამომშრალი თვალებით უყურებდნენ მათ, რომლებმაც დაასწრეს განსვენება. ქალაქი მოიცვა ღრმა დუმილმა და სიკვდილით დამძიმებულმა ღამემ. ამ უბედურებებზე უფრო აუტანელი იყვნენ ავაზაკები. საფლავის მძარცველებივით უვარდებოდნენ სახლებში და მიცვალებულებს ძარცვავდნენ, სნეულს შემოახევდნენ გადასაფარებელს და სიცილით გადიოდნენ. მახვილის წვერს დაცემულთა სხეულებზე სცდიდნენ და დაცემულთაგან ჯერ კიდევ ცოცხლებს უყრიდნენ რკინის გამოსაცდელად, ხოლო მათ, რომლებიც ევედრებოდნენ მათი მარჯვენისა და მახვილისაგან შეწევნას (იგულისხმება, მოსაკლავად – მთარგ) ყურადღებას არ აქცევდნენ და შიმშილობის ხელში ტოვებდნენ. თითოეული მომაკვდავი თვალმოუშორებლად უმზერდა ტაძარს და მეამბოხეებს კი ცოცხალს ტოვებდა. პირველ ხანებში ბრძანებებს იძლეოდნენ, რომ მოცვალებულები სახალხო ხაზინიდან დაემარხათ, რადგან ვერ იტანდნენ სიმყრალეს. შემდეგ, რადგან ამან არ გაამართლა, კედლიდან თხრილში ყრიდნენ. როდესაც ტიტუსი უვლიდა ამ თხრილებს და ნახა გვამებით გავსებული და ხრწნადი სნეულებიდან სქლად მომდინარე სისხლი, დაიგმინა, ხელები აღმართა და მოწმედ ღმერთს მოუხმო, რომ ეს მისი ხელის საქმე არ ყოფილა”12.მცირე ხნის შემდეგ აგრძელებს: “უკან არ დავიხევ იმის სათქმელად, რასაც ჩემი გრძნობები მიბრძანებს; ვფიქრობ, რომაელებს რომ ამ ცოდვილებზე შეტევა დაეყოვნებიათ, ან მიწა გაირღვეოდა და შთანთქავდა, ანდა ქალაქს წარღვნა, ან სოდომის მეხთატეხვა მოევლინებოდა; რადგან ამგვარად ვნებულებზე ბევრად უღმერთო თაობა იყო მოსული. მათი სიშლეგით მთელი ერი დაიღუპა”13.
მეექვსე წიგნში ასე წერს: “შიმშილისაგან დაღუპულთა უსაზღვრო სიმრავლე ეცემოდა ქალაქში, ნოლო ვნებები ენითაუწერელი სიმრავლისა ატყდებოდა თავს. თითოეულ სახლში, თუკი სადმე გამოჩნდებოდა საკვების რაიმე აჩრდილი, იმართებოდა ბრძოლა, და ყველაზე ახლო მოყვასები ერთმანეთს ხელიდან სტაცებდნენ სიცოცხლის მწირ სარჩოს. მომაკვდავებისაც აღარ სჯეროდათ, რომ არაფერი გააჩნდათ, არამედ მძარცველები სულმობრძავებსაც ჩხრეკდნენ, – პურის რაიმე ნატეხი ხომ არ ჰქონდა და თავს იმკვდარუნებდა. სხვები კი შიმშილისაგან პირდაღებულები, როგორც ცოფიანი ძაღლები, მთვრალი კაცის მსგავსად მობარბაცენი კარებთან ეცემოდნენ და უბადრუკი მდგომარეობის გამო ერთი საათის განმავლობაში ორჯერ და სამჯერ შეიჭრებოდნენ ერთსა და იმავე სახლში. აუცილებლობა კი ყველაფერს ადამიანის კბილებისაკენ მიაქანებდა, უბინძურეს პირუტყვთა საკვებს აგროვებდნენ და თავს ძალას ატანდნენ, რომ შეეჭამათ. ბოლოს კი, აღარ შემორჩათ სარტყელი და ფეხსაცმელი, ფარს ტყავს აძრობდნენ და ჭამდნენ. საკვებად იყენებდნენ რაიმე ძველი თივის ნაგლეჯებსაც; ზოგი აგროვებდა ნამჯას და მის უმცირეს წონას ყიდიდა ოთხ ატიკურად.
მაგრამ რა საჭიროა უსულო საგანთა მიმართ შიმშილისგან გამოწვეულ უსირცხვილო საქციელების ხსენება? მოგითხრობთ ამბავს, რაც არც ელინებთან, არც ბარბაროსებთან სმენილა, სათქმელადაც შემზარავია, მოსასმენად კი დაუჯერებელი. მოხარული ვიქნებოდი გამომეტოვებია უბედურებების აღწერა, რათა მომავალში ადამიანებისთვის საშიში ამბების მთხრობელად არ გამოვჩენილიყავი, რომ არ მქონოდა ჩემს თაობაში მათ შესახებ უამრავი მოწმობა; სხვაგვარად კი ჩემი სამშობლოსათვის ცივი მადლობის გადახდა გამომივიდოდა, თუ დავთმობდი სიტყვის თქმას იმ საქმეებზე, რისგანაც ევნო მას. იორდანეს გაღმა ცხოვრობდა ქალი, სახელად მარიამი, ელეაზარის ქალიშვილი, სოფელ ბათემორიდან (ეს ნიშნავს “ისოპის სახლს”),14 წარმომავლობითაც და სიმდიდრითაც წარჩინებული. იგი დანარჩენ ხალხთან ერთად იერუსალიმში გაქცეული ალყაში მოექცა. მისი სხვა ქონება, რაც პერეადან გამზადებული გადაიტანა ქალაქში, ტირანებმა დაიტაცეს, დანარჩენს კი სათუთად შენახულს, თუ რამ საკვებად ჩაითვლებოდა, ყოველდღე ჯარისკაცები უვარდებოდნენ და ართმევდნენ. ქალი საშინლად იყო აღშფოთებული, ხშირად ლანძღავდა და წყევლიდა მძარცველებს, ცდილობდა გაეღიზიანებია ისინი. როდესაც არავინ არ მოკლა იგი არც მრისხანების, და არც სიბრალულის გამო, და სხვებისთვის საკვების ძებნისგანაც დაიღალა, რადგან უკვე შეუძლებელი იყო სადმე რაიმეს მოძებნა, შიმშილი კი შიგნეულობასა და ტვინში აღწევდა, და შიმშილზე მეტად კი გულისწყრომა წვავდა, მრჩევლებად მიიღო აუცილებლობა და მრისხანება, ზურგი აქცია ბუნებას, აიტაცა შვილი (მას ჰყავდა ძუძუთა ჩვილი), და უთხრა: “უმწეო ჩვილო, რისთვის შეგინახო ომში, შიმშილობასა და ამბოხებაში? რომაელებთან მონობა გველის, თუ სიცოცხლეს შეგვინარჩუნებენ, მონობას ასწრებს შიმშილობა, ამბოხებულები კი ორმაგად უფრო მძიმე ასატანი არიან. მოდი, გახდი ჩემთვის საკვები და ამბოხებულთათვის შურისგება, ამ ცხოვრებისათვის კი ამბავი, ერთადერთი რამ, რაც ჯერ კიდევ აკლია იუდეველთა უბედურებებს”. და ამ სიტყვების წარმოთქმისთანავე მოკლა ვაჟიშვილი, შემდეგ შეწვა, ნახევარი შეჭამა, დანარჩენი კი დამალა და შეინახა. მაშინვე გაჩნდნენ იქ ამბოხებულები და ურჯულო მსხვერპლის სუნი იყნოსეს. დაემუქრნენ, მყისვე მოკლავდნენ, თუ არ აჩვენებდა მომზადებულ კერძს. მან კი უთხრა, რომ კარგი ნაწილი შეუნახა მათ და ბავშვის ნარჩენებს გადახადა საფარველი. ისინი მყისვე ძრწოლამ და განცვიფრებამ აიტანა, და ნანახმა გააქვავა. ის კი ეუბნებოდა: “ეს ჩემი ნამდვილი შვილია და ეს საქმე ჩემი ხელების ნაქმნარია. ჭამეთ, მეც ხომ ვჭამე; ნუ იქნებით ქალზე უფრო ნაზი, ნურც დედაზე უფრო ლმობიერი. თუ თქვენ ღვთისმოსავები ხართ და ჩემს მსხვერპლს ზურგს აქცევთ, მე თქვენი წილი ვჭამე, და დანარჩენიც მე დამრჩება”. ამის მოსმენისას თავზარდაცემულები გავიდნენ მხოლოდ ამ ერთი საქციელისგან დაჯაბნილნი და ეს საჭმელიც ძლივს დაუთმეს დედას. მყისვე შეიძრა მთელი ქალაქი ამ სამარცხვინო ამბისაგან. თითოეულს თვალწინ ედგა ეს უბედურება და შეძრწუნებული იყო ისე, თითქოს მასთან ხდებოდა ეს დანაშაული. მოშიმშილეები სიკვდილს ესწრაფოდნენ და ნეტარად იყო შერაცხული, ვინც მოასწრო სიკვდილი, ვიდრე ესოდენ დიდ ბოროტებას მოისმენდა და იხილავდა”15.
შენიშვნები
11 – იუდაური ომები, V, 10, 2‑3.12 – იქვე, 12, 3.
13 – იქვე, 13, 6.
14 – ისოპი – სანელებელი, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა განწმენდის წესში.
15 – იუდაური ომები, VI, 3, 3.
VII ქრისტეს წინასწარმეტყველებების შესახებ
ასეთი იყო ღვთის ქრისტეს მიმართ იუდეველების მიერ ჩადენილი ურჯულოებებისა და უღმერთობის საზღაური. მოხსენიების ღირსია აგრეთვე მათთვის ჩვენი მაცხოვრის უტყუარი წინასწარმეტყველება, რომლითაც ეს ყველაფერი გააცხადა: “ვაი, მათ, რომლებიც მიდგომილი არიან და აწოვებენ ამ დღეებში; ილოცეთ, რათა არ მოხდეს თქვენი გაქცევა ზამთარში ან შაბათს. რადგან მაშინ იქნება დიდი მწუხარება, რაც არ ყოფილა ქვეყნიერების დასაბამიდან ამ დრომდე, არც იქნება” (მათ. 24, 19-21). ისტორიკოსი ანგარიშობს ყველა შიმშილობითა და მახვილით დაღუპულთა რაოდენობას და ამბობს, რომ განადგურდა მილიონ ასი ათასი16; დანარჩენი ამბოხებულები და ავაზაკები ქალაქის აღების შემდეგ ერთმანეთს ასმენდნენ და მოკლულ იქნენ. ახალგაზრდათაგან ისინი, რომლებიც სიმაღლითა და ტანადობით გამოირჩეოდნენ შენახულ იქნენ ტრიუმფისათვის, ხოლო დანარჩენთა სიმრავლე ჩვიდმეტი წლის ზემოთ ასაკისანი ეგვიპტეში სამუშაოდ ბორკილდადებული გაიგზავნა, უმრავლესობა პროვინციებში გაანაწილეს თეატრებში მახვილისა და მხეცებისაგან დასაღუპად; ჩვიდმეტი წლის ქვემოთ კი ტყვედ წაასხეს და გაყიდეს17, მარტო მამაკაცების რიცხვი 90000‑მდე ავიდა.
ეს მოვლენები ამგვარად წარიმართა ვესპასიანეს ზეობის მეორე წელს ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს წინასწარმეტყველებების თანახმად, როდესაც ღვთის ძალით მათ, როგორც უკვე მომხდარს, წინასწარ ხედავდა, ამ ამბებზე ტიროდა და მოთქვამდა წმინდა მახარებელთა წერილის მიხედვით; რომლებიც იერუსალიმზე მის მიერ ნათქვამ სიტყვებს გადმოსცემენ; ერთხელ იგი თითქოს მიმართავს თვით იერუსალიმს: “ნეტავ შენ მაინც გცოდნოდა ამ დღეს, რაც შენთვის სამშვიდობოა; მაგრამ ახლა დაფარულია შენს თვალთაგან. რადგან დაგიდგება დღეები და შემოგავლებენ შენი მტრები მესერს, და შემოგერტყმებიან შენ და შეგავიწროვებენ ყველა მხრიდან, მიწასთან გაგასწორებენ შენ და შენს შვილებს” (ლუკ. 19, 42-44. სახარება განსხვავებულად არის ციტირებული – მთარგ.), სხვა დროს კი თითქოს ხალხის შესახებ ამბობს: “რადგან იქნება დიდი გაჭირვება დედამიწაზე, და რისხვა ამ ერზე; და დაეცემიან მახვილის პირით და ტყვედ წაასხამენ ყველა წარმართთან; და იერუსალიმი გახდება წარმართების მიერ გათელილი, ვიდრე აღივსება წარმართთა ჟამი” (ლუკ. 21, 23-24) და კვლავ: “როდესაც იხილავთ ჯარებით გარშემორტყმულ იერუსალიმს. მაშინ იცოდეთ, რომ მოახლოვდა მისი აოხრება” (ლუკ. 21, 20). თუკი ვინმე შეადარებს ჩვენი მაცხოვრის სიტყვებს მწერლის დანარჩენ თხრობას მთელი ომის შესახებ, როგორ არ გაუკვირდება, და აღიარებს ჩვენი მაცხოვრის ჭეშმარიტად საღვთო და ზებუნებრივად საოცარ წინასწარმცოდნეობასთან ერთად მის წინასწარმეტყველებასაც?ალბათ, საჭირო არ არის, დავამატოთ იმ ამბების თხრობას, რაც შეემთხვა მთელ ერს მაცხოვრის ვნებისა და იმ სიტყვების შემდეგ, რომლებითაც იუდეველთა სიმრავლე ავაზაკისა და მკვლელის სიკვდილისაგან გამოხსნას ითხოვდა, ხოლო სიცოცხლისათვის დასაბამის დამდებისათვის ევედრებოდნენ, რომ აღებული ყოფილიყო მათგან. მაგრამ სამართლიანი იქნება იმის დამატება, რაც, ალბათ, ყოვლადკეთილი წინაგანგების კაცთმოყვარეობის თვალსაჩინო გამოხატულებაა, ის, რომ ქრისტეს წინააღმდეგ დანაშაულის შემდეგ მათი დაღუპვა მთელი ორმოცი წლით გადაიდო, რომლის განმავლობაში მოციქულთა და მოწაფეთა უმრავლესობა, და თვით იაკობიც, პირველი ეპისკოპოსი, უფლის ძმად წოდებული, ჯერ კიდევ ცოცხალი რჩებოდნენ და თვით ქალაქ იერუსალიმში ატარებდნენ ცხოვრებას, როგორც უმტკიცეს დაცვას დაკავებული ჰქონდათ ეს ადგილი, როდესაც საღვთო ზედამხედველობა მაშინ ჯერ კიდევ იჩენდა სულგრძელობას; რათა თუ ოდესმე შეძლებდნენ, შეენანათ რაც გააკეთეს, და შენდობა და ცხონება მიეღოთ. ასეთ სულგრძელებასთან ერთად ღვთისგან სასწაულებრივად მიანიშნებდა მათ, რაც მოელოდათ, თუ არ მოინანიებდნენ; რა მოვლენებიც მოხსენიების ღირსი გახადა ზემოხსენებულმა ისტორიკოსმა, და არაფერი იქნება ამაზე უკეთესი, თუ არა მათი გადმოცემა ამ ნაშრომის მკითხველისთვის.
შენიშვნები
16 – ეს ციფრი სრულიად დაუჯერებელია მაშინაც, თუ მხედველობაში მივიღებთ იერუსალიმში პასუქის დღესასწაულზე შეკრებით. ტაციტუსი (ისტორია, V, 13) თვლის, რომ ალყის დროს ქალაქში იყო 600000 ადამიანი.17 – იუდაური ომები, VI, 9, 2.
VIII ომის წინა ნიშნების შესახებ
აიღე და წაიკითხე “იუდაური ომის” მეექვსე წიგნში, რა არის გაცხადებული შემდეგი სიტყვებით: “სწორედ იმ დროს მატყუარა და ცრუ წინასწარმეტყველები საბრალო ხალხს აცთუნებდნენ, ხოლო მომავალი გაპარტახების მომასწავებელ მოვლენებსა და ნიშნებს არც ყურადღებას აქცევდნენ, არც ერწმუნებოდნენ, არამედ როგორც მეხდაცემულები, არც თვალების და არც სულის მქონენი ღვთის უწყებებს ყურს არ ათხოვებდნენ. ერთხელ ქალაქის თავზე იდგა მახვილის მსგავსი ვარსკვლავი და კომეტა, რაც მოჩანდა ერთი წლის განმავლობაში. ერთხელ კი ამბოხებისა და საომრად აღჭურვის წინ, უფუართა დღესასწაულის დროს, როდესაც ხალხი იყო შეკრებილი, ქსანთიკოსის18 თვის რვა რიცხვში, ღამის ცხრა საათზე, ისეთმა სინათლემ გააბრწყინა საკურთხეველი და ტაძარი, გეგონებოდა, მზიანი დღე იყო და ეს გრძელდებოდა ნახევარი საათის განმავლობაში; რაც გამოუცდელებს ეგონათ, რომ კარგის მომასწავებელი იყო, მწიგნობრებმა მაშინვე განმარტეს მომავალი ამბების წინ. იმავე დღესასწაულზე მსხვერპლშეწირვისათვის მღვდელმთავრის მიერ მოყვანილმა ძროხამ შვა კრავი შუა ტაძარში; ხოლო შიდა სათავსოს აღმოსავლეთის კარიბჭე, რომელიც იყო სპილენძის, ძალიან მტკიცე, და საღამო ხანს ძლივს ხურავდა ოცი კაცი და ჩარაზული იყო რკინით ნაჭედი ურდულებით, რომლებიც ძალიან ღრმად ჰქონდა გაყრილი, ღამის ექვს საათზე აღმოჩნდა თავისით გაღებული. დღესასწაულიდან რამდენიმე დღის შემდეგ არტემისიას19 თვის ოცდაერთში, რაღაც დემონის მოჩვენება იხილეს დაუჯერებლად დიდი ზომის. ზღაპრად მიიჩნევდით ნათქვამს, თვითმხილველებს რომ არ მოეთხროთ და მას მოყვა უბედურება, რაც ამ ნიშნებს შეესაბამებოდა. რადგან მზის ჩასვლის წინ ჰაერში დაინახეს, რომ მთელ ქვეყანაზე ეტლები და შეიარაღებული ფალანგები მოიჩქაროდნენ ღრუბლებიდან და ქალაქს გარს ერტყმოდნენ. დღესასწაულზე, რომელსაც ეწოდება ორმოცდამეათე, ღამით მღვდლები, როგორც სჩვეოდათ, ღვთისმსახურების შესასრულებლად ტაძრისაკენ გაეშურნენ. ამბობენ, რომ ჯერ გაიგონეს რაღაც მოძრაობა და ხმაური, შემდეგ კი ერთბაშად ხმები: “წავიდეთ აქედან”. მაგრამ ამაზე უფრო საშინელიც მოხდა: ოთხი წლით ადრე, იმ დროს, როცა ქალაქი განსაკუთრებით დამშვიდებული და აყვავებული იყო, ერთი კაცი მოვიდა დღესასწაულზე, როდესაც ჩვეულებისმიხედვით ღვთის კარვები უნდა გაკეთებიათ. მოულოდნელად მან ტაძრის წინ მორთო ყვირილი: “ხმა აღმოსავლეთიდან, ხმა დასავლეთიდან, ხმა ოთხივე ქარიდან, ხმა იერუსალიმზე და ტაძარზე, ხმა სიძეებზე და სძლებზე, ხმა მთელ ერზე”. ასე მხმობელმა მთელი დღე-ღამის განმავლობაში შემოიარა ყველა ქუჩაბანდი. ხალხიდან ზოგიერთმა გამოჩენილმა პირმა ამ ავისმომასწავებელი სიტყვებით შეწუხებულმა შეიპყრო ეს კაცი და დიდი ხნის განმავლობაში გვემით ტანჯა; მან კი არც საკუთარ თავზე თქვა რაიმე, არც პირისპირ უთხრა იქ დამსწრეთ, არამედ რასაც პირველად გაჰყვიროდა, იმის ძახილი გააგრძელა და წავიდა. მთავრებმა კი ჩათვალეს, რომ ამ კაცის აღძრვა დემონური იყო, რაც ნამდვილად ასე იყო; იგი მიიყვანეს რომაელთა პროკურატორთან (ალბინუსთან, 61-64 წწ. მმართველი – მთარგ.). იქ მათრახით სცემეს თითქმის ძვლების გამოჩენამდე; ის კი არც ევედრებოდა, არც ტიროდა, არამედ, რაც ძალა ჰქონდა, განსაკუთრებით შემზარავად მოექცია ხმა და ყოველ დარტყმაზე პასუხობდა: “ვაი, ვაი, იერუსალიმს”20.
იგივე მწერალი სხვა ამაზე უფრო საოცარ ამბავს მოგვითხრობს: წმინდა წერილში აღმოჩენილი წინასწარმეტყველება ამბობდა, რომ ამ დროს მათი ქვეყნიდან ვიღაცა მართავდა მსოფლიოს, რაც მისი აზრით აღსრულდა ვესპასიანეს21 დროს; მაგრამ იგი მართავდა არა მთელ დედამიწას, არამედ მხოლოდ რომაელთა ბატონობის ქვეშ მყოფთ; უფრო სამართლიანი იქნება მისი მოხმობა ქრისტესთან დაკავშირებით, რომლის მიმართ მამის მიერ ითქვა: “ითხოვე ჩემგან და მოგცემ შენ წარმართებს შენს სამკვიდრებლად, და დედამიწის კიდეებს შენს დასაუფლებლად” (ფს. 2, 8), სწორედ ამ ჟამს წმინდა მოციქულების “ხმა მთელ დედამწაზე გაისმა; და მსოფლიოს კიდეებამდე – მათი სიტყვები” (ფს. 18, 5).
შენიშვნები
18 – ქსანთიკოსი – მაკედონური კალენდრის თვე, შეესაბამება დაახლოებით აპრილს რომაულ-იულიანური კალენდრით და ებრაულ ნისანს.19 – არტემისი – სპარტული და მაკედონური კალენდრის თვე, შეესაბამება დაახლოებით მარტ-აპრილს.
20 – იუდაური ომები, VI, 5, 3. ევსების ორი მოგვიანო ხანის ხელნაწერი სიტყვა “იერუსალიმ”-ის შემდეგ ამატებს იოსებ ფლავიუსის ტექსტიდან: “როდესაც ალბინიუსი ეკითხებოდა, რადგან იგი იყო პროკურატორი, – “ვინ ხარ და საიდან, და რატომ გაჰყვირი ამ სიტყვებს, მან არ გასცა პასუხი და შეწყვიტა ქალაქზე მოთქმა, ვიდრე ალბინიუსმა გიჟად არ ჩათვალა და გაუშვა; ომის ჟამამდე არც რომელიმე მოქალაქესთან ურთიერთობდა, არც ხედავდნენ მოსაუბრეს, არამედ როგორც ლოცვას წარმოთქვამენ, ისე მოთქვამდა: “ვაი, ვაი, იერუსალიმს”, არც მათ სწყევლიდა ოდესმე, ვინც მას ურტყამდა, არც საკვების მომცემს ლოცავდა. ყველას მიმართ ერთი სამწუხარო წინასწარმეტყველების პასუხი იყო. განსაკუთრებით კი დღესასწაულებზე ყვიროდა; და ამას შვიდი წლისა და ხუთი თვის განმავლობაში იმეორებდა. არც ხმას ასუსტებდა, არც იღლებოდა, ვიდრე ალყის შემორტყმისას არ დაინახა, რომ წინასწარმეტყველება აღსრულდა, და დაცხრა. კედელზე დადიოდა და გამყინავი ხმით გაიძახოდა: “ვაი, ვაი, კვლავ ქალაქს, ხალხს და ტაძარს”. და ბოლოს დაამატა: “აი, ვაი, მეც”, და ლოდსატყორცნიდან გაშვებული ქვა მოხვდა მას. და მყისვე მოკვდა და ამოუშვა ჯერ კიდევ ამ წინასწარმეტყველებების მხმობელი სული”.
21 – იქვე, 4.
IX იოსების შესახებ და მის მიერ დატოვებული თხზულებების შესახებ
ყველა ამ ამბავზე დამატებით ისტორიისათვის ესოდენი წყაროების შემომკრებლის, თვითონ იოსების სადაურობა და წარმომავლობა უგულებელყოფას არ იმსახურებს. ესეც კვლავ თვითონ მას გამოაქვს სააშკარაოზე, როდესაც ამბობს: “იოსები იერუსლიმელი მღვდლის მატთიას ძე, პირველად რომაელებს ეომებოდა და უკანასკნელ მოვლენებშიც იძულებული გახდა, მიეღო მონაწილეობა”22. მაგრამ განსაკუთრებით სახელგანთქმული კაცი იგი არა მხოლოდ მისი თანამედროვე თანამემამულე იუდეველებთან გახდა, არამედ რომაელებთანაც, ისე რომ რომაელთა ქალაქში ქანდაკების აღმართვით პატივის მიგებისა და მისი ნაღვაწი თხზულებების ბიბლიოთეკაში შენახვის ღირსი გახადეს. მან მთელი იუდაური წარმომავლობა სრულ ოც ტომში მოათავსა, მისი დროის რომაელთა ომის ისტორია კი – შვიდ ტომში, რაც არამხოლოდ ელინთა ენაზე, არამედ მშობლიურ ენაზეც გადმოსცა, – ამას თავის თავზე თვითონ მოწმობს და ღირსია, ვირწმუნოთ სხვა მიზეზთა გამო (ჩვეულებრივ უწოდებენ “ომებს” ან “იუდაურ ომებს”). მის ნაშრომთაგან გავრცელებულია სხვა ორი, რომლებიც აღნიშვნის ღირსია: “იუდეველთა უძველესობის შესახებ” (ჩვეულებრივ ეწოდება “აპიონეს წინააღმდეგ” – მთარგ.), რომლებშიც ეკამათება აპიონ გრამატიკოსს, ვინც იუდეველთა წინააღმდეგ შეადგინა თხზულება; ნაშრომი დაწერა ასევე სხვების წინააღმდეგ, რომლებიც მსგავსადვე ცდილობდნენ ცილი დაეწამათ იუდეველთა წინაპრების წეს-ჩვეულებებისათვის. მათგან პირველში გვამცნობს წმინდა წერილის აღთქმათაგან ძველად წოდებულის წიგნთა რაოდენობას. ეს რომ ებრაელებთან არ არის საეჭვო, როგორც ალბათ ძველი გადმოცემიდან მომავალი, გვასწავლის შემდეგი სიტყვების მეშვეობით.
შენიშვნები
22 – იუდაური ომები. წინასიტყვაობა, 1. იოსებ ბენ მატათია (ფლავიუსი) დაიბადა გაიუს კალიგულას (37 წლის დასაწ.-38 წლის დასას.) მმართველობის პირველ წელს ცნობილი ებრაელი მღვდლის ოჯახში. იოსები პირველი რიგის მღვდელი იყო იერუსალიმის ტაძარში. 60 წ. რომში წარგზავნილი დელეგაციის შემადგენლობაში იმყოფებოდა, დაპატიმრებულ იქნა ებრაელებისთვის ნერონის წინაშე შუამდგომლობის გამო. იუდეაში აჯანყების დროს ამბოხებულებს მეთაურობდა გალილეის პროვინციაში. ტყვედ ჩავარდა და გადავიდა რომაელების მხარეზე. იოსებ ფლავიუსმა რომში დაწერა თავისი შრომები: “იუდაური ომები” (79 წ.), “იუდაური სიძველენი” (90-იანი წლების შუა), “ცხოვრება” (81-96 წწ.), “აპიონის წინააღმდეგ” (დაახ. 100 წ.). იოსებ ფლავიუსის თხზულებებს რომში ჯერ კიდევ ავტორის სიცოცხლეში მიეცა დიდი შეფასება. გარდაიცვალა 100 წ.-ის შემდეგ.
X როგორ მოიხსენიებს იგი წმინდა წიგნებს
“ჩვენთან არ არის ათასობით შეუთანხმებელი და საეჭვო წიგნი, არამედ არის მხოლოდ ოცდაორი წიგნი, მთელი ჟამის აღწერილობის შემცველი და სამართლიანად საღვთოდ შერაცხული. მათგან ხუთი არის მოსეს, რაც შეიცავს რჯულსა და ადამიანთა თაობების გადმოცემას მის აღსასრულამდე; ეს ჟამი მოიცავს თითქმის სამი ათას წელს; მოსეს აღსასრულიდან სპარსთა მეფის ქსერქსეს შემდეგ [გამეფებულ] არტაქსერქსემდე23 [პერიოდში] მოსეს შემდეგ მოსულმა წინასწარმეტყველებმა მათ დროს მომხდარი ამბები ცამეტ წიგნად აღწერეს; დანარჩენი ოთხი კი ღვთისადმი მიძღვნილ ჰიმნებსა და ადამიანებისათვის მოცემულ ცხოვრებისეულ რჩევებს შეიცავს. არტაქსერქსედან ჩვენს დრომდე თითოეული მოვლენა აღიწერა, მაგრამ მათ წინ [დაწერილთა] მსგავსად სარწმუნო არ არის იგი, რადგან არ ყოფილა წინასწარმეტყველთა ზედმიწევნითი მონაცვლეობა. მაგრამ საქმით ცხადი არის, თუ როგორ მივიღეთ ჩვენ საკუთარი წერილები; რადგან როდესაც უკვე ამდენმა საუკუნემ ჩაიარა, ვერავინ გაბედა ვერც მიმატება, ვერც მოკლება მათგან, ვერც შეცვლა, ყველა იუდეველს პირველი თაობიდანვე შესისხლხორცებული აქვს, რომ ისინი ღვთის ბრძანებებად მიიჩნიონ და იპყრან, და თუ საჭირო გახდა, მათ გამო ხალისით მოკვდნენ“. და ამ მწერლის ეს ამონარიდი ასე ჯეროვნად დავურთეთ24.
ამ კაცმა სხვა ღირსეულ ნაშრომზეც იღვაწა, – “თვითმპყრობელი აზრის შესახებ”, რასაც ზოგიერთები „მაკაბელებით“ ასათაურებენ, რადგან შეიცავს ღვთისადმი კეთილმსახურების გამო გაკადნიერებულ ებრაელთა ბრძოლებს, რომლებიც მოიხსენიებიან „კაბელებად“ წოდებულ წიგნებში. „სიძველეების“ მეოცე წიგნის ბოლოს იგი აღნიშნავს, რომ განზრახული ჰქონდა ოთხ წიგნად აღეწერა ღვთისა და მისი არსის შესახებ იუდეველთა წინაპრების შეხედულებები და რჯული, თუ რატომ უნდა ვაკეთებდეთ რაიმეს მათი დადგენილი წესების მიხედვით და რა იკრძალება. მის სხვა ნაშრომებსაც თვითონ მოიხსენიებს საკუთარ თხზულებებში. ამას გარდა კარგი იქნება მისგან ჩვენს მიერ გამოყენებულ მოწმობათა სანდოობისათვის იმ სიტყვების გადმოცემა, რასაც თავისი “სიძველეების” ბოლოში დასძენს. იგი კიცხავს სიყალბის შემცველ თხზულებებს იუსტუს ტიბერიელისას25, რომელმაც მის მსგავსადვე სცადა იმავე პერიოდთან დაკავშირებით დაეწერა ისტორია, და ამ კაცს მრავალ სხვა ბრალდებას უყენებს; და დასძენს: “მე შენს მსგავსად არ შემშინებია საკუთარი ნაწერის, არამედ თვით იმპერატორებს გადავეცი წიგნები, თითქმის მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ მათ თვალწინ ვითარდებოდა მოვლენები. რადგან მე თვითონ ვიცოდი, რომ დაცული მქონდა ჭეშმარიტების გადმოცემა, რომლისთვისაც მოწმობის მოპოვების მოლოდინი არ გამცრუებია. სხვა მრავალთაც გადავეცი ისტორია, რომელთაგან ზოგი მონაწილეობდა ომში, როგორც მეფე აგრიპა და მისი ზოგიერთი ნათესავი. რადგან იმპერატორ ტიტუსს ისე ესათნოვა მომხდარი მოვლენების შესახებ ცოდნის ხალხისათვის გადაცემა მხოლოდ ამ წიგნებიდან, რომ თავისი ხელით დაწერა წიგნების გამოქვეყნების ბრძანება, მეფე აგრიპამ კი სამოცდაორი წერილი დაწერა და დაამოწმა, რომ მათში ჭეშმარიტება იყო გადმოცემული”26. ამ ეპისტოლეთაგან ორს კიდევაც გადმოცემს. მაგრამ იოსებთან დაკავშირებით ეს ვიკმაროთ.
შენიშვნები
23 – არტაქსერქსე I (მკლავგრძელი) სპარსეთის მეფე (465-424 წწ. ქ. შ.-მდე). ტახტზე ავიდა მას შემდეგ, რაც მოკლა მამა – ქსერქსე I.24 – იოსებ ფლავიუსი. იუდეველი ხალხის სიძველის შესახებ. “აპიონის წინააღმდეგ”, I, 8.
25 – იუსტუს ტიბერიელი – ისტორიკოსი, იუდეველი, ავტორი თხზულებისა იუდაური ომების შესახებ. იოსებ ფლავიუსი ეკამათება თავის თხზულებაში “ცხოვრება”.
26 – აღნიშნული ტექსტი აღმოჩენილი არ არის.
XI როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას იაკობის შემდეგ სვიმონი
გადავიდეთ შემდეგზე. იაკობის წამებისა და დაუყოვნებლივ იერუსალიმის დაპყრობის შემდეგ გადმოცემა მოგვითხრობს ყველა მხრიდან ჯერ კიდევ ცოცხალი მოციქულებისა და უფლის მოწაფეების უფლის ხორციელ ნათესავებთან ერთად (რადგან მათი უმრავლესობა მაშინ ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო) შეკრებაზე. ყველამ ერთად გამართა ბჭობა, თუ ვინ უნდა დაედგინათ იაკობის მონაცვლეობის ღირსად, და ყველამ ერთსულოვნად გადაწყვიტა, რომ იქაური დიოცეზის საყდრის ღირსი იყო სვიმონ კლეოპასი, ვისაც ახსენებს სახარების წერილი27, რომელიც, როგორც ამბობენ, იყო მაცხოვრის ბიძაშვილი; რადგან ჰეგესიპე ამბობს, რომ კლეოპა იყო იოსების ძმა.
შენიშვნები
27 – მოციქული სვიმონი, უფლის ნათესავი – 70 მოციქულთაგანი, იოსებ დამწინდველის უმცროსი ძმის, კლეოპას ძე. იაკობ მოციქულის სიკვდილის შემდეგ მოციქული სვიმონი არჩეულ იქნა იერუსალიმის ეპისკოპოსად. მოწამეობრივად აღესრულა 107 წ., იმპერატორ ტრაიანეს მმართველობის დროს.
XII როგორ ბრძანა ვესპასიანემ დავითის შთამომავლების მოძებნა
ამასთან ერთად ვესპასიანემ იერუსალიმის დაპყრობის შემდეგ ბრძანება გასცა მოეძებნათ დავითის ყველა ჩამომავალი, რომ არ დარჩენილიყო იუდეველებთან ვინმე სამეფო ტომიდან, და ამ მიზეზით კვლავ მოაწყო იუდეველებზე უდიდესი დევნულება.
XIII როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიელებს რიგით მეორე აბილიუსი
ვესპასიანეს ათწლიანი მეფობის შემდეგ თვითმპყრობელობა მის ვაჟზე ტიტუსზე28 გადავიდა; მისი მეფობის მეორე წელს რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსმა ლინუსმა თორმეტწლიანი მსახურების შემდეგ იგი გადასცა ანენკლეტუსს29.
ტიტუსი კი მისმა ძმამ დომიციანემ შეცვალა, რომელმაც ორი წელი და ამდენივე თვე იმეფა30.
შენიშვნები
28 – ტიტუსი – რომის იმპერატორი (79-81 წწ.).29 – ანენკლეტუსი – რომის ეპისკოპოსი (79-91 წწ.).
30 – დომიციანე – რომის იმპერატორი (81-96 წწ.).
XIV როგორ გახდა რომაელთა მეორე ეპისკოპოსი ანენკლეტუსი
დომიციანეს მეოთხე წელს ალექსანდრიის დიოცეზში რიგით პირველი ეპისკოპოსი ანიანუსი ოცდაორი წლის განმავლობაში მსახურების დასრულების შემდეგ აღესრულა; ის კი შეცვალა მეორემ, აბილიუსმა31.
შენიშვნები
31 – აბილიუსი – ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (84-98 წწ.).
XV როგორ გახდა მის შემდეგ რიგით მესამე კლიმენტი
იმავე იმპერატორის მეთორმეტე წელს რომაელთა ეკლესიაში, ოცწლიანი ეპისკოპოსობის შემდეგ ანენკლეტუსიშეცვალა კლიმენტიმ, რომელიც, როგორც ფილიპელებთან ეპისტოლის მიმწერი მოციქული გვამცნობს, გახდა მისი თანაშემწე, როდესაც ამბობს: “კლიმენტისთან და სხვა ჩემს თანაშემწეებთან ერთად, რომელთა სახელები სიცოცხლის წიგნშია” (ფილ. 4, 3).
XVI კლიმენტის ეპისტოლის შესახებ
გავრცელებულია მისი ერთი აღიარებული ეპისტოლე, დიდი და საკვირველი, რომელიც რომის ეკლესიის სახელით მიწერა კორინთელთა ეკლესიას, როდესაც კორინთოში ატყდა შფოთი. ვიცით, რომ ამ ეპისტოლეს კითხულობდნენ მრავალ ეკლესიაში; იგი საჯაროდ იყო წარმოჩენილი ძველადაც და თვით ჩვენს დროშიც32. ამის სანდო მოწმე არის ჰეგესიპე, რომ მის დროს კორინთოს საქმეები შფოთისგან აირია.
შენიშვნები
32 – საუბარია კლიმენტი რომაელის პირველ ეპისტოლეზე კორინთელთა მიმართ. კლიმენტი რომაელის სახელს უკავშირდება მთელი რიგი თხზულებებისა, რომელთაგან მას უდავოდ მიეკუთვნება მხოლოდ პირველი ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ. წმ. კლიმენტის ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ იხ.: წმ. კლიმენტი რომაელი, ეპისტოლე რომაელთა მიმართ, თარგ. დეკანოზ გიორგი ზვიადაძის.
XVII დომიციანეს დროინდელი დევნულების შესახებ
მრავალთა მიმართ მრავალი სისასტიკით წარმოჩენილმა დომიციანემ რომის კეთილშობილ და სახელგანთქმულ კაცთაგან არცთუ მცირე სიმრავლე არაკეთილგონივრულად გამოტანილი განაჩენით მოკლა და ათასობით სხვა ცნობილი ადამიანი უმიზეზოდ დასაჯა გადასახლებითა და ქონების ჩამორთმევით. ბოლოს, ნერონის ღვთის საწინააღმდეგო ქმედებებისა და ღვთისმბრძოლობის მონაცვლედ გამოავლინა თავისი თავი. ჩვენს წინააღმდეგ აღძრა მეორე დევნულება, მაშინ როცა მის მამას ვესპასიანეს ჩვენს წინააღმდეგ უჯერო არაფერი განუზრახავს.
XVIII იოანეს ეპისტოლისა და “გამოცხადების” შესახებ
გადმოცემით ამ დროს ჯერ კიდევ ცოცხალ მოციქულსა და მახარებელს, იოანეს ღვთის სიტყვისათვის მოწმობის გამო მისჯილი ჰქონდა კუნძულ პატმოსზე გადასახლება. როდესაც ირინეოსი იოანეს “გამოცხადებად” წოდებულ წიგნში მოყვანილი ანტიქრისტეს სახელის რიცხვის შესახებ წერს, “მწვალებლობების წინააღმდეგ” ნაშრომის მეხუთე წიგნში იოანეს შესახებ ამბობს შემდეგ სიტყვებს: “თუ საჭიროა ახლანდელ დროს მისი სახელის აშკარად ქადაგება, ეს ალბათ მან უნდა თქვას, ვინც იხილა გამოცხადება. რადგან დიდ ხნის წინ არ უხილავს, არამედ თითქმის ჩვენს თაობაში, დომიციანეს მმართველობის დასასრულს33.
აღწერილ ჟამს იმდენად გაბრწყინდა ჩვენი რწმენის მოძღვრება, რომ ჩვენი სარწმუნოებისგან შორს მდგომი მწერლებსაც არ უყოყმანიათ, როცა მათი ისტორიებით გადმოსცეს დევნულება და მის დროს აღსრულებული მოწამეობანი. მათ ჟამიც კი ზედმიწევნით აღნიშნეს, როდესაც მოგვითხრობენ, რომ დომიციანეს მეთხუთმეტე წელს სხვა მრავალთან ერთად ფლავიანე დომიცილაც34, რომელიც იყო ფლავიუს კლიმენტის დისშვილი, იმ დროს რომის ერთ-ერთი კონსული, ქრისტესთვის მოწმობის გამო დასჯილი გაიგზავნა პონტიის კუნძულზე.
შენიშვნები
33 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, V, 30, 13.34 – ფლავიუს კლიმენტი იყო იმპერატორ დომიციანეს ბიძაშვილი და ტახტის მემკვიდრის მამა.
XIX როგორ ბრძანა დომიციანემ დავითის მოდგმის განადგურება
როდესაც ამავე დომიციანემ დავითის შთამომავალთა დახოცვა ბრძანა, ძველი ჩანაწერი გადმოგვცემს, რომ ზოგიერთი მწვალებელი ბრალს დებდა იუდას შვილიშვილებს (ეს იუდა იყო მაცხოვრის ხორციელი ძმა), როგორც დავითის გვარის შთამომავლებს და თვით ქრისტეს ნათესაობის მატარებლებს. ამას სიტყვასიტყვით ასე გადმოცემს ჰეგისიპე:
XX ჩვენი მაცხოვრის გვარის ჩამომავალთა შესახებ
“უფლის გვარიდან ჯერ კიდევ ცოცხალი იყვნენ შვილიშვილები იუდასი, რომელზეც ამბობდნენ, რომ მისი ხორციელი ძმა იყო; ისინი დაასმინეს როგორც დავითის გვარის ჩამომავალნი. ისინი [მოხელე] ევოკატუსმა35 მიიყვანა კეისარ დომიციანესთან, რადგან მასაც ჰეროდესავით ეშინოდა ქრისტეს მოსვლის. მან ჰკითხა მათ, იყვნენ თუ არა დავითის შთამომავალნი, და მათაც აღიარეს. მაშინ ჰკითხა მათ რა ქონებას და რა რაოდენობის ფულს ფლობდნენ. მათ მიუგეს, რომ მათ ორივეს ერთად ჰქონდათ მხოლოდ ცხრაათასი დინარი, თითოეულ მათგანს შესაბამისად – თანხის ნახევარი, და ესეც, ამბობდნენ, რომ ჰქონდათ არა ვერცხლით, არამედ მხოლოდ ოცდაცხრამეტი პლეთრა36 მიწის ღირებულებით, საიდანაც გადასახადს იხდიდნენ და თვითონ თავიანთი შრომით ირჩენდნენ თავს”. უჩვენეს მათი ხელები, თავიანთი ხელით შრომის მტკიცებულებად ჰქონდათ სხეულის სიუხეშე და მუდმივი გარჯისაგან ხელებზე ამოსული კოჟრები. როდესაც ჰკითხეს ქრისტესა და მისი სამეფოს შესახებ, თუ როგორი იქნება ის და სად და როდის გამოჩნდება, განუმარტეს, რომ ის გამოჩნდება არა როგორც ამქვეყნიური, ან მიწიერი, არამედ ზეციური და ანგელოზური, დასასრული კი საუკუნო ექნება, როდესაც იგი დიდებით მოვა, განსჯის ცოცხლებსა და მკვდრებს, და თითოეულს სათანადოდ მიაგებს. ამაზე დომიციანემ საერთოდ არ დასდო მათ ბრალი, არამედ უბრალო ადამიანებად მიიჩნია, გაანთავისუფლა და გაუშვა ისინი, ხოლო ეკლესიის წინააღმდეგ დევნულება ბრძანების გამოცემით შეაჩერა. ისინი კი განთავისუფლებულები ეკლესიების წინამძღვრები გახდნენ, როგორც უფლის მოწამეებიც და იმავდროულად მისი გვარის ჩამომავლებიც, და მშვიდობით მცხოვრებნი ტრაიანემდე ცოცხალი იყვნენ. ამას მოგვითხრობს ჰეგესიპე. არამხოლოდ იგი, არამედ ტერტულიანეც იმავეს მოგვითხრობს დომიციანეზე: “ოდესღაც დომიციანემაც სცადა იმავეს გაკეთება, რადგან სისასტიკით იგი ნერონის მემკვიდრე იყო. მაგრამ, ვფიქრობ, თითქოს მოეპოვებოდა კეთილგონიერების რაღაც ნაწილი, სწრაფად დაცხრა და უკან გამოიხმო ისინი, რომლებიც განდევნა”37.
დომიციანეს თხუთმეტწლიანი მპყრობელობის შემდეგ მმართველობა გადაეცა ნერვას38. რომაელთა სენატმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ დომიციანესთვის ჩამოერთმია პატივი, და ქონების დაბრუნებასთან ერთად შინ დაებრუნებიათ უსამართლოდ განდევნილები; ამ ჟამის აღმწერებმა ეს ამბები წერილობით გადმოსცეს. ჩვენი ძველების (ძველი ქრისტიანების – მთარგნ.) თხრობა გადმოსცემს, რომ მაშინ დაბრუნდა მოციქული იოანეც კუნძულზე გადასახლებიდან ეფესოში საცხოვრებლად.
შენიშვნები
35 – ევოკატუსი – ზევადიანი მსახურების ჯარისკაცი (ლათ.).36 – პლეთრონი – ფართობის საზომი ერთეული, უდრის 1/4 ჰა-ს (ბერძ.).
37 – ტერტულიანე. აპოლოგია, V, 4. საუბარია 95‑96 წწ-ების დევნულების შესახებ.
38 – ნერვა – რომის იმპერატორი (96-98 წწ.).
XXI როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიის ეკლესიას რიგით მესამე კერდონი
წელიწადზე ცოტა უფრო ხანგრძლივი მეფობის შემდეგ ნერვა შეცვალა ტრაიანემ39, რომლის პირველ წელს ალექსანდრიის დიოცეზში ცამეტწლიანი წინამძღვრობის შემდეგ აბილიუსი შეცვალა კერდონმა40. იგი აქ რიგით პირველი ანიანუსის შემდეგ მესამე წინამდგომელი იყო. ამ დროს რომაელებს ჯერ ისევ კლიმენტი წინამძღვრობდა, მას პავლესა და პეტრეს შემდეგ ეპისკოპოსთა სიის მესამე საფეხური ეკავა; ლინუსი იყო პირველი, მის შემდეგ კი – ანენკლეტუსი.
შენიშვნები
39 – ტრაიანე – რომის იმპერატორი (98-117 წწ.).
40 – კერდონი – ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (43-67 წწ.). იგი შეცვალა წმ. ეგნატემ (67-107 წწ.).
XXII როგორ წინამძღვრობდა ანტიოქელებს რიგით მეორე ეგნატე
ანტიოქიაში რიგით პირველი ევოდიუსის შემდეგ ზემოაღნიშნულ დროს რიგით მეორედ ცნობილი იყო ეგნატე41. მსგავსადვე ამავე დროს ჩვენი მაცხოვრის ძმის შემდეგ იერუსალიმის ეკლესიაში სვიმონს ეპყრა მსახურება.
შენიშვნები
41 – ევოდიოსი – ანტიოქიის ეპისკოპოსი (43-67 წ.წ.). იგი შეცვლა წმ. ეგნატემ(67-107 წ.წ.).
XXIII ამბავი იოანე მოციქულის შესახებ
ამ დროს თვით ის, ვინც უყვარდა იესოს, მოციქული და მახარებელი იოანე ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ასიაში და მართავდა ადგილობრივ ეკლესიებს, რადგან დომიციანეს აღსრულების შემდეგ კუნძულზე გადასახლებიდან შინ დაბრუნდა. ის, რომ ამ დროისათვის იგი ცოცხალი იყო, სარწმუნო არის ორი მოწმისაგან, სარწმუნო კი იქნებიან ესენი, რადგან წარმოადგენენ ეკლესიის მართლმადიდებლობას: ისეთი პიროვნებები როგორებიც არიან ირინეოსი და კლიმენტი ალექსანდრიელი. მათგან პირველი “მწვალებლობების წინააღმდეგ” [ნაშრომის] მეორე წიგნში სიტყვა-სიტყვით ასე წერს: “ასიაში იოანესთან, უფლის მოწაფესთან შეკრებილი ყველა პრესვიტერი დაამოწმებს გადმოცემას, რომ იოანე მათთან დარჩა ტრაიანეს გამეფების ჟამამდე”42. ამავე ნაშრომის მესამე წიგნში ამას შემდეგი სიტყვებით ცხადყოფს: “ხოლო ეფესოში მყოფი ეკლესია, პავლეს მიერ საძირკველჩაყრილი, ჭეშმარიტი მოწმეა მოციქულთა გადმოცემის, რომ იოანე მათთა დარჩა ტრაიანეს დრომდე”43.
კლიმენტიც ამავე დროს აღნიშნავს, და მის თხზულებას სათაურით “ვინ არის ხსნილი მდიდარი” დაურთავს ყველაზე მნიშვნელოვან თხრობას მათთვის, ვისაც უყვარს მშვენიერისა და სასარგებლოს მოსმენა. ისმინე ამბავი, არა ამბავი, არამედ ნამდვილი სიტყვა იოანე მოციქულის შესახებ გადმოცემული და ხსოვნით შემონახული. ტირანის აღსრულების შემდეგ იგი კუნძულ პატმოსიდან ეფესოში გადმოვიდა. როცა კი მოუხმობდნენ, დადიოდა წარმართების მახლობელ მხარეებში, ზოგან ეპისკოპოსებს დაადგინებდა, ზოგან კი მთელ ეკლესიები მოყავდა თანხმობაში, ხოლო ზოგ ადგილას სულიწმინდის მიერ მინიშნებულთაგან ერთ ვინმეს სასულიერო პირად გამოარჩევდა. ერთხელ მივიდა ერთ მცირე ქალაქში (ზოგიერთი მათგანის სახელსაც ასახელებს), და საძმო დაასვენა; შემდეგ როდესაც უცქერდა ყველას წინაშე დადგინებულ ეპისკოპოსს, დაინახა ჭაბუკი ძლიერი აღნაგობის მქონე, სასიამოვნო გარეგნობისა და თბილი გულის, და თქვა: “ამას შენ გაბარებ მთელი გულმოდგინებით ეკლესიისა და ქრისტეს, როგორც მოწმის, წინაშე”. როდესაც მან ჩაიბარა და ყველაფერს შეპირდა, კვლავ ეს გაუმეორა და გააფრთხილა. შემდეგ ავიდა ეფესოში, პრესვიტერმა (ახლახან მას უწოდა ეპისკოპოსი – მთარგ.) კი მისთვის ჩაბარებული ჭაბუკი შინ წაიყვანა, გაზარდა, შეინახა, იზრუნა მასზე და ბოლოს მონათლა. ამის შემდეგ დაისვენა თავისი დიდი მზრუნველობისა და დამცველობისაგან, რადგან მას როგორც სრულყოფილი დაცვა უფლის ბეჭედი დაუდგინა. ვიდრე იგი მომწიფდებოდა მიშვებულ იქნა, და ჭაბუკი გარყვნეს ვიღაც უსაქმურმა და უზნეო ახალგაზრდებმა. ბოროტ საქმეებს დაჩვეულები ჯერ მდიდრული ნადიმებით მიუძღოდნენ, შემდეგ ღამე სადღაც საძარცვად გასულებმა თან გაიყოლიეს, შემდეგ კი უფრო დიდ საქმეზე წაიყვანეს; რასაც მცირე ხანში დაეჩვია. დიდი ძალის მქონე ბუნების მეშვეობით როგორც შეუპოვარი და ძლიერი ცხენი გადის სწორ გზაზე და ლაგამს ღეჭავს, ისე გაექანა უფსკრულის სიღრმისაკენ. ბოლოს კი, ღვთისგან ცხონების სასო წარეკვეთა, მეტად აღარ ფიქრობდა მცირეზე, არამედ დიდ საქმეებს ჰკიდებდა ხელს, შემდეგ კი სრულიად დაიღუპა და სხვების სწორი უბედურება გაიზიარა. ახლა მან მიიღო ისინი და შეადგინა ავაზაკთა რაზმი, თვითონ კი ავაზაკთა ნამდვილი მეთაური გახდა, ყველაზე უფრო მეტად მოძალადე, მკვლელი და სასტიკი. ამ დროს რაღაც აუცილებელმა შემთხვევამ მოუხმო იოანეს. როდესაც დაასრულა სხვა საქმეები, რომელთა გამო იყო ჩამოსული, მან თქვა: “ახლა მოდი, ეპისკოპოსო, დამიბრუნე გირაო, რაც მე და ქრისტემ ჩაგაბარეთ ეკლესიაში, რომელსაც თავმჯდომარეობ, როგორც მოწმე”. იგი პირველად შეცბა, ფიქრობდა, რომ ცილს სწამებდა ფულზე, რაც არ მიუღია. არც იმის დაჯერება შეეძლო, რომ ის ჰქონდა, რაც არ გააჩნდა, და არც იოანეში ეპარებოდა ეჭვი. როცა უთხრა: “ვითხოვ ჭაბუკს და ძმის სულს”, მოხუცმა ღრმად დაიგმინა, ცრემლები წამოუვიდა და მიუგო: `”იგი მოკვდა”. “როგორ და რით მოკვდა?” უთხრა: “ღვთისთვის მოკვდა, რადგან განუდგა უკეთური და სრულიად დაღუპული, ბოლოს კი, ავაზაკი ეკლესიის ნაცვლად მთაზე დარჩა მის მსგავს მებრძოლებთან ერთად”. მოციქულმა შემოიხია ტანისამოსი და დიდი მოთქმა-გოდებით თავში იცემდა და ამბობდა: “მშვენიერ მცველს დავუტოვე ჩემი ძმის სული. მაგრამ მომგვარეთ ცხენი და ვინმე გახდეს ჩემთვის გზის მაჩვენებელი!” და რაც ძალა ჰქონდა, გაქუსლა იმ ეკლესიიდან. როდესაც მივიდა ადგილზე, ავაზაკთა დაცვამ შეიპყრო; იგი არც გაიქცა, არც ვედრება დაუწყო, არამედ შესძახა: “ამისთვის მოვედი; თქვენს მეთაურთან მიმიყვანეთ”. მეთაური შეიარაღებული ელოდებოდა, მაგრამ მოახლოებისას იცნო იოანე, სირცხვილისაგან პირი იბრუნა და გაიქცა. ის კი მისდევდა, რაც ძალა ჰქონდა, დავიწყებოდა თავისი ასაკი და ეძახდა: “რას გამირბიხარ, შვილო, შენს მამას, უიარაღოს, მოხუცს? შემიწყალე, შვილო, ნუ გეშინია; ჯერ კიდევ გაქვს ცხონების იმედი. მე ქრისტეს სიტყვა მივეცი შენს გამო; თუ საჭირო გახდა, შენს სიკვდილს მე ნებაყოფლობით თავს ვიდებ, როგორც უფალმა თავს იდო ჩვენს გამო; შენს გამო ჩემს სულს მივცემ სანაცვლოდ. შეჩერდი, მენდე; ქრისტემ, მე გამომგზავნა”. მან შეისმინა, ჯერ შეჩერდა, ძირს დაიხედა, შემდეგ დაყარა იარაღი, ათრთოლდა და მწარედ ატირდა; მივიდა და მოეხვია მოხუცს, რაც შეეძლო თავს იმართლებდა მოთქმითა და ცრემლებით მეორედ ინათლებოდა, და მხოლოდ მარჯვენას იფარავდა; ის (მოციქული იოანე) პირდებოდა, ეფიცებოდა რომ მაცხოვრისაგან მოიპოვებდა მისთვის შენდობას, მუხლმოდრეკილი ევედრებოდა, თვითონ მის მარჯვენას ეამბორებოდა როგორც სინანულით განწმენდილს. და მიიყვანა ეკლესიაში. აურაცხელი ლოცვით ითხოვდა, მასთან ერთად იღვწოდა მარხვით, სხვადასხვა სიტყვებით ათვინიერებდა მის გონებას, მანამდე არ ტოვებდა, სანამ არ აღუდგინა ეკლესიას და მისცა ჭეშმარიტი სინანულის დიდი მაგალითი და კვალად შობის ნიშანი, ხილული აღდგომის გამარჯვების ძეგლი”44. კლიმენტის ეს ამონარიდი აქ ჩემს მიერ მოყვანილ იქნა ისტორიისა და მკითხველისთვის სარგებელის მოტანის გამო.
შენიშვნები
42 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, II, 22, 5.
43 – იქვე, III, 3, 4.44 – კლიმენტი ალექსანდრიელი. ვინ არის ხსნილი მდიდარი, 42.
XXIV სახარებათა რიგობითობის შესახებ
მოდით, დავასახელოთ მოციქულის არასაეჭვო წერილები. პირველად უნდა ვაღიაროთ მისი სახარება, რომელიც იკითხება ცის ქვეშ არსებულ ეკლესიებში; ის, თუ რატომ მიიჩნიეს ძველებმა კეთილგონირულად მისი აღნუსხვა სხვა სამთან ერთად მეოთხე ადგილზე, განიმარტება შემდეგი სახით. ღვთივშთაგონებულები და ჭეშმარიტად ღვთივშვენიერები, ვამბობ ქრისტეს მოციქულებზე, ცხოვრებით ზედმიწევნით გაწმენდილები და ყველა სათნოებით სულის შემამკობლები, ენით კი ლიტონნი, მაცხოვრისაგან მათთვის მინიჭებული საღვთო და სასწაულმოქმედი ძალით განმტკიცებულები ქადაგებდნენ მოძღვრის სწავლებებს ისე, რომ არც იცოდნენ და არც უცდიათ სიტყვათა დამარწმუნებელი ხელოვნების გამოყენება, არამედ მათთან თანამოქმედი ღვთის სულის წარმოჩენისა და მხოლოდ მათი მეშვეობის აღსრულებული ქრისტეს საკვირველთმოქმედი ძალის გამოყენებით. ქადაგებდნენ ცათა სასუფევლის ცოდნას მთელ მსოფლიოში, სიტყვაკაზმულობის მოთხოვნილებაზე ნაკლებად ზრუნავდნენ. ამას იქმოდნენ, რამდენადაც აღასრულებდნენ დიდ და ზეადამიანურ მსახურებას. ამგვარად, პავლეს ყველაფერში მტკიცებულებების მოხმობის საქმესა და აზროვნებაშიც უძლიერესს წერილობით უმოკლეს ეპისტოლეებზე მეტი არაფერი გადმოუცია, მიუხედავად იმისა, რომ ათიათასობით ენითაუწერელი რამ ჰქონდა სათქმელი, თუ როგორ შესწვდა ხედვებს მესამე ცამდე, აღტაცებულ იქნა თვით ღვთივშვენიერ სამოთხეში და იქ ენითუთქმელი სიტყვების მოსმენის ღირსი შეიქნა. ამავე საქმეებში გამოუცდელი არც მაცხოვრის დანარჩენი მოწაფეები ყოფილან, – თორმეტი მოციქული, სამოცდაათი მოწაფე და მათთან ერთად სხვა ათასები; მსგავსადვე უფალთან ერთად ვინც იყო, მათ შორის მხოლოდ მათემ და იოანემ დაგვიტოვა ჩანაწერები. ისინიც, როგორც გადმოცემა გვამცნობს, იძულებული გახადეს შედგომოდნენ წერას. მათემ პირველად ებრაელებს უქადაგა, როდესაც აპირებდა სხვებთანაც წასვლას, მშობლიურ ენაზე წერილობით გადასცა თავისი სახარება და მისი არყოფნა წერილის მეშვეობით შეუვსო მათ, რომელთაგანაც იქნა წარგზავნილი. როდესაც მარკოზს და ლუკას უკვე გადმოცემული ჰქონდათ სახარებები, ამბობენ, რომ იოანე, რომელიც მთელი ამ ხნის განმავლობაში ზეპირად ქადაგებდა, ბოლოს შეუდგა წერას ამავე მიზეზის გამო. როდესაც ადრე დაწერილი სამი სახარება უკვე ყველგან და მასთანაც იყო გავრცელებული, ამბობენ, რომ აჩვენა მათი ჭეშმარიტება და დაამოწმა, მაგრამ ამბობენ, რომ აკლდა მხოლოდ პირველად, ქადაგების დასაწყისში ქრისტეს საქმეების შესახებ თხრობა. და ეს გადმოცემა ნამდვილად ჭეშმარიტია. შესაძლებელია, დავინახოთ, რომ სამი მახარებელი აღწერს მაცხოვრის საქმეებს იოანე ნათლისმცემლის საპყრობილეში ჩამწყვდევიდან ერთი წლის შემდეგ და ამას აღნიშნავენ მათი თხრობის დასაწყისშივე. ორმოცდღიანი მარხვისა და ამას მოყოლებული გამოცდის შემდეგ მათე საკუთარ წერილში აცხადებს და ამბობს: “როდესაც გაიგო, რომ იოანე გაცემული იქნა, წავიდ” იუდეიდან “გალილეაში” (მათ. 14,12), მარკოზიც ასევე ამბობს: “`იოანეს გაცემის შემდეგ წავიდა იესო გალილეისკენ” (მარკ. 1,14), ლუკაც იესოს საქმეების დაწყებამდე მსგავს კვლევას აწარმოებს და ამბობს, რომ ჰეროდემ დაამატა იმ უკეთურებებს, რაც მოიმოქმედა, და “იოანე საპყრობილეში ჩაამწყვდი” (ლუკ. 3, 19-20). ამბობენ, იოანეს იმიტომ სთხოვეს, რომ მისი სახარებით გადმოეცა ის ჟამი და ამ ხნის განმავლობაში მაცხოვრის მიერ გაკეთებული საქმეები (ეს კი იყო ნათლისმცემლის ჩამწყვდევის წინ), რასაც პირველმა მახარებლებმა დუმილით გვერდი აუარეს. ამას კი აღნიშნავს, როდესაც ამბობს: “იესომ ეს ქმნა სასწაულების დასაბამად” (იოან. 3, 23-24). სხვა დროს ნათლისმცემელს იესოს საქმეებს შორის ახსენებს, როდესაც ჯერ კიდევ ნათლავდა აინონში სალიმის მახლობლად, და ცხადად აჩვენებს ამას, როდესაც ამბობს: “რადგან ჯერ არ იყო იოანე საპყრობილეში ჩაგდებული” (იოან. 3, 23). ასე რომ, იოანე თავისი სახარების წერილით გადმოცემს ნათლისმცემლის საპყრობილეში ჩაგდებამდე ქრისტეს მიერ ნამოქმედარს, სხვა სამი მახარებელი კი ნათლისმცემელის საპყრობილეში ჩამწყვდევის შემდეგ მოგვითხრობენ. ამის მცოდნეს, ალბათ, აღარ მოეჩვენება, რომ სახარებები ვერ თანხმდებიან ერთმანეთთან: იოანეს სახარება შეიცავს ქრისტეს პირველ საქმეებს, ხოლო დანარჩენები კი – იმის თხრობას, რაც მან ჟამის დასასრულს გააკეთა; სავარაუდოა, რომ იოანე დუმილით გვერდს უვლის ჩვენი მაცხოვრის ხორციელ გვარტომობას, რამდენადაც ის მანამდე მათემ და ლუკამ აღწერა, მაგრამ იწყებს ღვთისმეტყველებით, რადგანაც, ალბათ, ღვთის სულის მიერ მისთვის იყო შემონახული როგორც მათზე უფრო აღმატებულისათვის.
ამრიგად, ეს ითქვა ჩვენს მიერ იოანეს სახარების წერილის შესახებ, ზემოთ განიმარტა მარკოზის სახარების დაწერის მიზეზი. ლუკა კი, როდესაც იწყებს, თვითონაც წაუმძღვარებს წინ მისი სახარების დაწერის მიზეზს, თუ რის გამო შეადგინა; განმარტავს, რომ მაშინ როცა სხვა მრავალმა დაასწრო ამ ამბებზე თხრობის გადმოცემა, რომელთა სიტყვებიც მან სრულყო, აუცილებლად ჩათვალა, რომ ჩამოვეშორებიეთ სხვების საეჭვო შეხედულებისგან; და იმ საქმეების უსაფრთხო თხრობა, რომლის ჭეშმარიტება თვითონ საკმარისად მიიღო პავლესთან ერთად ყოფნისა და ცხოვრებისაგან, და დანარჩენი მოციქულებთან საუბრებიდანაც შემწეობის მქონემ საკუთარი სახარების მეშვეობით გადმოცა. აწ ეს ვიკმაროთ მათ შესახებ; თავის დროზე კი ვეცდებით, უფრო დაწვრილებით განვმარტოთ ძველების გადმოცემის მეშვეობით მათ შესახებ სხვათა ნათქვამი.იოანეს ნაწერთაგან გარდა სახარებისა პირველი ეპისტოლეც არასაეჭვოდ არის აღიარებული თანამედროვეთაგან და ძველთაგანაც, მაგრამ სადავოა დანარჩენი ორი, “გამოცხადების” შესახებაც ამ ჟამამდე მრავალთა შორის არის აზრი გაყოფილი; ესეც მსგავსადვე იქნება თავის დროზე ნაჩვენები და ძველების მოწმობის მოხმობით განსჯილი.
XXV საღვთო წერილებად აღიარებულთა შესახებ და მათ შესახებ, რომლებიც არ არიან ასეთები
კეთილგონივრული იქნება, აქ შემოიკრიბოს ახალი აღთქმის ზემოხსენებული წერილები. პირველად დაწესებულია სახარებათა წმინდა ოთხეული, რომლებსაც მოსდევს მოციქულთა საქმეების წერილი; ამის შემდეგ პავლეს ეპისტოლეთა ჩამონათვალი, რომელთა მომდევნო არის იოანეს ე. წ. პირველი და მსგავსადვე პეტრეს შეწყნარებული ეპისტოლე; მათ შემდეგ დაწესებულია, თუ ჯერ უჩნს, იოანეს გამოცხადება, რომლის შესახებ მოსაზრებებს თავის დროზე გადმოვცემთ. ესენი არის აღიარებულთა შორის. საეჭვო, თუმცა მრავალთათვის ცნობილ წერილებს მიეკუთვნება, იაკობისად წოდებული ეპისტოლე, იუდას ეპისტოლე, პეტრეს მეორე ეპისტოლე, იოანეს მეორე და მესამე ეპისტოლეებად წოდებული, მახარებლის ან სხვა მისი თანამოსახელის მიერ დაწერილი45. ყალბ წიგნებს შორის დაწესებულია ასევე პავლეს საქმეების წიგნი, ე. წ. “მწყემსი” და პეტრეს “გამოცხადება”, მათ გარდა ე. წ. “ბარაბანას ეპისტოლე” და მოციქულების ე. წ. “სწავლებები”, დამატებით კი, როგორც ვთქვი, თუ გნებავთ, იოანეს “გამოცხადება”; რომელსაც, როგორც ვთქვი, ზოგიერთები უარყოფენ, სხვები კი აღრიცხავენ აღიარებულთა შორის. ზოგიერთები მათ შორის აღნუსხავს ებრაელთა სახარებასაც, რომელსაც ებრაელთაგან განსაკუთრებით ისინი შეჰხარიან, ვინც ქრისტე მიიღო. ეს ყველა, ალბათ, საეჭვოებს მიეკუთვნება, მაგრამ მაინც იძულებული ვიყავით, შეგვედგინა მათი ჩამონათვალი, რადგან გადავწყვიტეთ საეკლესიო გადმოცემის მიხედვით ჭეშმარიტი, შეუთხზავი და აღიარებული წერილები გამოგვერჩია მათგან განსხვავებული, არა კანონიკური, არამედ სადავო, თუმცა საეკლესიო მწერალთაგან მრავალთათვის ცნობილი წერილებისგან; რათა გვცოდნოდა ისინი და ის წერილებიც, რომლებიც გავრცელებულია მწვლებლების მიერ მოციქულთა სახელებით, და რომლებიც შეიცავენ სახარებებს, მაგალითად, პეტრეს, თომას და მატათას, და მათ გარდა სხვებისას, ან “საქმეებს”, მაგალითად, ანდრიას, იოანეს და სხვა მოციქულების. არცერთ საეკლესიო მწერალს არ მოსვლია აზრად რომელიმე მათგანი მონაცვლეობის მიხედვით მოეხსენებია თავის ჩანაწერებში. უფრო მეტიც, მათი წერის სტილი მოციქულთა ჩვეულებისაგან განსხვავდება, მათში გამოთქმული აზრი და შეხედულება დიდად არ ეთანხმება მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტებებს, და ნათლად ჩანს, რომ მწვალებელთა მიერ არის შეთხზული; რის გამოც ისინი არა ნაყალბევთა შორის არის განწესებული, არამედ უკუგდებელია როგორც სრულიად უადგილო და უღმერთო46.
შენიშვნები
45 – მოციქულთა 85‑ე კანონი გვაუწყებს: “ყველა თქვენგანისათვის, რომლებიც მიეკუთვნებით სასულიერო წოდებას და ერისკაცთაც, პატივსაცემი და წმინდა იყოს წიგნები ძველი აღთქმისა, მოსესი ხუთი: “შესაქმე”, “გამოსვლა”, “ლევიანთა”, “რიცხვნი”, “მეორე რჯული”. იესო ნავეს ძის – ერთი. “რუთი” – ერთი. “მეფეთა” – ოთხი. “ნეშტთა” (ე. ი. “დღეთა” წიგნისგან დარჩენილი) – ორი. “ეზრას” – ორი. “ესთერის” – ერთი. “მაკაბელთა” – სამი. “იობის” – ერთი. ფსალმუნი – ერთი. სოლომონის – სამი: “იგავნი”, “ეკლესიასტე”, “ქება ქებათა”. წინასწარმეტყველთა – თორმეტი. ესაიას – ერთი. იერემიას – ერთი. იეზეკიელის – ერთი. ერთი დანიელის. გარდა ამისა შენიშვნის სახით დართულ იქნას, რომ თქვენი ყმაწვილები სწავლობდნენ მრავალსწავლული ზირაქის სიბრძნეს. ჩვენი კი, ანუ ახალი აღთქმის არის ოთხი სახარება: მატეს, მარკოზის, ლუკას და იოანეს. პავლეს ეპისტოლეები არის თოთხმეტი. პეტრეს ეპისტოლეები არის ორი. იოანეს – სამი, იაკობის – ერთი, იუდას – ერთი. კლიმენტის ეპისტოლეები არის ორი. თქვენთვის ეპისკოპოსებისთვის განწესებული ჩემი, კლიმენტის მიერ რვა წიგნად გამოთქმული (რომლებიც ყველას წინაშე არ უნდა იქნას წარმოჩენილი მასში არსებული საიდუმლოებების გამო), და ჩვენი მოციქულების საქმეები”.“გამოცხადების” კანონიკურობის საკითხი ხანგრძლივი დროის განმავლობაში გადაუჭრელი რჩებოდა. II ს-ში ცნობილი წმ. იოანე ღვთისმეტყველის “გამოცხადება” შემდეგ ასწლეულში უკვე ეჭვს იწვევდა როგორც ავტორობასთან (მას მოაწერდნენ ასევე ერეტიკოს კერინთოსს), ასევე შემადგენლობასთან დაკავშირებით. ასე რომ, “გამოცხადების” კანონიკურობა უარყვეს წმ. კირილე იერუსალიმელმა და წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი არ იხსენიებს მას თავის ეპისტოლეში “იმის შესახებ, თუ ძველი და ახალი აღთქმის რომელი წიგნები უნდა ვიკითხოთ”. წმ. ამფილოქე იკონიელი სელევკის მიმართ ეპისტოლეში შენიშნავს: “იოანეს გამოცხადებას ზოგიერთი მიაკუთვნებს წმინდა წიგნებს, მრავალნი კი მას არანამდვილად ასახელებენ” (იქვე, გვ. 375). აპოკალიფსი არ არის დასახელებული ლაოდიკიის ადგილობრივი კრების (364 წ.) 60-ე კანონში, რომელშიც განსაზღვრულია ძველი აღთქმისა და ახალი აღთქმის კანონი.
თუმცა გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს წმ. ათანასე ალექსანდრიელის აზრს, რომელმაც გარკვევით გამოთქვა თავისი აზრი წმ. იოანე ღვთისმეტყველის “გამოცხადების კანონიკურობის შესახებ. 39-სადღესასწაულო ეპისტოლეში იგი იოანეს აპოკალიფსს ასახელებს ახალი აღთქმის 27 კანონიკურ წიგნთა შორის და დასძენს: “ეს არის ცხონების წყაროები, რათა მისგან მომდინარე სიტყვებით დარწყულდეს მწყურვალე. მხოლოდ მათში ეხარება ღვთისმოსაობის მოძღვრება. ნურავინ დაუმატებს მას რაიმეს და ნურც მოაკლებს”. საბოლოოდ ახალი აღთქმის კანონი დამტკიცდა იპონიისა (383 წ.) და კართაგენის კრებებზე.
46 – ევსების აქ მოყავს ყველაზე მეტად ცნობილი აპოკრიფული წიგნების ჩამონათვალი. “ებრაელთა სახარება”, ზოგიერთი მოკვლევარის აზრით, მიეკუთვნება უძველესი აპოკრიფული ტექსტების რიცხვს. გამოიყენება იუდაურ-ქრისტიანულ წრეებში. II ს‑ში “ებრაელთა სახარება” ბერძნულ ენაზე ცნობილი იყო ელინურ სამყაროში. ამ ტექსტის არსებობის შესახებ ძირითადი წყარო არის ნეტ. იერონიმეს შრომები.
„პეტრეს სახარება” მოხსენიებულია მათეს სახარების ორიგენესეულ განმარტებაში (10:17). დაგმობილ იქნა 495 წელს რომის ეკლესიის ეპისკოპოსის გელასის მიერ. “პეტრეს სახარების” ტექსტი, იმ ნაწყვეტების გარდა, რომელიც ევსების მიერ არის ციტირებული, ცნობილი არ იყო XIX ს‑ის დასასრულამდე. 1887 წელს ეგვიპტეში ქრისტიანი ბერის აკლდამაში აღმოჩენილი იქნა ხელნაწერები: “პეტრეს აპოკალიფსის” ნაწყვეტები და “პეტრეს სახარებად” ცნობილი ტექსტის ნაწილი.
“თომას სახარება” მიეკუთვნება უფრო უძველეს აპოკრიფულ ტექსტებს. ის ცნობილი იყო გნოსტიკურ წრეებში უკვე II ს‑ში და მოიცავდა ქრისტეს ბავშვობის შესახებ თხრობას, დოკეტიზმის სულით განმსჭვალულს. „თომას სახარების“ ერთადერთი ციტატა მოღწეულია ჩვენამდე იპოლიტე რომაელის „ფილოსოფუმენაში“, თუმცა IX ს‑ში კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ნიკიფორესთვის (806-815 წწ.), “სტიქომეტრიის” ავტორისთვის, ცნობილი იყო ამ ტექსტის 1300 მუხლი. ზოგიერთი მკვლევარის ვარაუდით, იგი დამახინჯებული სახით არის მოღწეული ჩვენამდე ბევრად უფრო გვიანდელი აპოკრიფით “უფლის სიყრმე” – არაბული სახარება.
“მატათას სახარება” – გნოსტიკური აპოკრიფული ტექსტი, კლიმენტი ალექსანდრიელის (სტრომატები, II, 9) მოწმობით, განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა ბასილიდეს ერესის ალექსანდრიელ მიმდევართა შორის. ცნობილი იყო ორიგენესთვის, ჩვენს დრომდე არ არის მოღწეული.
უძველეს აპოკრიფთა რიცხვში შედის აგრეთვე “სახარებები”, რომელნიც უკავშირდება მოციქულთა სახელებს: ფილიპეს, იაკობს (“შობის სახარება”), ნიკოდიმოსს, იუდას, ბარნაბას; ასევე: “ევას სახარება”, “ეგვიპტელთა სახარება” და უსახელო აპოკრიფების მრავალი ფრაგმენტი სახარებისეულ თემებზე. აღნიშვნის ღირსია ასევე XIX ს-ში კოპტურ ხელნაწერთა შორის აღმოჩენილი ტექსტი, რომლის სათაურია “ისტის შოპჰია” (ბერძ. “რწმენა სიბრძნე”), რომელიც შეიცავს გნოსტიკოს ვალენტინის სწავლებისთვის დამახასიათებელ იდეებს და ამიტომ ეწოდება ასევე “ვალენტინეს სახარება”.
“პავლეს საქმენი” ეკუთვნის მოციქულთა შესახებ უძველეს თქმულებათა ციკლს. ზოგიერთ მკვლევარს მიაჩნია, რომ შედგენილია მოციქულთა შესახებ სხვა აპოკრიფებზე ადრე, როგორც წმინდა მოციქულთა “საქმეების” კანონიკური ტექსტის დამატება (“პავლეს საქმენის” ტექსტი მოგვითხრობს მოციქულის ცხოვრების შესახებ რომში მისი სიკვდილით დასჯამდე). ამ აპოკრიფის ტექსტი ჩვენამდე მოღწეული არ არის, მაგრამ მას არაერთხელ იმოწმებს ორიგენე. შესაძლოა, რომ ამ აპოკრიფმა გავლენა მოახდინა პავლე მოციქულის აღსასრულის (Passio Pauli) შესახებ გვიანდელ ცალკეულ თხზულებებზე, რომლებიც ბევრ ლათინურ კოდექსში მოიპოვება.
“ანდრიას საქმენი” – II ს‑ის გნოსტიკური აპოკრიფი. ჩვენამდე არ მოღწეულა. მისი შემადგენლობის შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ სხვადასხვა ლათინურ და ბერძნულ კოდექსებში დაცული ანდრია მოციქულის სახელით ცნობილი უფრო გვიანდელი აპოკრიფებით (VIII ს‑ზე ადრეული). “ანდრიას საქმენი” თითქმის ყოველთვის მოიხსენიება “იოანეს საქმეების” გვერდით.
“იოანეს საქმენი” – II ს-ის აპოკრიფი, რომელიც შედის მოციქულთა შესახებ თხზულებათა ვრცელი კრებულის შემადგენლობაში. კრებულის ავტორობა მიეწერება გნოსტიკოს ლევკიოსს. “იოანეს საქმენი” დიდად პოპულარული იყო ადრე ქრისტიანულ გნოსტიკურ წრეებში და მიმოქცევაში იყო, ყოველ შემთხვევაში, IX ს‑მდე მაინც: ეს ტექსტი ცნობილი იყო კონსტანტინეპოლის პატრიარქ ფოტიოსისთვის. “იოანეს საქმეებს” ეყრდნობოდნენ ხატმებრძოლთა კრების მონაწილენი კონსტანტინოპოლში (754 წ.). VII მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (787 წ.) ლევკიოსის კრებული დაგმობილ იქნა კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ტარასის მიერ. ლევკიოსის კრებულის გარდა, ცნობილია ასევე ცალკეული თხზულებები პეტრეს, ფილიპეს, მათეს, ბართლომეს საქმეთა შესახებ. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს “თომას საქმენი”, რომელმაც ჩვენამდე შემოინახა II ს-ის გნოსტიკოსთა შემოქმედების მხატვრული ნიმუშები. როგორც ა. ლოსევი აღნიშნავს, გნოსტიკური ფილოსოფიის შესწავლისათვის “თომას საქმეებს” “არა ნაკლები მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე გნოსტიკოსთა თეორიულ იდეოლოგიას, ზოგიერთ შემთხვევაში კი უფრო მეტი მნიშვნელობაც აქვს” (დასახ. ნაშრ. გვ. 291. აქვე იხ. ”თომას საქმენის” ფრაგმენტების პუბლიკაცია).
“პეტრეს აპოკალიფსი” – უძველესი აპოკრიფული ტექსტი, კანონიკური წიგნების რიცხვში შედიოდა ჯერ კიდევ III ს‑ში. ამავე პერიოდს მიეკუთვნება ასევე “ბარნაბა მოციქულის ეპისტოლე”.
ჰერმესის “მწყემსის” შესახებ იხ. შენიშვნა 3, წიგნი 3.
აპოკრიფული წიგნები ხშირად წარმოადგენს ფასეულ ისტორიულ წყაროებს. თუმცა, წმ. ათანასე დიდის შენიშვნით, “ისინი არის ერეტიკოსების გამონაგონი, რომლებიც წერენ მათ მაშინ, როცა სურთ, მაგრამ მიაწერენ მათ სიძველეს და უმატებენ წლებს, რათა გამოაცხადონ უძველესად და საბაბი ჰქონდეთ უბრალო ხალხის შეცდომაში შესაყვანად” (თხზულებანი. ნაწ. 3. გვ. 372-373).
XXVI მენანდრე მოგვის შესახებ
გადავიდეთ მომდევნო თხრობაზე. სვიმონ მოგვი მენანდრემ47 შეცვალა; საეშმაკო მოქმედების მეორე იარაღი პირველზე ნაკლებად როდი წარმოჩნდა. ისიც სამარიტელი იყო, მოგვობის მწვერვალისაკენ კი წარემატა არანაკლებ მოძღვრისა და მასზე უფრო დიდი სასწაულები უხვად აჩვენა. ხოლო თავისთავზე ამბობდა, რომ იყო მაცხოვარი, ადამიანთა ხსნისათვის ზემოდან უხილავ ეონთაგან (ბერძ. “საუკუნე”. გნოსტიკოსებთან ზეციური არსება, იგივე ანგელოზი, თუმცა ღვთის თანაარსი – მთარგ.) წარმოგზავნილი; ასწავლიდა, რომ სხვაგვარად ვერავინ, თვით ქვეყნიერების შემოქმედი ანგელოზებიც ვერ შეძლებდნენ გადარჩენას, თუ მანამდე არ იქნებოდა გამოხსნილი მისგან მაგიური გამოცდილებისა და ნათლობის გადაცემის გზით, რომლის ღირსქმნილნი მარადიულ უკვდავებას თვით ამ ცხოვრებაში ეზიარებოდნენ, მეტად აღარ იქნებოდნენ მოკვდავნი, დარჩებოდნენ სამარადისოდ უბერებელი და გახდებოდნენ უკვდავი. ამ ცნობების მოპოვება ადვილია ირინეოსის წიგნებიდან48. ვიცით, იუსტინეც ამგვარადვე მოიხსენიებს სიმონს და მის შესახებ დასძენს: “ვიცით, რომ მენანდრე, რომელიც სამარიტელი იყო, კაპარატას სოფლიდან, გახდა სიმონის მოწაფე, იგიც დემონების მიერ ჭკუიდან იქნა გადაყვანილი და ანტიოქიაში მყოფმა მრავალი შეაცდინა მაგიური ხელოვნების მეშვეობით. მათ არწმუნებდა, რომ იგი და მისი მიმდევრები არ მოკვდებოდნენ და რომ ზოგიერთი მისი მიმდევარი, ვინც მას აღიარებს, ახლაც [ცოცხალი] არის”49.
ამგვარად, ეშმაკის აღძვრით იყო, რომ ქრისტიანთა სახელს შეფარებული ასეთი მოგვები ესწრაფოდნენ მაგიით ღვთისმოსაობის დიდ საიდუმლოზე ცილისწამებას, და მათი მეშვეობით სულის უკვდავებისა და მკვდართა აღდგომის შესახებ საეკლესიო მოძღვრების გაქილიკებას. მაგრამ ისინი, ვინც ისინი [თავის] მხსნელებად განაჩინა, განვარდნენ ჭეშმარიტი სასოებისაგან.
შენიშვნები
47 – მენანდრე – სიმონ მოგვის მოწაფე, წარმოშობით სამარიის სოფელ კაპარატიიდან. ცხოვრობდა ანტიოქიაში. ცნობები მის შესახებ თითქმის არ შემონახულა.48 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, I, 23, 5.
49 – იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 26.
XXVII ებიონელთა მწვალებლობის შესახებ
უკეთურმა დემონმა, როდესაც ვერ შეძლო ქრისტეს მიმართ ღვთის განმგებლობისაგან სხვების ჩამოშორება, აღმოაჩინა, რომ სხვა რამით შეიპყრობდა მათ, და გადაიბირა კიდეც თავის მხარეზე. პირველმა ქრისტიანებმა მათ შესაფერისად უწოდეს ებიონელები50, რადგან ქრისტეს შესახებ გლახაკურად და მდაბლად ფიქრობდნენ. მიაჩნდათ, რომ იგი იყო უბრალო და ჩვეულებრივი ადამიანი, რომელიც მხოლოდ ზნეობრივი წარმატებით იყო გამართლებული, შობილი იყო მარიამისა და მის ქმრის შეუღლებისაგან. ისინი მოითხოვდნენ ყველანაირად რჯულისმიერი მსხვერპლშეწირვის აღსრულებას და ცხონებისათვის საკმარისად არ მიიჩნევდნენ ქრისტესადმი რწმენასა და მის მიხედვით ცხოვრებას. ამათ გარდა იყვნენ სხვებიც, ამავე სახელის მატარებლები. ისინი გაურბოდნენ მათ უცხო და უჩვეულო გამონათქვამებს, არ უარყოფდნენ, რომ უფალი იშვა ქალწულისაგან და სულიწმინდისაგან, მაგრამ მათ მსგავსად ისინიც არ აღიარებდნენ, რომ იგი იყო წინარეარსებული ღმერთი, სიტყვა და სიბრძნე. ამგვარად, მიიქცნენ პირველთა უღმერთოებისაკენ, განსაკუთრებით მაშინ როცა რჯულის მიხედვით ხორციელ მსახურებისადმი მიდევნებას მათ მსგავსადვე ეშურებოდნენ. ისინი თვლიდნენ, რომ აუცილებელი იყო მოციქულის (პავლეს - მთარგ.) ყველა ეპისტოლის უარყოფა, მას უწოდებდნენ რჯულისგან განდგომილს, სარგებლობდნენ მხოლოდ ებრაელთა სახარებად წოდებულით, დანარჩენთ ნაკლებად უწევდნენ ანგარიშს. შაბათს და სხვა იუდაურ წესებს მათ მსგავსად იცავდნენ, მეორე მხრივ, უფლის დღეებს ჩვენს მსგავსად მაცხოვრის აღდგომის მოსახსენებლად აღნიშნავდნენ. ამიტომ ასეთი ქცევის გამო ამგვარი სახელი მოიპოვეს, რადგან ებიონელთა სახელი მათი აზროვნების სიმწირეს წარმოაჩენს, ეს სახელი ებრაელებთან ღარიბს ნიშნავს.
შენიშვნები
50 – ებიონელეთა ერესის შესახებ, რომელიც უფალ იესო ქრისტეს შობას უბრალო ადამიანის შობად მიიჩნევს და ისაიას წინასწარმეტყველებას (იხ. 7:14) მიაკუთვნებს არა ქალწულს, არამედ “ახალგაზრდა ქალს”, ევსების გარდა წერდნენ ორიგენე (კელსუსის წინააღმდეგ, V, 61) და ირინეოს ლიონელი (ერესების წინააღმდეგ, III, 21, 1).
XXVIII მწვალებლობის მოთავის კერინთეს შესახებ
ჩვენ მივიღეთ [გადმოცემა], რომ განსახილველ ჟამს სხვა მწვალებლობის დამაარსებელი გახდა კერინთოსი51. გაიოზი52, რომლის სიტყვები ზემოთ უკვე გადმოვეცი, თავის ე. წ. გამოკვლევაში მის შესახებ წერს შემდეგს:
“არამედ კერინთოსსაც გამოცხადებების როგორც დიდი მოციქულის მიერ დაწერილთა მეშვეობით მოტყუებით შემოაქვს ჩვენში სასწაულები როგორც ანგელოზთა მიერ მისთვის ნაჩვენები. იგი ამბობს, რომ აღდგომის შემდეგ ქრისტეს სამეფო იქნება დედამიწაზე და იერუსალიმში ხორციელად მოქალაქენი კვლავ გულისთქმებსა და სიამოვნებებს დაემონებიან. და საღვთო წერილთა მტერი მოტყუების სურვილით ამბობს, რომ ქორწინების დღესასწაული ათასი წელი გასტანს”.აგრეთვე დიონისე, ჩვენს დროში ალექსანდრიის დიოცეზში ეპისკოპოსობის მიმღები, როდესაც “აღთქმების შესახებ”53 მეორე წიგნში საუბრობს იოანეს გამოცხადების შესახებ, როგორც ამ კაცზე არსებული უძველესი გადმოცემიდან მოიხსენიებს შემდეგს: “სარწმუნოა, რომ კერინთოსმა, მისგან წოდებულ კერინთიანელთა მწვალებლობის დამაარსებელმა, მოისურვა, მისთვის თავისი სახელი დაერქმია. ეს არის მისი მოძღვრების დოგმატი, რომ იქნება ქრისტეს მიწიერი სამეფო, და რაც თვითონ ეწადა, სხეულისმოყვარესა და სრულიად ხორციელს, ისეთ მომავალზე ოცნებობდა, მუცლისა და მუცლის ქვედა [ნაწილის] დაკმაყოფილებაზე, ე.ი. საჭმელით, სასმელითა და ქორწინებებით; და ფიქრობდა მათ გაკეთილშობილებას დღესასწაულებით, მსხვერპლშეწირვებითა და საკლავებით”.
ეს თქვა დიონისემ, ირინეოსმა კი მისი ზოგი ენითუთქმელი ცრუ შეხედულება “მწვალებლობების წინააღმდეგ” ნაშრომის პირველ წიგნში გადმოსცა54, მესამე წიგნში კი დაუვიწყარი ისტორიაც გვაუწყა წერილობით. როგორც პოლიკარპესგან55 გადმოცემულს მოგვითხრობს, რომ ერთხელ იოანე მოციქული აბანოში დასაბანად შევიდა, მაგრამ როდესაც გაიგო, რომ შიგნით იმყოფებოდა კერინთოსი, მიატოვა ის ადგილი და გარეთ გამოვარდა, რათა არ შეყოვნებულიყო იქ და არ ჩამოქცეოდა ჭერი, იგივე ურჩია მასთან ერთად მყოფთაც და უთხრა: “გავიქცეთ, აბანო არ დაინგრეს, რადგან შიგნით იმყოფება ჭეშმარიტების მტერი კერინთოსი”56.
შენიშვნები
51 – კერინთოსი (I ს-ის დასახ.) – ერესიარქი. გადმოცემის მიხედვით, განათლება მიიღო ალექსანდრიაში, სადაც დაიწყო თავისი მოძღვრების გავრცელება. საიდანაც გაემგზავრა ეფესოსა და პალესტინაში. ძველი ავტორები კერინთოსს უწოდებენ პეტრე, პავლე და იოანე მოციქულების მოწინააღმდეგეს (იხ.: ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, III, 3, 4). წმ. ირინეოსი კერინთოსის მოძღვრებას უკავშირებს იუდაურ გნოსტიკურ მიმდინარეობას. ერეტიკოსი ასწავლიდა, რომ იესო იშვა არა ქალწულისაგან, არამედ იოსებისა და მარიამის ჩვეულებრივი ქორწინებიდან. და მხოლოდ ნათლობის დროს გარდამოვიდა იესოზე ქრისტე, და შემდეგ დაიწყო მან სასწაულების აღსრულება და ქადაგება. ჯვარცმის დროს ქრისტე გაფრინდა იესოსგან და ამიტომ ევნო მხოლოდ ადამიანი იესო.52 – ცნობილია, რომ გაიუსი მონაწილეობდა მონტანიზმის ერესთან ბრძოლაში და იყო მონტანისტ პროკლეს ოპონენტი. გაიუსს ერთ დროს მიეწერებოდა “ფილოსოფუმენას” ავტორობა, რომელიც აღმოჩენილ იქნა 1842 წ. (მოგვიანებით განმტკიცდა აზრი, რომ ეს წიგნი ეკუთვნის წმ. იპოლიტე რომაელის კალამს).
53 – წმ. დიონისე – ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსი (246-265 წწ.). ორიგინეს მოწაფე, წმ. დიონისე საღვთისმეტყველო კვლევებში გამოირჩევა გამბედაობით, რასაც უთავსებს ღრმა მართლმადიდებლურ მსოფლმხედველობას. იმპერატორ დეკიუსისა და ვალერიანეს დევნულების დროს ევნო, სამი წელი გაატარა საპყრობილეში. წმ. დიონისე “დიდის” სახელის ღირსი გახდა, წმ. ათანასე დიდმა მას უწოდა “მსოფლიო ეკლესიის მოძღვარი”. წმ. დიონისეს მიერ გამოთქმული კანონი 260 წ. ბასილიდესადმი ეპისტოლეში VI მსოფლო საეკლესიო კრებაზე აღიარებულ იქნა კანონიკურად და ყველა ეკლესიისათვის სავალდებულოდ. წმ. დიონისეს ქმნილებათა უმრავლესობამ ჩვენამდე მოაღწია ნაწყვეტების სახით, რომლებიც ციტირებულია სხვა ავტორთა მიერ. ევსები წინამდებარე ნაშრომში იმოწმებს ფრაგმენტს წიგნიდან “აღთქმათა შესახებ”.
54 – იხ.: ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, I, 26.
55 – წმ. პოლიკარპე – სმირნის ეპისკოსოპი, მოციქულთა მოწაფე. წმ. ირინეოს ლიონელის მოწმობით, წმინდანის ქადაგების მსმენელი, `პოლიკარპე, რომელიც არა მხოლოდ დამოძღვრილ იქნა მოციქულთა მიერ და ურთიერთობა ჰქონდა უფლის თვითმხილველებთან, არამედ მოციქულთა მიერვე იქნა დადგენილი აზიაში სმირნის ეპისკოპოსად, რომელიც ვიხილე მე ჩემს სიჭაბუკეში, – რამეთუ მან იცოცხლა დიდხანს და ღრმა მოხუცებულობაში დაასრულა სიცოცხლე დიდებული და კეთილშობილური მოწამეობით, – ის ყოველთვის ასწავლიდა იმას, რაც მოციქულებისგან ისწავლა და რასაც გადმოგვცემს ეკლესია, რაც არის ერთადერთი ჭეშმარიტება“ (ერესების წინაღმდეგ, III, 3, 4) მოწამეობრივად აღესრულა მარკუს ავრელიუსის იმპერატორობის დროს. დღემდე არ არის დადგენილი წმინდანის მოღვაწეობის ზუსტი ქრონოლოგია. უძველესი წყაროები მოგვითხრობს, რომ პროკონსულ კვადრატუსს, რომელიც ცდილობდა მისგან მოესმინა უფლის გმობა, მან უთხრა: “აი, უკვე 86 წელია მას ვემსახურები, და მას ჩემთვის არავითარი ბოროტება არ უქნია, მე როგორ გავბედო ძვირის თქმა ჩემს უფალზე და მხსნელზე”. ასევე ცნობილია, რომ პოლიკარპე სმირნის ეპისკოპოსი გახდა სავარაუდოდ 30 წლის ასაკში. ვ. ბოლოტოვის აზრით, წმ. პოლიკარპე დაიბადა (ან მონათლულ იქნა) დაახ. 69 წ., ეპისკოპოსი გახდა დაახ. 100 წ. და სიკვდილით დასჯილ იქნა დაახ. 155/156 წ. ა. ლებედევი მიიჩნევს, რომ წმინდანი დაიბადა დაახ. 80 წ., ეპისკოპოსი გახდა დაახ. 110 წ., სიკვდილით დასჯილ იქნა 166/167 წ. წმ. პოლიკარპეს ნაშრომებიდან ჩვენამდე მოღწეულია “ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლე”.
56 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, III, 3, 4.
XXIX ნიკოლოზის შესახებ და მათ შესახებ, რომლებმაც მისგან მიიღეს სახელწოდება
ამავე დროს მცირე ხნის განმავლობაში იარსება ე. წ. ნიკოლაელთა ერესმა57, რომელსაც იოანეს “გამოცხადებაც” ახსენებს (იხ. გამოც. 2,6-15). ესენი იქადოდნენ ნიკოლოზით რომელიც იყო სტეფანესთან ერთად მოციქულთა მიერ საშინაო საქმეების მსახურებისათვის ხელდასხმულ დიაკონთაგან ერთ-ერთი. კლიმენტი ალექსანდრიელი “სტრომატების” მესამე წიგნში მის შესახებ სიტყვასიტყვით ამას მოგვითხრობს: “ამბობენ, რომ მას ჰყავდა კეთილსახოვანი ცოლი. მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ მოციქულები მას ეჭვიანობის გამო კიცხავდნენ; მან კი ცოლი გამოიყვანა შუაში და სთავაზობდა მასთან ქორწინების ნებისმიერ მსურველს. ამბობენ, ეს საქციელი ამ სიტყვების შედეგი იყო: “ხორცს ცუდად უნდა მოეპყრა”, და მარტივად და გამოუძიებლად ნათქვამისა და ნაქმნარის მიმდევრები, რომლებიც მის მწვალებლობას მისდევდნენ, აღვირახსნილ გარყვნილებას სჩადიოდნენ. გამიგია, რომ ნიკოლოზი სხვა არცერთ ქალთან არ ყოფილა გარდა იმისა, ვისზეც დაქორწინდა, მის შვილთაგან ქალები ქალწულებად დაბერდნენ, ვაჟები კი გაუხრწნელი დარჩნენ. მაშინ როცა ეს ასე იყო, მოციქულთა წინაშე ეჭვმიტანილი ცოლის წარდგინება იყო ვნებების განდევნა და “ხორცისადმი ცუდად მოპყრობით” საწადელ სიამოვნებათაგან თავშეკავებას ასწავლიდა. ვფიქრობ, რომ არ სურდა მაცხოვრის მცნების მიხედვით “რი უფლის მონობა”, სიამოვნებისაც და უფლისაც. ამბობენ, რომ მათეც ასე ასწავლიდა58, “ხორცთან ბრძოლას და ცუდად მოპყრობას და მისი სიამოვნებისთვის არდანებებას, ხოლო სულის ზრდას რწმენისა და ცოდნის მეშვეობით”59. ამრიგად, ეს ვიკმაროთ მათ შესახებ, რომლებიც განსახილველ ჟამს ჭეშმარიტებაზე არამართებულად მსჯელობდნენ და სიტყვაზე სწრაფად სრულიად გაქრნენ.
შენიშვნები
57 – ნიკოლაელების ერესმა სახელწოდება მიიღო მისი დამფუძნებლის ნიკოლოზისაგან, ანტიოქიელი დიაკონისგან, რომელიც იყო მოციქულთა მიერ გამორჩეული ერთ-ერთი შვიდ დიაკონთაგანი (იხ.: საქმე 4:5). ამ ერესზე მოწმობენ იოანე მოციქული თავის “გამოცხადებაში” (2:1-6) და წმ. ირინეოსი (ერესების წინააღმდეგ, III, 11, 1). ირინეოს ლიონელი ნიკოლაელებს უწოდებს “ცრუ ცოდნის (გნოზისის) განშტოებას”.58 – მატათა – აპოკრიფული “მატათას სახარების” ავტორი. იხ. შენიშვ. 46. წ. 3.
59 – კლიმენტი ალექსანდრიელი. სტრომატები, III, 4.
XXX ქორწინებაში გამოცდილ მოციქულთა შესახებ
კლიმენტი, ვისი სიტყვებიც ახლახან წავიკითხეთ, ზემოთქმულის შემდეგ ქორწინების უარმყოფელთა გამო ჩამოთვლის ქორწინებაში მყოფ მოციქულებს და ამბობს: “ანუ მოციქულებსაც არ მოიწონებენ? რამეთუ პეტრემ და ფილიპემ ბავშვები გააჩინეს, ფილიპემ კი ქალიშვილები გაათხოვა, არც პავლე ამბობს უარს რომელიღაც ეპისტოლეში, მიმართოს მეუღლეს (შდრ. ფილ. 4,3), რომელიც თან არ წაიყვანა მსახურების შემსუბუქების გამო” (კლიმ. სტრომ. 3, 52. 53). როდესაც ესენი ვახსენეთ, მოსაწყენი არ იქნება სხვა, მოსაყოლად ღირებული ისტორიის გადმოცემაც, რომელსაც “სტრომატების” მეშვიდე წიგნში ასე აღწერს: “ამბობენ, როდესაც ნეტარმა პეტრემ ნახა, რომ მისი ცოლი სიკვდილის პირას იმყოფებოდა, გაუხარდა მისი [ღვთისგან] მოხმობისა და შინ დაბრუნების გამო, და სახელით მიმართავდა, და მოუწოდებდა მას მთელი გულით შეგონებითა და ნუგეშისცემით: “გახსოვდეს უფალი”. ასეთი იყო ნეტართა ქორწინება და უსაყვარლესის მიმართ სრული კეთილგანწყობა”60. ეს თემისათვის შესაბამისად წარმოდგენილი ამბები, აქ ჩემს მიერ ჯეროვნად იქნა გადმოცემული.
შენიშვნები
60 – კლიმენტი ალექსანდრიელი. სტრომატები, VII, 11.
XXXI იოანეს და ფილიპეს აღსასრულის შესახებ
პავლესა და პეტრეს აღსასრულის ჟამი და სახე, და ცხოვრებიდან წასვლის შემდეგ მათი მკვიდრობის ადგილმდებარეობა ზემოთ უკვე აღიწერა ჩვენს მიერ. იოანეს აღსასრულის ჟამზეც ითქვა, ხოლო მისი დამკვიდრების ადგილი პოლიკრატეს (იგი ეფესოს დიოცეზში ეპისკოპოსი იყო) ეპისტოლიდან ჩანს, რომელიც რომაელთა ეპისკოპოს ვიქტორს61 მისწერა. მასთან ერთად იგი ფილიპე მოციქულსაც და მის ქალიშვილებსაც ასე მოიხსენიებს: “რადგან ასიაში შესვენებული არიან დიდი მნათობები; რომლებიც აღდგებიან უკანასკნელ დღეს, უფლის მოსვლისას, როდესაც მოგვევლინება დიდებით ციდან და მოიძიებს ყველა წმინდანს, ფილიპეს, ერთ-ერთს თორმეტ მოციქულთაგან, რომელიც დასვენებულია ჰიეროპოლში მის ორ ქალწულებად დაბერებულ ასულთან ერთად, და მის სხვა ასულთან სულიწმინდით მოღვაწესთან ერთად ეფესოში განისვენებს. აგრეთვე იოანე, უფლის მკერდზე მიყრდნობილი, რომელიც გახდა პეტალის62 მატარებელი მღვდელი, მოწამე და მოძღვარი, იგიც ეფესოში განისვენებს”. ეს გვიამბო მათი აღსასრულის შესახებ.
იმ გაიოზის დიალოგში, რომელიც ზემოთ გაკვრით ვახსენეთ, პროკლე, ვისაც იგი ეკამათებოდა, ფილიპესა და მისი ქალიშვილების აღსასრულის შესახებ ზემოთქმულთან თანხმობაში ამბობს შემდეგს: “მის შემდეგ ფილიპეს ოთხი ასული, რომლებიც იყვნენ წინასწარმეტყველები, ცხოვრობდა ასიის ქალაქ ჰიეროპოლში; მათი საფლავი არის იქ და ასევე მათი მამისაც”. ამას ამბობს იგი. ხოლო ლუკა “მოციქულთა საქმეებში” როდესაც ახსენებს ფილიპეს ასულებს, რომლებიც იუდეის კესარიაში მამასთან ერთად ცხოვრობდნენ და წინასწარმეტყველური მადლით იყვნენ ღირსქმნილი, სიტყვა-სიტყვით ასე ამბობს: “მივედით კესარიაში, და როდესაც შევედით ფილიპე მახარებლის, ერთ-ერთი შვიდთაგანის სახლში, დავრჩით მასთან. მას ჰყავდა ოთხი ასული ქალწული, რომლებიც იყვნენ წინასწარმეტყველები” (საქმე. 21, 8-9).ამგვარად, ეს არის ჩვენამდე მოღწეული ცოდნა მოციქულთა და სამოციქულო ჟამთა, მათი წმინდა წერილებისა და იმ საეჭვო წიგნების შესახებ, რომლებიც მსგავსადვე უმრავლესობა ეკლესიებში მრავალთა მიერ საჯაროდ იკითხება, და მათ შესახებ, რომლებიც არის მთლიანად ნაყალბევი და სამოციქულო მართლმადიდებლობისაგან უცხო. გადავიდეთ მომდევნო ამბავზე.
შენიშვნები
61 – პოლიკრატე – ეფესოს ეპისკოპოსი, 196 წ. ეფესოში მცირე აზიის ეპისკოპოსთა კრების თავმჯდომარე; ვიქტორი – რომის ეპისკოპოსი (190-202 წწ.).62 – ოქროს ფირფიტას (“პეტალონს”) მკერდით ატარებდა იუდეველი მღვდელმთავარი. ეს სიტყვა გამოიყენება სეპტუაგინტას ტექსტში, როგორც მღვდელმთავრის თავსაბურავი (იხ. გამოს. 28, 36), მაგრამ უცნობია მისი მნიშვნელობა.
XXXII როგორ ეწამა იერუსალიმის ეპისკოპოსი სვიმონი
გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ ნერონისა და დომიციანეს შემდეგ იმ იმპერატორის დროს, რომლის ზეობის პერიოდსაც ამჟამად ვიკვლევთ, ზოგიერთ ქალაქში ხალხი აღდგა და ჩვენს წინააღმდეგ აღძრა დევნულება. გვსმენია, რომ ამავე დროს კლეოპას ძე სვიმონმა, რომელიც როგორც აღვნიშნეთ იერუსალიმის ეკლესიაში რიგით მეორე ეპისკოპოსად დაინიშნა, მოწამეობრივად დაასრულა სიცოცხლე. და ამის მოწმე არის თვით ეს ჰეგესიპე, რომლის გამოკრებილი სიტყვები ადრე უკვე გამოვიყენეთ. იგი მოგვითხრობს რომელიღაც მწვალებლების შესახებ და გვიხსნის, თუ როგორ ითმენდა ქრისტიანად გაცხადებული (სვიმონ კლეოპას ძე – მთარგ.) ამ დროს მათ მიერ წაყენებულ ბრალდებებს, სხვადასხვა სახის სატანჯველებით ეწამებოდა მრავალი დღის განმავლობაში თვით მსაჯულისა და მასთან მყოფთა გასაოცრად, და აღესრულა უფლის ვნებისადმი მიმსგავსებით; მაგრამ არაფერია უკეთესი, ვიდრე თვითონ მწერლისგან მოსმენა, რომელიც სიტყვასიტყვით ასე მოგვითხრობს: “მათგან, ცხადია, მწვალებელთაგან, ზოგიერთებმა სვიმონ კლეოპას ძეს, როგორც დავითის ჩამომავალს და ქრისტიანს ბრალი დასდეს და ამგვარად ეწამა ასოცი წლის ასაკში კეისარ ტრაიანესა და კონსულ ატიკუსის დროს”. იგი ამბობს, რომ იმ დროს, როცა ეძებდნენ იუდეველთა სამეფო ტომიდან ჩამომავალთ, შეიპყრეს მისი ბრალმდებლებიც, როგორც სამეფო გვარისანი. გონივრული იქნება ვთქვათ, რომ სვიმონი იყო უფლის ერთ-ერთი თვითმხილველი და უშუალო მსმენელი, ამის მტკიცებულებად კი გამოდგება მისი ცხოვრების დროის ხანგრძლივობა და სახარებებში კლეოპას ცოლის მარიამის (სვიმონი, რომ მისი ძე არის, ზემოთ აჩვენა თხრობამ) მოხსენიება.
იგივე მწერალი მაცხოვრის ე. წ. ძმათაგან ერთის, სახელად იუდას სხვა შვილიშვილებზე ამბობს, რომ ამავე იმპერატორის ზეობის ჟამამდე ცხოვრობდნენ. ამას გვიამბობს დომიციანეს დროს ქრისტეს რწმენის გამო მათი მოწამეობის შესახებ უკვე გადმოცემული თხრობის შემდეგ, ხოლო წერს ასე: “მოვიდნენ და წინამძღვრობდნენ ყველა ეკლესიას როგორც მოწამეები და უფლის გვარის ჩამომავლები. ისინი ცოცხალი იყვნენ კეისარ ტრაიანემდე, როდესაც მთელ ეკლესიაში ღრმა მშვიდობა სუფევდა, ვიდრე უფლის ბიძაშვილს, ზემოხსენებულ სვიმონ კლეოპას ძეს, მწვალებლებმა ცილი არ დასწამეს და ბრალი დასდეს იმავე დანაშაულში კონსულ ატიკუსის წინაშე. მას ტანჯავდნენ მრავალი დღის განმავლობაში და დაამოწმა ისე, რომ ყველას და თვით კონსულსაც ძალიან გაუკვირდა, თუ როგორ ითმენდა ასოცი წლის ასაკში, და ბრძანა ჯვარს ეცვათ იგი”63.გარდა ამისა იგივე მწერალი მოგვითხრობს განსახილველ ჟამს მომხდარ მოვლენებზე. გვიამბობს, თუ როგორ ინარჩუნებდა ეკლესია იმ დრომდე წმინდა და უხრწნელ სიქალწულეს მათგან, რომლებიც თუკი არსებობდნენ, ვიღაც-ვიღაცეები უსინათლო რამ წყვდიადში როგორც სოროში დამალულნი, ცდილობდნენ უფლის ქადაგების წმინდა კანონის გახრწნას. როგორც კი მოციქულთა წმინდა ქორო სხვადასხვა სახით აღესრულა და საკუთარი ყურით საღვთო სიბრძნის სმენის ღირსქმნილთა ეს თაობა წავიდა, მაშინ უღმერთო საცთურის შეთქმულებას დაედო სათავე იმ სხვაგვარად დამმოძღვრავთა სიცრუის მეშვეობით, რომლებმაც, როდესაც მოციქულთაგან უკვე აღარავინ იყო დარჩენილი, თავხედურად სცადეს, ჭეშმარიტი ქადაგების წინააღმდეგ ცრუ ცოდნა ექადაგათ.
შენიშვნები
63 – ე.ი. 107 წ.
XXXIII როგორ აკრძალა ტრაიანემ ქრისტიანთა ძებნა
მაშინ ჩვენს წინააღმდეგ მრავალ ადგილას ისეთი დევნულება გავრცელდა, რომ პლინიუს სეკუნდუსი64, ყველაზე გამოჩენილი მმართველი, შეძრა მოწამეთა სიმრავლემ და იმპერატორს აცნობა რწმენის გამო დაღუპულთა სიმრავლის შესახებ. ეპისტოლეში აუწყებს, რომ, როგორც გაიგო, ისინი რაიმე მკრეხელობას და უკანონობას არ სჩადიან, გარდა იმისა, რომ განთიადისას იკრიბებიან და ქრისტეს როგორც ღმერთს უგალობენ, ხოლო მრუშობას, მკვლელობას და მათ მსგავს კანონსაწინააღმდეგო დანაშაულებს კრძალავენ და ყველაფერს კანონების თანახმად აკეთებენ65. პასუხად ტრაიანემ ასეთი ბრძანება გამოსცა, რომ ქრისტიანთა ტომი არ ეძებნათ, ხოლო ვისაც წააწყდებოდნენ დაესაჯათ66. ამით გარკვეულწილად დევნის უაღრესად შემაწუხებელი მუქარა ჩაცხრა, მაგრამ არა ნაკლები საბაბი დარჩა მათთვის, რომლებსაც სურდათ ჩვენთვის ბოროტების გაკეთება. ზოგჯერ ხალხი, ზოგჯერ კი ადგილობრივი ხელისუფალნი ჩვენს წინააღმდეგ აწყობდნენ შეთქმულებებს ისე, რომ აშკარა დევნის გარეშე პროვინციებში აღეგზნებოდა ნაწილობრივი შემოტევები და მრავალი მორწმუნე სხვადასხვა მოწამეობის გზით იბრძოდა. ეს ისტორია ავიღეთ ზემოხსენებული რომაელი ტერტელიანეს აპოლოგიიდან, რომლის თარგმანს აქვს შემდეგი სახე: “აღმოვაჩინეთ ჩვენი ძებნის აკრძალვა. რადგან პროვინციის მმართველმა პლინიუს სეკუნდუსმა მას შემდეგ, რაც დასაჯა ზოგიერთი ქრისტიანი და ღირსებისაგან განაგდო, შეშფოთდა მათი მრავალრიცხოვნებით, და რადგან არ უწყოდა, თუ როგორ უნდა მოქცეოდა დანარჩენებს, მიმართა იმპერატორ ტრაიანეს. მას აცნობებს: გარდა იმისა, რომ არ სურთ კერპების მსახურება, რაიმე დანაშაული ვერ აღმოვაჩინე მათ შორის, ატყობინებს იმასაც, რომ ქრისტიანები დგებიან განთიადისას და ქრისტეს როგორც ღმერთს უგალობენ და მათი მეცნიერების დაცვის მიზნით კრძალავენ მკვლელობას, მრუშობას, სიხარბეს, ქურდობას და სხვა ამათ მსგავსს. ამიტომ ტრაიანემ მოწერა, რომ არ ეძებნათ ქრისტიანთა ტომი, მაგრამ თუ წააწყდებოდნენ დაესაჯათ”67. ასეთი ამბები ხდებოდა იმ დროს.
შენიშვნები
64 – პლინიუს სეკუნდუსი (მცირე) (61/62–111/113 წწ.) – რომის სახელმწიფო მოღვაწე, ფილოსოფოსი და ლიტერატორი. 111 წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე იყო მცირე აზიის საიმპერიო პროვინციაში იმპერატორის რწმუნებული (ლეგატი).65 – პლინიუს უმცროსის წერილი, X, 96.
66 – იქვე, X, 97.
67 – ტერტულიანე. აპოლოგია, II, 6.
XXXIV როგორ წინამძღვრობდა რომაელთა ეკლესიას რიგით მეოთხე ევარესტუსი
ზემოხსენებული იმპერატორის მესამე წელს რომის ეპისკოპოსთა მსახურება კლიმენტიმ გადასცა ევარესტოსს68 და მას შემდეგ, რაც ღვთის სიტყვის სწავლებას ცხრა წელი ხელმძღვანელობდა, დატოვა ეს ცხოვრება.
შენიშვნები
68 – ევარესტოსი – რომის ეპისკოპოსი (100-109 წწ.).
XXXV როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას რიგით მესამე იუსტუსი
როდესაც სვიმონი აღესრულა ზემოხსენებული სახით, იერუსალიმში ეპისკოპოსის საყდარი ჩაიბარა ვინმე იუდეველმა, სახელად იუსტუსმა69, რომელიც იყო იმ დროს ქრისტეს მორწმუნე ამდენი ათასი წინადაცვეთილთაგან ერთ-ერთი.
შენიშვნები
69 – იუსტუსი – იერუსალიმის ეპისკოპოსი (107-111 წწ.).
XXXVI ეგნატესა და მისი ეპისტოლეების შესახებ
იმ დროს ასიაში განთქმული იყო მოციქულებთან მოსაუბრე პოლიკარპე, სმირნის ეკლესიის ეპისკოპოსად უფლის თვითმხილველებისა და მსახურების მიერ ხელდასხმული. მის დროს ცნობილი იყო პაპიასი, ისიც ჰიეროპოლის დიოცეზის ეპისკოპოსი, უმრავლეს ეკლესიებში ახლაც სახელგანთქმული ეგნატე70, ანტიოქიაში პეტრეს შემდეგ მონაცვლეობის რიგით მეორე ეპისკოპოსად წილხვდომილი. გადმოცემა გვამცნობს, რომ იგი სირიიდან რომაელთა დედაქალაქში იქნა გაგზავნილი ქრისტესთვის მოწმობის გამო მხეცთაგან შესაჭმელად. იგი წაიყვანეს ასიის გავლით ყველაზე უსაფრთხო დაცვის თანხლებით; და იმ დიოცეზებს, რომელთა ქალაქებსაც გაივლიდა, საუბრებითა და შეგონებებით განამტკიცებდა, რომ, პირველ რიგში, განსაკუთრებით თავი დაეცვათ მწვალებლობებისაგან, რომლებმაც მაშინ პირველად წამოყვეს თავი და შეაგონებდა, რომ მყარად ეპყრათ მოციქულთა გადმოცემა, რაც მიაჩნდა, რომ უსაფრთხოების გამო აუცილებელი იყო მათი წერილობით აღბეჭდვა. ამგვარად, როდესაც ჩავიდა სმირნაში, სადაც პოლიკარპე იმყოფებოდა, ეფესოში ეკლესიას მიწერა ერთი ეპისტოლე, რომელშიც მოიხსენიებს მის მწყემსს ონისიმეს, მეორე კი – მაგნეზიაში მეანდრეზე (აქაც კვლავ ახსენებს ეპისკოპოს დამასს), სხვა კი – ტრალეში ეკლესიას, რომლის მეთაური, როგორც მოგვითხრობს, იმ დროს იყო პოლიბიოსი71. მათ გარდა რომაელთა ეკლესიასაც წერს, რომელსაც თხოვნას უგზავნის, რომ არ უშუამდგომლონ და წამების მისთვის საწადელი სახეობა არ გამოსტაცონ. ამ სიტყვებიდან ზემოთქმულთა საჩვენებლად ღირს, რომ გადმოიცეს ყველაზე მცირე ამონარიდი. სიტყვასიტყვით წერს შემდეგნაირად: “სირიიდან რომამდე ვებრძვი მხეცებს მიწისა და ზღვის გავლით, ღამით და დღისით, მიჯაჭვული ვარ ათ “ლეოპარდზე” (რაც არის ჯარისკაცთა რაზმი), რომლებსაც თუ კარგად მოეპყრობი, უარესები ხდებიან, მათი უსამართლო საქციელებით უფრო განვისწავლები, “მაგრამ ამით არ ვარ გამართლებული” (1 კორ. 4, 4). ვესწრაფი ჩემთვის გამზადებულ მხეცებს, ვლოცულობ კიდევაც, რომ ჩემთვის სწრაფი აღმოჩდნენ. მათ მოვეალერსები კიდევაც, სწრაფად რომ შემჭამონ, და რომ არ მოხდეს ისე, როგორც ზოგიერთს არ შეეხო შეშინებული [მხეცი]. მაგრამ თუ არ მოისურვებენ, მე ვაიძულებ. ჩემთვის წადით დათმობაზე. მე ვიცი რა მომიტანს სარგებელს, ახლა ვიწყებ დამოწაფებას. არაფერი მშურს არც ხილულთა არც უხილავთა, რათა შევხვდე იესო ქრისტეს. დე, მოვიდეს ჩემზე ცეცხლი, ჯვარი, მხეცთა თავდასხმა, ძვლების გაბნევა, ასოების მოკვეთა, მთელი სხეულის დამტვრევა, ეშმაკის სატანჯველები, ოღონდ შევხვდე იესო ქრისტეს!”72
და ეს ზემოხსენებული ქალაქიდან მიწერა დასახელებულ ეკლესიებს. უკვე სმირნის გარეთ მყოფი, ტროადადან ფილადელფიაში მყოფთ ესაუბრება წერილის მეშვეობით, ასევე სმირნელთა ეკლესიასაც და პირადად მათ წინამძღვარს პოლიკარპეს, ვისაც როგორც სამოციქულო კაცს ძალიან კარგად იცნობდა; და მას, როგორც ნამდვილად კეთილ მწყემსს, აბარებს ანტიოქიის სამწყსოს, და სთხოვს მასზე გულმოდგინედ ზრუნვას. სმირნელებს კი წერს და, არ ვიცი საიდან მოაქვს ეს სიტყვები, ქრისტეს შესახებ გადმოცემს: “მე კი ვიცი და მწამს იგი აღდგომის შემდეგაც ხორცით მყოფი. და როდესაც იგი პეტრესთან მყოფებთან მივიდა, უთხრა მათ: “აიღეთ, გამსინჯეთ მე და ნახეთ, რომ არ ვარ უსხეულო მოჩვენება”. და დაუყოვნებლივ გასინჯეს იგი და იწამეს”73.მისი მოწამეობა იცოდა ირინეოსმაც, მის ეპისტოლეებს მოიხსენიებს და ამბობს შემდეგს: “როგორც ამბობს ერთი ჩვენიანი, ვისაც მიესაჯა ღვთისადმი მოწმობის გამო მხეცებთან მიგდება, “ღვთის ხორბალი ვარ და მხეცთა კბილებით დავიფქვი, რათა გავხდე წმინდა პური”74.
პოლიკარპეც მოიხსენიებს ამავე ამბებს მის გავრცელებულ ეპისტოლეში ფილიპელთა მიმართ, როდესაც ამბობს ამ სიტყვებს: “მოგიწოდებთ ყველა თქვენგანს, დაემორჩილოთ და იწვრთნებოდეთ მთელი მოთმინებით, რაც თქვენი თვალებით ნახეთ არა მხოლოდ ნეტარ ეგნატეში, რუფუსსა და ზოსიმეში, არამედ სხვა თქვენთაგანშიც, და თვით პავლეშიც და სხვა მოციქულებშიც; გწამდეთ, რომ ყველა ისინი “ამაოდ არ დარბოდნენ” (ფილ. 2, 16; გალ. 2, 2), არამედ რწმენითა და სამართლიანობით, და რომ “მათთვის გამზადებულ ადგილას” იმყოფებიან უფალთან, რომელსაც თანაევნენ კიდევაც. რადგან შეიყვარეს არა ახლანდელი საუკუნე, არამედ ჩვენს გამო მოკლული და ღვთის მიერ აღმდგარი”. შემდეგ აგრძელებს: “თქვენ და ეგნატემაც მომწერეთ, რომ თუკი ვინმე წავიდოდა სირიაში, თქვენი წერილებიც წაეღო. რასაც ან მე გავაკეთებ, თუკი ხელსაყრელი დრო მექნება, ანდა გავგზავნი ვინმეს, ვინც თქვენი მაცნეც იქნება. ეგნატეს ეპისტოლეები, მის მიერ ჩემთვის გამოგზავნილი და სხვებიც, რომლებიც ჩვენთან გვქონდა, გამოგიგზავნეთ თქვენ, როგორც მოითხოვეთ. ესენი ერთვის ამ ეპისტოლეს, რომელთაგან შეძლებთ დიდი სარგებლის მიღებას. რადგან შეიცავენ რწმენას, მოთმინებასა და მთელ აღშენებას, რაც შეეფერება ჩვენს უფალს”75. ასეთია ეგნატესთან დაკავშირებით [გავრცელებული] ამბავი; მის შემდეგ ანტიოქიის ეპისკოპოსობა იმემკვიდრა ჰეროსმა76.
შენიშვნები
70 – მღვდელ-მოწამე ეგნატე ღმერთშემოსილი – ანტიოქიის ეპისკოპოსი (67‑107 წწ.). შემორჩენილია წმ. ეგნატეს შვიდი ეპისტოლე: ეფესელთა მიმართ, მაგნეზიელთა მიმართ, ტრალისელთა მიმართ, სმირნელთა მიმართ, ფილადელფიელთა მიმართ, წმ. პოლიკარპე სმირნელის მიმართ, რომაელთა მიმართ ძველი ქართული წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ თარგმნილი ვრცელი რედაქცია იხ. ”საქართველოს ეკლესიის კალენდარი” 1988 წ.; ახალ ქართულად პროფესსორ ედიშერ ჭელიძის მიერ თარგმნილი ეპისტოლე “რომაელთა მიმართ” იხ. ჟურნალი “ჯვარი ვაზისა” № 5.71 – ონისიმე – ეფესოს ეპისკოპოსი (I ს-ის ბოლო). წმ. ეგნატე მას უწოდებს “გამოუთქმელი სიყვარულის კაცს” (იქვე, გვ. 102).
დამასი – მაგნეზიის ეპისკოპოსი. მაგნესიელთა მიმართ ეპისტოლეში იგი იწოდება “ღვთივმშვენიერად” (იქვე, გვ. 111). წმ. ეგნატე განსაკუთრებით შეაგონებს, რომ დაემორჩილონ მათ ეპისკოპოსს, მიუხედავად “მისი გარეგნული ახალგაზრდობისა” (იქვე, გვ. 112).
პოლიბიოსი – ტრალისიის ეპისკოპოსი. წმ. ეგნატეს შეხვდა სმირნაში. ტრალისელთა მიმართ ეპისტოლის მთავარი თემა არის გნოსტიკოსთა ერესთან დაპირისპირება.
72 – იქვე, გვ. 124-125.
73 – იქვე, გვ. 135.
74 – იქვე, გვ. 124.
75 – იქვე, გვ. 154, 156.
76 – წმ. ეგნატე ანტიოქიელის მემკვიდრე იყო არა ეროტი, არამედ ჰერონი (107-130 წწ.). მის შემდეგ ანტიოქიის ეპისკოპოსი იყო კორნელიუსი (130-144 წწ.) და მხოლოდ მის შემდეგ იყო ეროტი (144-169 წწ.).
XXXVII იმ დროს სახელგანთქმული მოციქულების შესახებ
იმ დროს გაბრწყინებულთა შორის აგრეთვე იყო კოდრატოსიც77, რომელიც, როგორც გადმოცემა გვამცნობს, ფილიპეს ასულებთან ერთად წინასწარმეტყველური მადლით გამოირჩეოდა. მათ გარდა იმ დროს ცნობილი იყო სხვა მრავალიც და ეპყრათ მოციქულთა მონაცვლეობის პირველი რიგი. მათ, ესოდენ დიდი ადამიანების ღვთიშვენიერმა მოწაფეებმა დააშენეს ყველა ადგილზე მოციქულების მიერ ეკლესიებისთვის ჩაყრილი საძირკველზე; მეტად განავრცეს ქადაგება და ცათა სასუფევლის მაცხოვნებელი თესლები მთელ მსოფლიოში ფართოდ მიმოაბნიეს. მოწაფეთა უმრავლესობას ფილოსოფიისადმი უძლიერესი ტრფიალი ღვთის სიტყვისაგან აღებეჭდათ სულში. მათ პირველ რიგში აღასრულეს მაცხოვრის ბრძანება, გაჭირვებულებს გაუნაწილეს ქონება, შემდეგ შეუდგნენ მოგზაურობას და აღასრულებდნენ მახარებელთა საქმეს; ეშურებოდნენ, ექადაგათ ყველასათვის, ვისაც ჯერ არ მოესმინათ რწმენის სიტყვა და გადაეცათ საღვთო მახარებლების წერილი. ისინი ზოგიერთ უცხო ადგილებში რწმენას მხოლოდ საძირკველს უყრიდნენ, მწყემსებად ნიშნავდნენ სხვებს და მათ ავალებდნენ, ეზრუნათ ახლადმოქცეულებზე, და თვითონ კვლავ სხვა ქვეყნებსა და ხალხებში გადადიოდნენ ღვთის მადლისა და თანამოქმედების შეწევნით, რადგანაც მაშინ ღვთის სულისგან მათი მეშვეობით ჯერ კიდევ მოქმედებდა მრავალი სასწაულებრივი ძალა, ისე რომ პირველივე მოსმენისაგან ადამიანების სიმრავლე პირდაპირ ერთბაშად მოწადინებული თავიანთ სულებში იწყნარებდა ყოვლიერების შემოქმედისადმი კეთილმსახურებას.
ჩვენთვის შეუძლებელია ყველა მათგანის სახელებით ჩამოთვლა, რომლებიც მოციქულთა პირველი მონაცვლეობის მიხედვით ოდესმე გამხდარა მსოფლიოს ეკლესიებში მწყემსი, ან მახარებელი, ამიტომ გონივრულია, წერილობით მათი მხოლოდ ის სახელები მოვიხსენიოთ, რომლებიც გადმოცემამ მოიტანა ჩვენამდე სამოციქულო მოძღვრების ჩანაწერების მეშვეობით.
შენიშვნები
77 – კოდრატე მოციქული – 70 მოციქულთაგანი (ნეტ. იერონიმეს მოწმობით, მოციქულთა მოწაფე). ათენის ეპისკოპოსი. 126 წ. დაწერა აპოლოგია ქრისტიანობის დასაცავად, რომლის ფრაგმენტი ჩვენამდე მოღწეულია ევსების “ეკლესიის ისტორიაში” (IV, 3). კოდრატოსის შესახებ იხ.: ”სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა”, II ტ.
XXXVIII კლიმენტის ეპისტოლესა და მასზე მცდარად მიკუთვნებულთა შესახებ
ასეთი ჩანაწერები იყო, რა თქმა უნდა, ეგნატეს ეპისტოლეები, რომლებიც ზემოთ ჩამოვთვალეთ, კლიმენტის საყოველთაოდ აღიარებული ეპისტოლე, რომელიც რომაელთა ეკლესიის სახელით მისწერა კორინთელთა ეკლესიას, და რომელშიც გადმოცემულია ებრაელთა მიმართ ეპისტოლისათვის დამახასიათებელი მრავალი აზრი. იქიდან ახდენს ზოგიერთი ადგილის სიტყვასიტყვით გადმოცემას, უცხადესად აჩვენებს, რომ ის ნაწერები ახალი შექმნილი არ არის, რის გამოც გონივრულია მისი აღნუსხვა მოციქულის დანარჩენ ნაწერებთან ერთად. რადგან პავლე ებრაელებს წერილობით მშოლიური ენის მეშვეობის ესაუბრებოდა, ზოგი ამბობს, რომ ლუკა მახარებელმა, ზოგი კი, – რომ თვითონ კლიმენტიმ თარგმნა ეს წერილი; რაც ალბათ უფრო შეეფერება ჭეშმარიტებას კლიმენტის ეპისტოლესა და ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში შემორჩენილი სტილის მსგავსების გამო და ასევე თითოეულ ნაწერში აზრთა არც თუ დიდი სხვაობის გამო.
ცნობილია, რომ კლიმენტის მიეწერება მეორე ეპისტოლეც, მაგრამ არ ვიცით, პირველის მსგავსად ისიც თუ არის აღიარებული; რადგან არც ის ვიცით, ძველები თუ იყენებდნენ მას. ზოგიერთებმა აგრეთვე სხვა მრავალსიტყვიანი და ვრცელი ნაწერები გუშინ და გუშინწინ წარმოაჩინეს როგორც მის მიერ დაწერილი, რომელიც პეტრესა და აპიონის დიალოგებს შეიცავენ, რომელთა ხსენება სრულიად არ არის ძველთაგან ვინმესთან, რადგან არც სამოციქულო მართლმადიდებლობის უზადო ხასიათი აქვს შენარჩუნებული.
XXXIX პაპიასის თხზულებათა შესახებ
ამრიგად, გაგაცანით კლიმენტის აღიარებული ნაწერი, აგრეთვე ითქვა ეგნატესა და პოლიკარპეს ნაწერებზე; პაპიასის ნაწერებიც რიცხვით ხუთი არის ცნობილი, რომლის სათაურია “უფლის გამონათქვამების განმარტება”. მათ ირინეოსიც მოიხსენიებს როგორც მის ერთადერთ ნაწერთა შესახებ და ასე ამბობს: „ამას პაპიასიც, იოანეს მსმენელი, ხოლო პოლიკარპეს მეგობარი, ძველი კაცი, დაამოწმებს წერილობით თავის მეოთხე წიგნში. რადგან მან შეადგინა ხუთი წიგნი”78. ამას ამბობს ირინეოსი. თვითონ პაპიასი კი მისი თხზულებების წინასიტყვაობის მიხედვით არ ჩანს, რომ არის წმინდა მოციქულების მსმენელი და თვითმხილველი, მაგრამ გვამცნობს, რომ რწმენის საფუძვლები მათი ნაცნობებისაგან მიიღო. იგი ამბობს შემდეგს: “უყოყმანოდ დავურთავ განმარტებებს, რაც კი ოდესღაც კარგად შემისწავლია პრესვიტერებისაგან და კარგად დამიმახსოვრებია, რადგან დარწმუნებული ვარ მათ ჭეშმარიტებაში. მრავალთა მსგავსად მრავლის მთქმელებს არ შევხარი, არამედ ჭეშმარიტების მასწავლებლებს; არც სხვათა მცნებების გამმეორებლებს, არამედ მათ, რომლებიც გადმოსცემენ უფლისგან მიღებულ რწმენას, რაც თვით ჭეშმარიტებიდან მომდინარეობს. ხოლო თუ საიდანმე მოვა ვინმე მიმდევარი ხუცესთა, გამოვკითხავ პრესვიტერების სიტყვებს, რა თქვა ანდრიამ, ან პეტრემ, ფილიპემ ან თომამ, ან იაკობმა, ან იოანემ, ან მათემ, ან უფლის სხვა რომელიმე მოწაფემ, რა თქვეს არისტიონმა და იოანე პრესვიტერმა79, უფლის მოწაფეებმა. რადგან არა იმდენად წიგნებისგან მივიღე შეწევნა, რამდენადაც ცოცხალი და შემონახული ხმის სიტყვებისაგან”.
აქ აღსანიშნავია ის, რომ იგი ორჯერ ახსენებს იოანეს სახელს, რომელთაგან პირველს პეტრესთან, იაკობთან, მათესთან და დანარჩენ მოციქულებთან ერთად ჩამოთვლის, აშკარად მახარებელს გულისხმობს, მეორე იოანეს კი, წყვეტს რა სიტყვას, მოციქულთა რიცხვის გარეთ სხვებთან ერთად დააწესებს, მის წინ არისტიონს აყენებს და აშკარად უწოდებს მას პრესვიტერს. მათი მეშვეობით წარმოჩნდება მათი ისტორიის ჭეშმარიტება, რომლებიც ამბობდნენ, რომ ასიაში იყო ორი ერთნაირი სახელის მქონე პიროვნება და ეფესოშიც ორი საფლავია, თითოეულს ახლაც ჯერ კიდევ მიეწერება იოანეს სახელი. აუცილებელია, ამ ცნობას ყურადღება მივაქციოთ, რადგან სავარაუდოა, რომ მეორემ (თუ ვინმე არ ისურვებს პირველს) იხილა გამოცხადება, რომელიც იოანეს სახელით არის ცნობილი. ახლაც ჩვენს მიერ ხსენებული პაპიასი აღიარებს, რომ მოციქულთა სიტყვები მათ მიმდევართაგან მიიღო, იგი თავის თავზე ამბობს, რომ იყო არისტიონისა და იოანე ხუცესის უშუალო მსმენელი. თავის ნაწერებში მათ ხშირად მოიხსენიებს სახელებით და ასევე მათ გადმოცემებსაც. ესეც არ თქმულა ჩვენს მიერ უსარგებლოდ. ღირსია, პაპიასის გადმოცემულ სიტყვებს დავურთოთ მისი სხვა სიტყვებიც, რომელთა მეშვეობით მოგვითხრობს რაღაც სასწაულებს და სხვა რამეებსაც როგორც მისდამი გადმოცემულს. ზემოთ ვაჩვენეთ, რომ ფილიპე მოციქული თავის ასულებთან ერთად ჰიეროპოლში ცხოვრობდა, ხოლო ახლა უნდა ვაჩვენოთ, რომ იმავე დროს მყოფი პაპიასი ახსენებს ფილიპეს ასულების მიერ მისთვის მოყოლილ ამბავს. რადგან მოგვითხრობს მის დროს მომხდარ მოცვალებულის აღგომას და შემდეგ კვლავ სხვა სასწაულს, ბარსაბად წოდებული იუსტუსის გარშემო მომხდარს, თუ როგორ დალია მან შხამიანი წამალი და არაფერი უსიამოვნო გრძნობა არ გაჩენია უფლის მადლის გამო. ეს იუსტუსი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ წმინდა მოციქულებმა მატათასთან ერთად დააყენეს და ილოცეს გამცემი იუდას ნაცვლად მათი რიცხვის შემავსებელი წილისათვის, რასაც “საქმეების” წერილი მოგვითხრობს შემდეგი სახით: “და დააყენეს ორი, იოსები ბარსაბად წოდებული, რომელსაც ეწოდა იუსტუსი და მატათა, ილოცეს და თქვეს” (საქმე. 1, 23-24)80. იგივე მწერალი მოგვითხრობს სხვასაც, როგორც დაუწერელი გადმოცემით მასთან მოღწეულს, მაცხოვრის უცხო რამ იგავებსა და მის სწავლებებს, და სხვა რამ უფრო ზღაპრულ ამბებს. მათ შორის იგი ამბობს, რომ მკვდართა აღდგომის შემდეგ იქნება ათასი წელი, რომლის გამავლობაშიც ქრისტეს სამეფო ხორციელად დამყარდება ამავე მიწაზე. ვფიქრობ, მოციქულთა თხრობა შერყვნილი სახით მიიღო, მათგან იგავებით საიდუმლოდ ნათქვამი ვერ გაიგო. რადგან გონებით არც ისე ძლიერი ჩანს, როგორც შეიძლება, ვიმსჯელოთ მისი თხზულებებიდან. თუმცა, შემდეგ ამგვარი შეხედულების მიზეზი გახდა ესოდენ მრავალი საეკლესიო მწერლისათვის, რომლებიც ამ კაცის სიძველეს ეყრდნობოდნენ; როგორც ჩანს, ირინეოსი და სხვებიც მსგავს აზრებს იზიარებდნენ.იმავე ნაწერში გადმოცემს ზემოაღნიშნული არისტიონის მიერ უფლის სიტყვების სხვაგვარ თხრობასაც და იოანე ხუცესის გადმოცემებსაც. მათზე მივუთითებთ სწავლისმოყვარეთ. ახლა აუცილებლად უნდა დავურთოთ მისი ზემოთ წარმოდგენილი სიტყვები, რაც მარკოზ მახარებლის შესახებ დაწერა: “და პრესვიტერი ამბობდა, რომ მარკოზი გახდა პეტრეს განმმარტებელი. რასაც ის იხსენებდა, უფლის მიერ ნათქვამსა თუ ნაქმნარს, ეს იწერდა ზედმიწევნით, თუმცა მოუწესრიგებლად. რადგან არც სმენია უფლის, არც მას გაჰყოლია, მაგრამ ბოლოს, როგორც ამბობენ, გაყვა პეტრეს, ვინც ასწავლიდა ისე, როგორც საჭიროება მოითხოვდა, მაგრამ არ აწესრიგებდა უფლის გამონათქვამებს. ასე რომ, მარკოზი არაფერში შემცდარა, ისე წერდა, როგორც იხსენებდა. რადგან ერთი რამ განიზრახა, რომ, რაც მოისმინა, იქიდან არაფერი გამოეტოვებია, არც რაიმე ეცრუა მათში”. ამგვარად ამას მოგვითხრობს პაპიასი მარკოზის შესახებ, მათეს შესახებ კი ამბობს: “ამრიგად, მათემ ებრაულ ენაზე შეადგინა გამონათქვამები, ხოლო თითოეულმა ისინი განმარტა, როგორც შეეძლო”.
მას გამოყენებული აქვს მოწმობები იოანეს პირველი ეპისტოლიდან და მსგავსადვე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, აგრეთვე გადმოსცა მრავალი ცოდვისათვის უფლის მიერ დადანაშაულებულ ქალთა შესახებ ისტორიაც, რასაც შეიცავს ებრაელთა მიხედვით სახარება. და გადმოცემისათვის ამის დართვა ჩვენს მიერ აუცილებლად იქნა მიჩნეული.
შენიშვნები
78 – ირინეოს ლიონელი. ერესების წინააღმდეგ, V, 33, 4.
79 – არისტიონი – უფლის მოწაფე, სმირნის ეპისკოპოსი.
ხუცესი იოანე – მოციქულთა მოწაფე. მის შესახებ ცნობები დაცულია მხოლოდ პაპიასის თხზულების ფრაგმენტში, რომელსაც იმოწმებს ევსევი. ზოგიერთი პროტესტანტი ისტორიკოსების აზრით, პრესვიტერი იოანე არის ავტორი სახარებისა, ეპისტოლისა და გამოცხადებისა, რომლებიც ცნობილია მოციქულ იოანე ღვთისმეტყველის სახელით. მაგრამ ამ მოსაზრებამ ვერ ჰპოვა ფართო გავრცელება როგორც საეკლესიო გადმოცემის საწინააღმდეგომ და მეცნიერულად დაუსაბუთებელმა.79 – არისტიონი – უფლის მოწაფე, სმირნის ეპისკოპოსი.
80 – მოციქული იუსტუსი – 70 მოციქულთაგანი, ელევთეროპოლისის ეპისკოპოსი. წილად ხვდა მოწამეობრივი აღსასრული.
ევსევი კესარიელი (263-340) „საეკლესიო ისტორია“ - წიგნი IV, V, VI
ევსევი კესარიელი (263-340) „საეკლესიო ისტორია“ წიგნი VII, VIII, IX, X
Комментариев нет:
Отправить комментарий