VI საუკუნის დასაწყისიდან ბიზანტია-სპარსეთის დაპირისპირებაში უკანასკნელის უპირატესობა გამოიკვეთა. შესაბამისად ეგრისის მეფე დამნაზემ ორიენტაცია შეიცვალა, სპარსეთს დაემორჩილა და მაზდეანობაც მიიღო თავის ვაჟ წათესთან ერთად, თუმცა ქართველები ამასთან შერიგებას დიდი ხნით არ აპირებდნენ და აჯანყებისთვის ხელსაყრელ მომენტს ეძებდნენ.
პროკოპი კესარიელი (დაახლ. 507–554) მოგვითხრობს: როდესაც ანასტასიოსი გარდაიცვალა და ავგუსტად იუსტინე გახდა, სპარსეთის შაჰი მოუსვენრობამ მოიცვა. მას სურდა მემკვიდრეობა უზრუნველყოფილი ჰქონოდა ეშინოდა რა არეულობის, რადგან 4 ძე ჰყავდა. უფროსი კაოსი მაზდაკიდების მომხრე იყო და ამიტომ კავადს მისი გამეფება არ სურდა. მეორე ძე ზამასპი არმიასა და ხალხში ძალიან სახელგანთმული იყო, როგორც ძლიერი მეომარი, მაგრამ ძველი სპარსული წესი მას, როგორც დასახიჩრებულს ტახტზე ასვლას უკრძალავდა. მესამე ძე ხოსრო ზოროასტრიზმის მიმდევარი იყო და მის მსახურთა ფენის დიდი მხარდაჭერით სარგებლობდა. ასეთ ვითარებაში კავადმა ბიზანტიასთან შერიგება არჩია და სთხოვა იუსტინეს იშვილოს მისი ძე ხოსრო უკანასკნელის მომავალი მდგომარეობის განმტკიცების მიზნით. იუსტინემ, ქვესტორ პროკლეს რჩევით ამაზე უარი უთხრა და შეუთვალა, რომ გამოაგზავნის თავის წარმომადგენლებს სპარსელებთან ზავის შესაკრავად და ხოსროს საკითხის მოსაგვარებლად. მოლაპარაკება სპარსელებსა და რომაელებს შორის მალე დაიწყო ერთ ადგილას, ორივე ქვეყნის საზღვარზე, და მასში მონაწილეობა მიიღეს: რომაელების მხრით – იპატიმ, პატრიკიმ და რუფინემ (ზაქარია რიტორის ცნობით კი იპატიმ და მოხუცმა სარდალმა ფარესმან კოლხმა); სპარსელების მხრიდან – სეოსმა და მევოდიმ.
ბევრი სხვადასხვანაირი სიტყვები უთხრეს ერთმანეთს მათ შორის არსებულ უთანხმოებათა შესახებ, და სეოსმა (შიოშ, ფაჰლ. სიავუშ) თქვა, რომ კოლხიდა, რომელსაც ახლა ლაზიკე ეწოდება, ძველითგანვე რომ სპარსელთა ქვეშევრდომი იყო, რომაელებს ძალით უჭირავთ (ე.ი. სანამ მოლაპარაკება მიმდინარეობდა მოხდა 522 წლის წათეს განდგომა სპარსელთაგან.), უსამართლოდ. რომაელები აღშფოთებით ისმენდნენ ამას, სპარსელები რომ ლაზიკესაც ეცილებოდნენ.
შემდეგში მევოდიმ დააბეზღა სეოსი კავადთან, თითქოს მას განზრახ, ისე რომ დესპოტისაგან ეს დავალება არ ჰქონია, ლაპარაკი დაეწყო ლაზიკეზე, რომ გაეჭიანურებინა ზავის საქმე, თითქოს ის წინასწარ ყოფილიყოს შეთანხმებული იპატისთან. ასე რომ მოლაპარაკება უსიამოვნებით გათავდა და ორივე მხარე თავის სახელმწიფოში დაბრუნდა.
რადგან ვერც ხოსროს მფარველის საკითხი მოაგვარა და ლაზიკეც დაკარგა განრისხებულმა კავადმა გადაწყვიტა ბიზანტიის წინააღმდეგ ომი დაეწყო, მაგრამ ამ დროს იბერთა მეფე გურგენი აჯანყდა, რაც გამოწვეული იყო კავადის ბრძანებით – რომ მის ყველა სამფლობელოში მტკიცედ დაეცვათ მაზდეანობის წესები და მიცვალებულები მიწაში არ დაემარხათ. გურგენ მეფემ დახმარებისთვის იუსტინე ავგუსტს მიმართა. მან სარდალი პეტრე გამოგზავნა ფულით, რათა იბერთა დასახმარებლად ჰუნები დაექირავებინა, თუმცა პეტრემ ეს ვერ მოახერხა. მაშინ გურგენმა თავისი ძალები სპარსეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად არასაკმარისად ჩათვალა და ოჯახით ბიზანტიონში წავიდა.
იბერებთან ერთად ბიზანტიონში მოვიდა პეტრეც, ავგუსტის მიერ გამოწვეული. სხვათა შორის, რადგან ლაზებს არ სურდათ თავისი ქვეყნის თავდაცვა, მეფემ გადაწყვიტა გაეგზავნა ჯარი და სარდალი ირინეოსი. იბერიის საზღვრებიდან რომ შედიხარ, იქვეა ლაზების მიწა-წყალზე ორი სიმაგრე, რომელთა დაცვა ძველითგანვე ადგილობრივი მცხოვრებლების საზრუნავს შეადგენდა, თუმცა მათ ბევრი ნაკლებობის გადატანა უხდებოდათ. რადგან იქ (საუბარია არგვეთის სასაზღვრო მთიან მხარეზე, სადაც იყო შორაპანი და სკანდა) არ მოდის არც ხორბალი, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე. სხვა ადგილიდან რისამე შემოზიდვა, ვიწრობების წყალობით შეიძლება მხოლოდ ისე, თუ კაცები თვითონ მოიტანენ. მაინც, რადგან იქ რამდენადმე ფეტვი მოდიოდა, ლაზები ახერხებდნენ, ჩვეულებისამებრ, თავის გამოკვებას. ავგუსტმა გამოიყვანა იქიდან ეს მცველები და რომაელ ჯარისკაცებს უბრძანა სიმაგრეების სადარაჯოზე დამდგარიყვნენ. თავდაპირეველად მათ ლაზები აწოდებდნენ ძლივსძლივობით საჭირო სურსათს, მაგრამ შემდეგ მათ უარი განაცხადეს ამ სამსახურზე და რომაელებმა ეს სიმაგრეები დატოვეს; ისინი ხელთ იგდეს სპარსელებმა სრულიად გაურჯელად. აი, ეს მოხდა ლაზების ქვეყანაში“.
იოანე მალალა (491–578) მოგვითხრობს (შემონახულია XI ს. ხელნაწერი): „იუსტინეს მეფობის დროს ლაზთა მეფე წათი გაჯავრდა და ჩამოშორდა სპარსეთს. სპარსელთა მეფე იყო კოადი, რომელიც ოდესღაც თვით წათის, ლაზთა მეფის მეგობრად ითვლებოდა და წათის სამეფო ამ კოადის სამეფოს ქვეშევრდომი იყო; ამიტომაც იყო, რომ როდესაც ლაზთა მეფე გარდაიცვლებოდა, სპარსელთა მეფე ნიშნავდა და აგვირგვინებდა ახალ მეფეს, მაგრამ უთუოდ თვით ლაზთა ტომიდან. ლაზთა ეს მეფე გადავიდა წარმართთა სარწმუნოებაზე, რადგან ეშინოდა ვაი თუ სპარსელთა მეფემ კოადმა მეფედ არ დამნიშნოსო, მსხვერპლსაც სწირავდა და ყოველგვარ სპარსულ წესს ასრულებდა, ხოლო როდესაც გარდაიცვალა მისი მამა დამნაზე, მაშინვე მივიდა იუსტინე ავგუსტთან ბიზანტიონში, გამოაცხადა თავი მის მორჩილად და სთხოვა ლაზთა მეფედ მაკურთხეო. მეფემ მიიღო ის და აკურთხა; გაქრისტიანებულმა წათიმ შეირთო რომაელი ქალი, პატრიკიოს ნომეს ქალიშვილი, სახელად ვალერიანე. მან თან წაიყვანა ის და წავიდა საკუთარ ქვეყანაში, დაგვირგვინებული რომაელთა მეფის იუსტინეს მიერ; მას ემოსა რომაული სამეფო გვირგვინი და თეთრი წმინდა აბრეშუმის ქლამიდი, რომელსაც ძოწეული ზოლის ნაცვლად ჰქონდა ოქროს სამეფო ზოლი, სადაც შუაში სურათი იყო თვით იუსტინე მეფის გამოხატულებით; აგრეთვე თეთრი სტიქარი-პარაგავდი, ამასაც ჰქონდა სამეფო ოქრომკერდი, იმნაირადვე მეფის გამოხატულებით; წაღები, რომელთაც ატარებდა, თავისი საკუთარი ქვეყნიდან ჩამოეტანა და მარგალიტებით იყო შემკული სპარსულ ყაიდაზე. ამგვარადვე მისი სარტყელიც მარგალიტებით იყო შემკული. ბევრი სხვა საჩუქარიც მიიღო იუსტინე ავგუსტისგან თვით წათიმაც და ვალერიანემაც, მისმა მეუღლემ.
ეს რომ გაიგო სპარსელთა მეფე კოადმა, ელჩის პირით შეუთვალა იუსტინე მეფეს შემდეგი: „მიუხედავად იმისა რომ ჩვენ შორის მეგობრობაა და ზავია შეკრული, შენ მაინც მტრულად იქცევი. აი მაგალითად, ჩემი ქვეშევრდომი მეფე ლაზებისა შენ აკურთხე, თუმცა ის რომაელთა ხელქვეითი კი არ ყოფილა, არამედ იმთავითვე სპარსელთა ძალაუფლების ქვეშ იყო“. ამაზე იუსტინემ შემდეგი შეუთვალა ელჩის პირით: „ჩვენ შენი სახელმწიფოს ქვეშევრდომი არც არავინ გადმოგვიბირებია; ჩვენთან, ჩვენს სამეფოში, მოვიდა ერთი კაცი, სახელად წათი, და მუდარით მოგვმართა ჩვენ გვეხსნა იგი წარმართული სარწმუნოებისაგან, უწმინდური მსხვერპლებისაგან და ეშმაკთა ცდუნებისაგან და გაგვექრისტიანებინა, რათა ის ზიარებულიყო საუკუნო ღმერთისა და ყოველთა დამბადებლის წყალობას. და ჩვენ არ შეგვეფერებოდა ხელი შეგვეშალა ადამიანისათვის, რომელსაც სურდა ცხოვრების უკეთეს წესებს დასდგომოდა და ჭეშმარიტი ღმერთი შეეცნო, ასე რომ იგი გავაქრისტიანეთ და ზეცის საიდუმლოებებს ზიარებული, მის საკუთარ ქვეყანაში გავისტუმრეთ“. აი, აქედან დაიწყო მტრობა რომაელებსა და სპარსელებს შორის.
ამ დროს სპარსელთა მეფემ ომი დაუწყო ლაზთა მეფეს წათის იმის გამო, რომ უკანასკნელი რომაელთა მხარეზე გადავიდა. ლაზთა მეფემ ელჩები გაუგზავნა რომაელთა მეფეს და სთხოვდა მას დახმარება აღმოეჩინა; იუსტინიანე ავგუსტმაც გაუგზავნა მას სამი სტრატილატი, გილდერიხი, კვირიკე და ირინეოსი, დიდძალი რომაული ჯარით (528 წ.); ამათაც გაუმართეს სპარსელებს ბრძოლა: ორივე მხრით ბევრი დაიღუპა. ეს რომ გაიგო რომაელთა ავგუსტმა, გაჯავრდა სტრატილატებზე იმის გამო, რომ ერთმანეთისადმი შურის გამო რომაელმა სტრატილატებმა ერთი-მეორე გასცეს, და ამათზე რომ გასწყრა ავგუსტი, გადააყენა ისინი; იქ ჩავიდა პეტრე სტრატილატი, ჩამოართვა მათ ძალაუფლება, ჩაიბარა მათგან ჯარები და გამობრუნდა იქიდან“.
პასქალურ ქრონიკაში (VII ს.) შემონახული იოანე მალალას ცნობები: „ამ წელს (521–524-ს შორის) ლაზთა მეფის ზამნაქსეს ძე წათი, როგორც კი მისი მამა ზამნაქსე გარდაიცვალა, მაშინვე ჩავიდა კონსტანტინეპოლში ღმერთებრ ავგუსტ იუსტინესთან. ამას ჩააბარა მან თავისი თავი და სთხოვა, რათა ის გაქრისტიანებული ყოფილიყო და ლაზთა მეფედ აღიარებული. რომაელთა მეფის მიერ იმ მიზნით, რომ ის ჩვეულებისამებრ სპარსელთა მეფის მიერ ხელდასმული, იძულებული არ ყოფილიყო, ვითარცა ქვეშევრდომი და მის მიერ ხელდასმული მეფე, მსხვერპლებიც შეესრულებინა. ამ დროს სპარსელთა მეფედ კოადი იყო და სპარსელებში მიღებული იყო, რომ როდესაც ლაზთა მეფე გარდაიცვლებოდა, სპარსელთა მაშინდელი მეფე მათ სხვა მეფეს დაუყენებდა, რასაკვირველია ისეთს, რომელიც ლაზთა ტომიდან იყო. ის ბრწყინვალედ იქნა მიღებული თვით მეფე იუსტინეს მიერ: ის გაქრისტიანდა და ცოლად შეირთო რომაელი ქალი, პატრიკიოსისა და აპოკუროპალატის ონინეს ქალიშვილი, სახელად ვალერიანე. ეს მან წაიყვანა და წავიდა საკუთარ ქვეყანაში, ლაზთა მეფედ ხელდასმული და დაგვირგვინებული იუსტინე ავგუსტის მიერ; მას ემოსა რომაელთა გვირგვინი და თეთრი წმინდა აბრეშუმის ქლამიდი, რომელსაც ძოწეული ზოლის ნაცვლად ჰქონდა ოქროს სამეფო ზოლი, სადაც შუაში მოთავსებული იყო თვით იუსტინე ავგუსტის ძალიან პატარა სურათი წელს ზევით; აგრეთვე თეთრი სტიქარი-პარაგავდი, ამასაც ჰქონდა სამეფო ოქრომკერდი, იუსტინე ავგუსტის გამოხატულებით; მისი წაღები, მისივე ქვეყნიდან იყო ჩამოტანილი და წითელი ფერისა იყო, მარგალიტებით იყო შემკული სპარსულ წესზე: ამგვარადვე მისი სარტყელიც მარგალიტებით იყო შემკული. იუსტინე ავგუსტისგან დიდძალი საჩუქარიც მიიღო თვით წათიმაც და ვალერიანემაც, მისმა ცოლმა, როდესაც ის იძულებული თუ წაქეზებული იყო გაჰყოლოდა მას ცოლად უცხო სახელმწიფოში.
სპარსელთა მეფე კოადმა ეს რომ გაიგო, ელჩის პირით აცნობა იუსტინე მეფეს შემდეგი: „იმ დროს როდესაც ჩვენ შორის მეგობრობისა და ზავის შესახებ არის შეთანხმება მიღწეული, შენ მტრულ ნაბიჯებს დგამ. აი შენ თვითონ აკურთხე ჩემი ქვეშევრდომი, მეფე ლაზებისა, რომელიც რომაელთა მმართველობის ქვეშ კი არ ყოფილა, არამედ ყოველთვის სპარსელებს ემორჩილებოდა“. ამაზე იუსტინე ავგუსტმა ასე უპასუხა: „ჩვენ შენი სამეფოს ქვეშევრდომთაგან არც არავინ მიგვიკედლებია, არც წაგვიქეზებია, არამედ ერთი ვინმე, სახელად წათი, ჩვენს სამეფოში, მოვიდა და ჩვენ წინ გართხმულმა გვთხოვა გვეხსნა ის რაღაც საძაგელი წარმართული სარწმუნოებისაგან, უწმინდური მსხვერპლებისაგან და ბოროტი დემონების თარეშისაგან და გაგვექრისტიანებინა: მას შეგნებული ჰქონდა უკვდავი და ზეციური ღმერთისა და ყველაფრის შემქმნელის ძალა; და არ შეიძლებოდა ხელი შეგვეშალა იმისათვის, ვინც მოისურვა უკეთეს წესზე მოქცეულიყო და ჭეშმარიტი ღმერთი ეცნო. ასე რომ ის გაქრისტიანებული და ზეციურ საიდუმლოებებს ზიარებული, მის საკუთარ ქვეყანაში გავისტუმრეთ“. აი, აქედან დაიწყო მტრობა რომაელებსა და სპარსელებს შორის.
იუსტინიანე ავგუსტმა თავისი მეფობის პირველ წელს (527), ავდინეს თვეში, რომაული იანვრის პირველს, მეექვსე ინდიქტიონს, იმდენი ფული დახარჯა და გასცა ყველას, რამდენიც არც ერთ სხვა მეფეს არ გაუცია თავისი მმართველობის დროს.
იმავე წელს სპარსელებმა ომი გამოუცხადეს ლაზთა მეფე წათის რომაელთა მხარეზე გადასვლისათვის. და აი, წათიმ კაცები გაუგზავნა იუსტინიანე ავგუსტს და სთხოვდა მას რომაელები მოეშველიებინა. იუსტინიანე ავგუსტმაც გაუგზავნა მას სამი სტრატილატი, გილდერიხი, კერვიკე და ირინეოსი, პენტადიას ძე. ომი გაჩაღდა, რომაელთა ჯარიდან მრავალი დაიღუპა ამ ომში. და იუსტინიანე ავგუსტი გაჯავრდა სტრატილატებზე, რომ ისინი ერთმანეთის შურით ერთი-მეორეს ღალატობდნენ ხოლმე და მეფეს ერთმანეთის წინააღმდეგ აცნობებდნენ, და შეცვალა ისინი. როდესაც პეტრე სტრატილატი და ავგუსტის აპონოტარიუსი იქ ჩავიდა, გადააყენა ისინი და ჩაიბარა ჯარი მათგან, ლაზებთან ერთად გაილაშქრა სპარსელთა წინააღმდეგ და მრავალი სპარსელი გაჟლიტა“.
თეოფანე აღმსარებელი (760–818) „ქრონოგრაფაში“ მოგვითხრობს ამბავს, რომელსაც ანტიოქიის პატრიარქის ეუფრასიუსის პირველი წლით და იუსტინეს ავგუსტობის მეხუთე წლით ათარიღებს. მკვლევართა აზრით კი იგი პატრიარქად 521–526 წლებში იჯდა. იუსტინეს მეხუთე წელი 522/523 წელზე მოდის.
„კავადი ლაზებზე ბატონობდა, ამ დროს ლაზების მეფე წათი (II, 522–529), განუდგა სპარსელთა სამეფოს, როდესაც იქ მეფობდა კავადი, რომელსაც წათი იმდენად უყვარდა, რომ ის ლაზთა მეფედ დააყენა. წათი მივიდა ბიზანტიონში იუსტინესთან (I, 518–527) და თხოვა ავგუსტს, რათა გაექრისტიანებინა ის და მასვე ეკურთხებინა ის ლაზთა მეფედ. იუსტინემ სიხარულით მიიღო ის, მონათლა, „საკუთარ შვილად გამოაცხადა“. წათიმ შეირთო ცოლად რომაელი ქალი, პატრიკიოსის და აპოკუროპალატის ნომოსის შვილიშვილი, სახელად ვალერიანე, რომელიც წაიყვანა თავის ქვეყანაში, როდესაც იუსტინეს მიერ ლაზთა მეფედ იქნა ნაკურთხი. მას ემოსა გვირგვინი და თეთრი სამეფო ქლამიდა, რომელსაც ჰქონდა ჩავლებული ოქროს ზოლი, სადაც იუსტინე ავგუსტის სურათი იყო ამოქარგული; აგრეთვე ოქრომკერდით ნაქსოვი და ავგუსტის სურათით. მისი წითელი წაღები იყო მარგალიტებით შემკული სპარსულ ყაიდაზე. ამგვარადვე მისი სარტყელიც ოქროსი იყო და მარგალიტებით შემკული. მეფისაგან ბევრი საჩუქრები მიიღო მან და დიდად ნასიამოვნები დაბრუნდა თავის ქვეყანაში.
ეს რომ გაიგო სპარსელთა მეფე კავადმა, შეუთვალა იუსტინე ავგუტს შემდეგი: „მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენს შორის მეგობრობა და ზავია დადებული, შენ მაინც მტრულად იქცევი; შენ მიიღე ის პირები, რომელნიც იმთავითვე სპარსელების ძალაუფლების ქვეშ არიან“. ავგუსტმა უპასუხა: „ჩვენ შენი სახელმწიფოს ქვეშევრდომი არც არავინ მიგვიღია, არც გადმოგვიბირებია; ჩვენს სამეფოში მოვიდა წათი და მუდარით მოგვმართა ჩვენ: მიხსენ საზიზღარი და წარმართული სარწმუნოებისაგან, უწმინდური მსხვერპლებისაგან და ეშმაკთა ცდუნებისაგან, მაზიარე ყოველთა შემქმნელ ღმერთს და გამაქრისტიანეო. ჩვენ ის მოვნათლეთ და ისე გავისტუმრეთ მის საკუთარ ქვეყანაშიო“. ამ დროიდან დაიწყო მტრობა რომაელებსა და სპარსელებს შორის.
იუსტინიანეს ზეობის (527–565) პირველ წელს სპარსელთა მეფემ ომი დაუწყო ლაზთა მეფე წათის იმის გამო, რომ უკანასკნელი რომაელთა მხარეზე გადავიდა, და აი, იუსტინიანემ გაუგზავნა მას დამხმარე ჯარი და სამი სტრატელატი, ველიზარი, კვირიკე და ირინეოსი. იმათ იბრძოლეს და დამარცხდნენ; ავგუსტი გაჯავრდა სტრატელატებზე იმის გამო, რომ ერთმანეთისადმი შურის გამო გამარჯვება ხელიდან გაუშვეს, მან გადააყენა ისინი და პეტრე, თავისი ნოტარიუსი გაგზავნა სტრატელატად; პეტრე ლაზებთან ერთად შეება სპარსელებს და დაამარცხა ისინი: მრავალი სპარსელი გაჟლიტეს მათ“.
პროკოპი კესარიელი განაგრძობს: „530 წელს კავადმა მეორე ჯარი გაგზავნა რომაელთა ქვეშევრდომ არმენიაში. ეს ჯარი შედგებოდა პერსარმენიელთაგან და აგრეთვე სუანთაგან, რომელნიც ალანთა მეზობლად ცხოვრობენ. მათთან იყვნენ ჰუნებიც, საბირებად წოდებულნი, 30000 კაცი, მეტად მამაცი ხალხი. ყველას მეთაურად დანიშნეს სპარსი მერმერო. როდესაც ისინი აღმოჩნდნენ თეოდოსიპოლიდან 3 დღის სავალზე, დაბანაკდნენ პერსარმენიის ოლქში და ემზადებოდნენ შესაჭრელად. არ დროისთვის არმენიის სტრატეგოსი იყო დოროთეოსი, ჭკვიანი და გამოცდილი მებრძოლი. სიტას კი ჰქონდა სტრატეგოსის თანამდებობა და დაყენებულ იქნა არმენიის ჯარების მეთაურად. ორივე მათგანმა გაიგეს რა მტრის პერსარმენიაში დაბანაკების შესახებ, გაგზავნეს საკუთარი პირადი მცველები მტრის დასაზვერად. ისინი შეიპარნენ მტრის ბანაკში, დაათვალიერეს და უკან გამობრუნდნენ. გზაში ერთი მზვერავი სახელით დაგარისი, ჰუნებმა შეიპყრეს, თუმცა მეორემ მიაღწია სარდლებთან და უამბო ყველაფერი, რის შემდეგაც რომაელები მოულოდნელად დაეცნენ ბანაკს. დაბნეული ბარბაროსები თავქუდმოგლეჯილნი გაიქცნენ. რომაელებმა ბევრი დახოცეს, გაძარცვეს ბანაკი და უმალ უკანვე მობრუნდნენ.
ცოტა ხნის შემდეგ მერმერომ შეკრიბა მთელი არმია, შეიჭრა რომაელთა საზღვრებში და დაეწია მტერს ქ. სატალასთან. აქ, ქალაქიდან 56 სტადიონზე, ადგილზე სახელით ოქტავა, დადგა ბანაკად დასასვენებლად. სიტამ წაიყვანა 1000 მეომარი და დაიმალა ბორცვების უკან, რომლებიც ირგვლივ ეკრა ვაკეზე განლაგებულ ქალაქს. დოროთეოსს მან უბრძანა დანარჩენი ლაშქრით დარჩენილიყო ქალაქის კედლებში, რადგან ღია ადგილზე ვერ შეძლებდა მტრის 30000 კაციან ლაშქართან გამკლავებას, რადგან მისი ჯარი მტრის ნახევარიც არ იყო. შემდეგ დღეს ბარბაროსებმა გადაწყვიტეს ქალაქის გარშემორტყმა, თუმცა ამ დროს გამოჩნდა სიტას დამალული არმია. არ იცოდნენ რა მისი რიცხოვნობის შესახებ, სპარსელებმა იფიქრეს რომ მტერი ორი არმიით აპირებდა მათ ალყაში მოქცევას და შეშინებულებმა იწყეს უწესრიგოდ უკანდახევა. ბიზანტიელები ორად გაყოფილნი დაედევნენ და უმოწყალოდ ჩეხდნენ. სპარსელები დიდი დანაკარგებით დაბრუნდნენ ბანაკში, იქედან კი შინისკენ მოქუსლეს.
მაშინ რომაელებმა დაიჭირეს სპარსელთა ადგილები პერსარმენიელთა ქვეყანაში: სიმაგრე ბოლონი და ე.წ. ფარანგიონი, სადაც სპარსელები ოქროს თხრიან და მეფესთან მიაქვთ.
ცოტა ხნის წინათ მოხდა, რომ მათ დაიმორჩილეს ჭანების ტომი. მათ საზღვრებს, რომ გადახვალ, ხევი არის, ღრმა და მეტად დაქანებული, რომელიც კავკასიის მთებამდეა გაჭიმული. დაახლოებით სამი დღის სავალი გზის მანძილამდე ეს ხევი რომაელების ხელშია, იმის შემდეგ კი პერსარმენიელთა საზღვრები იწყება, სადაც ოქროს მადანი არის, რომელსაც განაგებს, კავადის გადაწყვეტილებით, ერთი ადგილობრივთაგანი, სახელად სიმეონი. როდესაც ამ სიმეონმა დაინახა, რომ ორივე მხარე ბრძოლაში იყო გართული, გადაწყვიტა მოესპო კავადისათვის შემოსავალი, ამიტომ, თავისი თავი და ფარანგიონი რომ რომაელებს ჩააბარა, არც ერთისათვის არ სურდა ოქროს მადნის მიცემა, რომაელები არაფერს ერჩოდნენ, მათ თავისთვის ისიც დამაკმაყოფილებლად მიაჩნდათ, რომ მტრისთვის დაკარგული იყო მადნის შემოსავალი; ხოლო სპარსელები უძლურნი იყვნენ – რომაელების სურვილის წინააღმდეგ ძალა დაეტანებინათ აქაური მცხოვრებლებისათვის, რადგან ამას ძნელსავალი ადგილებიც აფერხებდა.
იმავე ხანებში ნარსესი და არატიოსი, რომლებიც პერსარმენილეთა ქვეყანაში ველიზარის და სიტას განკარგულებაში მოვიდნენ ამ ომის დასაწყისში, დედასთან ერთად თავისი ნებით რომაელებთან მივიდნენ და ისინი მიიღო მეფის მეჭურჭლემ ნარსესმა /ისიც ხომ ტომით პერსარმენიელი იყო/ და დიდძალი ფულით დაასაჩუქრა, როდესაც ეს ამბავი შეიტყო ისააკიმ, მათმა უმცროსმა ძმამ, ფარულად მოელაპარაკა რომაელებს და მათ გადასცა ბოლონის ციხე, რომელიც თეოდოსიუპოლის (დღევ. არზრუმი) საზღვრების ახლოს იყო. რამეთუ სადღაც ახლოს გაგზავნა დასამალავად ჯარისკაცები, რომლებიც ღამით ციხეში შეუშვა, ჩემად გაუღო რა მათ ჭიშკარი: ამგვარად თვითონაც ბიზანტიონში მოვიდა.
531 წელს სასაზღვრო ქალაქ დარასთან ბრძოლაში სპარსელებმა მორიგი მარცხი განიცადეს, რის შემდეგაც ორივე მხარე ზავის ხასიათზე დადგა. 531 წლის ბოლოს ბიზანტიელი ელჩები – ჰერმოგენე, რუფინე, ალექსანდრე და თომა ტიგროსის ნაპირებთან საზავო მოლაპარაკება წამოიწყეს ხოსროსთან.
ხოსრო თანახმა იყო 110 კენდინარად (1 კენდინარი ას ლიტრას იწონიდა) უვადო ზავი დაედო მათთან იმ პირობით, რომ მესოპოტამიის ჯარის სარდალი დარაში კი აღარ დარჩებოდა, არამედ კონსტანტინეში იქნებოდა მუდამ, როგორც ის ძველადვე იყო ჩვეული; მაგრამ ისიც უთხრა, რომ ლაზიკის სიმაგრეებს არ დაუბრუნებდა, თუმცა თვითონ კანონიერად თვლიდა რომაელებისგან უკან მიეღო ფარანგიონი და ბოლონის სიმაგრე. მისთვის ამ ოქროს მიცემას ის მოითხოვდა, რათა არც ქალაქ დარას დანგრევა დასჭირვებოდათ რომაელებს, არც კასპიის კარების (დარიალი, დარუბანდი) დაცვაში მონაწილეობის მიღება სპარსელებთან ერთად. ელჩები სხვა ყველაფერში დაეთანხმნენ, ხოლო სიმაგრეების ჩაბარება შეუძლებლად ცნეს, თუ წინასწარ არ გაიგებდნენ ავგუსტუსის აზრს ამის შესახებ. კიდევაც გადაწყვიტეს რუფინე გაეგზავნათ ამის გამო ბიზანტიონში, სხვები კი დარჩენილიყვნენ, ვიდრე ის დაბრუნდებოდა. და 70 დღის ვადა მისცეს რუფინეს მგზავრობისათვის. როცა რუფინე ბიზანტიონში მივიდა და მეფეს მოახსენა, თუ რა პირობებს აყენებდა ხოსრო ზავის სანაცვლოდ, მეფე დათანხმდა ზავი დადებულიყო ამ პირობებით.
მაგრამ ამ დროს სპარსელთა ქვეყანაში ცრუ ხმები მოვიდა თითქოს იუსტინიანე მეფემ რუფინე მოაკვლევინაო. ამით დანაღვლიანებული ხოსრო მთელი თავისი ჯარით რომაელების წინააღმდეგ გაემართა. მაგრამ ქალაქ ნისიბინის მახლობლად შეხვდა უკანმობრუნებული რუფინე, ამიტომ ისინი ქალაქში დარჩნენ და როდესაც ზავის დადებას აპირებდნენ, ელჩებმა იქ ფულიც მოიტანეს. მაგრამ იუსტინიანე უკვე ნანობდა, რომ დაუთმო ლაზიკის სიმაგრეები და ელჩებს სწერდა პირდაპირ ამის უარმყოფელ წერილებს, არასგზით არ მისცეთ ისინი სპარსელებსო. ამიტომ ხოსროს აღარ სურდა ხელშეკრულების დადება... და ელჩები ფულითურთ დარაში მივიდნენ და სპარსელთა ჯარიც უკან დაბრუნდა.
ცოტა ხნის შემდეგ რუფინე და ერმოგენე კვლავ იქნენ გაგზავნილი ხოსროსთან; ახლა კი შეთანხმდნენ ერთმანეთთან საზავო პირობებში, სახელდობრ, რომ ორივე მხარე დააბრუნებდა იმ ადგილებს, რომლებიც ამ ომში მათ ერთმანეთს წაართვეს, და ჯარის არცერთი სარდალი აღარ იქნებოდა დარაში; გაქცეულ იბერებს ნება მიეცემოდათ მოქცეულიყვნენ ისე როგორც უნდოდათ: ან დარჩენილიყვნენ იქვე, ბიზანტიონში, ან დაბრუნებულიყვნენ თავიანთ სამშობლოში. ბევრი იყო, რომელიც დარჩა, ბევრი კიდევ დაბრუნდა სამშობლო ქვეყანაში. ამგვარად დადვეს ე.წ. უვადო ზავი, მეექვსე წელს იუსტინიანეს ზეობისა (532 წელი). რომაელებმა მისცეს სპარსელებს ფარანგიონი და ბოლონის სიმაგრე და თან ფულიც (რათა სპარსეთს ჩრდილო კავკასიიდან ჰუნები არ გადმოეშვა), ხოლო სპარსელებმა ლაზიკის სიმაგრეები (შორაპანი და სკანდა).
ლაზებმა უმალ ისარგებლეს ამ ციხეებიდან სპარსელთა წასვლით და მათი კედლები მიწასთან გაასწორეს, რათა სპარსელებს ისინი მათ წინააღმდეგ არ გამოეყენებინათ სადგომად“.
ბიზანტიის ავგუსტი იუსტინიანე I ხვდებოდა, რომ ზავი დიდხანს არ გასტანდა, ამიტომ ომისთვის მზადებას ადრიდანვე შეუდგა და სპარსეთთან მოსაზღვრე ციხე-ქალაქებში ბიზანტიური ჯარები ჩააყენა. იგივე მოხდა დას. საქართველოშიც, რომლის ყველა მნიშვნელოვან ქალაქში ლაზული ჯარების ნაცვლად ბიზანტიური ჩააყენეს, რაც ქვეყნის ფაქტობრივ დაპყრობას ნიშნავდა.
იუსტინიანე 535 წ. იანვარში გამოცემულ ნოველაში წერს: „ჰელენოპონტოში სულ რვა ქალაქია, სახელდობრ: ამასია, იბორა და ევქაიტა, გარდა ამისა ზელა და ანტრაპა და სანაპროზე მდებარე ძველი ქალაქები სინოპე და ამისე; რაც შეეხება ლეონტოპოლისს, ისიც ქალაქებშია ჩასათვლელი. ხოლო პოლემონის პონტოში შედის ხუთი ქალაქი: ნეოკესარია, კომანა, ტრაპეზუნტი, კერასუნტი და პოლემონიონი /პიტიუნტი და სებასტოპოლისი ხომ უფრო ციხე-სიმაგრეებშია ჩასათვლელი, ვიდრე ქალაქებში/. მათ შემდეგ მდებარეობს ჩვენი ლაზიკე, სადაც არის ქალაქი პეტრა, რომელსაც ჩვენი მხრიდან წილად ხვდა ქალაქი გამხდარიყო და დარქმეოდა და რომელსაც მიენიჭა ჩვენი უზენაესობის სახელი და ეწოდება იუსტინიანე; შემდეგ არქეოპოლისი და როდოპოლისი, უდიდესი და ძველ სიმაგრეები. აქვე შედის აგრეთვე ჩვენს მიერ სპარსელებისგან უკან ჩამორთმეული სიმაგრეები – სკანდისი1, სარაპანისი2, მუხირისი3 და ლისირი4 (იგივე ლოსორიონი) და სხვა რამეც, რაც კი ლაზეთში შევიძინეთ. შემდეგ მოდის ჭანთა ქვეყანა, მხოლოდ ახლა ჩვენი მეფობის დროს რომაელთა მიერ დაპყრობილი; მასაც აქვს უკვე ქალაქად ქცეული ადგილები, მომავალშიც ექნება სხვები. ამ ქვეყნის შემდეგ დამკვიდრებული არიან სხვა ტომებიც: სუანები, სკვიმნები, აფსილები, აბაზგები და სხვა, ღვთის შეწევნით, ჩვენი მეგობარი ტომები.
ამრიგად ამ ორივე პონტოს, რომლებიც ხსენებულ ცამეტ ქალაქს შეიცავენ, კვლავ ერთ ეპარქიად ვაერთიანებთ და ვანიჭებთ მათ ძველს ერთიანობას და ახალ სახელწოდებას: ჰელენოპონტო ეწოდოს მას მთლიანად“.
არქეოლოგიური მასალებიდან ჩანს, რომ პიტიუნტი ახ.წ. III–IV ს-თან შედარებით, VI ს-ის პირველ ნახევარში არცთუ ისე მნიშვნელოვანი სამხედრო-სტრატეგიული პუნქტია, რაც კასტელუმის კედლის სისქის შემცირებაშიც გამოიხატა. თუ რომაული ხანის გალავნის კედლის სისქე 3 მ-ს აღწევდა, VI ს-ის პირველ ნახევარში 1.70–1.80 მ-ს არ აღემატება და თანაც ნაკლებად მონუმენტურობითაც ხასიათდება. დაახლოებით იგივე შეიძლება ითქვას სებასტოპოლისის თავდაცვით ნაგებობაზე, რომლის ფართობი ახ.წ. III–IV ს-თან შედარებით ძალზე შემცირებულია და 0.6–0.8 ჰა-ს არ აღემატება. მიუხედავად ამისა, სებასტოპოლისი და პიტიუნტი VI ს-ის პირველ ნახევარშიც კვლავ ინარჩუნებდნენ სამხედრო-სტრატეგიულ ფუნქციას. თანაც ისინი, III–IV ს-ის ციხე-ქალაქების მდგომარეობისაგან განსხვავებით, 535 წელს „უფრო ციხესიმაგრეებშია ჩასათვლელი, ვიდრე ქალაქებში“, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ხსენებული ცენტრები მხოლოდ ციხესიმაგრეებს წარმოადგენდა. ამგვარი დასკვნა აღნიშნული ნოველის კონტექსტიდან სრულიადაც არ გამომდინარეობს. აქ მხოლოდ ის ჩანს აშკარად, რომ პიტიუნტი და სებასტოპოლისი უპირატესად სამხედრო პუნქტებია, ვიდრე სავაჭრო-სახელოსნო და კულტურული ცენტრები, რაც კარგად დასტურდება ბიჭვინთის გათხრების მონაცემებით. მაგალითად, სამოქალაქო დასახლების გალავან-კოშკებით დაცული სივრცე, რომელიც VI ს-ის პირველ ნახევარში უნდა იყოს აღდგენილი, საკმაოდ მცირეა. გარდა ამისა, თვით სამოსახლოს ზღუდე ნაკლებად მონუმენტურია. VI ს-ის პირველ ნახევარში ნაგები ცალნავიანი, კამარით გადახურული ტაძარიც წინარე ხანის ეკლესიასთან შედარებით მცირე ზომისაა.
მიუხედავად ამისა, პიტიუნტი ამ დროსაც ინარჩუნებდა საეკლესიო ცენტრის მნიშვნელობას, რასაც ადასტურებს პიტიუნტის საქალაქო თემის ფარგლებში არსებული VI ს-ის პირველი ნახევრით დათარიღებული განთიადისა და ალაჰაძის ტაძრები. ამასვე მეტყველებს აგრეთვე ციხე-ქალაქის კედლის გარეთ, მისგან 400–500 მ-ის დაშორებით აღმოჩენილი VI ს-ის ორაბსიდიანი ეკლესია. VI ს-ის პირველ ნახევარში, პიტიუნტი საწარმოო ცენტრის ფუნქციასაც ასრულებს. ამას ადასტურებს ნაქალაქარის ტერიტორიაზე დადასტურებული მინის სახელოსნოსა და კირის გამოსაწვავი ქურის ნაშთები. VI ს-ის პირველი ნახევრისა და საერთოდ მთელი ამ საუკუნის ფენა სუსტადაა გამოხატული სებასტოპოლისშიც. ნაქალაქარის ზოგიერთ უბანზე კი ის საერთოდ არ დაფიქსირებულა. როგორც ჩანს, პიტიუნტისა და სებასტოპოლისის გათხრებისას მოპოვებული მასალები ზუსტად შეესაბამება იუსტინიანეს ნოველაში მოცემულ განსაზღვრას, რომ VI ს-ის პირველ ნახევარში ისინი უფრო ციხესიმაგრეებია, ვიდრე ქალაქები. შესაბამისად პიტიუნტი და სებასტოპოლისი ამ დროსაც სასაზღვრო ტიპის ციხე-ქალაქებია, მაგრამ III–IV ს-თან შედარებით, მცირე სიდიდის ციხე-ქალაქთა კატეგორიას უნდა განეკუთვნოს.
ამგვარი კატეგორიის ცენტრი უნდა ყოფილიყო VI ს-ის შუა ხანებში აფსაროსი, რომელიც პროკოპი კესარიელის ცნობით, მისი დროისათვის „სხვა არაფერი იყო დარჩენილი, გარდა ნაშენობათა საძირკვლისა“. როგორც ჩანს, აფსაროსს უკვე დაკარგული აქვს უწინდელი მნიშვნელობა, მაგრამ ამ ხანაშიც იგი კვლავ მოქმედი ციხე-ქალაქია, რასაც მოწმობს არქეოლოგიური მონაცემებიც: ციხე-სიმაგრის შიდა ფართობზე დაფიქსირებულია VI ს-ის სუსტად გამოკვეთილი კულტურული ფენა, რაც გარკვეულწილად ადასტურებს VI ს-ის აფსაროსის სტატუსის ჩვენეულ განსაზღვრას.
წერილობითი წყაროების თანახმად, აფსაროსთან შედარებით უფრო მნიშვნელოვანი ცენტრი იყო VI ს-ის პირველ ნახევარში პეტრა-ციხისძირი. პეტრას საიმედო მდებარეობა ჰქონდა. იგი ერთი მხრიდან ზღვით იყო მიუდგომელი, ხოლო ორი მხრიდან მაღალი და ციცაბო კლდეებით. მას მხოლოდ ერთი ვიწრო შესასვლელი ჰქონდა დაბლობში. პროკოპის ცნობით, პეტრას ციხე მტკიცე და საკმაოდ დიდი ზომისა ყოფილა, ხოლო მისი გარნიზონი მრავალრიცხოვანი და სამხედრო მანქანებით იყო აღჭურვილი. პროკოპისავე მოწმობით, პეტრა, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში დისლოცირებული ბიზანტიური გარნიზონების მთავარსარდლობის შტაბბინა, სტრატეგოსის რეზიდენციაც ხდება.
როგორც ჩანს, VI ს-ის პირველ ნახევარში პონტო-კავკასიის თავდაცვითი სისტემის ფორპოსტის ფუნქცია აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის სამხრეთ-დასავლეთ რეგიონში აფსაროსიდან პეტრაში გადმონაცვლებულა. ამავე დროს, პეტრა-ციხისძირი, როგორც ეს პროკოპისა და იუსტინიანეს ნოველიდან ირკვევა, ნამდვილ ქალაქადაც გამოიყურება. თუმცა ამის დამადასტურებელი არქეოლოგიური მასალები ციხისძირიდან ჯერჯერობით არ ჩანს. ყოველ შემთხვევაში, ციხისძირში გამოვლენილი VI ს-ით დათარიღებული ბაზილიკა, დარბაზული ეკლესია, აბანო და საფორტიფიკაციო ნაგებობები აშკარად მოწმობენ, რომ ამ საუკუნის პირველ ნახევარში პეტრა საქართველოს შავიზღვისპირეთის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან სამხედრო-ეკონომიკურ ცენტრს წარმოადგენდა.
ასეთივე მნიშვნელოვანი ცენტრი უნდა ყოფილიყო ამ დროს ფასისიც. პროკოპისა და აგათიას ცნობებით, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში დისლოცირებული ბიზანტიელთა 12000-იანი სამხედრო შენაერთებიდან 9000 ჯარისკაცი მდ. ფასისის შესართავთან იყო დაბანაკებული. ამასთანავე, ფასისის გარნიზონი ლოდსატყორცნი მანქანებით ყოფილა შეიარაღებული. ფასისი ამ ხანებშიც ინარჩუნებდა კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრის ფუნქციასაც. ამრიგად, VI ს-ის პირველ ნახევარში მთელი რიგი ციხე-ქალაქები, მართალია, კვლავ რჩებოდა სამხედრო-სტრატეგიული და ეკონომიკური მნიშვნელობის ცენტრებად, მაგრამ III–IV ს-თან შედარებით, იქ შესამჩნევად შემცირებულია მშენებლობის ტემპი, ნივთიერი მასალაც საკმაოდ მცირეა.
პროკოპი კესარიელი განაგრძობს: „ლაზები თავდაპირველად კოლხიდის ქვეყანაში მოსახლეობდნენ და რომაელთა ქვეშევრდომნი იყვნენ, მაგრამ არც ხარკს იხდიდნენ, არც სხვა რამეში ემორჩილებოდნენ მათ გარდა იმისა, რომ როდესაც მეფე მოუკვდებოდათ, რომაელთა ავგუსტი უგზავნიდა სამეფო ტახტის მემკვიდრეს ძალაუფლების სიმბოლოს. ის ზედმიწევნით იცავდა თავის ქვეშევრდომებთან ერთად ამ ქვეყნის საზღვრებს, რათა მტრულად განწყობილი ჰუნები მათი მოსაზღვრე კავკასიის მთიდან ლაზიკეზე გამოვლით რომაელთა მიწა-წყალში არ შემოჭრილიყვნენ. ისინი მტკიცედ იცავდნენ იმათ, ისე, რომ არც ფულს ღებულობდნენ რომაელებისგან, არც ჯარს, დარ არც ლაშქრობდნენ რომაელებთან ერთად, – რა სახითა არ უნდა ყოფილიყო ეს – და მუდამ აწარმოებდნენ პონტოში მცხოვრებ რომაელებთან საზღვაო ვაჭრობას. თვით მათ არც მარილი ჰქონდათ, არც ხორბალი, არც სხვა რამე სიკეთე; ისინი მხოლოდ აწვდიდნენ ტყავ-საფარებს, ტყავებს და მონებს და თავისთვის საჭირო საგნებს იძენდნენ. როდესაც მოხდა გურგენ იბერთა მეფის წყალობით შემთხვეული ამბავი, ლაზებთან დაიწყეს ჩადგომა რომაელთა ჯარისკაცებმა, რომლებითაც ეს ბარბაროსები შეწუხებული იყვნენ, და პირველ ყოვლისა შეწუხებული იყვნენ პეტრე სტრატეგოსით, რომელიც ადვილად ექცეოდა მათ უდიერად. ეს პეტრე შთამომავლობით იყო არზანენიდან, რომელიც მდინარე ნიმფის იქით არის და ძველთაგანვე სპარსელთა ქვეშევრდომია; ის ჯერ კიდევ ბავშვობაში ტყვედ იქნა წამოყვანილი ავგუსტ იუსტინეს მიერ, როდესაც იუსტინე ამიდის აღების შემდეგ კელერის ჯარითურთ შეიჭრა სპარსელთა მიწა-წყალზე. რადგან ბატონი მას დიდი კაცთმოყვარეობით ეპყრობოდა, მან დაიწყო გრამატისტულ სკოლაში სიარული და თავდაპირველად ის გახდა იუსტინეს მწერალი. ხოლო როდესაც ანასტასის გარდაცვალების შემდეგ იუსტინემ რომაელთა სამეფო მიიღო, პეტრე სტრატეგოსად დაინიშნა; ის ვერცხლისმოყვარეობაში ჩავარდა – როგორც არც ერთი სხვა – და მეტად უდიერად ეპყრობოდა ყველას.
ხოლო შემდეგ იუსტინიანემ სხვა მთავრები გაგზავნა ლაზიკეში. მათ შორის იოანეც, რომელსაც ციბეს უწოდებენ, კაცი არაწარჩინებულთა და არასახელოვანთა შთამომავალი, რომელმაც სტრატეგოსობამდე მიაღწია სხვა არაფრით, გარდა იმისა რომ ყველაზე საზიზღარი იყო და ყველაზე უფრო მოხერხებული ფულის საშოვნელად უსამართლო საშუალებათა გამოგონებაში. ის იყო, რომ რომაელთა და ლაზთა ყველა საქმეები გაამრუდა და არივდარია. მანვე დააჯერა ავგუსტი იუსტინიანე ლაზების ქვეყანაში ზღვისპირა ქალაქი აეშენებინა, სახელად პეტრა. იქ იჯდა ის, ვითარცა აკროპოლისში, და ძარცვავდა ლაზთა ქონებას. ვაჭრებს ხომ უკვე ნება აღარ ჰქონდათ კოლხიდაში შეეტანათ მარილი და სხვა საქონელი, რაც ლაზებისთვის აუცილებლად საჭიროა, არც აქედან შეეძლოთ რაიმე ეყიდინებინათ, არამედ მან შემოიღო ე.წ. მონოპოლია და თვით გადაიქცა მეწვრილმანედ (ვაჭრად) და მთელი ამ საგნებით ვაჭრობის ზემდგომელად: ყველაფერს ჰყიდულობდა და აწვდიდა კოლხებს არა ისე, როგორც ეს ჩვეულებრივ იყო, არამედ ისე, როგორც ეს მის მიერ ნებადართული იყო. გარდა ამისა ბარბაროსები იმითაც იყვნენ უკმაყოფილონი, რომ მათ რომაელთა ჯარი ჩაუყენეს, რასაც წინათ ადგილი არ ჰქონია“.
როგორც ჩანს იოანემ ეგრისზე გამავალი ორივე სავაჭრო მაგისტრალი თავის კონტროლს დაუქვემდებარა. ერთი სამხრეთის გზა სომხეთის ქ. დვინში მიდიოდა, სადაც თავს იყრიდნენ ვაჭრები ინდოეთიდან სპარსეთიდან და კავკასიის ქვეყნებიდან. მეორე გზა იბერია-მტკვრის გავლით მოდიოდა აღმოსავლეთიდან შავიზღვისპირა ეგრისის ქალაქებისკენ, სადაც ვაჭრები დასავლეთიდან, ძირითადად კი ბიზანტიიდან ჩამოდიოდნენ.
პროკოპი განაგრძობს: „რადგან ამის ატანა აღარ შეეძლოთ, განიზრახეს სპარსელებს და ხოსროს მიმხრობოდნენ; მაშინვე რომაელების ჩუმად ელჩების გაგზავნეს მათთან ამის მოსაგვარებლად. მათ დააბარეს, რათა ხოსრო, მის შემდეგ რაც მიიღებდნენ მისგან იმის პირობას, რომ არ მისცემდა ლაზებს – მათი ნების წინააღმდეგ რომაელების ხელში, მოსულიყო მათს ქვეყანაში სპარსელთა ჯარითურთ.
როგორც კი ელჩები მივიდნენ სპარსელთა ქვეყანაში და ფარულად წარუდგნენ ხოსროს, მიმართეს შემდეგი სიტყვით: „თუ მთელი ამ ხნის განმავლობაში შეგხვედრია ისეთები, რომელნიც რაღაცნაირად თავისიანთაგან გადამდგარან და სრულიად უცხო ხალხს მიჰკედლებიან – რასაც ადგილი არ ჰქონდა. და კეთილად შეტრიალებულ ბედს ისინი კვლავ თავისიანებისთვის დაუბრუნებია უფრო მეტად დაკმაყოფილებულნი, – ირწმუნო დიდებულო მეფე, რომ ასეთები ლაზებიც არიან. კოლხები ხომ ძველთაგანვე სპარსეთის მოკავშირენი იყვნენ და ბევრი სიკეთე უყვეს მათ და თვითონაც განიცადეს მათგან: ამის წერილობითი საბუთები მრავალი გვაქვს ჩვენ და შენს სამეფო საგანძურებში ახლაც არის დაცული, ხოლო შემდეგ ხანებში ჩვენს წინაპრებს მოუხდათ რომაელებთან კავშირის შეკვრა – მოხდა კი ეს ან თქვენი უზრუნველობით იმათზე ან სხვა მიზეზის გამო /ჩვენ ამის შესახებ დანამდვილებით არაფერი ვიცით/. ახლა – კი ჩვენ და ლაზიკის მეფე გაძლევთ სპარსელებს უფლებას გამოგვიყენოთ ჩვენ და ჩვენი ქვეყანა ისე, როგორც თქვენ გსურთ. ხოლო გთხოვთ თქვენ განსაჯოთ ჩვენს შესახებ შემდეგნაირად: თუ ჩვენ რომაელებისგან არავითარი უბედურება არ განგვიცდია, არამედ უვიცობით შეპყრობილნი გადმოვდვართ თქვენკენ, უმალვე უკუაგდეთ ჩვენი თხოვნა თქვენ, რომელნიც იფიქრებთ, რომ კოლხები არც თქვენი ერთგული იქნებიან ოდესმე – ვინაიდან დარღვეული მეგობრობის მაგალითი ამის შემდეგ სხვებთან დადგენილი მეგობრობის საზომად შეიქმნება. ხოლო თუ ჩვენ რომაელების მეგობრები ვიყავით სიტყვით, საქმით კი – ერთგული მონები, და ჩვენი მიმძლავრებლებისაგან უწმინდური საქმეები განვიცადეთ, მიგვიღეთ ჩვენ, წინანდელი მოკავშირეები: გაიჩინეთ მონებად ისინი, ვინც თქვენ მეგობრებად გყავდათ; შეიზიზღეთ მწარე მიმძლავრება, თქვენ მეზობლად რომ აღმართულია ჩვენზე, და თქვენ იქმთ სამართლიანობის ღირსეულ საქმეს, რომელზე ზრუნვაც მუდამ მამაპაპეული წესი იყო სპარსელებში. უსამართლოდ არ მომქცევი ხომ არ ჩაითვლება სამართლიან ადამიანად, თუ ის სხვების მიერ ჩაგრულებს არ დაიცავს ხოლმე, როდესაც ეს მის ხელთ არის. საჭიროა ითქვას ზოგიერთ რამ, რაც ჩადინეს ჩვენს წინააღმდეგ წყეულმა რომაელებმა. ჩვენს მეფეს ხომ მეფობის გარეგნული ნიშნები დაუტოვეს, ხოლო ძალაუფლება საქმეებში თვითონ მიითვისეს: მეფეც მოსამსახურის ბედში იმყოფება და განმკარგულებელი სტრატეგოსის ეშინია. უამრავი ჯარიც ჩაგვიყენეს, მაგრამ არა იმიტომ, რომ დაიცვან ეს ჩვენი ქვეყანა შემწუხებელთაგან /მოსაზღვრეებიდან სხვა ხომ არავინ გვაწუხებდა ჩვენ, გარდა რომაელებისა/, არამედ რათა დავემწყვდიეთ ჩვენ როგორც დილეგში და ჩვენს ქონებას დაპატრონებოდნენ. იმ აზრით, რომ უფრო სწრაფად მოეხდინათ ჩვენი ქონების მითვისება, აი მეფევ, რანაირ დასკვნამდე მივიდნენ: რაც-კი საჭირო იყო საგნებიდან მათთვის ზედმეტი აღმოჩნდება, მის ყიდვას აიძულებენ ლაზებს, მათი ნების წინააღმდეგ; ხოლო, რაც მათთვის საჭირო საგნებიდან ლაზიკეს შეუძლია მისცეს, ისინი ფიქრობენ, რასაკვირველია, მათ შესყიდვას ჩვენგან მხოლოდ სიტყვით, რადგან ფასი თითოეულ შემთხვევაში წესდება მმართველთა აზრისდა მიხედვით. ამნაირად, საჭირო საგნებიდან ერთად ისინი გვართმევენ მთელ ოქროსაც, და უწოდებენ ამას ვაჭრობის კეთილშობილ სახელს, საქმით კი ისინი გვმძლავრობენ, რაც შეიძლება უფრო მეტად. ჩვენ გვიყენია მთავარი მეწვრილმანე, რომელიც ჩვენ სიღარიბეს, ძალაუფლების წყალობით, მოგების საშუალებად ხდის. აი, ასეთია მიზეზი ჩვენი განდგომისა და მისი გამართლება მასშივეა.
იმ სარგებლობის შესახებ, რომელიც გექნებათ თქვენ ლაზთაგან, თუ მათ თხოვნას შეიწყნარებთ, ახლავე მოგახსენებთ. სპარსელთა ძალას თქვენ შეჰმატებთ უძველეს სამეფოს და მისი საშუალებით თქვენი ჰეგემონიის ღირსება გაიზრდება, ხოლო ჩვენი ქვეყნის გზით რომაელთა ზღვას დაუკავშირდებით: აქ თუ ხომალდებს ააგებთ, მეფევ, არავითარ სიძნელეს არ წარმოადგენს, რომ ბიზანტიონის პალატს (ე.ი. კონსტანტინეპოლის საიმპერატორო სასახლეს) მიაღწიო. გზაზე არავითარი წინააღმდეგობა არ შეგხვდება. უნდა დავუმატოთ ისიც, რომ თქვენზე იქნება დამოკიდებული, რომ მოსაზღვრე ბარბაროსებმა ყოველ წელიწადს არბიონ რომაელთა მიწაწყალი. თქვენ ალბათ იცით, რომ ლაზთა ქვეყანა დღემდე კავკასიის მთების წინააღმდეგ საფარს წარმოადგენდა. მაშ, როდესაც სამართლიანობა გიკარნახებს, სარგებლობა თვალსაჩინოა. ვფიქრობთ, მოკლებული იქნება ყოველგვარ გონიერებას, თუ ეს სიტყვები არ იქნება მიღებული“. აი ეს თქვეს ელჩებმა.
ამ სიტყვებით ნასიამოვნებმა ხოსრომ აღუთქვა ლაზებს დახმარება და შეეკითხა ელჩებს, შესაძლებელი იქნება თუ არა, რომ ის დიდი ჯარით მივიდეს კოლხიდის ქვეყანაში. ბევრს უთქვამს – განაცხადა მან – და წინათაც მსმენია, რომ ეს ქვეყანა საკმაოდ ძნელგასავლელია მსუბუქად ჩაცმული კაცისთვისაც კი, რადგან ის ზომაზე მეტად დაქანებულია და ხშირად უზარმაზარი ტყეების შემცველი დიდ მანძილზე. ხოლო ისინი დაჟინებით უმტკიცებდნენ, რომ სპარსელთა მთელი ჯარისთვის ის გზა ადვილი გასავლელი შეიქმნებოდა, როდესაც ისინი ხეებს მოჭრიდნენ და მათ დაქანებულ ადგილთა ძნელგასავლებში ჩაყრიდნენ. აღუთქვეს, რომ გზისა და ამ საქმის წინამძღოლებად თვით ლაზები ეყოლებოდათ სპარსელებს. ამ საწინდრით წაქეზებულმა ხოსრომ შეკრიბა დიდძალი ჯარი და მოემზადა ლაშქრობისათვის, მაგრამ არ გაუმხილა თავისი განზრახვა სპარსელებს გარდა იმ პირებისა, რომელთაც მხოლოდ ჩვეულებრივ გაანდობდა ხოლმე საიდუმლოებას: ელჩებსაც განუცხადა, რათა არავისთვის გაემჟღავნებინათ ეს საქმე; თქმით-კი ის მიემგზავრებოდა იბერიაში, ვითომც იქაური საქმეების მოსაწესრიგებლად: მიზეზად ასახელებდა, ვითომც იქ სადღაც ჰუნების ტომი დაესხნენ სპარსელთა ძალებსო“.
ხოსრო ბიზანტიის წინააღმდეგ მარტო ლაზებს არ წაუქეზებიათ, რადგან ბიზანტიელი მოხელეები ასევე ექცეოდნენ არმენიელებს, ჭანებსა და სხვა დამონებულ ხალხებსაც.
პროკოპი განაგრძობს: „იმ სიმეონმა, რომელმაც რომაელებს, ფარანგიონი ჩააბარა, იუსტინიანე ავგუსტი დაიყოლია, ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც ომი იყო გაჩაღებული, ეჩუქებინა მისთვის არმენიელ მფლობელთა ზოგიერთი სოფელი. ამ სოფლებს რომ დაეუფლა, ის მოკლულ იქნა მათი წინანდელი მფლობელთა მზაკვრობით და მკვლელები გაიქცნენ სპარსეთში. ესენი იყვნენ ორი ძმა, პეროზის შვილნი. ეს რომ ავგუსტმა გაიგო, ის სოფლები ამაზასპეს გადასცა, სიმეონის ძმისწულს, და არმენიელთა არქონტად დააყენა იგი. ეს ამაზასპე, შემდეგ ხანებში, იუსტინიანესთან დააბეზღა მისმა ერთმა ახლობელმა აკაკიმ: არმენიელებს ცუდად ეპყრობა და სპარსელებს უნდა გადასცეს თეოდოსიუპოლი და ზოგიერთი სხვა სიმაგრეებიცო. ეს მოახსენა აკაკიმ და მეფის ნებისამებრ ვერაგულად მოაკვლევინა ამაზასპე და არმენია თვითონ იგდო ხელთ: ავგუსტმაც მისცა საგამგეოდ. აკაკი ბუნებით ბოროტი კაცი იყო და ახლა მიეცა საშუალება გამოემჟღავნებინა თავისი ხასიათი; ქვეშევრდომთა მიმართ ის მართლაც რომ ყველაზე მკაცრი აღმოჩნდა: სრულიად უსამართლოდ ართმევდა მათ ქონებას და დაადვა მათ ისეთი სახარკო გამოსაღები, როგორიც არასდროს არ ყოფილა, დაახლ. 4 კენდინარი. არმენიელებმაც /ვინაიდან მათ უკვე აღარ შეეძლოთ მოეთმინათ იგი/ შეთქმულება მოაწყვეს, მოკლეს აკაკი და გაიქცნენ ფარანგიონში.
ამის გამო იუსტინიანემ მათ წინააღმდეგ სიტა გაგზავნა ბიზანტიონიდან. პირველ ხანებში ის შეუდგა ომს მოშვებულად; ცდილობდა დაემშვიდებინა ხალხი და დაებრუნებინა ისინი მათ ძველ სამკვიდრებელში და ამიტომ პირდებოდა მათ მეფის დაყოლიებას იმაზე, რომ მას მოეხსნა მათთვის ახალი სახარკო გამოსაღები. ხოლო ვინაიდან მეფე, აკაკის ძის ადოლის დაბეზღების, ძალიან უტევდა მას და საყვედურობდა სინელისთვის, სიტამ დაიწყო მზადება შეტევისათვის. ჯერ სცადა ბევრნაირი სიკეთის დაპირებით გადმოებირებინა ზოგიერთი არმენიელი, რათა უფრო ადვილად დაეძლია დანარჩენები. მართლაც ე.წ. ასპეტიანთა გვარი, ძლიერი და მრავალრიცხოვანი, დაუკავშირდა მას და წერილობით მოთხოვეს უვნებლობა და ქონების შენარჩუნება, თუ მთელი სანათესაოთი მიატოვებდნენ ბრძოლის ველს და რომაელებთან მივიდოდნენ. სიტამს მისცა წერილობითი პირობა. ამის შემდეგ წარმატებაში დარწმუნებული სიტა მთელი ძალებით დაიძრა სოფელ ინოქალაკონისკენ სადაც არმენიელები დაბანაკებულიყვნენ. მაგრამ მისი წერილის წამღები მოციქულები სხვა გზით წასულიყვნენ და ასპეტიანები ვერსად ენახათ. ასპეტიანთა ზოგიერთ რაზმს სიტა შეეჩეხა და რადგან მათ არ იცოდნენ შეთანხმების შესახებ ბრძოლა გაუმართეს. შესაბამისად განრისხებულმა სიტამ ერთ მღვიმეში მოიხელთა მათი ბავშვები და ცოლები და გაჟლიტა ისინი.
საბოლოოდ სიტამ გამარჯვება ვერ მოახერხა და დაიღუპა კიდეც, რომლის ადგილზე მეფემ ბუზე დანიშნა. ისიც ვერაგულად ეპყრობოდა არმენიელებს. ერთის მხრივ გადმობირებას ცდილობდა, მეორეს მხრივ კი მოაკვლევინა ამბოხებულთა ერთ-ერთი მეთაური იოანე არშაკიდი.
ამის შემდეგ არმენიელებმა, რომლებმაც დაკარგეს ერთის მხრივ რომაელებთან მორიგების და მეორეს მხრივ გამარჯვების იმედი, სპარსელებთან დაკავშირება გადაწყვიტეს. სპარსელთა მეფესთან მათ გაგზავნეს ელჩობა ბასაკეს მეთაურობით. მათ ხოსროს განუცხადეს: „მრავალი ჩვენთაგან არშაკიდები არიან, იმ არშაკის შთამომავლები, რომლებიც არც პართელთა სამეფო ხელისუფლებისათვის იყო უცხო, როდესაც სპარსეთი პართელებს ექვემდებარებოდა, და რომელიც ბრწყინვალე მეფე იყო და თავისი დროის არც ერთ მეფეს არ ჩამოუვარდებოდა. ახლა კი ვდგავართ თქვენ წინაშე ყველანი მონებად და ლტოლვილებად ქცეულნი, მაგრამ არა ჩვენი ნებით, არამედ უაღრესად იძულებულნი, ერთი შეხედვით, რომაელთა მმართველობით, ნამდვილად კი, მეფევ, შენი წყალობით, თუ, მართლაც, ის, ვინც უსამართლოდ მოქცევის მსურველთ ზურგს უმაგრებს, თვით არის ნამდვილად ამ უსამართლო საქმეებში დამნაშავე. გიამბობთ ცოტა შორიდან, რათა შესძლოთ ყველა მომხდარ ამბავს კვალდაკვალ მისდიოთ. არშაკმა (იგულისხმება არშაკ III, რომელიც 384–390 წლებში მეფობდა დას. არმენიაში, ვიდრე მას ბიზანტია პროინციად არ აქცევდა) ხომ, ჩვენი წინაპრების უკანასკნელმა მეფემ, თავისი საგამგებლო რომაელთა თვითმპყრობელს თეოდოსის (იგულისხმება ავგუსტი თეოდოსი I) გადასცა თავისი ნებით იმ პირობით, რომ მომავალში მუდამ ყველა ის, ვინც არშაკის გვარის იქნებოდა თავისუფლად იცხოვრებდა საზოგადოდ და კერძოდ, არასდროს ხარკს არ გაიღებდა, და ამ შეთანხმებას ჩვენ ვიცავდით მანამდე, სანამ თქვენ იმ ცნობილ ზავს (532 წ.) არ შეჰკრავდით, რომელსაც – ვფიქრობთ – შეიძლება ადამიანმა სრულიად შეუცდომლად საყოველთაო უბედურება უწოდოს. ამ ზავის შეკვრის დროიდან მოკიდებული იუსტინიანე ხომ მეგობრებსაც და მტრებსაც აბუჩად იგდებდა. შლიდა და რევდა ქვეყნის საქმეებს ის, ვინც სიტყვით შენი კეთილმსურველია, მეფევ, ნადვილად კი ბოროტმზრახველი. ამას შენ თვითონაც გაიგებ სულ მალე, როგორც კი ის შეძლებს დასავლეთის ხალხთა სრულიად დამორჩილებას. რა არ ჩაიდინა მან ისეთი, რაც წინათ აკრძალული იყო? ან რამდენი კარგი მოწყობილი საქმე არ დაანგრია მან? განა იმან არ დაგვადვა ჩვენ სახარკო გამოსაღები, რასაც წინათ ადგილი არ ჰქონია, და ჩვენი მოსაზღვრე, წინათ თვითთავადი ჭანები არ დაიმორჩილა, ხოლო საცოდავ ლაზთა მეფეს რომაელი სარდალი არ ჩაუყენა? ეს საქმე არც მოვლენათა ბუნებას შეეფერება, არც სიტყვით აიხსნება ადვილად. განა მან ბოსფორიტებს, ჰუნთა ქვეშევრდომებს, სტრატეგოსები არ გაუგზავნა და არ მიითვისა ეს ქალაქი, რომელთანაც მას არაფერი ხელი არ ჰქონდა, ხოლო ეთიოპიელთა სამეფოებთან სამხედრო კავშირი არ შეკრა? გარდა ამისა ის ხელს ადებს ჰომერიტთა ქვეყანას და მეწამულ ზღვასაც და ფინიკონსაც უერთებს რომაელთა სამფლობელოს. აღარას ვამბობ ლიბიელთა და იტალიელთა უბედურებაზე. ამ კაცს მთელი დედამიწაც ვეღარ იტევს: მისთვის ისიც ცოტაა, რომ ერთად ფლოს მთელი მსოფლიო. რაღას აყოვნებ მეფეო? გერიდება ამ უაღრესად მავნებელი ზავისა? ალბათ იმიტომ, რომ შენ უკანასკნელ ლუკმად გახდე? თუ შენ გსურს გაიგო, თუ როგორია იუსტინიანე იმათ მიმართ, ვინც მას უთმობს, შენთვის უახლოესი მაგალითი იქნება მოცემული თვით ჩვენგან და საბრალო ლაზებისგან. ხოლო თუ გსურს გაიგო, თუ როგორ ეპყრობა ხოლმე, ის ჩვეულებრივ იმათაც, ვინც მას არ იცნობს და ვინც მას არაფერში უსამართლოს არ მოქცევია, მოუსმინე ვანდალებს, გუთებს და მავრუსიებს. მაგრამ უმთავრესი ჯერ კიდევ არ თქმულა. განა იმან ზომები არ მიიღო იმისათვის, ზავის დროს მოტყუებით მიემხრო ალამუნდარი, შენი მონა, მეფევ, და ჩამოეშორებინა ის შენი სამეფოსათვის? განა იმან ამას წინათ არ სცადა შენი საქმეების საწინააღმდეგოდ დაკავშრებოდა ჰუნებს, რომლებთანაც მას მანამდე საქმე არ ჰქონია? მართლაც რომ არ ახსოვს ჟამთა ვითარებას ამაზე უფრო უმსგავსო საქმე. როგორც კი, ვფიქრობს მე, მან შეატყო, რომ დასავლელთა დაპყრობა თითქმის დასასრულს უახლოვდებოდა, უკვე ხელი მიჰყო აღმოსავლელთა, ე.ი. თქვენს დევნას, ვინაიდან მხოლოდ სპარსელთა სახელმწიფო დარჩა მას დასაპყრობი. ამრიგად, მისგან ზავი უკვე დარღვეულია შენთვის და უვადო ზავს მან დაუდვა ვადა. ზავს ხომ ის არ არღვევს, ვინც პირველი აისხამს იარაღს, არამედ ის, ვინც ზავის დროს იქნება შემჩნეული მეზობლების წინააღმდეგ ბოროტმზრახველობაში; ვინაიდან დანაშაული ჩადენილად ეთვლება მის განმზრახველს, თუმდაც მან მისი შესრულება ვერ შეძლოს. ხოლო თუ რით გათავდება ომი, ეს ყველასთვის ცხადია. ჩვეულებრივ ხომ მუდამ იმარჯვებს მოწინააღმდეგე არა ომისათვის საბაბის მიმცემი, არამედ ის, ვინც საბაბის მიმცემს იგერიებს. კიდევ მეტიც: ეს ბრძოლა არ იქნება ჩვენთვის თანაბარი მხარეთა ძალებით; ჯარის მეტი წილი ხომ რომაელებს მსოფლიოს შორეულ კიდეებში ჰყავთ, და ორი სტრატეგოსიდან, რომელნიც მათ საუკეთესონი ჰყავდათ, ერთი – სიტა ჩვენ ახლახან მოვკალით, ხოლო მეორეს – ველიზარის ვეღარ იხილავს ამიერიდან იუსტინიანე. მან უგულებელყო ეს უკანასკნელი, დარჩა დასავლეთში და თვითონ იგდო ხელთ იტალიელთა სახელმწიფო. ასე რომ, თუ შენ მტრის წინააღმდეგ გაილაშქრებ, არავითარი წინააღმდეგობა არ შეგხვდება, ჩვენი სახით კი გეყოლება ისეთები, რომელნიც გაუძღვებიან შენს ჯარს კეთილი განწყობილებით, როგორც შეგვფერის, და ადგილების კარგი ცოდნით აღჭურვილნი“.
„დიდი ომიანობის“ დასაწყისი
პროკოპი განაგრძობს: „542 წელს ხოსრომ იბერია გაიარა და ლაზიკის საზღვრებში შევიდა. მას წინ ლაზი ელჩები მიუძღოდნენ. სპარსელებს წინააღმდეგობას არავინ უწევდა. დაიწყეს ხეების მოჭრა, რომლებიც იქ დაქანებულ ადგილებში, მეტად ხშირი, შტომრავალი და მაღალი იყო და ჯარისთვის ქვეყანას სრულიად გაუვალს ხდიდა, ჰყრიდნენ მათ ძნელსავალ ადგილებში და სრულიად ადვილგასავლელად ხდიდნენ გზას. როდესაც მიაღწიეს შუა კოლხეთს, მოვიდა გუბაზი (II, დაახლ. 541–554), ლაზთა მეფე, ეთაყვანა ხოსროს, ვითარცა ბატონს, და თავისი თავი სამეფო ძალაუფლებითურთ და მთელი ლაზიკე გადასცა მას.
პეტრა ზღვისპირა ქალაქია კოლხეთში, ე.წ. ევქსინის პონტოსთან; ის უმნიშვნელო იყო წინათ, ხოლო იუსტინიანე ავგუსტმა გარემოზღუდისა და სხვა მინაშენების საშუალებით გაამაგრა და ყოველმხრივ გაამშვენიერა კიდეც. როდესაც ხოსრომ გაიგო, რომ იქ რომაელთა ჯარი იყო იოანეთურთ, მან გაგზავნა მათ წინააღმდეგ ჯარი და სარდალი ანაბედი იმ მიზნით, რომ მან პირველივე იერიშითვე აეღო ქალაქი. როგორც კი გაიგო იოანემ თავდასხმის შესახებ, ბრძანა, რომ არავინ ზღუდის იქით არ გასულიყო და არც ვინმე კედლებს ნიკბებიდან მტერს დანახვებოდა; მან მთელი ჯარი შეაიარაღა, ქალაქის კარების მახლობლად დააყენა და უბრძანა სიჩუმე დაეცვათ ისე, რომ კრინტი არავის დაეძრა. და, აი, როდესაც სპარსელები ზღუდეს მიუახლოვდნენ, და მოწინააღმდეგეთაგან ვერავინ დაინახეს, ვერც ყური მოჰკრეს სადმე, იფიქრეს, რომაელებს ქალაქი დაუტოვებიათ და იგი დაცარიელებულიაო. ამიტომ ისინი კიდევ უფრო ახლოს მივიდნენ ზღუდესთან, რომ მაშინვე კიბეები მიედგათ, რადგან კედლების დამცველი არავინ იყო. სანამ იერიშს დაიწყებდნენ ყველაფერი ხოსროს მოახსენეს და იმანაც გაუგზავნა მეტი წილი ჯარისა და უბრძანა ყოველი მხრიდან ცდილიყვნენ ზღუდის აღებას; ერთ მთავართაგანს იმასაც უბრძანებდა, რომ კარებისათვის კრიოს მანქანა გამოეყენებინა, ხოლო ის თვითონ იჯდა ბორცვზე, რომელიც ქალაქის მახლობლად აღმართულიყო, და უყურებდა, თუ რა ხდებოდა. ამ დროს რომაელებმა კარები მოულოდნელად გააღეს, დაესხნენ თავს მოწინააღმდეგეს და გაჟლიტეს ბევრი მათგანი. განსაკუთრებით დაზარალდნენ ისინი, რომლებიც მანქანასთან იდგნენ; დანარჩენებმა სარდალთან ერთად გაქცევით უშველეს თავს. განრისხებულმა ხოსრომ ანიაბედი სარზე წამოაგო, არასამხედრო და მეწვრილმანე იოანეს თავი როგორ მოატყუებინეო. ზოგი ამბობს სარზე წამოაცვეს არა ანიაბედი, არამედ ის მთავარი რომელიც მანქანასთან მომუშავეებს რომ ზედამხედველობდაო. შემდეგ ხოსრომ თვით შემოარტყა პეტრას ალყა. მან ქალაქის მეორე ზღუდეს ირგვლივ შემოუარა და დარწმუნდა, რომ ის არც თუ ისე გამძლე იყო და გადაწყვიტა შეეტია მასზე. ხოსრომ ბრძანა ისრები დაეშინათ კედლის ნიკბებისათვის. რომაელებიც მტრის მოგერიებისას ხმარობდნენ მანქანებსა და ყოველგვარ სასროლ იარაღებს. პირველ ხანებში სპარსელები ბევრად მეტ ვნებას განიცდიდნენ, რადგან რომაელები ზემოდან ესროდნენ. საღამოსკენ იოანეს მოულოდნელად ისარი მოხვდა კისერში და მოკვდა. ამან რომაელთა მოდუნება გამოიწვია, თუმცა რადგან ბინდდებოდა სპარსელებიც დაბრუნდნენ ბანაკში.
მეორე დღეს სპარსელებმა გადაწყვიტეს ზღუდის დასანგრევად მის ქვემოთ გვირაბი გაეთხარათ. ქალაქი პეტრა მიუვალია ჯერ ერთი ზღვით, მერე ციცაბო კლდეებით, რომელიც იქ ყოველმხრივ არის აღმართული: აქედან არის რომ მას ეს სახელწოდება ხვდა წილად (პეტრა ბერძნულად „ქვას“ ნიშნავს). მხოლოდ ერთი შესავალი აქვს მას დაბლობში, ისიც არც თუ ისე ფართო: ვინაიდან მის ორივე მხარეს დიდი კლდეებია დაკიდებული. რადგან იმათ, რომელთაც ქალაქი პირველად ააშენეს, წინასწარ განჭვრიტეს, რათა ზღუდის ის ნაწილი არ ყოფილიყო ადვილი იერიშებისათვის, და გრძელი კედლები გააკეთეს აქ დიდ მანძილზე მისავალის თითოეული კლდის გასწვრივ და ამ კედლების ორივე მხარეს ორი კოშკი ააგეს, ჩვეულებრივი წესით კი არა, არამედ სხვანაირად. შენობის შუაში იმათ არსად დატოვეს ცარიელი ადგილი, არამედ მთელი ეს კოშკები, მიწიდან დაწყებული უმაღლეს წვერამდე, უდიდესი, ერთმანეთთან გადახლართული ქვებისგან ააშენეს, რათა რაც შეიძლება ნაკლებ მოსახერხებელი ყოფილიყო მათი შერყევა კრიოთი ან სხვა მანქანით. აი ასეთი იყო პეტრას ზღუდის მდგომარეობა. სპარსელებმა რომ მიწაში მალულად გვირაბი გაიყვანეს, ერთ-ერთი კოშკის ქვეშ აღმოჩნდნენ; იქიდან გამოალაგეს მრავალი ქვა და მათ ადგილას შეშები ჩააწყვეს, რომელთაც ცოტა ხნის შემდეგ ცეცხლი წაუკიდეს. ალი რომ თანდათან ზევით იწევდა, ქვების ძალა შეარყია, მთელი კოშკიც შეანძრია და უეცრად ძირს დაანარცხა. რომაელებმა, რომლებიც შიგნით იყვნენ, ადრევე მიხვდნენ რაც ხდებოდა, გაიქცნენ და ქალაქის ზღუდის შიგნით აღმოჩნდნენ. მაშინ სპარსელებმა დაანგრიეს გარე კედელი და ქალაქს მიადგნენ. შეშინებულმა რომაელებმა მოლაპარაკება გამართეს და პირობა მიიღეს ხოსროსგან სიცოცხლისა და ქონების შენარჩუნების სანაცვლოდ ჩაებარებინათ ქალაქი. ხოსრომ მხოლოდ იოანეს ქონება აიღო, ქალაქი დაიკავა და რომაელები თავიანთი ქონებით საპატიო ტყვეებად აიყვანა.
ამ დროს იქ მოვიდნენ ზოგიერთები სპარსეთიდან და აუწყეს, ველიზარიმ ქალაქ ნისიბინის მახლობლად ნაბედზე გაიმარჯვა და წინ მიიწევსო; ხოლო სისავრანონის სიმაგრეს ალყა შემოარტყა და აიღო ბლესქამინი და 800 სპარსელი ცხენოსანი ტყვედ ჩაიგდო, რომაელთა მთელი ჯარი კი გაგზავნა სარკინოზთა (არაბთა) მეფის, არეთას მეთაურობით, რათა მან გადალახოს მდინარე ტიგროსი და მოაოხროს მთელი იქაური ადგილები, რომლებიც წინათ განადგურებული არ ყოფილაო. ამავე დროს იყო, რომ ჰუნთა ჯარი გაგზავნა ხოსრომ არმენიელთა, რომაელების ქვეშევრდომთა წინააღმდეგ იმ მიზნით, რომ ჰუნებს ისინი შეეყოვნებინათ და იქაურ (ე.ი. არმენიაში მყოფ) რომაელებს არაფერი გაეგოთ, რაც ლაზიკეში ხდებოდა. აი ეს ბარბაროსები – იუწყებოდნენ სხვები – ხელში ჩავარდნიათ ვალერიანეს და რომაელებს, რომლებიც მათ შეხვედრიან, სასტიკად დამარცხებულან ბრძოლაში, სადაც მეტი წილი ჰუნებისა დაღუპულა.
ეს რომ გაიგეს სპარსელებმა, რომელნიც ისეც შეშფოთებული იყვნენ ლაზიკეში მათ თავზე მოვლენილი უბედურებით, მათ შეეშინდათ, რომ ამ გაჭირვებაში მყოფთ არ წაწყდომოდათ მტრის რომელიმე რაზმი ამ დაქანებულსა და კლდიან ადგილებში და ყველანი არ ამომწყდარიყვნენ ასე უშნოდ და რადგან ეფიქრებოდათ შვილებისა, ცოლებისა და სამშობლოსი, ისინი, ვინც კი მიდიელთა ჯარში წარჩინებული იყო, აგინებდნენ ხოსროს და უსაყვედურებდნენ მას, რომ დაარღვია ფიცი და ხალხთა საზოგადო კანონები და იმ დროს როდესაც საზავო ხელშეკრულება იყო დადებული, შეიჭრა რომაელთა მიწა-წყალში; უსამართლოდ მოეპყრა ძველსა და ყველაზე უფრო ღირსეულ სახელმწიფოს, რომლის დაძლევა ომში მას არ შეეძლო.
ხოსრომ დატოვა მცველი ჯარი პეტრაში და დანარჩენი ჯარითა და რომაელ ტყვეებთან ერთად სპარსეთში გაბრუნდა. მალე იუსტინიანემ ველიზარი ბიზანტიონში გაიწვია და იქვე დარჩა გამოსაზამთრებლად.
3 წლიანი უშედეგო ომების (ისინი სირია-არმენიის ტერიტორიაზე მიმდინარეობდა) მეტოქენი ზავის ხასიათზე დადგნენ. იუსტინიანემ ხოსროსთან გაგზავნა მოსალაპარაკებლად კონსტანტინე და სერგი, რომელთაც მოითხოვეს ლაზიკის სოფლების დაბრუნება და მტკიცე ზავის დადება. ხოსრომ უთხრა – დროებითი ზავი დავდოთ, ხოლო მტკიცე ზავისთვის აუცილებელია მომცეთ ფული და ექიმი სახელით ტრიბუნე გარკვეული დროით /რომელსაც ადრე ხოსრო ძმიმე სენისგან განუკურნია/. იუსტინიანე დათანხმდა და ტრიბუნესთან ერთად 20 კენდინარი გაუგზავნა. ასე დაიდო 545 წელს სპარსეთ-ბიზანტიას შორის ზავი 5 წლის ვადით.
ეგრისელთა მიერ რომაელთა მხარეს გადასვლა
პროკოპი განაგრძობს: „ხოსრომ გადაწყვიტა ესარგებლა შექმნილი ვითარებით, ლაზიკა საბოლოოდ დაეპყრო და მისი მოსახლეობა სპარსეთში გადაესახლებინა. ეს სპარსეთს დიდ სარგებლობას მოუტანდა; იბერიაც ხომ მომავალში უშიშრად ეპყრებოდა, რადგან იბერებს აღარ ეყოლებოდათ ის ხალხი, ვისთანაც ისინი, განდგომის შემთხვევაში თავს გადაირჩენდნენ. იმის შემდეგ, რაც ამ ბარბაროსთა დიდებულნი გურგენ მეფესთან ერთად განდგომას იზრახავდნენ, იმ დროიდან არც სპარსელები აძლევდნენ ნებას მათ მეფე ჰყოლოდათ, არც იბერები ემორჩილებოდნენ სპარსელებს თავისი ნებით, ასე რომ დიდი ეჭვითა და უნდობლობით ეპყრობოდნენ ერთმანეთს. ცხადი იყო, რომ იბერებს ძალიან უჭირდათ ასეთ მდგომარეობაში ყოფნა და ახლო მომავალში განზრახული ჰქონდათ აჯანყება, თუკი შეძლებდნენ ოდესმე შესაფერისი დრო ეხელთათ. აგრეთვე ლაზიკის მეზობლად მოსახლე ჰუნებისგანაც სპარსელთა სახელმწიფო სამუდამოდ დაურბეველი იქნებოდა, ხოლო გაცილებით უფრო ადვილად მიუსევდა იმათ რომაელთა სახელმწიფოს, როცა კი ეს მისთვის სასურველი იქნებოდა: კავკასიაში მოსახლე ბარბაროსთათვის ლაზიკე არის მხოლოდ საწინააღმდეგო ტიხარი, ყველაზე უფრო-კი, მას იმედი ჰქონდა, ლაზიკის მხრით გაძლიერება სპარსელებისათვის იმით იქნებოდა სასარგებლო, რომ იქიდან შეტევით ისინი ადვილად შეძლებდნენ თავს დასხმოდნენ, ხმელეთითაც და ზღვითაც, ე.წ. ევქსინის პონტოზე მდებარე სოფლებს, დაემორჩილებინათ კაპადოკიელები, მათი მოსაზღვრე გალატიელები და ბითინიელები, და მოულოდნელად დაეპყროთ ბიზანტიელები, ისე რომ მათ არავინ წინააღმდეგობას არ გაუწევდა. ამიტომ უნდოდა ხოსროს ლაზიკის შემოერთება, ხოლო ლაზებისადმი ნდობა მას ძალიან ნაკლებად ჰქონდა, ვინაიდან, როდესაც რომაელები ლაზიკიდან წავიდნენ, ლაზთა უმეტესობა სპარსელების ხელისუფლების ქვეშ საგრძნობლად შეწუხდა: სპარსელები სხვებთან შედარებით უფრო ერთფეროვანი ცხოვრების მოყვარულნი არიან და ცხოვრებაში ზომაზე მეტად მკაცრნი, და მათი კანონებიც მიუწვდომელია ყველასათვის და მათი დადგენილებანი სრულებით მიუღებელი. ლაზების მიმართ მაინც განსაკუთრებით ძლიერ იჩენს თავს განსხვავება მსოფლმხედველობისა და ცხოვრებისა, რადგან ლაზები ქრისტეანენი არიან, ყველაზე უფრო მეტად, სპარსელებში-კი სარწმუნოებრივი შეხედულებები სრულიად ამათი საწინააღმდეგოა. ამას გარდა ლაზიკეში არსად არის მარილი, არც ხორბლეული მოდის, არც ღვინო, არც სხვა რამ სიკეთე. ყველაფერი შემოაქვთ მათთან ნავებით რომაელთა სანაპიროებიდან, და ამაში ისინი ფულს კი არ აძლევენ მიმწოდებლებს, არამედ ტყავებს, მონებს და თუ სხვა რამ სიჭარბით აღმოაჩნდებათ. ცხადია, ეს რომ დაჰკარგეს, გამწარებულნი იყვნენ. რადგან ხოსრომ ეს იცოდა, იმის ცდაში იყო, რომ, ვიდრე ისინი მის წინააღმდეგ აჯანყდებოდნენ, წინასწარ უზრუნველეყო თავისი მდგომარეობა. და მას, ამის გამზრახველს, ყველაზე უფრო მიზანშეწონილად მიაჩნდა, რომ თავიდან მოეცილებინა ლაზთა მეფე გუბაზი და ლაზები იქიდან სრულიად გადაესახლებინა და ამრიგად იმ ქვეყანაში ჩაესახლებინა სპარსელები და ზოგიერთი სხვა ტომებიც.
ზავის დადებიდან მესამე წელს (547/548) ხოსრომ ჯერ გაგზავნა ლაზიკეში აუარებელი ხე-ტყე, რომელიც ხომალდების გასაკეთებლად იყო გამოსადეგი, და არავის გაუმხილა, თუ რისთვის გაგზავნა ისინი, მაგრამ საფიქრებელი იყო, რომ ისინი გაგზავნა პეტრას კედელზე მანქანების დასადგმელად. ხოლო შემდეგ გამოარჩია 300 მამაცი სპარსელი, მათ სათავეში ჩაუყენა გავლენიანი დიდებული ფაბრიზი /მის ძმას ისდიგუსნა/იეზდი გუშნასპს დარას აღება დაავალა/, უბრძანა წასულიყო ლაზიკაში და რაც შეიძლება მალულად მოეკლა გუბაზი; დანარჩენზე კი მე თვითონ ვიზრუნებო. ფაბრიზმა ლაზიკაში იპოვა ერთი ადგილობრივი დიდებული ფარსანსი, რომელსაც გუბაზისათვის შეურაცხყოფა მიუყენებია, რის გამოც დიდ შუღლში ჩავარდნილა და სრულიად ვეღარ ბედავდა მეფეს დანახვებოდა. ფაბრიზმა აუხსნა ვითარება და ერთად გადაწყვიტეს, რომ ფაბრიზი პეტრაში წავიდოდა და იქ დაიბარებდა გუბაზს, ვითომც იმიტომ, რომ ეცნობებინა მისთვის, თუ რა განზრახვები ჰქონდა ხოსროს ლაზების საკეთილდღეოდ. მაგრამ ფარსანსიმ ჩუმად აცნობა ეს ამბავი გუბაზს. ამიტომ გუბაზი არ მივიდა ფაბრიზთან და განდგომა განზრახა. ფაბრიზმა უბრძანა დანარჩენ სპარსელებს პეტრას დაცვისთვის ეზრუნათ ყოველი ძალღონით და რაც შეიძლება მტკიცედ მომზადებულიყვნენ გარემოცვისათვის, თვითონ კი 300 სპარსელითურთ დაბრუნდა შინ.
გუბაზმა სასწრაფოდ იუსტინიანეს წერილი გაუგზავნა, რომელშიც აცნობებდა მდგომარეობას და თხოვდა ეპატიებინა ლაზებისათვის ის, რაც მათ წინათ ჩაიდინეს, და ყოველი ღონით ხელი შეეწყო მათთვის, რომ განთავისუფლებულიყვნენ სპარსთა ძალაუფლებისაგან.
როდესაც იუსტინიანემ ეს მოისმინა, ძალიან ესიამოვნა და გაგზავნა ლაზების დასახმარებლად დაგისთეს სარდლობით 7000 რომაელი და 1000 ჭანი. ისინი ლაზიკეში გუბაზს შეუერთდნენ და ერთობლივი ძალებით ციხეს გარს შემოერტყნენ, რომელსაც 1500 სპარსელი იცავდა. სპარსელები კარგად მომზადებულნი იყვნენ და სურსათიც ბლომად ჰქონდათ, რის გამოც ალყა გაჭიანურდა. ამასთან ხოსრომ ახალი ჯარი (ცხენოსნები და ქვეითები) გამოგზავნა მათ დასახმარებლად მერმეროეს მეთაურობით“.
აქ პროკოპი წყვეტს დროებით ამბავს და ეგრისის გეოგრაფიულ აღწერაზე გადადის: „მდინარე ბოასი (ყვირილა) გამოდის სადღაც ჭანეთის საზღვრების მახლობლად არმენიელთა ადგილებში, რომლებიც ფარანგიონის გარშემო ცხოვრობენ (ბოასი ანტიკურ ხანაში ერქვა ჭოროხს და ის მართლა ასე მოემართებოდა. ეს ამბავი აბნევს პროკოპის და ჯერ იწყებს ჭოროხის აღწერას, თუმცა შემდეგ უკვე სწორად აგრძელებს ყვირილასა და მის გამგრძელებელი რიონის აღწერას). თავში ის კარგა მანძილზე მარჯვნივ მიმდინარეობს. თხელია და არავითარ სიძნელეს არ წამოადგენს არავისთვის ფონში გასასვლელად ვიდრე იმ ადგილამდე, სადაც მარჯვნივ იბერთა საზღვრები არის, ხოლო მის პირისპირ კავკასიის მთა თავდება. აქ (კავკასიის მთებში) ბევრი სხვადასხვა ტომი ცხოვრობს. მათ შორის ალანები და აბაზგები, რომლებიც ქრისტიანები არიან და ძველითგანვე რომაელთა მეგობრები; აგრეთვე ზიქნიც და მათ შემდეგ ჰუნებიც, რომელთაც საბირები ეწოდება. მის შემდეგ რაც ეს მდინარე მიაღწევს იმ ადგილს, სადაც კავკასიის იბერიის საზღვრებია, აქ, რადგან მას ბევრი წყალიც ემატება, ის იზრდება ძალიან და, ნაცვლად ბოასისა ამიერიდან ფასისად (ეს უკვე რიონია ვარციხიდან – შავ ზღვამდე) წოდებული, განაგრძობს მდინარეობას, ნაოსნობისათვის გამოსადეგი ვიდრე ევქსინად წოდებულ ზღვამდე, სადაც მისი შესართავია, და მის ორივე მხრით ლაზიკე არის. მაგრამ მარჯვნივ მთელი ის ქვეყანაა დიდ მანძილზე ვიდრე იბერიის საზღვრებამდე დასახლებულია ადგილობრივი მცხოვრებლებით. ლაზთა სოფლები ხომ აქ მდებარეობს მდინარის აქეთა ნაპირას და ქალაქებიც მათ ძველითგანვე აქ აუშენებიათ; მათ შორის არის არქეოპოლისი, ძალიან გამაგრებული, სებასტოპოლიც არის აქ და პიტიუნტის სიმაგრეც, ხოლო სკანდა და სარაპანი – იბერიის საზღვრებისაკენ. ყველაზე შესანიშნავი ქალაქები კი მაინც არის აქ როდოპოლისი და მოხირისი. მდინარის მარცხნივ, ისეთ მანძილზე, რომელსაც ერთ დღეში გაივლის მსუბუქად დატვირთული კაცი, ლაზიკის საზღვრებია, ხოლო ეს მხარე მოსახლეობას მოკლებული ჩანს. ამ მხარის მეზობლად რომაელები ცხოვრობენ, რომელთაც პონტოელები ეწოდებათ. ლაზიკის მიწაწყალზე, იმ ადგილას, სადაც ადამიანებს არასდროს არ უცხოვრიათ, იუსტინიანემ ჩემს დროს ქალაქი პეტრა გააშენა (არადა პროკოპი სხვაგან სხვანაირად ახასიათებდა). აქ იოანე, ე.წ. ციბე, მონოპოლიონის დამწესებელი – ლაზთა განდგომის მიზეზი შეიქმნა. ქალაქ პეტრადან პირდაპირ რომ მიდიხარ სამხრეთისაკენ გვხვდება რომაელთა საზღვრები, აქ-კი ადგილები მჭიდროდ არის დასახლებული: რიზედ წოდებული, ათინა და ზოგი სხვა ვიდრე ტრაპეზუნტამდე.
როდესაც (542 წ.) ლაზები წინ მიუძღვებოდნენ ხოსროს, მათ გადავლეს მდინარე ბოასი (ყვირილა) და ისე მივიდნენ პეტრაში, რომ ფასისი მარჯვნივ ჰქოდათ, თითქოს იმიტომ, რომ მათ წინასწარ განჭვრიტეს, რათა მდინარე ფასისი გასავლელად არც დრო იყო და არც შრომა დასჭირდებოდათ მეტი, ხოლო ნამდვილად იმიტომ, რომ არ სურდათ სპარსელებისთვის ეჩვენებინათ თავიანთი საბინადროები, თუმცა ლაზიკე ყველგან, მდინარე ფასისის როგორც აქეთა ისე იქეთა მხარეზე, გაუვალია. ქვეყნის ორსავე მხარეს უზარმაზარი კლდეებია, რომლებიც იქ დიდ მანძილზე ვიწრობებს ქმნიან, ასეთ გზებს რომაელები „კლისურებს“ უწოდებენ – ელინური გამოთქმით. მაგრამ რადგან მაშინ ლაზიკე დაუცველი აღმოჩნდა, სპარსელები მათ წინამძღოლ ლაზებთან ერთად სწრაფად გაჩნდნენ პეტრაში“.
ახლა პროკოპი აგრძელებს გუბაზისა და დაგისთეს ამბავს: „გუბაზმა რომ გაიგო სპარსელთა შემოტევის შესახებ, შეუთვალა დაგისთეს გამოეგზავნა რამდენიმე კაცი, რომლებიც, რაც შეიძლება უფრო მტკიცედ, დაიცავდნენ იმ ვიწრობს, რომელიც მდინარე ფასისის იქით იყო, ხოლო ალყა არავითარ შემთხვევაში არ მოეხსნა, სანამ ისინი პეტრას და იქ მყოფ სპარსელებს არ დაიპყრობდნენ. თვითონ-კი კოლხების მთელი ჯარით ლაზიკის საზღვრებისკენ წავიდა, რათა მთელი ძალღონით დაეცვა იქ მყოფი ვიწრობი. კარგა ხნის წინათ მან კავშირში ჩაითრია ალანები და საბირები, რომლებმაც აღუთქვეს სამ კენდინარად არა თუ აუოხრებლად დაეცვათ ლაზებისათვის მათი მიწა-წყალი, არამედ იბერიაც ისე გაეუკაცრიელებინათ, რომ სპარსელებს აღარ შეძლებოდათ იქ მისვლა. გუბაზი დაჰპირდა, რომ მეფე მათ მისცემდა ამ ფულს, თვითონ-კი აცნობა იუსტინიანე მეფეს ამ პირობების შესახებ და სთხოვდა გამოეგზავნა ბარბაროსებისათვის ეს ფული და მეტად განადგურებულ ლაზთათვის მიეცა რაიმე ნუგეში. ის ამბობდა, რომ ხაზინას თვითონ მისი მართებს ათი წლის სარგო, რადგან თუმცა იგი პალატის სილენტიარიებში ჩანიშნეს, მაგრამ მას არაფერი მიუღია იქედან, მას შემდეგ რაც ხოსრო კოლხიდაში მოვიდა. იუსტინიანე ფიქრობდა დაეკმაყოფილებინა ეს თხოვნა, მაგრამ რაღაც მისი მოუცლელობის გამო არ გაუგზავნა ფული თავის დროზე.
დაგისთემ-კი ვერ გამოიყენა არსებული პირობები, როგორც საჭირო იყო (ის ახალგაზრდა იყო და არ ჰქონდა უნარები სპარსელებთან ომისთვის გაეძლო). თუმცა ცხადია, საჭირო იყო მეტი წილი ჯარისა ვიწრობში გაეგზავნა და თვითონაც მიეღო მონაწილეობა ამ საქმეში, მაგრამ მან მხოლოდ 100 კაცამდე გაგზავნა, თითქოს მეორეხარისხოვან საქმესთან ჰქონოდა საქმე: ხოლო თვითონ მთელი ჯარით პეტრას შემოარტყა ალყა, მაგრამ არაფერი გამოუვიდა, მიუხედავად იმისა, რომ იქ მტერი მცირერიცხოვანი იყო. თავში ხომ ისინი იყვნენ არანაკლებ 1500-ისა, ხოლო ბევრნი დაიხოცნენ, როდესაც მასზე იერიშები მიჰქონდათ რომაელებსა და ლაზებს, რომლებიც დიდხანს გარს ერტყნენ ქალაქს, და დიდი სიყოჩაღე გამოიჩინეს, ყველა იმათზე მეტი, ვისაც ჩვენ ვიცნობთ, და მოხდა ისე, რომ მათი რიცხვი ძალზე მეტად შემცირდა. სასოწარკვეთილებაში და გაჭირვებაში ჩავარდნილი სპარსელები გაუნძრევლად იდგნენ, რომაელებმა-კი კედელთან თხრილი გააკეთეს მცირეოდენ მანძილზე და ამ თხრილიდან ზღუდე მაშინვე ძირს დაეცა. მაგრამ იმ ადგილის შიგნით ერთი სახლი ყოფილა, რომელიც ზღუდისგან სრულიად არ იყო დაშორებული: ეს სახლი მოხვდა მთელი იმ ჩამონგრეული ნაწილის ადგილას და წარმატებით ასრულებდა ზღუდის მოვალეობას. მიუხედავად ამისა დაგისთე იმედიანად იყო, რადგან ფიქრობდა თუ ასეთ თხრილებს სხვაგანაც გავთხრი იქაც ჩამოინგრევა კედელიო და გახარებულმა მისწერა იუსტინიანეს რომ ქალაქი მალე დაეცემა და მზად მაქვს საგამარჯვებო საჩუქრებიო; ამასთანავე მიუთითებდა თუ რით უნდა დაესაჩუქრებინა ის და მისი ძმა. სპარსელები-კი ძლიერად მოწოლილ რომაელებსა და ჭანებს ყოველი მოლოდინის გარეშე უწევდნენ წინააღმდეგობას, თუმცა ძალიან ცოტანიღა იყვნენ გადარჩენილნი. რადგან გარემომცველ რომაელებს არაფერი გამოუდიოდათ, ისინი კვლავ შეუდგნენ თხრას. ამ მუშაობაში იქამდე მივიდნენ, რომ ზღუდის საფუძველი მეტწილად უკვე ჰაერში ეკიდა და მალე ჩამოინგრეოდა. დაგისთეს რომ საძირკველისთვის ცეცხლი მიეცა ქალაქიც უმალ აღებული იქნებოდა, მაგრამ ის მეფისგან წყალობას მოელოდა, სულ აყოვნებდა და უსაქმურად ატარებდა დროს.
ამასობაში მერმეროემ სპარსთა ლაშქრით განვლო იბერიის საზღვრები, წინ გასწია ისე რომ მდინარე ფასისი მარჯვნივ ჰქონდა: იმან არ მოინდომა ლაზიკის სოფლებზე გაეარა სადმე, რათა იქ მას რაიმე დაბრკოლება არ შეხვედროდა. ის ეშურებოდა გადაერჩინა ქალაქი პეტრა და იქ მყოფი სპარსელები, თუმცა კედლის ერთი ნაწილი უკვე ჩამონგრეულიყო უცებ. ორმოცდაათიოდე მოხალისე რომაელთა ჯარიდან ქალაქში შევიდა და გაიძახოდა: იუსტინიანე ავგუსტი გამარჯვებულიაო; მათ წინამძღოლობდა ერთი ახალგაზრდა, წარმოშობით არმენიელი იოანე თომას ძე, რომელსაც მეტსახელად გუზის ეძახდნენ. ეს ის თომაა, რომელმაც მისდამი მეფის მიერ გაცემული ბრძანებით, ააგო მრავალი სიმაგრე, ლაზიკის გარშემო რომ არის, და ის სარდლობდა იქ მყოფ ჯარს: ავგუსტი მას გონიერ კაცად თვლიდა. იოანე სპარსელებთან ხელჩართული ბრძოლის დროს დაიჭრა და მაშინვე უკან ბანაკში გამობრუნდა ჯარითურთ, რადგან რომაელთაგან არავინ მივიდა დასახმარებლად; ერთმა სპარსელმა, სახელად მირანმა, რომელიც პეტრაში მცველ რაზმს მეთაურობდა და რომელსაც ქალაქის დაცემის შიში ჰქონდა, უბრძანა ყველა სპარსელს ძალიან ფრთხილად ყოფილიყვნენ დაცვის დროს, თვითონ კი წავიდა დაგისთესთან და პირფერი და ცბიერი სიტყვებით აღუთქვამდა, რომ სულ მალე დაუბრკოლებლად ჩააბარებდა ქალაქს. ასეთი მოტყუებით მან შესძლო, ის, რომ რომაელთა ჯარს მაშინვე აღარ უცდია ქალაქში შესვლა.
როდესაც მერმეროე 100 რომაელის მიერ გამაგრებულ ვიწრობს მიადგა ენერგიულად შეუტია. რომაელები თავგანწირვით იბრძოდნენ, მაგრამ მათ ახლები ცვლიდნენ. ათასამდე სპარსელი მოკლეს, შემდეგ კი მოიქანცნენ და იქაური მთების მწვერვალებისკენ გაქცევით უშველეს თავს. როდესაც ეს ამბავი დაგისთემ გაიგო, ლაშქრის რომაული ნაწილით პეტრა მიატოვა ისე რომ დარჩენილ ჭანთათვის არაფერი უბრძანებია და ჩრდილოეთით, ფასისისაკენ (რიონისაკენ) დაიძრა. ამის დანახვაზე პეტრაში გამოკეტილი სპარსელები გარეთ გამოიჭრნენ და ბიზანტიელთა მიტოვებული ბანაკის ძარცვა იწყეს. ამ დროს საიდანღაც ჭანები გამოჩნდნენ და სპარსელთა უმრავლესობა ამოხოცეს, ბანაკის მთელი ნადავლი ხელთ იგდეს და რიზე-ათინა-ტრაპეზუნტის გზით შინ დაბრუნდნენ.
დაგისთეს გაქცევიდან 9 დღის შემდეგ მერმეროე პეტრას მიადგა, რომელშიც 350 დასახიჩრებული და მხოლოდ 150 ომისთვის გამოსადეგი სპარსელიღა შემორჩენილიყო. დახოცილთა გვამები, თუმცა მათი მყრალი სუნი ახრჩობდათ, გალავანს გარეთ არ გადაეყარათ, რადგან ეს მტერს სიმხნევეს შეჰმატებდა. მერმეროეს ეს ამბავი სასაცილოდ არ ეყო და ამბობდა რომაელთა სახელმწიფო ცრემლებისა და ტირილის ღირსია, რადგან 150 კაცის ამარა დარჩენილი გაუმაგრებელი ციხე ვერ დაუპყრიათო.
სპარსელთა სარდალმა დარღვეული ციხის კედლები ქვიშით სავსე ტომრებით ამოკეტა /რადგან არც კირი ჰქონდა და არც სხვა რამე ცემენტის შესაქმნელად/, ციხეში ახალი 3000 მებრძოლი შეაყენა, რამდენიმე დღის სამყოფი სურსათი დაუტოვა და დაავალა კედლების აღდგენა. შემდეგ კი დარჩენილი ჯარით უკან სხვა გზით გაბრუნდა, რათა საკვების შეგროვება შეძლებოდა. მან შეიტყო რომ, მახლობელ მთებზე მოსახლეობა იყო და იმათკენ გაემართა დაიძრა გასაძარცვავად. ამ გზაზე ლაზი დიდებული ფუბელი ჩაუსაფრდა სპარსელებს, მას მოჰყავდა დაგისთე 2000 რომაელითურთ, რომელთაც დახოცეს მოულოდნელად რამდენიმე ცხენის მწყემსი, და ცხენებიც რომ დაიტაცეს, ცოტა ხნის შემდეგ უკან მობრუნდნენ. ამრიგად, მერმეროე წავიდა იქიდან სპარსთა ჯარითურთ.
გუბაზმა რომ გაიგო, რაც რომაელებს გადახდათ პეტრაში და ვიწრობშიაც, არც შეშინდა, არც მის მიერ დაჭერილი ვიწრობის დაცვას გაანება თავი, რადგან ფიქრობდა, რომ იქ იყო მათთვის თავიდათავი იმედი, იმან კარგად იცოდა, რომ, თუ სპარსელები დაძლევდნენ რომაელებს ფასისის იქით და ვიწრობის გადასვლას და პეტრაში მისვლას შეძლებდნენ, ვერავითარ ზიანს ლაზთა მიწა-წყალს ამით ვერ მიაყენებდნენ, რადგან ისინი ვერას გზით ვერ გადალახავდნენ ფასისს, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ მათ ნავები არ ჰქონდათ. ამ მდინარეს ხომ სიღრმე აქვს სხვებზე არანაკლები, სიგანითაც დიდ მანძილზეა გადაჭიმული: სისწრაფეც მას ისეთი აქვს, რომ ზღვაში ჩასული ის კარგა მანძილზე ცალკე მიმდინარეობს, ისე, რომ მას არ უერთდება, ამიტომ იქ მენაოსნეთათვის მოსახერხებელია შუა ზღვაში მიიღონ სასმელი წყალი. და მდინარის აქეთ ყველგან სიმაგრეებიც გაუკეთებიათ ლაზებს, რათა ნავებით მომავალი მტრისათვის ხმელეთზე გადმოსვლა არ ყოფილიყო შესაძლებელი. იუსტინიანემ საბირთა ტომს გაუგზავნა დაპირებული ფული, ხოლო გუბაზი და ლაზები კიდევ ფულით დაასაჩუქრა. დიდი ხნით ადრე კი გაგზავნა მან ლაზიკეში მრავალრიცხოვანი ჯარი, რომელიც იქ ჯერ კიდევ არ მისულიყო. მათ სათავეში იდგა რეკითანგე თრაკიელი, კაცი გონიერი და სამხედრო საქმეების მცოდნე.
მერმეროე აპირებდა სურსათი გაეგზავნა პეტრას მცველთათვის, მაგრამ რაც გზად იპოვა თავისი ჯარისთვის ძლივს ჰყოფნიდა. ასეთ პირობებში კი ამოდენა ჯარით ლაზიკეში დარჩენა უაზრობა იყო. ამიტომ ფავრიზისა და კიდევ 3 სარდლის მეთაურობით 5000 სპარსელი დატოვა, მთელი სურსათი მათ გადასცა და დანარჩენი ჯარით პერსარმენიაში წავიდა, რათა დვინის სოფლებში გაეშალა ბანაკი და მოემარაგებინა სურსათი.
როდესაც ეს ხუთიათასეული ლაზიკის საზღვრების მახლობლად მივიდა, მდინარე ფაზისის გასწვრივ დაბანაკდა და იქიდან ჯგუფ-ჯგუფად უვლიდნენ იქაურ სოფლებს და არბევდნენ. ეს რომ გუბაზმა გაიგო, სთხოვა დაგისთეს საჩქაროდ მიშველებოდა იქ, ვინაიდან მათთვის შესაძლებელი გახდებოდა მტრისათვის დიდი ვნება მიეყენებინათ. ისიც ასე მოიქცა და რომაელთა მთელი ჯარით წინ გაემართა, ისე რომ მდინარე ფასისი მარცხნივ ჰქონდა, ვიდრე იმ ადგილს მიაღწევდა, სადაც, მდინარის მეორე ნაპირას ლაზები იყვნენ დაბანაკებულნი. ამ ადგილას ფასისის ფონს გადასვლა შეიძლებოდა, რაც რომაელებმა და სპარსელებმა არ იცოდნენ. ლაზებმა ამით ისარგებლეს, უეცრად გავიდნენ და რომაელთა ჯარს შეუერთდნენ. სპარსელებმა ბანაკის დასაცავად დატოვეს 1000 ყველაზე გამოცდილი მებრძოლი და სიტუაციის დასაზვერად ორი კაცი გაგზავნეს. ისინი მტერმა იგდო ხელთ და მათაც ყველაფერი რომაელებს უამბეს. ამის წყალობით რომაელები და ლაზები მოულოდნელად დაეცნენ სპარსელთა ათასეულს. ბევრი დაიღუპა, დანარჩენი კი ტყვედ ჩავარდა. მათგან დაგისთემ და გუბაზმა გაიგეს სპარსელთა რაოდენობა და მდგომარეობა, რის შემდეგაც ლაზთა და რომაელთა 14000 კაციანი ლაშქარი ღამით მძინარე სპარსელებს თავს დაესხა. ზოგიერთები ძილში იპოვეს, ზოგიერთებს კი ის იყო გამოეღვიძათ და ტიტვლები ისხდნენ ლოგინებზე. ამიტომაც არც ერთ მათგანს აღარ მოუხდა შებრძოლებაზე ფიქრიც: მეტი წილი მოკლულ იქნა, ხოლო ზოგიერთები, რომელთა შორის ერთი სარდალიც აღმოჩნდა, მტერმა დაატყვევა, მცირეოდენი კი სიბნელეში გაიქცა და გადარჩა. რომაელებმა და ლაზებმა აიღეს ბანაკი და დაიტაცეს ყველა დროშა, ბევრი იარაღი, დიდძალი ფული, აუარებელი ცხენი და ვირი. ისინი დიდ მანძილზე დაედევნენ მტერს და მიაღწიეს იბერიის სიღრმეში. იქაც შეხვდნენ სხვა სპარსელებს და ბევრი მოკლეს. ამრიგად, სპარსელები გავიდნენ ლაზიკიდან, ხოლო რომაელებმა და ლაზებმა სხვა სურსათიც და აუარებელი ფქვილიც იპოვეს და ყველაფერი დაწვეს, რაც კი ბარბაროსებს იბერიიდან წამოეღოთ, რათა პეტრაში შემოეტანათ. მათ მრავალი ლაზი დატოვეს ვიწრობში, რომ სპარსელებს აღარ შესძლებოდათ პეტრაში სურსათის შეტანა, და დანარჩენი ნადავლითა და ტყვეებით უკან დაბრუნდნენ. რომაელებს გაუთავდათ მეოთხე წელი სპარსელებთან დროებითი ზავისა, ოცდამესამე წელი (549) იუსტინიანე მეფის თვითმპყრობელობისა.
ამ დროს სპარსეთმა და ბიზანტიამ ახალი ზავი დადეს. პეტრას ციხე ჯერ-ჯერობით სპარსელებს დარჩათ.
შემდეგ (550) წელს სპარსთა ჯარის დიდი სიმრავლე შეიჭრა კოლხეთის ქვეყანაში. მათ სათავეში ედგა ერთი სპარსელი, სახელად ხორიანე, ომებში ძალიან გამოცდილი: მას მოკავშირეებად მისდევდა მრავალი ბარბაროსი ალანთა ტომიდან. როდესაც ეს ჯარი ლაზიკის იმ ადგილში მივიდა, რომელსაც მოხირისი ეწოდება, დასაბანაკებლად დადგა მოსახერხებელ ადგილას. იქ ჩამოდის მდინარე იპპისი (ცხენისწყალი), არც დიდი და არც ნავთსავალი, რომლის გადასვლა შეუძლიათ ცხენოსანთ და ფეხდაფეხ მავალთაც: ამის მარჯვენა ნაპირას გაიკეთეს თხრილ-სიმაგრე, მაგრამ ნაპირას კი არა, არამედ კარგა მოშორებით იქიდან.
მკითხველისათვის ნათლად წარმოსადგენი იყოს ლაზიკის მხარენი და ისიც, თუ რა ტომები მკვიდრობენ მის გარშემო, აღვწეროთ თუ როგორ არიან ხალხები დასახლებული ე.წ. ევქსინის პონტოზე. ზოგიერთი ავტორი ამბობს, რომ ტრაპეზუნტელთა მოსაზღვრენი არიან სანები, რომელთაც ახლა ჭანები ეწოდებათ, ან კოლხები, სხვანაირად ლაზებს რომ ეძახდნენ, რომელნიც ახლა იმავე სახელს ატარებენ. ჭანები ზღვის ნაპირს ძალიან არიან დაშორებულნი და არმენიელები ცხოვრობენ შუახმელეთზე და შუაში აღმართულია მრავალი, მეტად მიუვალი და სრულიად ციცაბო, უზარმაზარი ქვეყანა, სრულიად უკაცური, გადაუვალი თხრილები, ტყიანი მწვერვალები და უგზო-უკლო ნაპრალები; ყველა ამით ჭანები გამოირჩევიან, როგორც არაზღვისპირა მცხოვრებლები, კოლხები კი შეუძლებელია არ იყვნენ იგივე ლაზები, ვინაიდან ფასისის მდინარეზე მოსახლეობენ. ხოლო სახელი „კოლხები“, როგორც სხვა მრავალი ტომებისა, ამჟამად „ლაზთა“ სახელად შეიცვალა.
ევქსინის პონტო იწყება ბიზანტიონიდან და ქალკედონიიდან, ხოლო თავდება კოლხების ქვეყანასთან. ევქსინის პონტოში რომ შედიხარ, მარჯვნივ ცხოვრობენ ბითინიელები და მათი მეზეობლები – ონორიატები და პაფლაგონელები, რომლებსაც უჭირავთ ზღვისპირა ქალაქები – ჰერაკლია, ამასტრისი და სხვა ადგილებიც; ამის შემდეგ ცხოვრობენ ე.წ. პონტოელები ვიდრე ქალაქ ტრაპეზუნტამდე და მის საზღვრებამდე. აქ სხვა ზღვისპირა ქალაქებს შორის არის სინოპი და ამისოსი, ხოლო ამისოსის მახლობლად არის ე.წ. თემისკურე და მდინარე თერმოდონტი, სადაც, როგორც ამბობენ, ამაზონთა ბანაკი იყო. ტრაპეზუნტიელთა საზღვრები ვრცელდება დაბა სურმენემდე და ე.წ. რიზემდე, რომელიც ლაზიკეში ზღვით მიმავალისათვის ორი დღის სავალი გზით არის დაშორებული ტრაპეზუნტს. თაფლი ტრაპეზუნტის გარშემო მდებარე ყველა ადგილას მწარეა, და, ამრიგად, მხოლოდ აქ საწინააღმდეგო წარმოდგენა არსებობს თაფლის შესახებ. ამ ადგილების მარჯვნივ აღმართულია ჭანეთის მთები, რომელთა გადაღმა რომაელთა ქვეშევრდომი არმენიელები ცხოვრობენ. ამ ჭანეთის მთებიდან ჩამოდის მდინარე, სახელად ბოასი (აქ ჭოროხია), რომელიც მის შემდეგ, რაც გამოივლის მრავალ ჭალას და შემოუვლის მთიან ადგილებს, ლაზიკის სოფლების მახლობლად გასწევს და ერთვის ე.წ. ევქსინის პონტოს, მაგრამ უკვე აღარ ეწოდება ბოასი. ვინაიდან, როდესაც ის ზღვის მახლობლად მიდის, იცვლის ამ სახელს და იქიდან სხვა სახელწოდებას მიირქმევს: სახელს ის თავის მიმდევართაგან იძენს. მას სხვათა შორის, ადგილობრივი მცხოვრებლები აკამფსისს უწოდებენ იმის გამო, რომ მისი დამორჩილება, ზღვასთან შეერთების ადგილას შეუძლებელი ხდება, ვინაიდან ისეთი სისწრაფითა და სიმწვავით უერთდება და ისეთი დიდი ხმაურით მიიწევს წინ, რომ ზღვის კარგა მოშორებით მომდინარეც შეუძლებელს ქმნის ზღვაში შეცურვას: ასე რომ ევქსინის პონტოს ამ ადგილას მცურავნი ვერც შიგ ლაზიკეში ახერხებენ შენავებას, ვერც იქიდან გამოსვლას და ვერც ახლოს გაცურვას, ვინაიდან არსად არ შეუძლიათ დაიმორჩილონ წყლის მდინარება, არამედ შორს უნდა ავიდნენ ზღვაში, სადმე შუა პონტოში მივიდნენ და ასე აიცდინონ მდინარის შესართავი.
რიზეს მოსდევს მიწა-წყალი ერთი ხალხისა, რომელიც რომაელებსა და ლაზებს შორის მოსახლეობს (გულისხმობს ჭანებს). იქ მდებარეობს ერთი სოფელი, სახელად ათინა, ეს ჰქვია მას არა იმიტომ, რომ ერთი ქალი ყოფილა სახელად ათინურ წინა ხანებში ამ ქვეყნის ბატონი, რომლის საფლავს იქ ახლაც აჩვენებენ. ათინის შემდეგ მდებარეობს არქაბე და აფსარუსი, რომელიც სამი დღის სავალი გზით არის რიზეს მოშორებული. ის ძველად აფსურტად იწოდებოდა; აფსურტეს საფლავი ქალაქის აღმოსავლეთით არის. ეს ქალაქი ძველად მრავალრიცხოვანი ყოფილა. მას გარშემო უვლიდა მრავალი კედელი და შემკული იყო თეატრითა და იპოდრომით და მას მრავალი სხვა რამეც ჰქონდა, რაც ჩვეულებრივ ქალაქის სიდიდის მაჩვენებელია. ამჟამად აქედან სხვა არაფერია დარჩენილი, გარდა გარდა შენობათა საძირკვლებისა.
ამბობენ რომ რომაელთა თვითმპყრობელ ტრაიანუსის დროს იქ (ე.ი. ტრაპეზუნტსა და აფსაროსს შორის მხარეში) ვიდრე ლაზების და საგინების (ე.ი. სანიგების) ქვეყნამდე დაფუძნებულ იქნა რომაული ჯარები. ამჟამად კი იქაური მცხოვრებლები (ჭანები) არც რომაელთა და არც ლაზთა მეფის ქვეშევრდომები არ არიან, გარდა იმისა, რომ რადგან ისინი ქრისტიანები არიან, ლაზთა ეპისკოპოზები უწესებენ მათ მღვდელმსახურებს. ისინი ისწრაფვიან ორივესთან მშვიდობიან და მეგობრულ ურთიერთობაში იყვნენ და ყოველთვის თანხმდებიან ხოლმე მიაცილონ ერთი მხრიდან მეორესთან მიმავალი მოციქულები. ასე იქცევიან ისინი ჩვენს დრომდე: ისინი თავიანთი მსუბუქი ხომალდებით მიაცილებენ ხოლმე ერთი მეფის გზირებს, რომელნიც მეორე მეფესთან მიდიან. დღემდე ისინი არავითარ გადასახადს არ იხდიან. ამ ადგილების მარჯვნივ აღმართულია მეტად ციცაბო მთები და გადაჭიმულია უმეტესად უდაბური ადგილები. ამის გადაღმა ცხოვრობენ ე.წ. პერსარმენიელები და არმენიელები, რომლებიც რომაელთა ქვეშევრდომები არიან და რომაელთა მიწაწყალი იბერიის საზღვრებამდე ვრცელდება.
ქალაქ აფასარუნტიდან ქალაქ პეტრამდე და ლაზთა საზღვრებამდე სადაც ევსქსინის პონტო თავდება ერთი დღის სავალი გზა არის. პონტო რომ თავდება აქ, ქმნის ნახევარმთვარის მსგავს ნაპირს. ამ ნახევარმთვარის გადასავალი უდრის 550 სტადიონს, ხოლო მის უკან მდებარე მთელი ქვეყანა არის ლაზური და ასეც წოდება. ამათ შემდეგ შიდა ხმელეთში მოდის სკვიმნია (ჩხუმნი, ლეჩხუმი) და სუანია. ეს ტომები ლაზთა ქვეშევრდომები არიან. იქაურ მცხოვრებლებს მთავრებად ჰყავთ თვისტომთაგანნი, ხოლო როდესაც მთავარი მოკვდება, მათ ჩვეულებრივ მეორე მთავარი ენიშნება ლაზთა მეფის მიერ. ამ ქვეყნის გვერდით, სახელდობრ იბერიის გასწვრივ ცხოვრობენ ძველთაგანვე იბერთა ქვეშევრდომი მესხები, რომელთაც მთებში აქვთ საბინადრო ადგილები. მესხეთის მთები არც მწირია და არც ნაყოფიერებას მოკლებული, არამედ სავსეა ყოველივე სიკეთით, რადგან მესხებიც მარჯვე მიწისმუშები არიან და იქ ვენახებიც არის. ამ ქვეყანაში მთები მეტად მაღალია, უზარმაზარი და საშინლად მიუვალი, რომლებიც გავრცელებული არიან ვიდრე კავკასიის მთებამდე. ამათ უკან აღმოსავლეთით არის იბერია, რომელიც პერსარმენიამდე აღწევს. ამ მთებიდან, რომლებიც აქ არის, ჩამოდის მდინარე ფასისი, რომლის სათავე კავკასიის მთებშია და პონტოს ერთვის ნახევარმთვარა ნაპირის შუაში. ზოგიერთები ამბობენ, რომ აქ ფასისი ორად ჰყოფს ხმელეთს. ჩამომდინარე წყლის მარცხნივ არის აზია, ხოლო მარჯვნივ ევროპად იწოდება. ევროპის ნაწილშია ლაზთა ყველა საბინადრო ადგილები, ხოლო მეორე ნაწილში არც რაიმე ქალაქი აქვთ ლაზებს, არც სიმაგრე და არც დაბა, მოხსენიების ღირსი, გარდა იმისა, რომ რომაელებმა იქ პეტრა ააშენეს წინათ.
ნახევარმთვარის იმ ერთ დასაწყისში, რომელიც აზიისა არის, მდებარეობს ქალაქი პეტრა, ხოლო მის პირისპირ, მეორე ნაპირას, ევროპის ნაწილში აფსილების ქვეყანაა. აფსილები კი ლაზთა ქვეშევრდომნი არიან და ისინი ძველთაგანვე ქრისტიანენი იყვნენ, როგორც სხვა დანარჩენი ტომებიც, რომლებიც მე ამ წიგნში მოვიხსენიე.
ამ ქვეყნის გადაღმა კავკასიონის მთაა. ეს მთა, კავკასი, ისეთ სიმაღლეს აღწევს, რომ მის თხემებს არასდროს არ ეხება არც წვიმა, არც თოვლი. ეს თხემები ყველა ღრუბლებზე უფრო მაღლაა აღმართული. შუა ნაწილი მუდამ თოვლით არის დაფარული. და მისი მთისძირები ფრიად მაღალია და არც ერთი იოტით არ არის უფრო დაბალი, ვიდრე ყველა სხვა მთის კლდეები. კავკასიონის მთის ძირებიდან ზოგიერთი ჩრდილოეთითა და დასავლეთით არის მოქცეული და აღწევს ილირიელთა და თრაკთა ქვეყნებს, სხვები კიდევ აღმოსავლეთითა და სამხრეთით აღწევს იმ გასასვლელებს, რომელთაც იქ მოსახლე ჰუნთა ტომები სპარსელთა და რომაელთა მიწა-წყალში გაჰყავთ. ამ გასავლებიდან ერთს ჩური ეწოდება (დარუბანდი), ხოლო მეორეს ძველითგანვე კასპიის კარს ეძახიან (დარიალი). ის ქვეყანა, რომელიც კავკასიის მთიდან დაწყებული კასპიის კარამდეა გადაჭიმული ალანებს უჭირავთ, თვითთავად ტომს, რომელნიც სპარსელებს უკავშირდებიან ხშირად და რომაელებისა და სხვა მტრების წინააღმდეგ ილაშქრებენ.
აქ ცხოვრობენ ჰუნები, ე.წ. საბირები და ზოგიერთი სხვა ჰუნური ტომებიც. აქედან დაიძრნენ, როგორც ამბობენ, ამაზონები და თემისკურისა და მდინარე თერმოდონტის გარშემო დაბანაკდნენ, სადაც ამჟამად ქალაქი ამისოსი არის. დღესდღეობით კავკასიონის მთის გარშემო მდებარე ადგილებში არსად არავითარი ხსოვნა ან სახელი ამაზონთა არაა დაცული.
აფსილებისა და ნახევარმთვარა ნაპირის შემდეგ მეორე ნაწილში ზღვის პირას აბაზგები მოსახლეობენ, რომელთა საბინადრო ადგილები კავკასიონის მთებამდე ვრცელდება. აბაზგები ძველითგანვე ლაზების ქვეშევრდომნი იყვნენ, ხოლო მუდამ ჰყავდათ ორი თვისტომი მთავარი. ამათგან ერთი დაწესებული იყო დასავლეთის ნაწილში, ხოლო მეორე აღმოსავლეთისაში. ეს ბარბაროსები ჩვენს დრომდისაც თაყვანს სცემდნენ ჭალებსა და ტყეებს. ხეები ბარბაროსს რაღაც გულუბრყვილობის გამო ღმერთებად წარმოუდგენია. თავიანთი მთავრებისგან საშინელი ჩაგვრა აქვთ მათ გამოცდილი იმათი ვერცხლის-მოყვარეობის წყალობით. მათი ორივე მეფე, როგორც კი დაინახავენ ამ ტომში კარგი გარეგნობისა და ლამაზი ტანის ბავშვებს, დაუყონებლივ დააშორებენ მშობლებს, ევნუხებად გადააქცევდნენ და გზავნიდნენ რომაელთა ქვეყანაში, რათა იქ მიეყიდათ მსურველთათვის დიდძალ ფულზე. მათ მამებს კი მაშინვე კლავდნენ, რათა ზოგიერთი მათგანი არ ცდილიყო ოდესმე ეზღო მეფისათვის მათი შვილების მიმართ ჩადენილი უსამართლობის გამო. ხოლო ზოგიერთი ქვეშევრდომთაგანი კიდევ მათთვის საეჭვო არ ყოფილიყო, და ამრიგად შვილების სილამაზე მათთვის დაღუპვის მომასწავებელი იყო, ვინაიდან ისინი იღუპებოდნენ საცოდავნი, შვილების საბედისწერო სილამაზით გაუბედურებულნი. აქედან არის, რომ მეტი წილი ევნუხებისა რომაელთა ქვეყანაში, განსაკუთრებით კი მეფის სასახლეში, ტომით აბაზგები არიან. შემდეგ, იუსტინიანეს მეფობისას აბაზგების მგომარეობა შეიცვალა, უმჯობესი გახდა. იმათ მიიღეს საქრისტიანო რწმენა და იუსტინიანე მეფემ მათ პალატის (სასახლის) ერთი ევნუხთაგანი გაუგზავნა, ტომით აბაზგი, სახელად ევფრატა. მან სასტიკად აუკრძალა მეფეებს, რომ ამიერიდან აღარავინ დაესაჭურისებინათ, ბუნებაზე ძალა არ ეხმარათ დანით. ამას აბაზგები სიხარულით შეხვდნენ. რომაელთა მეფის ბრძანებით გამხნევებულნი, ისინი მთელი ძალით ეწინააღმდეგებოდნენ ამ საქმის ჩადენას: თითოეულ მათგანს ხომ ეშინოდა, ოდესმე არ გამხდარიყო ლამაზი ბავშვის მამა. მაშინ იუსტინიანემ აბაზგთა ქვეყანაში ღვთისმშობლის ტაძარიც ააშენა და მათ მღვდელმსახურნი დაუყენა (548 წლისთვის მომხარი ფაქტია) და მიაღწია იმას, რომ მათ შეითვისეს საქრისტიანო წესები. მალე ორივე მეფე მოსპეს აბაზგებმა და გადაწყვიტეს თავისუფლად ეცხოვრად.
აბაზგების საზღვრების შემდეგ კავკასიონის მთის გასწვრივ ცხოვრობენ ბრუქები, აბაზგებსა და ალანებს შუა. ხოლო ევქსინის პონტოს ნაპირას ზიქები (ჯიქები) არიან დამკვიდრებული. ზიქებს ძველად რომაელთა თვითმპყრობელი უყენებდა მეფეს, ამჟამად კი ეს ბარბაროსები არაფერში აღარ ემორჩილებიან რომაელებს. ამათ შემდეგ ცხოვრობენ საგინები (ე.ი. სანიგები); ამათი მიწა-წყლის ზღვისპირა ნაწილი ძველითგანვე ეპყრათ რომაელებს. რომაელებმა აქ ზღვისპირას ორი სიმაგრე ააშენეს: სებასტოპოლისი და პიტიუნტი, რომლებიც ერთმანეთს ორი დღის სავალი გზით არის დაშორებული, და იმთავითვე ჩააყენეს იქ მცველი რაზმი. პირველ ხანებში რომაელ ჯარისკაცთა რაზმებს ეჭირათ მთელი ადგილები ტრაპეზუნტის საზღვრებიდან დაწყებული ვიდრე საგინების (სანიგების) ქვეყნამდე, როგორც ეს ჩემ მიერ უკვე ითქვა: ამჟამად კი მათ დარჩათ მხოლოდ ეს ორი სიმაგრე, სადაც ჩვენ დრომდე ჰქონდათ სადარაჯოები, როდესაც ხოსრომ, სპარსთა მეფემ, ლაზები რომ წამოუძღვნენ მას პეტრასაკენ (542 წ.), გადაწყვიტა იქ სპარსთა ჯარის გაგზავნა ამ სიმაგრეების ასაღებად და იქ, სადარაჯოებში ჩასადგომად. როდესაც რომაელთა მხედრებმა ეს წინდაწინ გაიგეს, დაასწრეს და გადასწვეს სახლები, ძირამდე დაანგრიეს კედლები, დაუყონებლივ ჩასხდნენ ხომალდებში, გასწიეს პირისპირ მდებარე ხმელეთისაკენ და მივიდნენ ქალაქ ტრაპეზუნტში და ამრიგად, თუმცა ზარალი მიაყენეს რომაელთა ძალაუფლებას სიმაგრეების მოსპობით, მაგრამ მით დიდი სარგებლობაც მოუხვეჭეს იმ მხრივ, რომ მტრებმა ვერ დაიპყრეს ეს ქვეყანა: სპარსელები ხომ იქიდან უშედეგოდ გაბრუნდნენ პეტრაში. საგინების შემდეგ დამკვიდრებულია ჰუნთა მრავალი ტომი“.
ე.ი. 542 წელს ბიზანტიელებს, სპარსელების შიშით, პიტიუნტისა და სებასტოპოლისის სიმაგრენი დაუნგრევიათ. ეს ფაქტი განსაკუთრებით კარგადაა ასახული იმ ხანის ბიჭვინთის კულტურულ ფენებში. მაგალითად, №18 კოშკის ზედაპირიდან 2.80 მ სიღრმეზე დაფიქსირდა 10 სმ სისქის VI ს-ის ნახანძრალი შრე, რომელიც თიხატკეპნილ ნიადაგზე იდო. თიხატკეპნილ მოყვითალო ფერის იატაკს ზოგან ეტყობოდა ძლიერი ხანძრის კვალი. ამავე შრეში დაფიქსირდა ასევე ხის ძელების დანახშირებული ნაშთები.
ნგრევის კვალი ნაქალაქარის სხვა უბნებშიც შეიმჩნევა. VI ს-ის შუა ხანებში უნდა იყოს დანგრეული №3 ბაზილიკაც და მისგან ჩრდილო-დასავლეთით, ჭაობის პირზე მდებარე 15.40X5.40 მ ოთხკუთხა ფორმის ორგანყოფილებიანი ნაგებობა. სამოსახლოს აღმოსავლეთ გალავნის კედელზე მიდგმული 300 კვმ ფართობის მქონე სათავსი, სადაც აღმოჩნდა 0.5 მ-ის სისქის ხორბლის დანახშირებული ფენა. აღნიშნულ ხანებში ხანძრისა და ნგრევის კვალი დადასტურდა სოხუმის ციხის ტერიტორიაზე.
* * *
პროკოპი განაგრძობს: „ხორიანემ და სპარსთა ჯარმა მდინარე იპპისის (ცხენისწყლის) მახლობლად დაიბანაკეს. როდესაც ეს გაიგეს გუბაზმა და დაგისთემ, ერთად გადაწყვიტეს წაეყვანათ მტრების წინააღმდეგ ჯარები. მდინარე იპპისის მეორე მხარეს რომ მიაღწიეს, იქ დაიბანაკეს და ითათბირეს თუ რა უფრო ხელსაყრელი იქნებოდა: ამდგარიყვნენ და მტრის შემოტევა მოეგერიებინათ თუ შეტევაზე გადასულიყვნენ. ლაზებმა დაუყონებლივ მოითხოვეს შებმა. ისინი აცხადებდნენ, რომ რომაელები ბრძოლაში წასვლით არც სამშობლოსათვის იგდებდნენ თავს საფრთხეში, არც ნათესავებისთვის, მათ კი საფრთხე მოელით შვილებისთვის, ცოლებისთვის და სამშობლო ქვეყნისთვის. ასე რომ თავიანთი ცოლებისა უნდა შერცხვეთ, თუ მოწინააღმდეგეებისაგან დამარცხებულნი იქნებიან. ამიტომ ისინი აუცილებლად თვლიდნენ მოეპოვებინათ ვაჟკაცობა და პირველები რომაელების გარეშე სძგერებოდნენ მტერს. გუბაზი გაახარა მისი მებრძოლების ასეთმა საქციელმა, მოიხმო ისინი რომაელთაგან ცოტა მოშორებით და ასე მიმართა: „მე არ ვიცი ვაჟკაცებო, საჭიროა თუ არა კიდევ რჩევა-დარიგებით მომართვა თქვენდამი თქვენს აღსაფრთოვანებლად. ვინაიდან მე ვფიქრობ, რომ არავითარი მოწოდება აღარ ესაჭიროება იმათ, ვინც გარემოებათა საჭიროებითაა უკვე აღფრთოვანებული, რასაც ჩვენთან ამჟამად აქვს ადგილი. საფრთხე არსებობს ხომ ცოლებისათვის, შვილებისათვის, სამშობლო ქვეყნისთვის და ერთი სიტყვით ყველაფერისთვის, რის გამოც სპარსელებმა ჩვენზე იერიში მოიტანეს. არავინ არ დაუთმობს იმას, ვინც რამეს ართმევს მას ძალით მისი ქონებიდან, ვინაიდან ბუნება აიძულებს მას იბრძოლოს თავისი საკუთრებისთვის. თქვენ კარგად იცით, რომ წინ აღარაფერი უდგება სპარსელების ანგარებას, როდესაც მათ ეს შეუძლიათ; თუ ისინი ამ ომში გაიმარჯვებენ, არც თუ მხოლოდ დაგვიმორჩილებენ ან ხარკს დაგვადებენ ან სხვა რამესაც დაისაკუთრებენ – ნუ დავივიწყებთ იმასაც, რაც ამასწინათ ხოსრომ ჩაიდინა ჩვენს მიმართ – მაგრამ დაე სიტყვის ფარგლებში დაგვირჩება სპარსთა საქმეები, დაე ნუ აღიგვება სახელი ლაზთა. ძნელი არ არის ვაჟკაცებო სპარსთა წინააღმდეგ ბრძოლა ჩვენთვის, რომლებზეც ხშირად გაგვიმარჯვნია ხელჩართულ ბრძოლაში. მიჩვეულისათვის არ არსებობს არავითარი სიძნელე, ვინაიდან საქმის სიდუხჭირე წინდაწინვე ქრება მეცადინეობისა და გამოცდილების წყალობით. ასე რომ, შესაფერისი იქნება გძულდეთ მტრები, როგორც ბრძოლაში დამარცხებულნი და არა თქვენსავით აღფრთოვანებულნი. ერთხელ დამორჩილებული სიამაყე, ჩვეულებრივ ვეღარ აღორძინდება. მაშ, იქონიეთ ეს მხედველობაში და შეებრძოლეთ მოწინააღმდეგეს აღვსილნი კეთილი იმედებით“.
ეს რომ თქვა გუბაზმა, გამოიყვანა ლაზთა ჯარი და ისინი შემდეგნაირად დაეწყვნენ. პირველ რიგში ლაზთა ცხენოსნები დადგნენ მტრის პირისპირ, უკან, კარგა მოშორებით მათ მოსდევდა რომაელთა კავალერია, რომელსაც სარდლობდნენ ტომით გეპედი ფილეგაგე /ნიჭიერი კაცი/ და იოანე თომას ძე არმენიელი მეტსახელად გუზი /სამხედრო საქმის კარგი მცოდნე/. ბოლოს მიყვებოდნენ გუბაზი და დაგისთე თავთავისი ქვეითებით. ხორიანემ მცირე რაზმი დატოვა ბანაკში და დაიძრა მოწინააღდეგის შესახვედრად, ისე რომ წინ გაუშვა კარგად შეიარაღებული ათასეული მტრის დასაზვერად. ლაზთა ცხენოსნებმა იჩქარეს და მტრის ათასეულს მარტო შეებნენ, თუმცა დამარცხდნენ, უკუიქცნენ და რომაულ მხედრობას შეუერთდნენ, რის შემდეგაც ბრძოლა დიდხანს უშედეგოდ მიმდინარეობდა და წარმატებას ვერცერთი აღწევდა. ასეთ დროს ინიციატივა ხელში აიღო არტაბან არმენიელმა. არტაბანმა ადრე არმენიის სარდალ ვალერიანეს გამოსთხოვა 50 რომაელი, რომლითაც წავიდა პერსარმენიის ერთი სიმაგრის დასაკავებლად, რომელსაც 120 კაცი იცავდა. არტაბანმა დაარწმუნა ისინი, რომ მათ მხარეზე გადავიდა და როდესაც სიმაგრეში შეუშვეს დახოცა ეს 120 სპარსელი, გაძარცვა სიმაგრის მდიდარი ქონება და ვალერიანესთან დაბრუნდა, რის შემდეგაც რომაელთა დიდი ნდობა დაიმსახურა. ამჟამად არტაბანი ორ მხლებელთან ერთად შეიჭრა ბრძოლის შუაგულში და მოკლა სპარსელთა მეთაური. მაშინ სპარსელთა მეორე მეთაურმა იგი თავში დაჭრა, თუმცა არტაბანის მხლებელმა ტომით გუთმა ისიც მოკლა და მეთაურების გარეშე დარჩენილი სპარსთა ათასეულმა უკან დაიხია სარდლის მოლოდინში. მართლაც ხორიანე სპარსელთა და ალანთა ჯარებით მალევე მოვიდა. აქვე მოვიდნენ გუბაზი და დაგისთე და დაიწყო სასტიკი ხელჩართული ბრძოლა მთლიან ჯარებს შორის. ამ დროს ფილეგაგემ და იოანემ ჩათვალეს, რომ ცხენოსნურ ომში მეტოქე უგებდა და აიძულეს რომაელი და ლაზი ცხენოსნები დაქვეითებულიყვნენ, ღრმა ფალანგები დაეწყოთ და ჰოროლებით შეეტიათ მტრისთვის. ჰოროლთა წვერებით და ფარების ხმაურით შეშინებული ცხენები ყალყზე დგებოდნენ და არ აძლევდნენ პატრონებს ფალანგაზე ენერგიული იერიში მიეტანათ. ამის შემდეგ ჯარებმა ერთმანეთისთვის ისრების დაშენა დაიწყეს. ორივე მხრიდან ბევრი ეცემოდა. ასე გაგრძელდა მანამ, სანამ ხორიანე კისარში ისარის ჭრილობით არ დაიღუპა, რის შემდეგაც სპარსელები აირივნენ და ბანაკისკენ მოკურცხლეს. რომაელებმა და ლაზებმა ბევრი მათგანი გაჟლიტეს, ბოლოს ბანაკიც აიღეს. დარჩენილმა სპარსელებმა გაქცევით უშველეს თავს. ამ ამბის გაგებისთანავე ლაზიკაში მდგარმა სპარსელთა სხვა ჯარმა დიდძალი სურსათ-სანოვაგით მოამარაგა პეტრას მცველი ჯარი და მანაც დატოვა ლაზიკე.
ამასობაში გუბაზის ელჩები ჩავიდნენ ბიზანტიონში და იუსტინიანესთან დაგისთეს უჩივლეს სპარსელების მოსყიდულიაო, და ამის დასადასტურებლად მოუყვნენ თუ როგორ გააკეთა ყველაფერი რომაელმა სარდალმა იმისთვის რომ პეტრა არ დაცემულიყო. იუსტინიანემ დაგისთე გაიწვია და სატუსაღოში ჩააგდო. არმენიის სტრატეგოსად კი დანიშნა ახლახანს იტალიიდან დაბრუნებული ბესა /თრაკიელი გუთი/ და ლაზიკეში გაგზავნა: მას დაავალა იქ მყოფი რომაელი ჯარის სარდლობა. ლაზიკეშივე გაგზავნა აგრეთვე სხვა გამორჩეული ბიზანტიელი სარდლებიც: იოანე ბუზე თრაკიელის ძმა ვენილე, ოდონაქე, ბაბა თრაკიელი და ულიგაგე, ტომით ერული.
ლაზიკეში ამჯერად შეიჭრა სპარსეთის ახალი სარდალი ნაბედე, რომელიც განლაგდა ლაზებისგან განდგომილ აბაზგთა ქვეყანაში და ხელთ იგდო მათგან მძევლებად 60 ბავშვი წარჩინებულთა გვარებიდან. მაშინ ნაბედმა აფსილეთში იპოვა და ხელთ იგდო თეოდორა, თანამეცხედრე ლაზთა მეფე ოფსიტესი (იგი არ უნდა აგვერიოს აბაზგთა მთავარ ოფსიტეში), გუბაზის ბიძისა და სპარსეთში წაიყვანა. ეს ქალი ტომით რომაელი იყო, რადგან ძველითგანვე ლაზთა მეფეები ბიზანტიონში გზავნიდნენ ელჩებს და მეფის თანხმობით უნათესავდებოდნენ დარბაზისეულთ და მოჰყავდათ იქედან ქალები ცოლებად. ასე რომ ცხადია გუბაზი შთამომავლობით რომაელი ქალისაგან იყო“.
აბაზგების აჯანყება
პროკოპი განაგრძობს: „როდესაც აბაზგებმა მეფეები მოსპეს, რომაელთა ჯარისკაცები, ავგუსტის მიერ გაგზავნილები, მათ ქვეყანაში იდგნენ, ცდილობდნენ ეს ქვეყანა რომაელთა ძალაუფლებისათვის დაემორჩილებინათ და ახალ-ახალ წესებს უმყარებდნენ. ამ ძალადობის გამო აბაზგები აუტანელ მდგომარეობაში ჩავარდნენ. იმის შიშით, რომ ამიერიდან რომაელთა მონები არ გამხდარიყნენ, მათ კვლავ დაიყენეს თავისთვის მთავრები, აღმოსავლეთ ნაწილში ოფსიტე, ხოლო დასავლეთში – სკეპარნა. ისინი რომ სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნენ, ის რაც წინათ ეგონათ საზარელი იყო, გაცვალეს მომავალზე, მაგრამ ცხადია უფრო საზარელზე, ამის გამო რომაელთა შიშით სპარსელებს მიეკედლნენ ფარულად. როდესაც იუსტინიანემ ეს გაიგო, უბრძანა ბესას დიდძალი ჯარი გაეგზავნა მათ წინააღმდეგ. ხოლო ამან რომაელთა ჯარიდან გამოარჩია მრავალი, სარდლებად დაუდგინა მათ ულიაგე და იოანე თომას ძე, და მაშინვე ნავებით გაგზავნა აბაზგების წინააღმდეგ. აბაზგთა ერთი წინამძღოლთაგანი, სახელად სკეპარნა სპარსეთში იმყოფებოდა: ცოტა ხნის წინ ის ხოსროსთან დაებარებინათ და იქ წასულიყო. ხოლო მეორემ რომ შეიტყო რომაელთა შემოტევის შესახებ, შეკრიბა ყველა აბაზგები და გადაწყვიტა შეხვედროდა მტერს.
აფსილიის საზღვრების შემდეგ აბაზგიის შესავალში ასეთი ადგილია: მაღალი მთაა გადაჭიმული, რომელიც კავკასიის მთებიდან იწყება და თანდათან ეშვება როგორც კიბე და ევქსინის პონტოსთან მთავრდება. ამ მთის ძირში აბაზგებს ძველადვე აუშენებიათ უმტკიცესი სიმაგრე ღირსშესანიშნავი სიდიდისა. აქ შეხიზნულები მუდამ იგერიებენ შემოტევას მტრისა, რომელსაც არსად არ შეუძლია ამ ძნელი ადგილის გადალახვა. ერთი შესავალი გზა მიდიოდა ამ ციხეშიც და აბაზგების დანარჩენ მიწა-წყალზეც და იგი წყვილ-წყვილად მიმავალთათვის ძნელად გასავლელი იყო. არავითარი შესაძლებლობა აქ არ არის იქ გასვლისა, თუ არა საცალოდ და ისიც ფეხით. ამ გზას ზედ ადგას ნაპრალი მეტად საზარი, რომელიც ციხიდან ზღვამდეა გადაჭიმული. თვით ადგილიც ამ ნაპრალის შესაფერ სახელწოდებასაც ატარებს: იქაურები ელინურად მას „ტრაქეას“ უწოდებენ (ასეთი მდებარება მხოლოდ ანაკოფიის ციხეს აქვს). რომაელთა ჯარი აბაზგებისა და აფსილელთა საზღვრებს შუა ჩავიდა, ხოლო იოანემ და ულიგაგემ გადმოსხეს ჯარები ხმელეთზე და ფეხით გასწიეს, მეზღვაურები-კი მთელი თავისი ხომალდებით ნაპირ-ნაპირ მისდევდნენ ჯარს. როდესაც ისინი ტრაქეას მიუახლოვდნენ, დაინახეს შეიარაღებული აბაზგები, რომელნიც ამ გზის ზემოთ მთელი ნაპრალის გასწვრივ იდგნენ დარაზმულნი და დიდ გაჭირვებაში ჩავარდნენ, რადგან ვერ გარკვეულიყვნენ შექმნილ მდგომარეობაში, ვიდრე იოანემ დიდი ფიქრის შემდეგ არ გამოძებნა ერთი საშუალება ამ უბედურების წინააღმდეგ. ულიგაგე ნახევარი ჯარითურთ იქ დატოვა და თვითონ წაიყვანა დანარჩენები ხომალდებზე. მათ გასცურეს, მოუარეს, გაიარეს მთელი ადგილი ტრაქეისა და მოექცნენ მტრის ზურგში. მაშინ აღმართეს დროშები და გასწიეს მტრის წინააღმდეგ. აბაზგებმა რომ დაინახეს მტერი ორივე მხრიდან აწვებოდა, ვეღარ შეძლეს წინააღმდეგობის გაწევა, ვერც სიმწყობრე შეინარჩუნეს და არეულად დაიხიეს უკან დიდ მანძილზე; მეტოქის პანიკური გაქცევით ისარგებლეს რომაელებმა, დაედევნენ და ბევრი დახოცეს ანდა ტყვედ იგდეს. რომაელები სირბილით მიყვნენ გაქცეულთ და მიადგნენ ციხეს, რომლის კარი ღიად დახვდათ, რადაგან მცველებმა თავისიანთა შემოშვებისას დაკეტვა ვეღარ მოასწრეს. ასე აღმოჩნდნენ რომაელები ციხის კედლებს შიგნით, თუმცა ყველაზე დიდი გაჭირვება მათ ახლა ელოდათ. ციხეში სახლები ხშირ-ხშირი იყო და ერთიმეორეს დიდი მანძილით კი არ იყო დაშორებული, არამედ კედლის მსგავსად ყოველმხრივ შემოზღუდული, აბაზგები ზედ ავიდნენ და მთელი ძალღონით იცავდნენ თავს და დაუშინეს მტერს ზევიდან, როგორც გაჭირვებისა და შიშის გამო, ისე ბავშვისა და ცოლების შებრალებისა და აუტანელ მდგომარეობაში ჩავარდნის გამო; ბოლოს რომაელებს აზრად მოუვიდათ ამ სახლებისათვის ცეცხლი წაეკიდათ. მართლაც ყოველმხრივ ცეცხლი მოსდეს სახლებს და სრული გამარჯვებულნიც გამოვიდნენ ამ ბრძოლაში. აბაზგთა მთავარმა ოფსიტემ რამდენიმე კაცთან ერთად მოახერხა გაქცევა და გაემართა მეზობელ ჰუნებში და კავკასიის მთებში. ხოლო დანარჩენები ფერფლად იქცნენ გადამწვარ სახლებთან ერთად, ან მტრის ხელში ჩავარდნენ. რომაელებმა დაატყვევეს მთავართა ცოლები მთელი მათი შთამომავლობითურთ, ციხის გალავანი კი მიწასთან გაასწორეს და მთელი მიწა-წყალი უდაბნოდ აქციეს. ასე დაბოლოვდა აბაზგების განდგომა“.
ამიერიდან აბაზგიაში მეფობა საბოლოოდ გაუქმდა და ბიზანტიას უშუალოდ დაექვემდებარა. შესაბამისად მას ბიზანტიის დანიშნული არქონტები მართავდნენ ანოსის დინასტიიდან, რომელთაც ავგუსტები პატრიკოსებისა და მაგისტროსების ტიტულებს უძღვნიდნენ. ამ პერიოდიდან ეგრისსა და აბაზგიის შორის საზღვარი იწყებოდა კელასურის სათავეებიდან კედლის გასწვრივ, მაგრამ შემდეგ უხვევს სამხრეთ-დასავლეთით და მიყვება გუმისთას შესართავამდე. რაც შეეხება გუმისთა-კელასურს შორის მდებარე ზღვისპირა ზოლს, იგი ბიზანტიის კონტროლირებად სებასტოპოლისის დაქვემდებარებაში იყო.
აფსილების აჯანყება
პროკოპი განაგრძობს: „აფსილთა ტომები ძველითგანვე ლაზთა ქვეშევრდომები არიან. ამ ქვეყანაში არის ერთი ციხე, მეტად მტკიცე, ადგილობრივები მას წიბილეს უწოდებენ. ლაზთა შორის ერთმა წარჩინებულთაგანმა, სახელად ტერდეტმა, რომელსაც ე.წ. მაგისტროსის ძალაუფლება ეპყრა ამ ხალხში და რომელიც ლაზთა მეფე გუბაზთან წაჩხუბებული იყო და მასთან უკმაყოფილება ჰქონდა, ფარულად აღუთქვა სპარსელებს, რომ ამ ციხე გადასცემდა; ის კიდეც წამოუძღვა სპარსთა ჯარს და აფსილიაში გაემართა ამ საქმის შესასრულებლად. როდესაც ისინი ციხეს მიუახლოვდნენ, თვითონ მისი მხლებელი ლაზებითურთ დაწინაურდა და გალავნის შიგნით შევიდა, რადგან ამ ციხის მცველ რაზმს არ შეეძლო არ ნდობოდა ლაზთა მთავარს. და როდესაც სპარსთა ჯარი ციხესთან მივიდა, ტერდეტმა ის შეუშვა. ამიტომ სპარსელებს ეგონათ, რომ მათ არა მხოლოდ ლაზიკე, არამედ აფსილიაც თავის ხელში იგდეს. არც რომაელებს და არც ლაზებს არ შეეძლოთ დახმარება გაეწიათ აფსილებისათვის, ვინაიდან ისინი პეტრასთან ძალიან შევიწროებული იყვნენ სპარსთა ჯარის მიერ. იმ მცველი რაზმის უფროსს ცოლი ჰყავდა ტომით აფსილი, გარეგნობით მეტად მშვენიერი. სპარსთა სარდალი მყისვე სიყვარულით აიგზნა ამ ქალისადმი და ჯერ იწყო ცდა ნებით დაეთანხმებინა იგი, ხოლო შემდეგ, როდესაც ამ ქალთან ვერაფერს გახდა, გადაწყვიტა დაუყონებლივ ძალა ეხმარა მასზე. ამით მეტად აღშფოთებულმა ქალის ქმარმა ის და მასთან ერთად ციხეში შემოსულები ყველანი დახოცა ღამით და ციხე თვითონ იგდო ხელთ. აფსილები ამიტომ კოლხებს გადაუდგნენ და ამბობდნენ, რომ კოლხებმა არ ისურვეს დახმარება აღმოეჩინათ მათთვის, როდესაც ისინი სპარსელების მხრით განსაცდელში იყვნენ ჩაყენებული. მაგრამ გუბაზმა გაგზავნა მათ წინააღმდეგ ათასი რომაელი და იოანე თომას ძე, რომელიც ახლახან მოვიხსენიე: იმან თავი მოუქონა მათ და უბრძოლველად შეძლო დამორჩილება და ისინი კვლავ ლაზთა ქვეშევრდომები გახდნენ“.
როგორც თანამედროვე გამოკვლევებმა დაადასტურა ამ პერიოდში აფსილეთში მდგარმა სპარსელებმა ადგილობრივების დახმარებით აფხაზეთის ტერიტორიაზე ნაჩქარევად ააგეს 160 კმ-იანი სასაზღვრო კედელი, რომელიც კელასურის სათავეებიდან იწყებოდა, მის მარცხენა სანაპიროს მიუყვებოდა, მდინარის შუა წელიდან შემდეგ უხვევდა ჩრდილო-აღმოსავლეთისკენ და ფანავის ქედის (კოდორის ქედის ნაწილი) ძირის სამხრეთი მხრიდან გრძელდებოდა მდინარე ღალიძგის ხეობაში. კედელი ერთმანეთთან კოშკებით დაკავშირებული ცალკეული სასიმაგრო ნაგებობებია (კოშკების სისტემა, ზოგჯერ ცალ-ცალკე კოშკები და კედლები). ზღუდით გამაგრებულია მხოლოდ ვიწრო გადმოსასვლელები საკუთრივ აფხაზეთიდან, დალიდან და წებელდიდან. აღნიშნული ნაჩქარევად აგებული კედლით სპარსეთი იმედოვნებდა ბიზანტიისა და მათი მოკავშირე მთიელი აბაზგებისაგან თავის დაცვას. 11 საუკუნის შემდეგ ეს კედელი გააგრძელა და გააფართოვა ლევან II დაიდანმა, რათა ამ გზით მთიელი აფხაზების სამეგრელოში შემოსევები აღეკვეთა.
* * *
პროკოპი განაგრძობს: „ჯერ კიდევ 550 წელს იუსტინიანემ პეტრე პატრიკიოსი გაგზავნა ხოსროსთან საზავო მოლაპარაკებისათვის და კონსტანტინეპოლში ხოსროს ელჩად იეზდიგუსნა (იეზდი გუშნასპი) ჩამოვიდა თავისი ამალითურთ და იუსტინიანესთან მოლაპარაკება გამართა.
ამასობაში ბესას მთელი ჯარით პეტრასთვის ალყა ჰქონდა შემორტყმული. რომაელებმა გამოთხარეს კედელთან, იქ, სადაც დაგისთემაც წინათ თხრილი გააკეთა და გალავნის ის ნაწილი დაანგრია. როდესაც სპარსელებმა გადაწყვიტეს კედლის ამ დანგრეული ნაწილის კვლავ აგება, იმათ წინანდებურად კი არ ააგეს, არამედ შემდეგნაირად: დაცარიელებული ადგილი აავსეს ქვიშით, მის ზემოთ დაალაგეს მსხვილი ბოძები, რომლებიც ზედმიწევნით გააშალაშინეს და სრულიად სწორად დადგენილი შეკრეს დიდ სიფართეზე და, ამრიგად რომ გამოიყენეს ეს ბოძები ბალავერად ნაცვლად გალავნის საძირკვლისა, მათ ზემოთ ოსტატურად ააგეს შენობა. რომაელებმა ეს არ იცოდნენ და ეგონათ, რომ საძირკვლის ქვემოთ გაჰყავდათ თხრილი, და მთელი ადგილი რომ დააცარიელეს იმ ბოძების ქვევით, შეძლეს ძალიან შეერყიათ თითქმის მთელი ზღუდე, მისი ნაწილი კი ერთბაშად ძირს დაეცა, მაგრამ ისე, რომ დაცემული ნაწილი მეორე მხარეს მიაწვა, არც ქვათა წყობა შეირყა მის გამო, არამედ ის დაცარიელებულ ადგილში დაეცა მთლიანად და შეურევნელად ერთგვარად პირდაპირი დაშვებით, თითქოს მანქანის საშუალებითო, და დაჭირა თავისივე საკუთარი ადგილი, მართალია არა ისეთ სიმაღლეზე, როგორც წინათ, არამედ უფრო ნაკლებზე. მოხდა ისე, რომ როდესაც მთელი ადგილი ბოძების ქვეშ დაცარიელდა, ეს ბოძები მთელი მათზე აგებული შენობითურთ იქვე დაეშვა. ხოლო რომაელებისთვის კედელი შეუვალი შეიქმნა, ვინაიდან სპარსელთა დიდმა ბრბომ, – მერმეროესთან ერთად – იქ ხომ დიდძალი სპარსელობა მისულიყო, – წინანდელ ნაგებობას ბევრი მიაშენა და ძალიან მაღალი ზღუდე ააგო. რომაელებმა რომ დაინახეს ზღუდის შენძრეული ნაწილი კვლავ გაიმართა, ვერაფერი გააწყვეს და სასოწარკვეთილებას მიეცნენ, რადგან მათ არც გამოთხრა შეეძლოთ უკვე, ვინაიდან გვირაბი ეგრე ჩამოენგრიათ, და არც კედლის მანქანის გამოყენება, ვინაიდან დაქანებულ ფერდობზე მანქანის გამართვა შეუძლებელი იყო.
იუსტინიანემ საბირებს გაუგზავნა ერთი კაცის ხელით ფული, რათა დაექირავებინა. ამ კაცმა ვერ შეძლო თავისუფლად მისვლა კავკასიის მთებში, ვინაიდან გზაზე მტრები იყვნენ გაბატონებულნი და მოვიდა ბესასთან, რომელიც პეტრასთან იდგა. უკანასკნელმა მიუგზავნა საბირებს კაცი და სთხოვა მასთან მისულიყვნენ და მიეღოთ ფული; ბარბაროსებმაც გამოარჩიეს თავიანთ მთავრებს შორის სამი კაცი რამდენიმე მხლებლითურთ და პირდაპირ ლაზიკეში გამოგზავნეს. ესენი, რომ მოვიდნენ ზღუდის ბრძოლაში ჩაებნენ. როდესაც ამათ დაინახეს რომაელთა გაჭირვებული მდგომარეობა, შექმნეს ახალი ტიპის საბრძოლო მანქანა. ამ მანქანაში ისინი ბოძებს კი არ სდებდნენ, სწორად ან მრუდედ, არამედ ერთმანეთთან გადაბმულ მსხვილ ჯოხებს და ბოძების ნაცვლად ყველგან ამათ მოაწყობდნენ, მთელ მანქანასაც ტყავით დაფარავდნენ და ამნაირად მალავდნენ ზღუდის მანქანას: მხოლოდ ერთ ბოძს ჩამოჰკიდებდნენ მანქანის შუაში ფომფლე ჯაჭვებით და ბოძის ბოლო, გაწვეტიანებული და რკინით მოჭედილი, ხშირ-ხშირად უშენდა ზღუდეს, ვითარცა ისრის წვერი. იმდენად მსუბუქი გამოჰყავდათ მათი მანქანა, რომ უკვე კი აღარ იყო საჭირო იქაურ კაცებს ეთრიათ და ეზიდათ ის, არამედ 40 კაცი, რომლეთაც უნდა აეწიათ ბოძი და ესროლათ ზღუდის წინააღმდეგ, მანქანის შიგნით რომ იმყოფებოდნენ და ტყავით იყვნენ დაფარულნი, სრულიად შეუწუხებლად წაიღებდნენ ზღუდის მანქანას მხრებზე. ამ სამმა ბარბაროსმა გააკეთა ასეთი მანქანები, ბოძები რკინითურთ იმ ზღუდის მანქანებს გამოაცალეს, რომლებიც რომაელებს ჰქონდათ უკვე დამზადებული და კედელთან მითრევა კი არ შეეძლოთ: თითოეული ასეთი მანქანა ჩაიბარა სულ ცოტა ორმოცმა რომაელმა ჯარისკაცმა, საგანგებოდ არჩეულმა, რომლებმაც ის ზღუდესთან ახლოს მიიტანეს. თითოეული მანქანის ორივე მხარეს იდგნენ სხვა მეომრები, რომელთაც აბჯარი ჰქონდათ ასხმული, თავი ჩაფხუტით დაფარული და ეჭირათ შუბები, რომელთა ბოლოები ანკესისებურ რკინებს ეყრდნობა; ეს კი იმის გულისთვის ჰქონდათ დამზადებული რომ, როდესაც მანქანის სროლა კედელზე ქვათა წყობას შეარყევდა, ამ შუბების საშუალებით შესძლებოდათ მათ შერყეული ქვების განთავისუფლება და ამოძრობა. ასე მოჰკიდეს ხელი საქმეს რომაელებმა და კედელიც ხშირი დარტყმისგან ინძრეოდა; მანქანათა ორსავე მხარეს მდგომნი კი ანკესისებური შუბებით აძრობდნენ ქვებს შენობის წყობიდან და სრულიად მოსალოდნელი იყო, რომ ქალაქი მალევე აღებული იქნებოდა. სპარსელებმა საპასუხოდ ზღუდის ზემოთ დაადგეს კოშკი, აავსეს საუკეთესო მებრძოლებით, რომლებიც შეჭურვილი იყვნენ რკინის ლურსმნებით და აბჯრით თავზე და დანარჩენ სხეულზეც. მათ აავსეს ქოთნები გოგირდით, ასფალტით და ნავთით, მოუკიდეს მათ ცეცხლი და ესროდნენ ზღუდის მანქანებს, რომლებიც თითქმის ყველა გადაიწვა. მანქანებთან მდგომნი განუწყვეტლად იგერიებდნენ ნასროლს შუბების საშუალებით, ასუფთავებდნენ და უმალ მიწაზე გადმოყრიდნენ ყველაფერს რაც მანქანაში ცვიოდა. თუმცა მათ დიდხანს ვერ გაუძლეს ამ საქმეს, რადგან ცეცხლი რასაც მოედებოდა, მაშინვე წაეკიდებოდა ხოლმე.
მაშინ 70 წელს გადაცილებული ბესა თვით აღიჭურვა და გაუძღვა ჯარს, ზღუდის დაცემულ ნაწილს მრავალი კიბე მიადგეს, რომელზეც პირველი თავად სარდალი აძვრა და ამით ყველა აღაფრთოვანა. გაჩაღდა სასტიკი ბრძოლა, რომელშიც 2300 სპარსელი და 6000-მდე რომაელი მონაწილეობდა. ამათგან ორივე მხრიდან თითქმის ყველა დაიჭრა, მხოლოდ მცირეოდენი დარჩა სხეულით უვნებელი. მიუხედავად სასტიკი წინააღმდეგობისა და დიდი მსხვერპლისა რომაელები კიბეებზე იერიშს არ ეშვებოდნენ. ბესაც კი ჩამოაგდეს, მაგრამ შუბოსნები გადაეფარნენ ფარებით, ბრძოლის ველიდან გაიყვანეს და როდესაც მოსულიერდა ისევ კიბეზე გაუძღვა ჯარს. მაშინ სპარსელებმა ვერაგობას მიმართეს, ბესას დრო თხოვეს რათა ბარგი შეეგროვებინათ და ქალაქი ჩაებარებინათ, ამასობაში კი კედლები გაამაგრეს. გაბრაზებულმა ბესამ უფრო სასტიკი იერიში წამოიწყო, რის შემდეგაც ზღუდე სხვა ადგილასაც ჩამოინგრა, სადაც წინათ რომაელებმა საძირკველი გამოთხარეს. მაშინ აქ მოწინააღდეგეთა დიდმა რაოდენობამ მოიყარა თავი. რომაელები, რომლებიც მტერს ბევრად სჭარბობდნენ, ორად გაყოფილი უტევდნენ სპარსელებს, თუმცა უკანასკნელნი დიდი გაჭირვებით ახერხებდნენ მათ შეკავებას. იოანე გუზემ დაანება თავი იქაურ შეხლა-შემოხლას, რამდენიმე არმენიელითურთ გაემართა იმ ციცაბო ადგილისკენ, სადაც ყველას აზრით ქალაქი დაუძლეველი უნდა ყოფილიყო, და იქ მყოფი მოდარაჯენი დაამარცხა. ციხის კედელზე რომ ავიდა, შუბით მოკლა იქ მცველი სპარსელთაგანი, რომელიც ყველაზე უფრო მამაცი მეომარი ჩანდა. აი, ამგვარად გახდა შესაძლებელი რომაელების შესვლა ციხეში.
იმ სპარსელებმა, რომლებიც ხის კოშკში იდგნენ, აუარებელი ცეცხლისმტე ქოთანი აანთეს, რათა მოჭარბებული სროლით მათ შეძლებოდათ მანქანებისა და მათი მმართველების გადაწვა, მცველები კი მოკლებული ყოფილიყვნენ საშუალებას ყველა ნასროლი მოეგერიებინათ შუბების საშუალებით. მაგრამ უცებ მოწინააღმდეგე მხრიდან სამხრეთის საშინელი ქარი დიდი ხმაურით ეკვეთა მათ და კოშკის ერთი ფიცარი გადაწვა. სპარსელები პანიკამ მოიცვა და დაბნეულებმა ვერაფერი მოიმოქმედეს, რის შემდეგაც ალი მთელს კოშკს მოედო და იქ მყოფი სპარსელები გადაწვა. ასე დაიწვნენ ისინი ყველანი და ზოგნი ზღუდის შიგნით და ზოგნი მის გარეთ, სადაც მანქანები და მათი მმართველი რომაელები იდგნენ; დანარჩენი რომაელებიც, რომლებიც ზღუდის ჩამონგრეულ ნაწილთან იბრძოდნენ და რომლებსაც ილაჯწართმეული მოწინააღმდეგეები დანებდნენ, ზღუდის შიგნით შევიდნენ და პეტრაც საბოლოოდ იქნა აღებული. 500-მდე სპარსელი აკროპოლისზე ასულიყო და იქ იყვნენ მშვიდად გამაგრებულნი, დანარჩენი კი ვინც გადარჩა 730-მდე კაცი რომაელებმა დაატყვევეს. ამათგან მხოლოდ 18 იყო საღი, დანარჩენები კი დაჭრილები აღმოჩნდნენ. რომაელთაგანაც ბევრი დაღუპნენ, მათ შორის გმირი იოანე თომას ძე გუზი.
მეორე დღეს რომაელებმა აკროპოლისს ალყა შემოარტყეს და დანებების სანაცვლოდ უვნებლობის პირობა მისცეს. სპარსელებმა იუარეს, რადგან აპირებდნენ გმირულად დაღუპულიყვნენ. ბესამ კვლავ გაგზავნა რომაელი ჯარისკაცი ალყაშემოტყმულთა დანებების მისაღწევად, მაგრამ იმათ ყურები დაიცვეს და არ მოუსმინეს. მაშინ რომაელებმა აკროპოლისი ცეცხლში გახვიეს იქნებ ასე მაინც დანებდნენო, თუმცა სპარსელები ვაჟკაცურად ჩაინთქნენ ცეცხლში. რომაელებს აკროპოლისში ლამის 5 წლის მარაგი პური და ხორცი დახვდათ სხვა სურსათთან ერთად. მიაგნეს აგრეთვე საიდუმლო არხების სისტემას, რომლითაც წყლით მარაგდებოდნენ. ის კი ასე შეიქმნა. როდესაც ხოსრომ პეტრა აიღო, ხვდებოდა, რომ მტერი გარემოცვის დროს პირველ რიგში წყალსადენს გადაჭრიდა, ამიტომ ქალაქში შემომავალი წყალი 3 ნაწილად გაჰყო, ღრმა თხრილი ამოიღო და ჩააშენა 3 მილი: ერთი ქვემოთ, თხრილის ძირში, რომელიც ნეხვითა და ქვებით დაფარა შუა თხრილამდე; შემდეგ დაადვა მეორე მილი და დაფარა და ბოლოს ზემოდან ყველას დასანახად გაიყვანა მესამე მილი. ასე რომ რომაელებმა თავიდან პირველი მილი დაკეტეს. დიდი ხნის ალყის შემდეგ ტყვედჩავარდნილი სპარსელებისგან შეიტყვეს მეორე მილის შესახებ და კვლავ შეცდომით ჩათვალეს რომ ქალაქი უწყლოდ დატოვეს. მესამე მილი მხოლოდ პეტრას აღების შემდეგ იპოვეს.
ტყვეები ბესამ უმალ იუსტინიანეს გაუგზავნა, პეტრას ზღუდე მიწასთან გაასწორა, რომ მტერს კვლავ არ დაეჭირა. იუსტინიანემ ძალიან შეუგო მამაცობა და გონიერი ნაბიჯი – პეტრას კედლის დანგრევა.
ამასობაში მერმეროე, რომელიც დიდხანს უფრთხოდა პეტრას საშველად წამოსვლას, გაზაფხულისთანავე მაინც დაიძრა, თუმცა ყველაფერი გაიგო და გზა შეიცვალა, დაიჭირა იბერიიდან კოლხიდაში გადასასვლელი ადგილები, სადაც ფასისის გადასვლა შეიძლებოდა ფეხით, გადალახა ეს მდინარე, გადალახა აგრეთვე მეორე მდინარე რეონი (რიონი – სათავიდან ვარციხემდე) არასანაოსნო ადგილზე და ფასისის მარჯვენა მხარეს აღმოჩნდა. წაიყვანა ჯარის ერთი ნაწილი ერთი ქალაქის არქეოპოლისის წინააღმდეგ, რომელიც არის მთავარი და უდიდესი ლაზების ქვეყანაში. ზოგიერთების გამოკლებით ყველანი ცხენოსნები იყვნენ და მათ 8 სპილო მიჰყვებოდა თან: მათ ზურგზე იდგნენ ხოლმე სპარსელები და იქიდან, როგორც კოშკიდან, უშენდნენ მტერს თავში. ასე რომ მართლაც გაუკვირდებოდა კაცს ომების დროს გამოაშკარავებული ამტანობა და მოხერხებულობა სპარსელებისა, რომლებსაც იბერიიდან კოლხიდაში მიმავალი გზა, რომელიც ყველგან დაქანებული ნაპრალებითა და დაბუჩქებული ძნელსავალი ადგილებით იყო დასერილი და ისე დაფარული უღრანი ტყეებით, რომ მსუბუქად დატვირთულ კაცსაც კი გაუჭირდებოდა წინათ იქ გასვლა, ისე გაესწორებინათ, რომ არა თუ მთელმა მათმა ცხენოსანმა ჯარმა გაიარა იქ დაუბრკოლებლად, არამედ სპილოებიც გაატარეს რამდენიც სურდათ და ისე ლაშქრეს. იქ მათთან მოვიდნენ საბირებიც 12000 კაცი. მაგრამ მერმეროეს შეეშინდა, ვაი თუ ამ ბარბაროსებმა ასე მრავალრიცხოვანი რომ არიან რომელიმე ჩემი ბრძანება არ მიიღონ და საზარელი რამ ჩაიდინონ სპარსელთა ჯარშიო, და მხოლოდ 4000 კაცი დაიტოვა და დანარჩენი დიდძალი ფულით დასაჩუქრების შემდეგ გაისტუმრა სამშობლოში. რომაელებს აქ 12000 კაცი ჰყავდათ, რომელთაგან 3000 არქეოპოლისს იცავდა გამოცდილი სარდლების ოდონაქესა და ბაბას სარდლობით; ხოლო დანარჩენები მდინარე ფასისის შესართავთან დაბანაკებულიყვნენ იმ ანგარიშით, რომ, თუ სადმე მტრის ჯარი იერიშს მოიტანდა, ისინი იქიდან წარმომართულიყვნენ საშველად მთელი თავისი ჯარით. ამათ მეთაურობდნენ ვენილე და ულიგაგე; მათთან იყო შეერთებული პერსარმენიელი ვარაზი, რომელიც ახლახანს მოსულიყო იტალიიდან და მას თან ახლდა 800 ჭანი. რაც შეეხება ბესას, როგორც კი მან პეტრა აიღო, მეტი აღარ ისურვა ბრძოლა და პონტოელებსა და არმენიელებში გაემართა და ცდილობდა რაც შეიძლება მეტი შემოსავალი აეღო აქაური მიწა-წყლიდან: ამ გაუმაძღრობით რომაელთა საქმეები კვლავ გააფუჭა. ის რომ მაშინვე, როდესაც გაიმარჯვა ლაზებისა და იბერიის საზღვრებზე მისულიყო და დაეცვა იქაური ძნელსავალი ადგილები, სპარსელთა ჯარი ლაზიკეში ვეღარ შემოვიდოდა. ამის ნაცვლად კი სტრატეგოსმა დაუდევრობა გამოიჩინა ამ საქმისადმი და თითქმის საკუთარი ხელით ჩააბარა მტერს ლაზიკე და ნაკლებად იფიქრა მეფის რისხვაზე. იუსტინიანე ავგუსტი, ჩვეულებრივ თავის სარდლებს ბევრ შეცდომებს აპატიებს ხოლმე და ამიტომაც არის, რომ ისინი ხშირად როგორც კერძო ისე სახელმწიფო საქმეში უკანონობას სჩადიან.
ლაზთა ორი ციხეა იბერიის საზღვართან, სკანდა და სარაპანისი: ისინი მდებარეობენ მკაცრსა და ძნელსავალ ადგილებში და ძნელად თუ მიუდგება იმათ კაცი. ამ ციხეებს ლაზები ძველად გაჭირვებით იცავდნენ, რათა იქ საზრდო სრულიად არაფერი მოდის და ადამიანებს ზურგით უხდებოდათ იქ სურსათის მიტანა. იუსტინიანემ ამ ომის დასაწყისში გააძევა ლაზები იქიდან და რომაელ ჯარისკაცთა რაზმი ჩააყენა, მაგრამ ესენი ცოტა ხნის შემდეგ იძულებული იყვნენ სურსათის ნაკლებობის გამო ციხეები დაეტოვებინათ, რადგან ვერ აიტანეს ფეტვით საზრდოობა დიდი ხნის განმავლობაში: კოლხები ხომ ამით იკვებებოდნენ, რომაელებისთვის კი ეს უჩვეულო იყო; ლაზებმა კი შორი გზიდან ყველა ამ სურსათის მოტანას უკვე ვეღარ გაუძლეს. შემდეგ სპარსელებმა დაიკავეს და უვადო ზავის დროს ბოლონისა და ფარანგიონში გაცვალეს. ლაზებმა თავის მხრით, ეს ციხეები მიწასთან გაასწორეს, რათა სპარსელებს ისინი მათ წინააღმდეგ არ გამოეყენებინათ საყრდენ სიმაგრეებად. ერთი მათგანი, რომაელსაც სკანდას უწოდებენ, სპარსელებმა კვლავ აღადგინეს და იქ ჩადგნენ, და მერმეროემაც წინ წამოიყვანა ჯარი.
დაბლობში ერთი ქალაქი იყო, სახელად როდოპოლისი5, რომელიც ყველაზე უწინარეს ხვდებოდა გზაზე იბერიიდან კოლხიდაში შემოსულთ; ადვილმისადგომი იყო და იერიშის მიტანაც ადვილი იყო. ამიტომ ლაზებმა ის ამას წინათ მიწასთან გაასწორეს, რადგან ეშინოდათ სპარსელთა შემოსევისა. სპარსელებმა ეს რომ გაიგეს, მაშინვე არქეოპოლისისაკენ გაემართნენ. მერმეროემ რომ შეიტყო, მოწინააღმდეგენი მდინარე ფასისის შესართავთან დაბანაკებულანო, გაემართა მათ წინააღმდეგ. ის უმჯობესად თვლიდა ჯერ ესენი გაენადგურებინა და ისე შემოერტყა ალყა არქეოპოლისისათვის, რათა ისინი ზურგში არ მოქცეულიყვნენ და სპარსელთა ჯარისთვის ზიანი არ მიეყენებინათ. არქეოპოლისის ზღუდეს რომ მიუახლოვდა, გამაღიაზიანებელი დაცინვით მიესალმა იქ მყოფ რომაელებს და რაღაც ყმაწვილური თავხედობით გადაჰკრა, მალე მოგიბრუნდებით თქვენო; მინდა ჯერ დანარჩენ რომაელებს მივესალმო, რომელნიც მდინარე ფასისის მახლობლად დაბანაკებულანო, უთხრა მათ. მათაც უპასუხეს, წადი სადაც გინდაო, მაგრამ დაბეჯითებით უმტკიცებდნენ: თუკი იქაურ რომაელებს შეეყრები, ვერასოდეს ჩვენთან ვეღარ დაბრუნდებიო. როდესაც რომაელთა ჯარის მთავრებმა ეს გაიგეს ძალიან შეეშინდათ და, რადგან მათი აზრით ისინი იმდენად ჩამორჩებოდნენ მტერს, რომ შემომტევთა ძალას ვერ გაუმკლავდებოდნენ, ჩასხდნენ გამზადებულ ნავებში და ყველანი მდინარე ფასისის მეორე მხარეს გადავიდნენ; იმ სურსათიდან, რომელიც თან ჰქონდათ, ნავებში ჩაალაგეს, იმდენი, რამდენის გადატანას შეძლებდნენ, ხოლო დანარჩენი მდინარეში გადაყარეს, რათა მტერს იმით არ მოელხინა. ცოტა ხნის შემდეგ მერმეროეც მივიდა იქ მთელი თავისი ჯარით და სრულიად დაცარიელებული რომ დაინახა მტრის ბანაკი, ეწყინა და მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდა. მან გადაწვა რომაელთა სადგომები და ბრაზიზგან გულგასივებული მაშინვე გაბრუნდა და არქეოპოლისის წინააღმდეგ წაიყვანა ჯარი.
არქეოპოლისი მდებარეობს ერთ მეტად გრძელ სერზე და მას ჩამოუდის მდინარე, რომელიც ქალაქის ზემოთ აღმართული მთებიდან ჩამოდის. ერთი კარი აქვს ქვემოთ, სერის ძირისაკენ რომ გადის; ის, მართალია მიუწვდომელი არაა, მაგრამ მისკენ რომ ადიხარ დაბლობის მხრით, ის ადგილი სწორი არ არის. მეორე კარი კი ციცაბო ადგილას გადის და ის ძალიან ძნელი მისასვლელია: ამ კარის წინ ადგილი ბუჩქნარია კარგა დიდ მანძილზე. რადგან იქაურ მცხოვრებლებს სხვა წყალი არსაიდან აქვთ, ქალაქის ამშენებლებს ორი კედელი აუგიათ იქ სერიდან მდინარემდე, რათა მათ თავისუფლად შესძლებოდათ მდინარის წყლის ამოტანა.
რადგან მერმეროე მოწადინებული იყო და ცდილობდა მთელი თავისი ძალით ჰკვეთოდა აქ ზღუდეს შემდეგნაირად მოიქცა. პირველ ყოვლისა საბირებს უბრძანა გაეკეთებინათ კრიოს მანქანები მრავლად, და ისეთები, რომელთა ტარებასაც შეძლებდნენ ჯარისკაცები მხრებზე, რადგან ჩვეულებრივი მანქანების მოტანას ვერავითარ შემთხვევაში ვერ შეძლებდა ის არქეოპოლისის ზღუდესთან, რომელიც მთის ძირში მდებარეობდა: მას კი სმენოდა, რაც რომაელთა მოკავშირე საბირებს მოემოქმედათ პეტრას ზღუდესთან ცოტა ხნის წინათ, მისდია გამომგონებელთა კვალს და სურდა ეს გამოცდილება გამოეყენებინა. მათაც ბრძანება შეასრულეს, უმალვე ააგეს უამრავი კრიო იმნაირადვე, როგორც – ზემოთქმულისა არ იყოს – ამის წინ აუგეს საბირებმა რომაელებს. შემდეგ ის გზავნის ე.წ. დოლომიტებს ქალაქის დაქანებული ადგილებისკენ და ავალებს მათ მთელი თავიანთი ძალით შეავიწროვონ იქ მყოფი მოწინააღმდეგეები. ეს დოლომიტები ბარბაროსები არიან და სპარსეთის შიდა ადგილებში ცხოვრობენ (ფარსსა და მესოპოტამიას შორის), მაგრამ არასდროს ყოფილან სპარსთა მეფის ქვეშევრდომნი. ისინი ციცაბო და სრულიად მიუვალ მთებში დაფუძნებულან და ძველითგანვე ვიდრე დღევანდელ დღემდე თვითთავადობა შეუნარჩუნებიათ: ხოლო როგორც დაქირავებული ჯარისკაცები, ისინი მუდამ ლაშქრობდნენ სპარსელებთან ერთად მათი მტრების წინააღმდეგ. ისინი ყველა ქვეითად იბრძვიან, თითოეული მათგანი ატარებს მახვილსა და ფარს და ხელში სამი ხელშუბი უჭირავს. ისინი მარდად ხტიან როგორც კლდეებსა და მთის მწვერვალებზე, ისე ტრიალ მინდორზე. ამიტომაც მერმეროემაც აქ უბრძანა მათ იერიშის მიტანა, თვითონ კი მთელი დანარჩენით წარუძღვა კრიოს მანქანებსა და სპილოებს და ქვემო კარისკენ გაემართა. სპარსელებმა საბირებთან ერთად ხშირ-ხშირად დაუშინეს კედელს და ისრებით მტვერი აადინეს იქაურობას, ისე რომ ცოტაღა აკლდათ კინაღამ აიძულეს იქ მყოფი რომაელები დაეტოვებინათ კოშკები, ხოლო დოლომიტებმა კლდეებიდან შუბაკები (მოკლე შუბი) დაუშინეს ზღუდის შიგნით და კიდევ უფრო მეტი ზარალი მიაყენეს პირდაპირ მყოფ მტერს. რომაელთა საქმეები ყველგან გაფუჭდა და საფრთხეში ჩავარდა: ისინი უკიდურეს გაჭირვებაში აღმოჩნდნენ.
მაშინ ოდონაქემ და ბაბამ სივაჟკაცე გამოიჩინეს, რამდენიმე ჯარისკაცი დაიბარეს და დაავალეს მათ კბილანებიდან მოეგერიებინათ მოიერიშენი, ხოლო დანარჩენი ჯარისკაცები შეკრიბეს და მიმართეს მათ მოკლე მოწოდებით, რის შემდეგაც გააღეს კარები და სირბილით გაიყვანეს გარეთ ჯარის უდიდესი ნაწილი, მხოლოდ რამდენიმე ჯარისკაცი დატოვეთ შიგნით.
წინა დღის ერთი ლაზი წარჩინებული, რომელიც არქეოპოლისში ცხოვრობდა მოღალატურად შეუთანხმდა მერმეროეს რომ ის თავის სამშობლოს გასცემდა. მერმეროემ დაავალა მას შემდეგი: როდესაც ისინი იერიშს მიიტანდნენ კედელზე, ჩუმად წაეკიდა ცეცხლი სადგომებისთვის, სადაც პური და სხვა სურსათი იყო მოთავსებული. ეს დავალება მისცა მას, რადგან ფიქრობდა, რომ ორში ერთი მოხდებოდა: რომაელები ან ამ ცეცხლს მოუვლიდნენ და ამაში გართულნი შესაძლებლობას მისცემდნენ სპარსელებს ასულიყვნენ ზღუდეზე, ან მოისურვებდნენ სპარსელების მოგერიებას და ამ სადგომებს უყურადღებოდ დატოვებდნენ. ასეთნაირად რომ პური და დანარჩენი სურსათიც დაიწვებოდა, სპარსელები მოკლე ხანში ადვილად შეძლებდნენ ალყის შემორტყმით არქეოპოლისის აღებას. ისიც შეპირდა, რომ ამ დავალებას სისრულეში მოიყვანდა: როდესაც დაინახა, რომ შეტევა გაჩაღდა, ჩუმად წაუკიდა ცეცხლი იმ შენობებს. რომაელებმა რომ დაინახეს უცებ ავარდნილი ალი, ციხეში დატოვებულმა რამდენიმე ჯარისკაცმა იქ მიაშურა და დიდი წვალებით ჩააქრო ცეცხლი, რომელსაც ნაწილობრივ გაენადგურებინა სურსათი. ამ დროს, გარეთ გაჭრილი რომაელები მოულოდნელად დაეცნენ თავს სპარსელებს, რომლებმაც დაბნეულობისგან ვერაფერი გააკეთეს. ისინი შორი-შორს იდგნენ ერთმანეთისგან უმწყობროდ. ზოგიერთებს კრიოს მანქანები ეჭირათ მხრებზე და უიარაღოდ იყვნენ; დანარჩენებს კიდევ დაჭიმული მშვილდები ეჭირათ ხელში და ზედ წამომდგარ მტერს ვერავითარი ხერხით ვერ მოიგერიებდნენ. ასე ცელავდნენ რომაელები და ჟლეტდნენ სპარსელლთა მოწინავეებს მარჯვნივ და მარცხნივ. ამ დროს ერთი დაჭრილი სპილო განრისხდა, მასზე მჯდომნი ჩამოყარა, სხვები კი დაქსაქსა. ყველაფერი აღნიშნულის გამო ბარბაროსებმა იწყეს არეულად უკან დახევა, რომაელები კი მედგრად დაედევნენ და კლავდნენ ვისაც მოიხელთებდნენ.
როდესაც სპარსელთა უკანმდგომებმა დაინახეს წინა წყებების არევ-დარევა, ვერ მიხვდნენ რა მოხდა და უწესრიგოდ იწყეს უკან დახევა. მაღლობზე მდგარმა დოლომიტებმა ყველაფერი დაინახეს და შეშინებულებმა სამარცხვინოდ იწყეს გაქცევა. ბარბაროსთაგან 4000 დაიღუპა აქ, მათ შორის 3 სარდალი იყო; რომაელებმა ხელთ იგდეს სპარსელთა 4 დროშა, რომლებიც მაშინვე გაგზავნეს ბიზანტიონში. გარდა ამისა სპარსელებმა დაკარგეს 20000-მდე ცხენი, ოღონდ არა ბრძოლისგან, არამედ შორი მგზავრობით გადაღლილობისგან, შიმშილითა და დაავადებებისგან.
დამარცხებულმა მერმეროემ მთელი ჯარით მოხირისისკენ (ანუ შიდა ეგრისისკენ) დაიხია, რომელიც ერთი დღის სავალ გზაზეა არქეოპოლისიდან დაშორებული და შეიცავს მრავალ მჭიდროდ დასახლებულ სოფელს. კოლხიდის მიწა-წყალზე ის საუკეთესო მხარეს წარმოადგენს: ღვინოც კარგი იცის და სხვა ნაყოფიც იქ კარგად ხარობს, თუმცა ლაზიკის სხვა ადგილებზე არ შეიძლება იგივე ითქვას. ამ მხარეს ჩამოუდის ერთი მდინარე, სახელად რეონი; მის სანაპიროებთან ძველადვე კოლხებს აუგიათ ციხე, რომელიც შემდეგ ხანებში მათ მეტწილად მიწასთან გაუსწორებიათ, რადგან ის მეტად დაბალ ვაკეზე მდებარეობდა და მათი აზრით ადვილი მისასვლელი იყო. მაშინ ამ ციხეს კოტაიონს უწოდებდნენ ელინური ენით, ამჟამად კი მას ლაზები ქუთათისს ეძახიან: ბერძნული ენის უცოდინარობით მოსდით, რომ ამ სახელწოდების ნამდვილი სახე შერყვნეს. ასე აქვს ეს მოთხრობილი არიანეს. სხვები კი ამბობენ, ძველ დროში ამ ადგილას ქალაქი იყო და კვიტაიონი ეწოდებოდაო; აქაური იყო აეტი, რის გამოც პოეტები მას კვიტაიელს ეძახდნენ, კოლხიდის ქვეყანას კი – კვიტატიდსო. მერმეროემ განიზრახა ეს ციხე აღედგინა, მაგრამ, ვინაიდან ამისათვის არაფერი ჰქონდა მომზადებული და ამასთანავე (551 წლის) ზამთარიც დადგა, სასწრაფოდ შეაკეთა ხის მასალით ციხის ის ადგილები, რომლებიც დანგრეული იყო, და იქ დაისადგურა. ქუთათისის მახლობლად კი არის ერთი მეტად მაგარი ციხე, სახელად უქიმერიონი6 (იგი ქუთაისიდან სკვიმნია-სვანეთისაკენ ერთი ძირითად გზას ჰკეტავდა); აქ ჰყავდათ ლაზებს კარგი მცველი რაზმი. ამ ციხის დაცვაში მონაწილეობას ღებულობდა რამდენიმე რომაელი ჯარისკაციც – აი, აქ დაბანაკდა მერმეროე მთელი თავისი ჯარით, კოლხიდის საუკეთესო ნაწილი მას ეპყრა და მოწინააღმდეგეებს დაბრკოლებას უქმნიდა, რომ უქიმერიონის ციხეში სურსათი მიეწოდებინათ, ან სუანიასა და ე.წ. სკვიმნიაში ევლოთ, თუმცა ეს ქვეყანა მათი ქვეშევრდომი იყო. ვინაიდან მოწინააღმდეგე რომ მოხირისში იჯდა, ლაზებსა და რომაელებს ამ ქვეყნისაკენ გზა მოჭრილი აღმოაჩნდათ.
550 წელს დაწყებული სპარსეთ-ბიზანტიის საზავო მოლაპარაკება 552 წლის დასაწყისში გადამწყვეტ ფაზაში შევიდა. შეთანხმების მიხედვით უნდა დადებულიყო 5 წლიანი ზავი, რომლის მიხედვით იუსტინიანემ სპარსეთს გაუგზავნიდა 20 კენდინარ ოქროს (წელიწადში 4 კენდინარის გადახდით), ხოლო წინა 5 წლიანი ზავის ვადის გასვლის შემდეგ გასული 18 თვის კიდევ 6 კენდინარ ოქროს. ამას გარდა ბიზანტიელები არმენიაში ომის დროს ტყვედ ჩავარდნილ ხოსროს მეგობარ სარდალ ბერსაბუსს გაათავისუფლებდნენ. სამაგიეროდ სპარსეთის ელჩი ისდიგუსნა დაპირდა იუსტინიანეს, რომ დაითანხმებდა ხოსროს გაეყვანა ჯარი ლაზიკიდან.
ამ დროს ერთი ლაზი წარჩინებული, სახელად თეოფობი მერმეროეს დაუკავშირდა და შეჰპირდა უქიმერიონის ციხეს ხელში ჩაგიგდებო. სამაგიეროდ მერმეროე პირდებოდა ხოსრო მეფის საუკეთესო მეგობარი გახდები და ძალიან დაწინაურდები სიმდიდრითა და ძალაუფლებითო. ამით გათამამებული თეოფობი ენერგიულად შეუდგა ჩანაფიქრის განხორციელებას. მაშინ ხომ რომაელებსა და ლაზებს შორის არავითარი მიმოსვლა არ იყო: სპარსელები ყველგან სრულიად თავისუფლად მიდი-მოდიოდნენ ამ ადგილებში, და ამიტომ რომაელთა და ლაზთაგან ერთნი მდინარე ფასისის სანაპიროებზე დამალულიყვნენ, ხოლო სხვებს არქეოპოლისი ან სხვა რომელიმე იქაური სიმაგრე დაეჭირათ და იქ შეეფარებინათ თავი; თვით გუბაზიც, ლაზთა მეფე, მშვიდად ჩამომჯდარიყო მთის ქვერებზე. ამით აიხსნება რომ თეოფობიმ სრულიად ადვილად შესძლო მერმეროესათვის მიცემული დაპირება შეესრულებინა. ციხეში რომ იყო, უთხრა ლაზებსა და რომაელებს, რომლებიც იქაურ მცველ რაზმებს შეადგენდნენ, რომ რომაელთა მთელი ჯარი დაიღუპა, ხოლო გუბაზ მეფესა და მასთან მყოფ ყველა ლაზებს საქმეები ცუდად წაუვიდათ, მთელი კოლხიდა კი სპარსელების ხელშია და არც რამე იმედია, რომ რომაელები ან გუბაზი ამ ქვეყანაში ძალაუფლებას დაიბრუნებდნენ ოდესმე. ეს წინათ მოახერხა მერმეროემ მარტო: თან მოიყვანა 70000-ზე მეტი მებრძოლი სპარსელი და უამრავი ბარბაროსი საბირები; ახლა კი ხოსრო მეფე მოსულა აქ მოულოდნელად ურიცხვი ჯარით და მათთან შეერთებულა და ამიერიდან ამ ჯარს თვით კოლხების მთელი ქვეყანა არ ეყოფაო. ასეთი ტყუილები უთხრა თეოფობიმ და დიდ შიშსა და გასაჭირში ჩააგდო იქაური მცველები. ისინიც მას ემუდარებოდნენ და ავედრებდნენ საკუთარ ღმერთს, რომ რამდენადაც ძალა შესწევდა მოეგვარებინა მათი აწინდელი მდგომარეობა. ისიც შეჰპირდა, რომ ხოსროსაგან მოიტანდა მათი ხელშეუხებლობის პირობას, თუკი ისინი სპარსელებს დაანებებდნენ ამ ციხეს. იმ კაცებმა რომ ეს მოიწონეს, მაშინვე გამობრუნდა იქიდან, ეახლა მერმეროეს და ყველაფერი უამბო. მერმეროემ გამოარჩია სპარსელთაგან უწარჩინებულესი კაცები და გააყოლა მას უქიმერიონში, რომ იქაური მცველებისათვის გადაეცათ რწმუნება მათი ქონებისა და სიცოცხლის ხელშეუხებლობის შესახებ და ამ ციხეს კი დაპატრონებოდნენ. ასე ჩაიგდეს ხელში სპარსელებმა უქიმერიონის ციხე და მტკიცედ დაეპატრონენ ლაზიკეს. მათ ხელში აღმოჩნდა აგრეთვე სკვიმნია და სუანიაც, და ამრიგად მოხირისიდან იბერიამდე მთელი მიწა-წყალი გამოეცალათ ხელიდან რომაელებსა და ლაზთა მეფეს. მტრის მოგერიება არ შეეძლოთ არც რომაელებსა და არც ლაზებს, რადგან ისინი ვერ ბედავდნენ ვერც მთებიდან ან სიმაგრეებიდან ჩამოსვლას და ვერც რამენაირად მტერთან შებმას.
რადგან უკვე ზამთრის ჟამი იყო დამდგარი, მერმეროემ ხის კედელი ააგო კოტაისში და ჩააყენა აქ სპარსელ მეომართაგან შედგენილი მცველი რაზმი, არანაკლებ 3000 კაცისა; უქიმერიონშიც დატოვა საკმაო ხალხი. თვითონ კი ააშენა ლაზთა მეორე ციხე, რომელსაც სარაპანისს ეძახიან და რომელიც ზედ ლაზიკის საზღვრებთან მდებარეობს, და იქ დარჩა. შემდეგ რომ გაიგო, რომაელებსა და ლაზებს თავი მოუყრიათ და მდინარე ფასისის შესართავთან დაბანაკებულანო, მთელი თავისი ჯარით მათ წინააღმდეგ გაემართა. ეს რომ გუბაზმა და რომაელთა ჯარის სარდლებმა გაიგეს, მტრის იერიშის მოგერიება კი არ სცადეს, არამედ გაიფანტნენ და თავს უშველეს, ვისაც როგორ შეეძლო. გუბაზი მთის წვერზე ავიდა და იქ დაიზამთრა თავისი ბავშვებით, ცოლითა და მახლობლებით და, შექმნილი მდგომარეობით გაჭირვებაში ჩავარდნილი ებრძოდა ზამთრის სუსხს, – მომავალს კი რწმენით უცქერდა ბიზანტიონის იმედით; ამით ინუგეშებდა აწინდელ უბედურებას – როგორც ეს ადამიანს სჩვევია, – და უკეთესის მოლოდინში იყო. დანარჩენმა ლაზებმა გუბაზ მეფის პატივისცემით ზამთარი აგრეთვე მწვერვალებზე გაატარეს; მტრებისაგან კი იქ შეწუხება არაფერი განუცდიათ, რადგან თავდასხმელთათვის ეს მთები – საზოგადოდ და კერძოდ ზამთარშიაც – მოუხერხებელი და სრულიად მიუვალია. ხოლო შიმშილმა, სიცივემ და სხვა უბედურებამ კი სიკვდილის პირამდე მიიყვანა ისინი. მერმეროემ კი მრავალი სახლი ააგო, შეძლებისდაგვარად მოხირისის მიდამოებში მდებარე სოფლებში და ყოველგნით ამ ადგილებიდან სურსათი იპოვა; მერე მთების მწვერვალებზე დაგზავნა ზოგიერთი მტრის ბანაკიდან გამოქცეულთაგანი და ხელშეუხებლობის დაპირებით მრავალის გადაბირება შეძლო: ისინი ხომ სურსათის ნაკლებობას განიცდიდნენ და მერმეორეც ხშირად აწვდიდა მათ და ზრუნავდა მათზე, როგორც თავისიანებზე; და ყველაფერს ისე მართავდა სრული უზრუნველობით, თითქოს ამ კუთხის ბატონ-პატრონი ყოფილიყოს. გუბაზს კი მისწერა შემდეგი: „ორი რამ აწესრიგებს ადამიანის ცხოვრებას – ძალა და გონიერება. ერთნი, რომელნიც ძლიერებით სჯობნიან მეზობლებს, თვითონაც ცხოვრობენ ნებისამებრ და მათზე უფრო სუსტებსაც ამოქმედებენ ისე, როგორც სურთ; ხოლო მეორენი, რომელნიც თავიანთი სისუსტის გამო მათზე უფრო ძლიერთ ემონებიან და უძლურებას გონიერებით სწამლობენ, მლიქვნელობით ელოლიავებიან მბრძანებელთ და მშვენივრად ახერხებენ ცხოვრებას თავიანთ მამულში და მლიქვნელობის წყალობით იგემებენ ხოლმე ყველაფერს იმას, რასაც უძლურების გამო მოკლებული არიან. ზოგიერთ ერებთან ასე და სხვებთან რაღაც სხვანაირად კი არ უხდებათ მათ მოქცევა; არამედ ყველა ადამიანს, შეიძლება ითქვას, ყველგან დედამიწის ზურგზე, ეს ბუნებით აქვს თანდაყოლილი ისევე, როგორც ზოგი რამ სხვაც. და აი, ძვირფასო გუბაზ, თუ ფიქრობ, რომ სპარსელებს აჯობებ ომში ნუღარ აყოვნებ და ნურც რამე დაგიდგება წინ. ლაზიკის რომელსამე ნაწილში გვიპოვი ჩვენ, თუ გინდა შენს შემოტევასაც დავუხვდებით და ამ კუთხისათვის საბრძოლველად განვეწყობით რაც ძალა შეგვწევს. ამგვარად შემთხვევა მოგეცემა შეგვებრძოლო და შენი სივაჟკაცე დაამტკიცო ჩვენს წინაშე. თუკი თვითონ გრძნობ, რომ უძლური ხარ სპარსელთა ძალას წინაღუდგე, მაშინ, ჩემი კარგო, აირჩიე მეორე გზა, შეიცან თავი შენი და ეთაყვანე შენ ბრძანებელს ხოსროს, ვითარცა მეფეს, გამარჯვებულსა და ბატონს. შეევედრე გაპატიოს შეცოდებანი, რათა ამიერიდან მაინც შესძლო აირიდო შეცოდებანი, რომლებიც მძიმე ტვირთად გაწვებიან. მეც, ჩემი მხრით, გარწმუნებ, რომ ხოსრო მეფე შეგიწყალებს, ხელს არ გახლებს და მძევლებად მოგგვრის სპარსეთის წარჩინებულ მთავართა შვილებს; შენც ყოველმხრივ იქნები უზრუნველი და შენი სამეფოც სამუდამოდ გექნება დაცული. ხოლო თუ შენ არც ერთი ეს გზა არ მოგწონს, წადი რომელსამე სხვა ქვეყანაში და ამით საშუალება მიეცი შენი უგუნურობით გაწამებულ ლაზებს, ერთხელაც არის, ამოისუნთქონ და განთავისუფლდნენ მოწოლილ სიძნელეთაგან, მაგრამ გულში არ გაივლო მათთვის უსაზღვრო უბედურების მინიჭება და მაცდუნებელ იმედს არ მიეცე: ვგულისხმობ რომაელების მოშველიებას. ისინი ხომ ვერასდროს შეძლებენ დაგეხმარონ თქვენ, ისე როგორც დღემდე ვერ შეძლეს ეს“.
გუბაზმა სპარსელთა სარდალს პასუხი არ გასცა. ის დარჩა მაღლობებზე და მოუთმენლად ელოდა დახმარებას რომაელთა მხრიდან.
ზამთარი რომ გავიდა (552 წლის გაზაფხულზე) ისდიგუსნა ჩავიდა ხოსროსთან. თან ფული ჩაიტანა და გააცნო პირობები ზავის შესახებ. ხოსრომ ფული ჩაიბარა და დაუყონებლივ დაამტკიცა დროებითი ზავი. ხოლო ლაზიკის დაცლა არავითარ შემთხვევაში არ მოინდომა. ამ ფულით კი დიდძალი საბირები მიიმხრო და რამდენიმე სპარსელთან ერთად მაშინვე მერმეროესთან გაგზავნა; მასვე შეუთვალა მთელი ძალღონით შეეწყო ხელი საქმისთვის; გარდა ამისა, სპილოებიც ბევრი გაუგზავნა მას. მერმეროეც სპარსელთა და საბირთა მთელი ჯარით დაიძრა მოხირისიდან და ლაზთა სიმაგრეების წინააღმდეგ გაემართა, თან სპილოებიც მიჰყავდა. რომაელები მას არსად შეხვედრიან. იმათ, მარტინეს მეთაურობით მდინარე ფასისის შესართავის მახლობლად (ე.ი. ქ. ფასისთან) რაც შეიძლებოდა მტკიცე პირობები შეექმნათ თავისთვის ადგილობრივი მდებარეობის წყალობით და იქ იდგნენ მშვიდად. მათთან იყო გუბაზიც. მერმეროემ მათ ყურადღება არ მიაქცია და ჯარი წაასხა ერთი ციხის წინააღმდეგ, სადაც გაიგო რომ გუბაზი იმალებოდა, მაგრამ ვერაფერს გახდა, რადგან იქაური დარაჯები ძალიან მტკიცედ იცავდნენ მას7 და ადგილის ბუნებრივი მდებარეობაც შველოდა მათ ამაში. აქედან უკან დახევის შემდეგ სპარსელები აბაზგების წინააღმდეგ გაემართნენ და გზაზე აფშილთა მთავარ ციხე წებილს მიადგნენ, რომელსაც რომაელები იცავდნენ, რომლებიც ჩამჯდარი იყვნენ ძალიან ვიწრო და ციცაბოკლდეებიან გასავალში და სპარსელებისათვის გზა შეეკრათ. ამიტომ მერმეროემ, რადგან საშუალება არ ჰქონდა დაეძლია მიპირდაპირე, უკან წაიყვანა ჯარი და მაშინვე გაემართა არქეოპოლისის წინააღმდეგ იმ განზრახვით, რომ ალყა შემოერტყა მისთვის. ზღუდე რომ მოსინჯა და ვერაფერს გახდა, კვლავ გამობრუნდა. რომაელები კი გაბრუნებულ მტერს დაედევნენ და ერთ ძნელსავალ ადგილას მრავალი ამოჟლიტეს: მათ შორის საბირთა მთავარიც იქნა მოკლული და გვამის გარშემო ცხარე ბრძოლა გაიმართა. ბოლოს სპარსელებმა, შებინდებისას, სძლიეს მოწინააღმდეგეებს და გააქციეს, თვითონ კი ქოთაისისა და მოხირისისკენ დაიხიეს.
ლაზიკის მიწა-წყალზე იუსტინიანემ ააგო ერთი ციხე, სახელად ლოსორიონი, და ამ ქვეყანაში ვიწრობებიც გაამაგრა, რომელთაც, ჩვეულებრივ კლისურებს ეძახიან, რათა მოწინააღმდეგენი ლაზიკეს შესავალშივე ჩაეკეტათ. გარდა ამისა, ქრისტიანეთა ეკლესიაც განაახლა ლაზიკეში, – ძველიც იყო და ნაგებობაც დაზიანებულიყო. გადაღმა ხმელეთზე, ლაზიკიდან მეოტიდის მიმართულებით რომ მიდიხარ, ორი ციხე, სებასტოპოლისი და პიტიუნტი, დაანგრიეს რომაელებმა, როდესაც გაიგეს, რომ ხოსროს იქ ჯარის გაგზავნა განეზრახა ამ ციხეების ასაღებად. ახლა კი იუსტინიანემ მთელი ეს სებასტოპოლისი განაახლა, ზღუდისა და სხვა სასიმაგრო შენობათა წყალობით უძლეველი გახადა ის და გაამშვენიერა ის გზებითა და სხვა ნაგობობებით, რის გამოც ის სილამაზითა და სიდიდის წყალობით ყველაზე ღირშესანიშნავ ქალაქად იქცა“.
ამით პროკოპის ცნობები მთავრდება.
* * *
პროკოპის მოთხრობას სპარსეთ-ბიზანტიის ომის შესახებ აგრძელებს აგათია სქოლასტიკოსი (536–582): „რომაელებმა და სპარსელებმა დროებითი ზავი შეკრეს, იმიტომ კი არა, რომ საბოლოო ზავი ჩამოეგდოთ, არც იმიტომ, რომ ყველგან შეეწყვიტათ საომარი მოქმედება, არამედ მხოლოდ იმ მიზნით, რომ ერთმანეთს დაზავებოდნენ აღმოსავლეთით და არმენიის საზღვრებზე; კოლხიდის ქვეყანაში კი ომს განაგრძობდნენ. ლაზებს რომ ძველად კოლხები ეწოდებოდათ და სწორედ ისინი არიან, ამაში ეჭვი არ შეეპარება არავის, თუ კი გაეცნობა ფასისის, კავკასიისა და მათ გარშემო ქვეყნების მოსახლეობას. ეს ლაზები გახდნენ დავის საგანი ჩვენს დროში და მეტი წილი ბრძოლებისა სწორედ მათი ქვეყნის გამო მოხდა. ხოსრო, სპარსთა მეფე, თუმცა მას მითვისებული და უკვე დამორჩილებული ჰქონდა იმ მიდამოების მრავალი და მეტად მნიშვნელოვანი ადგილები, მაგრამ იმით დაკმაყოფილებას კი არ ფიქრობდა, არამედ განზრახული ჰქონდა დანარჩენი ადგილებიც ჩაეგდო ხელში; იუსტინიანეს კი, სრულიად არ მიაჩნდა მისაღებად შელეოდა გუბაზს, რომელიც მაშინ ლაზთა მეფე იყო, და მთელ ერს, რომელიც რომაელთა ქვეშევრდომი იყო, კეთილმზრახველი და ერთმორწმუნე. მით უფრო სულით და გულით ცდილობდა, რაც შეიძლება მალე ყოფილიყო მტერი მოგერიებული. მას აფიქრებდა და აშინებდა ის რომ, თუ სპარსელები ომში გაიმარჯვებდნენ და მთელს ქვეყანას აიღებდნენ, აღარაფერი დააბრკოლებდა მათ უშიშრად შემოეცურათ ევქსინის პონტოთი და ძალიან ღრმად გაეკვალათ გზა რომაელთა სამეფოში. ამიტომ მან მამაცი ჯარი გაგზავნა იქ და საუკეთესო სტრატეგოსებიც დაუყენა სათავეში. წინამძღოლობდნენ ბესა, მარტინე და ბუზე, მართლაც რომ ვაჟკაცნი და ხშირ ომებში გამობრძმედილნი. გაგზავნილ იქნა აგრეთვე იუსტე გერმანეს ძე (იუსტინიანეს ძმის შვილიშვილი), მართალია სრულიად ახალგაზრდა, მაგრამ ომებში უკვე გამოწვრთნილი.
მერმეროე 553 წლის გაზაფხულზე კვლავ მივიდა მუხირისში და კოტაისის ციხეში, მოინდომა გაევლო ტელეფისის8 ძნელსავალი ადგილები და მდინარე ფასისამდე მიეღწია, მოულოდნელად დაეწიოკებინა რომაელები და ესინჯა, შეძლებდა თუ არა ზოგიერთი იქ მდებარე პატარა ქალაქების დამორჩილებას. ამის მიღწევა კი მისთვის შეუძლებელი იქნებოდა, თუ ის აშკარა გზით წამოვიდოდა. სარდალი მარტინე მის ხელქვეით ჯარითურთ ტელეფისში დაბინავებულიყო – ეს ციხე მტკიცე და ძალიან მაგარია და დიდი გუმლოდგინეობით იცავდა შესავლებს. ეს ადგილი, სხვათა შორის ძნელსავალია და მიუდგომელი. ერთი მხრით ნაპრალები, ხოლო მეორე მხრით ციცაბო და ერთი-მეორეზე მიწოლილი კლდეები ქმნიან ერთს მეტად ვიწრო, ბუნებრივად დაგებულ ბილიკს: არც ერთი სხვა გზიდან არ არსებობს სხვა მისასვლელი გზა, ვინაიდან ირგვლივ მდებარე დაბლობები მეტისმეტად ჭაობიანი და შლამიანია და მათ გარს აკრავს იმდენად ხშირი ბუჩქნარები და ტყეები, რომ არა თუ შეიარაღებულ რაზმებს, არამედ ერთ კაცსაც კი – ისიც მსუბუქად ჩაცმულს გაუჭირდება იქ გავლა. გარდა ამისა რომაელებს არავითარი შრომა არ დაუზოგავთ და, თუ სადმე არასაიმედო და ადვილად მისასვლელი ადგილი უპოვიათ, მაშინვე ხეებითა და ქვებით მოუყორავთ და დაუღალავადაც უმუშავათ ამ მხრით. ასეთ გამოუვალ მდგომარეობაში რომ იყო მერმეროე და ბევრს ფიქრობდა, აზრი დაებადა, რომ თუ რამენაირად შეასუსტებდა რომაელების ყურადღებას, შანსი მიეცემდა ციხის ასაღებად. მას იმედი ჰქონდა, რომ მუშების საშუალებით გაჭრიდა და გაწმენდდა ტყეს და კლდეებსაც მოამტვრევდა ხელსშემშლელ ნაწილებს და ამრიგად გავლა აღარ იქნებოდა ძნელი. იმ მიზნით, რომ ეს განეხორციელებინა, მან შემდეგი ხერხი იხმარა: მან მოიგონა, თითქოს რაღაც მძიმე და უკურნებელი სენით ყოფილიყოს შეპყრობილი და კიდევაც ჩაწვა ლოგინში, დასევდიანებული და თავისი ბედის მომჩივანი. მაშინვე მთელს ჯარში გავარდა ხმა – სარდალი მძიმედ ავად არის და სადაცაა მოკვდებაო. გეგმა იმდენად გასაიდუმლოებული იყო, რომ ბიზანტიის მოსყიდულმა აგენტებმაც ვერაფერი იყნოსეს და სასწრაფოდ აცნობეს მარტინეს მერმეროეს ავადმყოფობის ამბავი. მაშინ რომაელებმა სრულიად მოადუნეს ყურადღება. რამდენიმე დღეში გავრცელდა ხმები მერმეროეს გარდაცვალების შესახებ, რასაც ხელი შეუწყო იმ ფაქტმა, რომ სარდალი ისე მაგრად იყო ჩაკეტილი ოთახში, რომ ახლობლებსაც კი არ ენახვებოდა. მაშინ რომაელებმა, რომლებიც დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ სარდლის სიკვდილის შემდეგ სპარსელები უკან წავიდოდნენ, საერთოდ მიატოვეს ზღუდეები და იქ სამუშაოების შესრულების მაგიერ უდარდელ ცხოვრებას ეწეოდნენ. მთელი ღამეები ეძინათ და სოფლის კარმიდამოებში ატარებდნენ დროს; არც მზვერავებს გზავნიდნენ და არც სხვა საჭირო ზომებს ღებულობდნენ. ეს რომ გაიგო მერმეროემ გამოეცხადა ჯარს, დიდი სისწრაფით გადალახა გზის სიძნელე შემუშავებული გეგმით და გაჩნდა ციხის მახლობლად; მარტინე პანიკაში ჩავარდა, ჩათვალა რომ მის ირგვლივ მყოფი მცირერიცხოვანი ჯარით წინააღდეგობას ვერ გასწევდა და სასწრაფოდ დატოვა ტელეფისი და 7 სტადიონის მოშორებით, ერთ დაბლობში მდგარ ბესასა და იუსტეს შეუერთდა. ეს იყო ქოთნების (თიხის ჭურჭლეულის) სავაჭრო ადგილი, რომელსაც რომაელები ოლლარიას, ხოლო ბერძნები ქიტროპოლიას ეძახდნენ. გაქცევის წინ მარტინემ ტელეფისის ახლოს დატოვა ბიზანტიაში აღზრდილი ჭანი თეოდორე 500 ჭანით და დაავალა ტელეფისში შესული სპარსელთა ლაშქარი დაეზვერა და ინფორმაცია ბიზანტიელთა მთავარ ბანაკში წაეღო. თევდორემ დაზვერა მოწინააღმდეგე და დაადგინა, რომ იგი ტელეფისში გაჩერებას არ აპირებდა და ბრძოლის გაგრძელება სურდა, ამიტომ სასწრაფოდ წავიდა მთავარი ბანაკისკენ ინფორმაციის გადასაცემად. გზაზე ბევრი რომაელი შეხვდა, რომლებიც ქიტროპოლიაში კი არ მიდიოდნენ პირდაპირ, როგორც ეს ნაბრძანები ჰქონდათ, არამედ ლაზთა სახლებში იჭრებოდნენ და ართმევდნენ ყოველგვარ საკვებს; მან სცადა ისინი დაებრუნებინა და მიუთითებდა უგუნურებაზე: არ გესმით, რას აკეთებთ, ამით ავნებთ თქვენს თავსო. ვინც იყო მათ შორის არც თუ ძალიან წუწკი და თავაშვებული, იმათ მალე დაუჯერეს, ნელ-ნელა გამობრუნდნენ და გაჰყვნენ მას. თევდორე ნელა მიდიოდა, რის გამოც ვერ მოახერხა დროზე შეეტყობინებინა სტრატეგოსებისათვის მერმეროეს მოსვლა. ზოგიერთ ჯარისკაცს, რომლებსაც ძარცვისთვის თავი არ დაენებებინათ თავს წამოადგნენ სპარსელები: ზოგიერთი მათგანი მოკლეს, ხოლო სხვებმა გაქცევით უშველეს თავს, მოულოდნელად შევარდნენ ბანაკში ყვირილითა და ხმაურით, ისე რომ ბანაკში უცბად ყველანი აფორიაქდნენ და უზომოდ შეშინებულებმა უკან დახევა დაიწყეს. სტრატეგოსებიც, რომელთაც ჯარი არ ჰყავდათ დარაზმული, შეშინდნენ ვაი თუ მოუმზადებლებს ზედ წამოგვადგნენ ბარბაროსებიო, დაბნეულები აიყარნენ დაბლობიდან, თან წაასხეს მთელი ჯარი და ლაჩრულად და უმწყობროდ გაემართნენ და მანამ არ შეუწყვეტიათ სირბილი, სანამ ნესოსს9 არ მიაღწიეს. ნესოსი სულ დიდი 5 ფარსანგით (19 ან 27 კმ) არის დაშორებული ტელეფისს. ისინი ძალიან მარდად მირბოდნენ და ეს გზა სწრაფად გაიარეს. ეს სოფელი საკმაოდ მაგარია და არც ადვილი მისადგომი, გარშემორტყმულია მდინარეთა მორევებით. ფასისი და დოკონისი (დღევ. ტეხურა) ცალცალკე ჩამომდინარეობენ კავკასიის მთებიდან და თავში ძალიან არან ერთმანეთს დაშორებული; აქ კი ადგილის მდებარეობით იძულებულნი ცოტ-ცოტა უახლოვდებიან ერთმანეთს და უკვე აღარ მოედინებიან დაშორებით; რომაელებსაც ერთი თხრილი გაუკეთებიათ და ფასისის ნაკადი დოკონოსში გადაუშვიათ, ასე რომ ორივე ერთდება ნესოსის იმ ნაწილში, რომელიც აღმოსავლეთისკენ არის მიქცეული და ისინი გარს ერტყმიან ამ ადგილს, აქიდან კი ისინი კვლავ უხვევენ და დაბლობის მცირეოდენ ნაწილს იმწყვდევენ შუაში. შემდეგ, დასავლეთისკენ რომ მიდიან წინ თავისთავად ერთვიან და ბოლოს ერთმანეთს შეერევიან, ასე რომ მათ შუა მართლაც კუნძული იქმნება. აი, აქ მოიყარეს თავი რომაელებმა“.
ასეთი წარუმატებლობების შემდეგ 553–554 წლებს შორის, პეტრას დანგრევიდან 2–3 წლის შემდეგ ბიზანტიელებმა აფსაროსიც დაანგრიეს. ყველაფერი აღნიშნული კი უსპობდა საშუალებას სპარსელებს გამაგრებულიყვნენ შავიზღვისპირა ზოლში. არქეოლოგიური მასალა ადასტურებს, რომ პიტიუნტში, ისევე როგორც პეტრაში, ასევე აფსაროსში VI ს-ის მეორე ნახევარსა და VII ს-ის დასაწყისშიც საქალაქო ცხოვრება აღარ განახლებულა.
აგათია განაგრძობს: „ქიტროპოლიაში რომ მივიდა მერმეროე, სასაცილოდ აიგდო იმათი სილაჩრე ვინც ურჩობა გამოიჩინა და ძალიანაც გაკიცხა ისინი; მან გადაწყვიტა არ განეგრძო წინსვლა და არც ნესოსზე მიეტანა იერიში, ვინაიდან არც სურსათს შოვნა იყო შესაძლებელი მტრის შუაგულ ქვეყანაში ასეთი მრავალრიცხოვანი ჯარისთვის და არც სხვა მხრივ ალყის შემორტყმისათვის მომზადება. ამიტომ მან კვლავ ტელეფისისა და იქაური ძნელსავალი ადგილისაკენ გაბრუნება კი არ მიიჩნია მიზანშეწონილად, არამედ ფიცრებისა და საგანგებოდ ამისათვის დამზადებული ტივების საშუალებით შეაერთა ფასისის ნაპირები, ხიდივით გააკეთა და თავისუფლად გადაიყვანა მთელი ჯარი, ისე რომ არავის აღმოუჩენია დაბრკოლება. ონოგურისის ციხეში10, რომელიც მას წინათ გაეხადა არქეოპოლისის მიდამოებში რომაელთა წინააღმდეგ საჭირო სასიმაგრო საფარად, ჩაყენებული იყვნენ სპარსელები და, აი, ეს სპარსელები გაამხნევა, სხვა რაზმიც დაუტოვა, იქაურობა რამდენადაც შესაძლებელი იყო გაამაგრა და კვლავ კოტაისისა და მოხირისისაკენ გაბრუნდა. უცბად ის რაღაც სენმა შეიპყრო და მაგრად მოჰკიდა ხელი; ამიტომ მეტი წილი ჯარისა, უმამაცესნი, დატოვა იქ ქონების დასაცავად, თვითონ კი გადავიდა იბერიაში. და აი, აქ, ე.წ. მესხითაში (მცხეთა) ის ძალიან ცუდად გახდა და გარდაიცვალა.
მერმორეს სიკვდილმა ძალიან დაამწუხრა ხოსრო, მაგრამ ლაზიკეში მდგარი მოკლებული რომ არ ყოფილიყო წინამძღოლს, მაშინვე დანიშნა სარდლად ნახორაგანი, კაცი ფრიად წარჩინებული და სახელოვანი“.
გუბაზის მკვლელობა
აგათია განაგრძობს: „ბიზანტიის სარდლების სამარცხვინო საქციელებმა აღაშფოთა გუბაზ მეფე, რომელსაც ასეთი სასირცხო საქმე შეუფერებლად მიაჩნდა და ეშინოდა ვაი თუ ამის მეტი კიდევ რამე შეუფერებელი მოხდესო, მაშინვე აცნობა იუსტინიანეს ყველაფერი, ბრალს სდებდა სტრატეგოსებს და ყველაფერს რაც მოხდა მათ უგუნურებას მიაწერდა, განსაკუთრებით ამტყუნებდა ბესას, მის შემდეგ მარტინესა და რუსტიკეს. ეს რუსტიკე წარმოშობით იყო ელინოგალი და იქ მსახურებდა არა სტრატეგოსის ან რაზმის უფროსის ან სხვა რამის თანამდებობაზე სამწყობრო ნაწილში, არამედ მხოლოდ მეფის თანხების საგანძურის მმართველად იყო, იმ თანხების კი არა, რომლებიც გადსახადთა აკრეფით გროვდებოდა – ეს სხვა პირს ქევემდებარებოდა – არამედ იმ თანხების, რომლებიც სამეფო საგანძურიდან იყო გამოგზავნილი იმ მიზნით, რომ მამაცად მებრძოლებს ჯეროვანი საჩუქრები მიეღოთ. ამიტომ არც ისე უმნიშვნელო იყო ეს კაცი, პირიქით ფრიად შემძლებელიც და საიდუმლო საქმეებში ჩახედული; მხოლოდ მაშინ ჰქონდა ძალა არქონტთა განკარგულებებს, როდესაც იგი ეთანხმებოდა. ბესას მიმართ კი უკვე წინათაც სწყრებოდა იუსტინიანე, რადგან პეტრას აღების შემდეგ ლაზიკის ვიწრობების შეკვრისა და სპარსელთა არგადმოშვების ნაცვლად ხარკის ასაკრეფად წავიდა. ამიტომ როდესაც გუბაზის ახალი საჩივრები მოვიდა ბესა გადააყენა თანამდებობიდან, ჩამოართვა მთელი ქონება და აბაზგიაში გაგზავნა, რათა იქ დარჩენლიყო, სანამ მისთვის სხვა რამეს მოიფიქრებდა. რაც შეეხება მარტინეს, მას ყველაფერი შეუნდეს და უპირველეს სტრატეგოსად აქციეს, მეორე იყო იუსტინე, მესამე ბუზე. გუბაზს მარტინესთან და რუსტიკესთან მტრული ურთიერთობა თავიდანვე ჩამოუყალიბდა, თუმცა დიდხანს ფარულად მიმდინარეობდა. შური და ცილისწამება დროთა განმავლობაში სულ უფრო ძლიერდებოდა. გუბაზის ჩადენილ თითოეულ საქმეს ისინი უყურებდნენ ეჭვით და მტრულად და მისდამი ბოღმას აღვივებდნენ. გუბაზმაც შენიშნა მისდამი სიძულვილი და სამაგიეროს მიზღვევის საფუძველი მიეცა, და ის მათ ხშირად აძაგებდა როგორც ლაჩრებსა და გაიძვერებს, რომ მათ ხელიდან არაფერი საქმე არ გამოდის; ნადიმებეზე და კრებებზე მუდამ ზიზღით ეპყრობოდა და როდესაც შემთხვევით მეზობელი ტომების ელჩები მოვიდოდნენ, მაშინაც კი არ ცხრებოდა და არ ეშვებოდა. ისინიც კი ამას ვერ ითმენთდნენ. განსაკუთრებით აბრაზებდათ მათ იუსტინიანესთან დაბეზღება გუბაზის მიერ და, რადგან იცოდნენ, რომ ის კვლავაც გააგზავნიდა საჩივარს, თუ ისინი კიდევ რამეში შესცდებოდნენ, ამიტომ განიზრახეს თავიდან მოეშორებინათ გუბაზი, რათა ერთის მხრივ მისთვის სამაგიერო გადაეხადათ მიყენებული უსიამოვნებისათვის, ხოლო მეორე მხრივ აღარ ჰქონოდათ ამიერიდან შიში.
ბევრი ითათბირეს იმათ ერთმანეთში და ბოლოს იმ აზრს დაადგენ, რომ სანამ არ ცდიდნენ მეფესთან ამ საქმის მოგვარებას, ხელი არ ეხლოთ მისთვის. ამიტომ ბიზანტიონში გაგზავნეს იოანე – რუსტიკეს ძმა, რათა მას მიეტანა ამბავი, თითქოს გუბაზი სპარსელების მომხრეობას იჩენდეს, და აი, როდესაც იოანე ფარულად მივიდა მეფესთან საპალარაკოდ, დააბეზღა გუბაზი: გადაგვიდგა და სპარსელებს მოუძღვება და საცაა მთელს ქვეყანას მათ გადასცემს, თუ სასწრაფოდ რაიმე ზომას არ მივიღებთ მის შესაკავებლადო. მეფე გაშტერებული დარჩა ამ დაუჯერებელი ამბით, საბოლოოდ არ დაიჯერა, მაგრამ რაღაც საშუალო აზრს დაადგა და უთხრა:
– მაშ მიიღეთ ზომები, რომ ის აქ მოვიდეს.
იოანეს შეეშინდა, ვაი თუ, ის აქ რომ მოვიდეს, ჩვენი სივერაგე გამომჟღავნდესო და მოახსენა:
– როგორ მოვიქცეთ, ბატონო, რომ თავისი ნებით არ ისურვოს გამოცხადება?
– ძალას დაატანთ, ქვეშევრდომია, ყოველი ღონე იხმარეთ და გამომიგზავნეთ –უპასუხა იუსტინიანემ.
– ძალას დავატანთ, მაგრამ წინააღმდეგობა რომ გაგვიწიოს, რა ვუყოთ? – იკითხა იოანემ.
– სხვა რა უნდა უყოთ, ტირანული საქციელი უნდა დაისაჯოს, სასტიკად უნდა მოისრას!
მაშ, თქვა იოანემ, არავითარი შიში არ უნდა ჰქონდეს იმას ვინც მას მოკლავს?
რასაკვირველია არა, უთხრა იუსტინიანემ; თუ ის წინააღმდეგობას გასწევს და ურჩობას დაიწყებს, უნდა მოისპოს, როგორც მტერი.
იგივე აზრი მისწერა ავგუსტმა სტრატეგოსებსაც. იოანე მეტს აღარაფერს შეეკითხა. მისი აზრით მან დამაკმაყოფილებელი პასუხი მიიღო იმაზე, რასაც ეძიებდა და უკან გასწია კოლხეთისაკენ, თან ეს წერილი წაიღო. მარტინემ და რუსტიკემ რომ წაკითხეს ეს წერილი, დაასკვნეს, რომ საქმე საუცხოოდ იყო მოგვარებული და მაშინვე ამოქმედნენ. მათ მოიხმეს იუსტინე და ბუზე, განზრახული დაუმალეს და უთხრეს: საჭიროა სასწრაფოდ გუბაზთან წასვლა და მასთან მოთათბირება იმის შესახებ, ონოგურისში მყოფ სპარსელებს როგორ დავესხათ თავს ერთადო. ამათაც დაუჯერეს და გაემართნენ: თან წაიყვანეს მცირეოდენი რაზმი. გუბაზმა რომ შეიტყო, რომ მასთან მალე მოვიდოდნენ სტრატეგოსები, და სამტროს მათგან არაფერს ელოდა, წავიდა ხობის წყალთან. აქ შეეგება ის მათ უმცველებოდ და გაბედულად, მხოლოდ მცირეოდენნი ახლდნენ მისი ამალიდან, ისიც უიარაღონი და საბრძოლველად მოუმზადებელნი.
ასე, ყველანი ცხენებზე ისხდნენ და ისე ესაუბრებოდნენ ერთმანეთს მიმდინარე მდგომარეობის შესახებ. მაშინ რუსტიკემ გუბაზს უთხრა: „აბა, გუბაზ, სპარსელების წინააღმდეგ მივდივართ, რომლებიც ონოგურისში ჩამსხდარან; გამოგვყევი ჩვენთან ერთად და მიიღე მონაწილეობა ამ ლაშქრობაში. სირცხვილი იქნება, თუ ისინი კვლავ თავისუფალი ისხდებიან ჩვენი ქვეყნის შუა გულში, მით უმეტეს რომ ისინი მცირერიცხოვანნი არიან და ბრძოლის უნარითაც ვერ შეგვედრებიან“ – უხრა რუსტიკემ. „ეს ლაშქრობა, შე კაი კაცო, ხომ მარტო თქვენ გეხებათ – მიუგო გუბაზმა – რადგან მხოლოდ თქვენ მიგიძღვით ბრალი იმაში რაც მოხდა. თქვენ რომ ასე უგუნურად და დაუდევრად არ მოპყრობოდით საქმეს, არც ეს ციხე იქნებოდა ჩვენს წინააღმდეგ გამაგრებული, არც ასე უსირცხვილოდ და ქუდმოგლეჯილი გაიქცეოდით და არც სხვა რამე მოხდებოდა ამ შეუფერებელი ამბებიდან. ეხლა კი ძვირფასნო, თუ თქვენ ამბობთ, რომ დიდება გიყვართ და სარდლის ღირსების სიმაღლეზე დგახართ, თქვენი შეცდომა უნდა გამოასწოროთ. რაც შემეხება მე, არ გამოგყვებით და არც ომში ჩავებმები, სანამ თქვენს მიერ ჩადენილ ყველა შეცდომას არ გამოასწორებთ“. როგორც კი ეს ითქვა, მაშინვე, თითქოს გუბაზის პასუხი საკმაოდ ამტკიცებდა მის სპარსელთა მომხრეობასა და ტირანობასო, იმ იოანემ, რომელიც იმ ვერაგთა შიკრიკი იყო, იშიშვლა ჩუმად ხანჯალი და მკერდში ჩასცა გუბაზს, მაგრამ არა სასიკვდილოდ. გუბაზს ცხენის კისერზე ჰქონდა ფეხები შემოკეცილი და ის ერთბაშად დაეცა ძირს, არა იმდენად ხელს დარტყმისგან, არამედ მოულოდნელობისგან. მან ფოფხვა დაიწყო და ცდილობდა ამდგარიყო. ამ დროს ზედ წაადგა რუსტიკეს მეშუბე, რომელსაც ეს დავალებული ჰქონდა, მახვილით გაუჩეხა თავი და ბოლო მოუღო მის სიცოცხლეს. ეს ამბავი 554 წელს მოხდა.
გუბაზის მკვლელობის ამბავმა ძალიან შეაწუხა იუსტინე და იოანე ბუზე, თუმცა ისინი ხმას ვერ იღებდნენ, რადგან ფიქრობდნენ, რომ ეს იუსტინიანეს ბრძანებით მოხდა. სამაგიეროდ ლაზთა მთელი ლაშქარი აღელდა ამ ამბის გამო და ისეთმა უკმაყოფილებამ შეიპყრო ისინი, რომ გადაწყვიტეს ამიერიდან აღარ შერეოდნენ რომაელებს და არც მათთან ერთად ელაშქრად. როდესაც გუბაზის გვამი, თანახმად მათი წესისა დაკრძალეს, ბრძოლაში მონაწილეობა აღარ მიიღეს, როგორც უაღრესად შეუარაცხმყოფილებმა და სამშობლოს დიდების დამკარგველებმა.
ძლიერსა და მამაც ტომს წარმოადგენენ ლაზები და სხვა ძლიერ ტომებსაც მბრძანებლობენ; ამაყობენ კოლხთა ძველი სახელით და ზომაზე მეტად ქედმაღლობენ, შესაძლებელია არც თუ ისე უსაფუძვლოდ. იმ ტომებს შორის, რომლებიც სხვა სახელმწიფოებს ექვემდებარებიან, მე არ მეგულება არც ერთი სხვა ესოდენ სახელგანთქმული და მორჭმული, როგორც თავისი სიმდიდრის სიუხვით ისე ქვეშევრდომთა სიმრავლით, როგორც მიწა-წყლის სიჭარბით და მოსავლიანობით, ისე ხასიათის სილამაზითა და სიცქვიტითა. იმ დროს, როდესაც წინანდელ მცხოვრებლებს ამ მხარისას სრულიად არ სცოდნიათ ზღვის დადებითი თვისებები, წარმოიდგინეთ – არც კი გაეგონათ ხომალდის სახელი მანამდე, სანამ მათთან ხომალდი არგო არ მოვიდოდა, ეხლანდელი მცხოვრებლები დასცურავენ კიდეც, რამდენადმე შესაძლებელია, და ვაჭრობაშიაც ნახულობენ დიდ სარგებლობას. ისინი უკვე არც ბარბაროსები არიან, არც ბარბაროსულ ცხოვრებას ეწევიან, არამედ რომაელებთან კავშირის წყალობით თავიანთი ცხოვრებისთვის სახელმწიფოებრივი და კანონითი სახე მიუციათ; ასე რომ; მათი ეხლანდელი ვითარება წინანდელზე ბევრად უკეთესია. აი ასეთი არიან ლაზები და ბუნებრივია, რომ მათ შეუწყნარებლად მიიჩნიეს მოეთმინათ ის, რომ ასე ვერაგულად მოუკლეს მეფე.
მარტინეს წაქეზებით რომაელებმა მთელი თავისი ჯარით მიიტანეს იერიში ონოგურისში ჩამჯდარი სპარსელების წინააღმდეგ. ეს სახელი ძველადვე შეერქვა ამ ადგილს შესაძლებელია იმის გამო, რომ ჰუნები, რომლებსაც ონოგურები ეწოდებოდათ, ამ ადგილას შებმიან კოლხებს წასულ წლებში და დამარცხებულან და ამ გამარჯვების ნიშნად და ძეგლად ადგილობრივ მცხოვრებლებს ეს სახელი შეურქმევიათ ამ ადგილისათვის. ამჟამად ბევრი ასე კი აღარ უწოდებს, არამედ, რადგან აქ დაფუძნებულია წმინდა სტეფანეს ტაძარი, რომელიც, როგორც ამბობენ საკუთარი ნებით შეება მტერს საუკეთესო ქრისტიანთა გულისთვის და ჩაქოლილ იქნა მოწინააღმდეგის მიერ, მისი სახელი ეწოდა ამ ადგილს. ამრიგად რომაელთა ჯარი ონოგურისის წინააღმდეგ გასალაშქრებლად ემზადებოდა. ამას მოითხოვდნენ გუბაზის მკვლელობის სულის ჩამდგმელნი, რომელთაც იმედი ჰქონდათ, რომ ამ ციხეს მალე დაიპყრობდნენ: ამის წყალობით, რომც გაიგოს იუსტინიანემ ჩვენი ვერაგობის ამბავი, მაინცადამაინც არ გაგვიწყრება, რადგან უკანასკნელი ლაშქრობა წარმატებით დავასრულეთო. და, აი, სტრატეგოსებიც და მთელი ჯარიც, რომელნიც არქეოპოლისის დაბლობში იყვნენ დაბანაკებულნი, ამზადებდნენ ე.წ. სპალიონებს11, დიდი ქვების სატყორცნელებს და სხვა ამგვარ იარაღებს, რათა, თუ საჭირო იქნებოდა ზღუდისთვის დაეშინათ. სპალიონი წნელისგან არის დაწნული სახურავის მსგავსად, ისე მკვრივად, რომ ვერაფერი გაატანს ვერც ერთი ადგილიდან, ორივე გვერდი ქვევით არის ჩაჭიმული და ირგვლივ ჰფარავს იმას, ვინც მის ქვეშაა მოთავსებული. ზემოდან ყველგან ბეწვებსა და ტყავებს აფარებენ და ისე მალავენ მანქანას, რომ სიმაგრედ გამოდგეს და ისრების აშორება იქნეს შესაძლებელი; შიგ უშიშრად იმალებიან კაცები, უჩინრად ასწევენ ხოლმე მას და, სადაც სურთ, იქ გადაიტანენ. თუ ის კოშკთან ან ზღუდესთან იქნება რამენაირად მიტანილი, მაშინ ისინი, რომლებიც მის ქვეშ არიან მოთავსებული, ამოთხრიან მიწას, გაწმენდენ ამონათხარს, გააშიშვლებენ საძირკველს და, მის შემდეგ რაც მოქლონებითა და უროებით გამუდმებით სცემენ, ჩამოანგრევენ შენობას. აი, ამნაირად ემზადებოდნენ რომაელები ალყის შემოსარტყმელად.
ამ დროს იუსტინეს მეშუბეებმა დაიჭირეს ერთი სპარსელი, რომელიც ციხისაკენ მიდიოდა. როდესაც ის ბანაკში მოიყვანეს, მაგრად სცემეს და აიძულეს სიმართლე ეთქვა თავისიანების განზრახვათა შესახებ. და მან, მართლაც უამბო, რომ ნახორაგანი უკვე იბერიაში იყო მისული და რომ ის გამოაგზავნა აქაური ჯარების გასამხნევებლად, თვითონ სარდალიც აქ გაჩნდებაო. „მუხურისსა და კოტაისში დარაზმული სპარსელებიც მოვლენ მოკლე ხანში – თქვა მან, – რომ შეეშველონ ონოგურისში მყოფ თვისტომთ; მათ გაიგეს, რომ თქვენ იმათ წინააღმდეგ გალაშქრება განიზრახეს“. ეს რომ თქვა, რომაელთა სარდლები მაშინ შეუდგნენ თათბირს შექმნილი მდგომარეობის შესახებ. ბუზემ თქვა, საჭიროა პირველ რიგში მთელი ჩვენი ჯარით დავუხვდეთ მომავალ მტერსო. ამათ ხომ, ცხადია, დავამარცხებთ, რადგან მცირერიცხოვანნი არიან; მაშასადამე, ციხეში მყოფნიც მაშინვე დაგვნებდებიან, რადგან განმარტოებულნი აღმოჩნდებიანო: კიდევ რომ სცადონ წინააღმდეგობის გაწევა, ადვილად ვსძლევთო. ეს აზრი ულიგანგემაც მოიწონა, ერულთა ჯარის წინამძღოლმა. ის ხშირად ამბობდა ხოლმე იგავ-არაკით, მართალია ბარბაროსულად და მდაბიურად, მაგრამ ამავე დროს საქმიანად და სასარგებლოდ: ჯერ უნდა დააფრთხო ფუტკარი და შემდეგ ნელ-ნელა მოაგროვო თაფლიო. რუსტიკე კი – რომელიც უფრო თავხედი და ტირანული ხასიათისა გახდა და, ვფიქრობ, კიდევაც თავი მოჰქონდა თავისი უკანონო საქციელით და იმით, რომ მარტინეს თანამოაზრე იყო, – აშკარად დასცინოდა ბუზეს და ლანძღავდა, არასდროს მსჯელობ ისე, როგორც საჭიროაო. ყველას აჯობებს მეტისმეტი ჯაფით არ დავასუსტოთ ჯარიო – ამბობდა ის, – ყველანი მივადგეთ ციხეს, მალე ავიღოთ ის და დავასწროთ გარედან მომავალ დამხმარე ჯარსო; თუ საჭიროა, ზოგიერთები გავაგზავნოთ ამათ წინააღმდეგ, რათა დავაგვიანებიოთ იერიშის მოტანაო. ბუზეს გეგმა გაცილებით უკეთესი იყო; საქმის ვითარებასაც შეეფერებოდა, საუკეთესოდაც ეთანხმებოდა ლაშქრობის წესს და ნაკლები ხიფათით ავითარებდა მოქმედებას. მაგრამ, ვინაიდან, როგორც ჩანდა მთელი ჯარი იყო მკვლელობის მონაწილე, რადგან ის იმ სისხლისმსმელებთან იყო და მათ ფეხის ხმას მოჰყვებოდა, გაიმარჯვა უფრო ცუდმა და მიზანშეუწონელმა აზრმა, რომელსაც მაშინვე უნდა მოჰყოლოდა სათანადო სასჯელი. მუხირისიდან მომავალთა წინააღმდეგ გაგზავნეს ცხენოსნები, არა უმეტეს 600 კაცისა. მათ წინამძღოლობდნენ დაბრაგეზა და უსიგარდე, ორივე – წარმოშობით ბარბაროსები. ხოლო დანარჩენი რომაული რაზმები სტრატეგოსებთან ერთად ციხეს ეცნენ, აამოძრავეს მანქანები და სცადეს ციხის კარების აღება, გარს შემოერტყნენ ზღუდეს და ყოველი მხრიდან დაუშინეს. სპარსელებიც გაიფანტნენ ციხის კბილანებზე და რამდენად შესაძლებელი იყო იცავდნენ თავს შექმნილ პირობებში; ხშირ-ხშირადაც უშენდნენ მტერს ისრებს და გარედანაც იცავდნენ ციხეს. ზევიდან რაღაც ტილოები და წამოსასხამები გადმოჰკიდეს და ამით ისრების ძალას ასუსტებდნენ, რომლებიც მათ წინააღმდეგ მოდიოდა. ორივე მხრით მეტად გულმოდგინეთ და მწვავედ იბრძოდნენ, და ეს უფრო ბრძოლას ჰგავდა, ვიდრე ალყას.
დანარჩენი სპარსელები კი, – დაახლოებით 3000 კაცი, მამაცი ცხენოსანი, – დაირაზმნენ და კოტაისისა და მუხირისიდან გამოსწიეს ონოგურისისაკენ. ისინი საკმაოდ უდარდელად მოდიოდნენ, სრულიადაც არ ეგონათ, თუ მტერი შეხვდებოდა, მაგრამ უცბად დაბრაგეზას და უსიგარდეს რაზმებს წააწყდნენ, რომაელებმაც ისინი მოულოდნელად დააფორიაქეს და მაშინვე გააქციეს. ეს რომ გაიგეს ონოგურისის ალყის შემომრტყმელმა რომაელებმა, მაშინვე ეძგერნენ ციხეს უფრო გაბედულად, ჩამოგლიჯეს კედლებზე საფარად გადმოკიდებული ტილოები და არეულ-დარეულად გაიფანტნენ ზღუდის სხვადასხვა ადგილას იმ ანგარიშით, რომ, რადგან ციხის გარეთ მყოფი მტერი ოტებული იყო და, მაშასადამე, ხელისშემშლელი აღარავინ ჩანდა, ისინი სულ მალე მოარბევდნენ იქაურობას. მაგრამ ციხეში მყოფი სპარსელები მალე მიხვდნენ, რომ რომაელთა მთელი ჯარი კი არ წამოსულიყო მათ წინააღმდეგ, როგორც მათ თავში ეგონათ, არამედ მხოლოდ მცირე ნაწილი, ისინიც მზვერავები უფრო ეგონებოდა ადამიანს, ვიდრე მეომრები. ამიტომ ისინი ერთბაშად მოტრიალდნენ და ყვირილითა და აურზაურით შეუტიეს რომაელებს. ამათაც საქმის ასეთ შეტრიალებას ვერ გაუძლეს, ზურგი უჩვენეს და დიდი სისწრაფით გამოიქცნენ. სპარსელები დაედევნენ მათ, ძალიან ახლოს მისდევდნენ და თითქმის ისე მოხდა, რომ, – ერთნი რომ ისწრაფვოდნენ დაჭერას, ხოლო მეორენი გაქცევას, – ორივენი, როგორც ოტებულნი ისე დამდევნებელნი, ერთმანეთში არეულნი, რომაელთა დანარჩენი ჯარების ადგილას აღმოჩნდნენ. ცხადია, ატყდა საშინელი ხმაური; ჯარს ალყაც გადავარდა ფიქრიდან და ისიც, რომ იმედი ჰქონდა – საცაა ციხეს ავიღებო, – და სტრატეგოსებთან ერთად უკუიქცა; არც იმისთვის შეჩერდა ის, რომ გაერკვია, თუ რა მოხდა, ან რამდენი არიან თვითონ, რამდენი არის მოწინააღმდეგე. ისეთი სირბილით გარბოდნენ ისინი და ისე აფორიაქებულნი, როგორც საზარელი შიშით შეპყრობილნი. სპარსელებსაც მეტი სითამამე მიეცათ და უფრო მეტად დაედევნენ. როდესაც ციხეში დარჩენილი სპარსელები გამოვიდნენ /ესენიც ხომ ხედავდნენ, რაც ხდებოდა/ და უცბად შეუერთდნენ დანარჩენებს, ისინიც დაედევნენ რასაკვირველია რომაელებს და მათი ოტება კიდევ უფრო გააცხოველეს. რომაელთა ცხენოსნები ყველანი უკუქცეულ იქნენ ისე, რომ სპარსელებს ისრების გასროლაც არ დასჭირვებიათ: იმათ მოჰკურცხლეს რაც ძალა ჰქონდათ; რაც შეეხება ქვეითთა ჯარს, მრავალნი მომწყვდეულ იქნენ ე.წ. მდინარე კათალის წყლის (დღევ. აბაშა) ხიდზე და მოკლულ იქნენ /ამ ხიდზე გავლა საერთოდ, აუცილებელი იყო/. რადგან ეს ხიდი ვიწრო იყო, ერთბაშად ბევრს გადასვლა არ შეეძლო და ერთი მეორეს ეჯახებოდნენ; ამის გამო ზოგიერთი მათგანი მდინარის ტალღებში ჩავარდა, ზოგი კიდევ ხიდიდან გამოდენეს და უკან რომ გაბრუნდნენ, მტერს ჩაუვარდნენ ხელში. ამრიგად, ყოველი მხრიდან უბედურება უბედურებას ემატებოდა და, იქნება, ყველანი დაღუპულიყვნენ ამ საერთო ორომტრიალში, რომ სტრატეგოს ბუზეს – მისიანები რომ ყვიროდნენ და ვაგლახობდნენ – არ გაეთვალისწინებინა ხაფათის მთელი სიმძიმე, არ გაბრუნებულიყო თავისი რაზმით და არ შებმოდა ბარბაროსებს, რათა ცოტათი შეენელებინა დევნა, ვიდრე რომაელები ხიდზე არ გადავიდოდნენ და ერთგვარ უშიშარ მდგომარეობაში არ აღმოჩნდებოდნენ, როგორც ყველა დანარჩენები. წინანდელ ბანაკში, რომელიც არქეოპოლისის მახლობლად იყო გაშლილი, მათგან აღარავინ დაბრუნებულა: შეშინებულებმა მას გვერდი აუარეს და, რაც კი თან წამოეღოთ საჭმელი და, საერთოდ, სურსათი და ძვირფასეულობა, ყველაფერი იქ დასტოვეს, თვითონ კი შიდა სოფლებში უშველეს თავს, და მტერს მოაპოვებინეს არამარტო ბრწყინვალე და საამაყო არამედ, შემოსავლიანი გამარჯვებაც.
სპარსელებმა, აქაური დაბლობები კაცთაგან დაცარიელებული რომ იპოვეს, მოშალეს აქ სასიმაგრო თხრილი, დაიტაცეს რაც კი იქ იყო, და ასე ნასიამოვნები გაბრუნდნენ შინისაკენ და კვლავ წინანდელ მიწა-წყალს დაეპატრონნენ. განა ნათელზე ნათელი არაა, რომ ღმერთის რისხვამ გაანადგურა, უსამართლოდ დაღვრილი სისხლის გამო ჯარი რომაელებისა, რომლებმაც გეგმებიდან უცუდესი ამოარჩიეს, და, იმ დროს როდესაც იმათ ჰყავდათ არა ნაკლებ 50000 კარგი მებრძოლისა, აგრე ნაძრახად გაექცნენ 3000 სპარსელს და ძალიან ბევრი მეომარიც დაჰკარგეს. მაგრამ თვით ბოროტმოქმედების ჩამდენთაც სულ მალე ეწიათ უმაღლესი სასჯელი.
ეგრისელთა სახალხო კრება
554–555 წლების ზამთარი რომ დადგა, მთელი ჯარი დანაწილებულ იქნა ქალაქებსა და ციხეებში და თითოეულ ნაწილს მიეჩინა მისი საზამთრო ადგილი. ამ დროს კოლხების მდგომარეობა მეტად უნუგეშო იყო. ქვეყნის მთავარნი ყველანი დამაფიქრებელ მდგომარეობაში იყვნენ, არ იცოდნენ რა ექნათ, ვისთვის მიემართათ. და აი, კავკასიის ერთ ხეობაში შეიყარნენ ჩუმად, რომ რომაელებს არ შეეტყოთ, რასაც აქ მოაგვარებდნენ, და დასვეს საკითხი – სპარსელების მხარეს გადავიდეთ, თუ ისევ რომაელებთან დავრჩეთო. მაშინვე მრავალმა წარმოთქვა სიტყვა; ზოგი ერთ წინადადებას იძლეოდა, ზოგი კიდევ სხვას. იყო უთავბოლო და არეული ყვირილი; კაცი ნათლად ვერ გაარკვევდა ვერც იმას, თუ ვინ ლაპარაკობდა, ვერც იმას, თუ რას ამბობდა. მაშინ დიდებულებმა მოუწოდეს ხალხს სიწყნარე დაეცვათ, ყოველი მსურველი, ვინც არ უნდა ყოფილიყო ის, წყნარად გამოსულიყო და ეთქვა თავისი წინადადება როგორც შეეძლო. იყო წარჩინებულთა შორის ერთი, სახელად აიეტი; ის ყველაზე უფრო მძიმედ გრძნობდა მომხდარ ამბებს და სწუხდა; სხვათა შორის, რომაელთა მოძულე იყო და მუდამ სპარსელების მომხრე. მაშინ მან ისარგებლა ამ ხელსაყრელი მიზეზით, შეეცადა გამოეყენებინა მომხდარი ამბავი და გადააჭარბა კიდეც. აწინდელი მდგომარეობა საკამათო არ არისო – თქვა მან, – ეხლავე საბოლოოდ უნდა გადავიდეთ სპარსელების მხარეზეო. როდესაც სხვებმა უპასუხეს არ გვმართებს ეგრე უცბად ცხოვრების გეზი შევცვალოთ, სანამ ზედმიწევნით არ მოვითათბირებთ, თუ რა იქნება უფრო უმჯობესიო, აიეტი აღელვებული წამოდგა, შუაში გავიდა და ილაპარაკა ისე, როგორც სახალხო საბჭოში ლაპარაკობენ. ის მშვენივრად ლაპარაკობდა, უფრო უკეთ, ვიდრე ბარბაროსებს სჩვევიათ; მის აზრებს შველოდა მისი ბუნებრივი მოქნილობაც. მან შემდეგი თქვა:
„რომაელები რომ სიტყვებითა და გეგმებით გვეპყრობოდნენ უსამართლოდ, ჩვენც კარგს ვიზამდით, რომ მუდამ ამგვარივე საშუალებებით დაგვეცვა თავი; მაგრამ ეხლა ნუ თუ მისაღებია, რომ, იმ დროს როდესაც ისინი ყველაფერში საშინლად გვექცევიან, სამაგიეროს გადახდის შემთხვევას ვკარგავთ იმაზე, რომ ვყოყმანობთ და ვთათბირობთ? ხომ არავის შეუძლია იმის მტკიცება, თითქოს მტერი ბოროტ ქცევაში ჯერ არ იყოს შემჩნეული, და თითქოს მხოლოდ ეჭვები არსებობდეს, რომ ის ამგვარ აზრებსა და ზრახვებს ატარებს; არც საბუთების მოგონებაა საჭირო მისი, ვითომც დაფარული ვერაგობის დასამტკიცებლად: საკმარისია გაიხსენოთ სახელოვანი გუბაზი, რომელიც ასე საცოდავად იქნა მოსპობილი, თითქოს ის ჩვეულებრივი ადამიანი ყოფილიყოს. გაქრა კოლხთა ძველი ღირსება და ამიერიდან ვეღარ ვეღირსებით იმას, რომ სხვებს ვმბრძანებლობდეთ: ისიც უნდა ვიკმაროთ, თუ მივაღწევთ იმას, რომ ძალიან არ დაგვჩაგრონ იმათ, ვინც წინათ ჩვენი ქვეშევრდომი იყო. ნუ თუ უკიდურეს უგუნურებას არ წამოადგენს ის, რომ იმათ შესახებ, ვინც ეს ჩაიდინა, ჩვენ ვზივართ და ვმსჯელობთ, მტრებად ჩავთვალოთ ისინი თუ მეგობრებად? უნდა ვიცოდეთ, რომ მათი თავხედობა ამაზე არ შეჩერდება: თუ ჩვენ ამ ბოროტმოქმედებას უყურადღებოდ დავტოვებთ, ისინი არ მოგვეშვებიან და, გულხელდაკრეფილნი რომ ვისხდებით, უფრო შეუპოვრად აგვხდიან ნამუსს. იმათ, ვინც ემორჩილება, ისინი, რათქმა უნდა, უფრო თავხედურად ეპყრობიან და, ჩვეულებრივ, ქედმაღლურად უყურებენ მოსამსახურეებს. მეფეც გაიძვერა ჰყავთ, რომელსაც ყოველთვის უხარია ცხოვრების პირობების არეულობა: და ეს ბოროტმოქმედება რომ ასე ერთბაშად იქნა სისრულეში მოყვანილი, ცხადია, იმის წყალობით, რომ მეფე მხურვალედ მოუწოდებდა ამას, ხოლო სხვებმა ეს გულმოდგინედ შეასრულეს. მარტო ის კი არ არის, რომ მათ გაგვანადგურეს თუმცა ჩვენ არც უსამართლობა ჩაგვიდენია და არც რაიმე მტრობა ყოფილა ჩვენ შორის, არამედ, რა ჩვეულებაც წინათ ჰქონდათ, იმასვე მისდევენ, თითქოს ერთბაშად შეეპყრას ისინი სიმხეცეს, სიგიჟეს, სიძულვილს და ყველა სხვა ამგვარ მოვლენას. სპარსელები კი ასეთი ხასიათისანი არ არიან; ისინი შორს არიან ამისგან. თუ ვინმე გაიხადეს თავში მეგობრად, ისინი ცდილობენ უთუოდ დაიცვან სიყვარული; ხოლო მტრის მიმართ რისხვას განაგრძობენ მანამ, სანამ ის მტრად რჩება. მე ვნატრობ რომ კოლხეთის სამეფოს ჰქონდეს თავისი ძველი დიდება, რომ მას არ სჭირდებოდეს უცხო და გარეშე დახმარება და რომ ყოველგვარ საქმიანობაში, როგორც ომიანობის ისე მშვიდობიანობის დროს, მხოლოდ საკუთარ თავს ეყრდნობოდეს. მაგრამ როდესაც ჩვენ ჟამთა ტრიალის, ან ბედის უკუღმართობის, ან ორივეს წყალობით ისეთ უძლურებაში ჩავარდით, რომ სხვათა ხელქვეითნი გავხდით, მე ვფიქრობ უმჯობესია იმათ ხელში ვიყოთ, ვინც უფრო კეთილისმსურველია, ვინც ურყევად იცავს კეთილგანწყობილებას თავისიანებისა და მოკავშირეთა მიმართ. ამრიგად, ჩვენ გავიმარჯვებთ ჩვენს ნამდვილ მტერზე, თუ არავითარ შემთხვევაში არ დავტოვებთ დაუსჯელად იმ ჩადენილ ბოროტმოქმედებას და მივიღებთ საჭირო ზომებს, რომ უზრუნველი გავხადოთ ჩვენი მომავალი ცხოვრება. ზედმეტი და უშედეგო იქნება ის გაიძვერობა და ფლიდობა, რომელთაც ისინი მზაკვრული პირფერობითა და ხელოვნური მოპყრობით იყენებდნენ იმათ მიმართ, ვინც მათ დაენდო, და რომელთა საშუალებით ისინი უსამართლო საქციელს სჩადიან, და ისინი ვეღარ გამოიყენებენ იმათ ჩვენ წინააღმდეგ, თუ მტერთან საერთო აღარაფერი გვექნება და აშკარად გამოვეთიშებით მას. თუ ისინი სცდიან ჩვენთან შეომებას, მათ მოუხდებათ ბრძოლა ერთსა და იმავე დროს ლაზებთან და სპარსელებთან, ისიც მტრის მიწა-წყალზე, ე.ი. აქ, და ცხადია მათ შემოტევას ვერ გაუძლებენ. აი, ეხლახან არ იყო, რომ სპარსელთა მცირეოდენ ჯარს შეებნენ მთელი თავისი ჯარით და მაშინვე სასირცხოდ გაიქცნენ ისე, რომ დღემდისაც კი არ მოუთქვამთ სული იმ რბენისგან? ისინი, ასე ვთქვათ, ყველაფერში დამარცხდნენ; მხოლოდ სისწრაფით აჯობეს დამდევნებლებს.
ამის ცხად და აშკარა მიზეზად შეგვეძლო ჩაგვეთვალა მათი სილაჩრე და ის, რომ შეუფერებელ გეგმებს ადგენენ. ეს ცუდი თვისებები ხომ ახასიათებს მათ, როგორც ჭეშმარიტად მათი კუთვნილი და თითქოს თანდაყოლილი. გარდა ამისა ამ, ბუნებით თანდაყოლილ, ცუდ თვისებებს ემატება თავისი ნებით ჩადენილი ბოროტმოქმედება და უსამართლოდ სისხლის დაღვრის გამო უზენაეს მფარველობას მოკლებულებს უორკეცდებათ უბედურება. გამარჯვებას იარაღი კი არ განამტკიცებს ხოლმე, არამედ სათნოიანობა; მაგრამ არა მგონია ბოროტმოქმედი და სისხლში გასვრილი ადამიანები ოდესმე ეზიარონ ამ კეთილ საწყისს. ამრიგად, თუ ჩვენ გონიერად ვიმსჯელებთ, არ უნდა მივემხროთ იმათ, რომელთაც კარგად აზროვნების უნარი არ გააჩნიათ და რომელთაც ურისხდება ის, ვინც ყველაფრის განმგებელია. მაშასადამე, რომ სპარსელების მხარეზე გადასვლა ჩვენთვის ადვილი და სასარგებლოა და რომ ეს უზენაესსაც ესიამოვნება, ეს მტკიცება საქმით და არა სიტყვით. ეს არ იქნება ჩვენი მხრით არც უსამართლო საქციელი, არც იმის მაჩვენებელი, თითქოს ჩვენ ვერაგნი გამოვდექით. წინათაც ბევრჯერ მოუყენებიათ შეურაცხყოფა რომაელებს, მაგრამ ჩვენ საჭიროდ ვთვლიდით ძველ მდგომარეობაში დარჩენას: შეუფერებლად მიგვაჩნდა იოლი გადადგომა იმ სხვადასხვა მიზეზთა გამო, რომელნიც, თუმცა საშინელნი იყვნენ, მაგრამ მაინც მოსათმენნი და არც თუ ძალიან აუტანელნი. მაგრამ, ჩემის აზრით, არ შეეფერება გონიერ ადამიანებს, რომ ჩვენ სრული მოდრეკით ავიტანოთ უდიდესი ვნებანი და აუნაზღაურებელი ზარალი, რომელთაც ჩვენ გვაყენებენ, და არაფრით არ შევებრძოლოთ ამ უწმინდურ და შეუფერებელ საქმეებს: ეს უფრო შეეფერება მხდალ და ლაჩარ ადამიანებს, რომლებიც თავისი უქნარობით სახელმწიფო საქმეებისადმი დაუდევრობას ამტკიცებენ. რაც შეეხება ამ უკანსკნელ მკვლელობას, არა მგონია სხვაგან სადმე მომხდარიყოს მაგაზე უფრო დიდი უბედურება, ან რომ მომხდარიყო, ასე იოლად ჩაევლო. ამიტომ არ ჩვენ უნდა დავტოვოთ უყურადღებოდ ეს საქმე: სასირცხო იქნება, თუ ჩვენ მეფეს დავივიწყებთ და მის მკვლელებს პირფერობას დავუწყებთ. ის რომ ეხლა აქ იყოს, საყვედურით აგვავსებდა და დაგვძრახავდა ჩვენი დაუდევრობის გამო, რომ ეს ბოროტმოქმედნი, იმის მაგიერ, რომ დიდი ხნის წინათ ყოფილიყვნენ გაძევებულნი, ჯერ კიდევ დაიარებიან ამ მიწა-წყალზე. მაგრამ ვინაიდან ამიერიდან ის ვეღარ გამოჩნდება ჩვენ შორის და ვერც სიტყვით მოგვმართავს, თქვენ თვითონ წარმოიდგინეთ ეს კაცი: დაე ის წარმოუდგეს თქვენს გონებას, თითქოს ის ამ კრებაზე იყოს და მიგითითებდეს თქვენ თავის ჭრილობაზე, მკერდზე და კისერზე, და თვისტომთ თხოვდეს ეხლა მაინც გადაუხადონ მტერს სამაგიერო. შემდეგ, რომელი თქვენგანი დაუჭერს მხარს იმათ, რომელნიც ყოყმანობენ და კიდევ მსჯელობენ იმის შესახებ, სამართლიანია თუ არა კოლხების მხრით გუბაზის გლოვა? თუ ჩვენ შეუფერებლად მივიჩნევთ რომაელებისაგან განდგომას და შევშინდებით, სიფრთხილე გვმართებს, რომ ამ ბოროტმოქმედების მონაწილეებად არ ჩაგვთვალონ, ვინაიდან დაუდევრობას ვიჩენთ და მიცვალებულის სისხლის აღებას ვაყოვნებთ; რომ მხოლოდ სიცოცხლეში ვეპყრობოდით მას სიყვარულით და სიკვდილის შემდეგ აღარც კი გვახსოვს, ამით უფრო მტკიცდება ჩვენი ორგულობა. თუ საქმეები კარგად მიდის, დიდი უგუნურება იქნება ძველ, ნაცად წესებს ვუღალატოთ; ხოლო როდესაც პირიქითაა, ვფიქრობ, უაზრობა იქნება, თუ ჩვენ, რაც შეიძლება მალე, არ შევეგუებით ახლად შექმნილ მდგომარეობას. სიმტკიცე გონიერების თვალსაზრისით უნდა გავსინჯოთ: არსებული მდგომარეობის მოთმენა ყოველთვის კი არ არის საქები, არამედ მხოლოდ მაშინ, როდესაც მას გონიერი მოსაზრებები ახლავს თან. მაგრამ, როდესაც ისე ხდება, რომ უგულებელყოფენ იმას, რაც უნდა ახსოვდეთ, ხოლო აკეთებენ იმას, რაც შეუფერებელია, მაშინ უფრო გასაკიცხავია ის, ვინც ძველ ვითარებას მისდევს, ვიდრე ის, ვინც ახალს ემხრობა. და, აი, ამას რომ შეიტყობენ ჩვენგან სპარსელები და გაიგებენ, ჯეროვანი სიყვარულით მოგვეპყრობიან და ჩვენთვის იბრძოლებენ, ვინაიდან ისინი კაცთმოყვარენი და გულკეთილნი არიან, და მეზობელთა ზრახვებსაც კარგად მიუხვდებიან ხოლმე; გარდა ამისა ჩვენი ნებაყოფლობითი მიმხრობით ისინი მოკავშირედ იძენენ უაღესად გამოსადეგ ქვეყანას და მნიშვნელოვან ჯარს, რაც მათ ფულსა და ქონებას ურჩევნიათ. მაშ, სხვა ფიქრი რაღა საჭიროა, სასწრაფოდ შეუდექით საქმეს და გამოამჟღავნეთ თქვენი გულის ნადები: რომ გავაკეთებთ იმას, რაც სწორი და სამართლიანია და რაც სარგებლობას მოგვიტანს, – ამით ჩვენ უდიდეს სახელს მოვიხვეჭთ“.
აიეტის სიტყვამ ისე აღაფრთოვანა და მაშინვე გახარებულებმა ყვირილი მორთეს და იმ დღესვე აპირებდნენ სპარსელების მხარეზე გადასვლას, თუმცა არც სპარსელები იყვნენ წინასწარ გაფრთხილებულნი და არც თვითონ მომზადებული, რომ ან საიდუმლოს შენახვა შესძლებოდათ ან თავის დაცვა იმ შემთხვევაში, თუ რომაელები წინააღმდეგობას გაუწევდნენ; სრულებით არ დაუფიქრდნენ მომავალს, არც ის ივარაუდეს, თუ რით გათავდებოდა მათი ეს ნაბიჯი, – ასე გზაკვალდაბნეულად აჩქარდნენ.
ისინი რომ ასე იყვნენ ახმაურებულნი, წამოდგა ერთი ვინმე, სახელად ფარტაზი, კაცი კოლხთა შორის გავლენიანი, გონიერი და თავისი ქცევით მეტად მდაბიური, სცადა შეეკავებინა ისინი და შეენელებინა მათი აღელვება და სთხოვა მათ არ შესდგომოდნენ განზრახვის შესრულებას, სანამ მას არ მოუსმენდნენ. როდესაც ძლივს დაარწმუნა ისინი ამაში – გაუგონეს, რადგან ამ კაცის რიდი ჰქონდათ – და ისინი თავთავიანთ ადგილას გაჩერდნენ, ფარტაზი წამოდგა შუაში და თქვა შემდეგი:
„ჩვეულებრივი ამბავი დაგემართათ, კოლხებო, რომ მეტად მოხერხებულად და წარმტაც თქმულმა სიტყვებმა გონება შეგირყიეს. უძლეველი რაღაც არის მჭერმეტყველება და ის თითქმის ყველას ამარცხებს, განსაკუთრებით კი იმათ, ვისაც წინათ მისი ძალა არ გამოუცდია; მაგრამ ეს სრულიადაც არ ნიშნავს იმას, რომ მას ვერ დავუპირისპირებთ გონიერ მოსაზრებას, რომელიც საქმის ნამდვილ ვითარებას ემყარება. ნათქვამი იმიტომ კი არ უნდა მოიწონოთ თქვენ, რომ ის თავისი მოულოდნელობითა და უჩვეულობით მიგაჩნიათ დამარწმუნებლად, არამედ მხოლოდ მაშინ, თუ ის მიზანშეწონილია და სასარგებლო. კარგად უნდა შეიგნოთ, რომ რაგინდ სასიამოვნო არ იყოს ნათქვამი, უნდა ამოირჩიოთ იქედან ის, რაც უმჯობესია: იმის აშკარა საბუთად, რომ თქვენ მოტყუვდით, ის გამოდგება, რომ თქვენ ასე ადვილად დაარწმუნებინეთ თავი აიეტს, ვინც ყალბ რჩევა-დარიგებას იძლევა, მას ესაჭიროება სიტყვების მეტი მოკაზმულობა და სიჭრელე: რაც უფრო მეტ წარმტაც სიტყვებს იხმარს ის, მით უფრო სწრაფად მიიზიდავს გულუბრყვილო მსმენელს. ასე დაგემართათ თქვენც: აიეტი რომ მაცდურსა და შემპარავ სიტყვებს მოგახსენებდათ, ვერც კი შეამჩნიეთ, როგორ მოტყუვდით. სხვა თუ არაფერი, ის კი მაინც ნათლად უნდა შეგემჩნიათ, რომ მან იმთავითვე წამოაყენა სულ სხვა საკითხი, სრულიად განსხვავებული იმ საკითხთაგან, რომელთა გამო ჩვენ აქ მოვსულვართ. მისი სიტყვებით ისე გამოდის, თითქოს თქვენ ყველანი ამტკიცებდეთ, რომ მომხდარი ამბავი არ იყოს საშინელება, რომ ამ საზიზღარ მკვლელობას არ ჰკიცხავდეთ, და მხოლოდ იმის შესახებ მსჯელობდეთ დამნაშავენი არიან თუ არა გუბაზის მკვლელები: თვითონ კი მკვლელობის დანაშაულს არ ეხება და უამრავ სიტყვას ხარჯავს იმაზე, რაც ცნობილია. მე კი ვამბობ, რომ წყეული და შეჩვენებული არიან ისინი და რომ მე უდიდესი სიამოვნებით ვუყურებდი მათ საშინელ სასჯელს, ვუყურებდი არა მარტო იმათ დაღუპვას, რომელთაც განგმირეს გუბაზი და საკუთარი ხელებით ჩაიდინეს ეს მკვლელობა, არამედ ყველა იმათსაც, რომელთაც შეეძლოთ შეეფერხებინათ ეს მკვლელობა, და არ შეაფერხეს, და აგრეთვე იმათსაც, რომელთაც ეს მკვლელობა გაეხარდათ და არც თუ ისე აღშფოდნენ. თუმცა მე ამას ვფიქრობს, მაგრამ სპარსელების მხარეზე გადასვლა მაინც არ იქნება სასარგებლო: არავინ არ მიიჩნევს საჭიროდ მივიღოთ და გავიზიაროთ ის აზრი, თითქოს თუ იმათ (ე.ი. რომაელებმა) ჩაიდინეს უკანონობა, აუცილებელი იყოს ჩვენც გამოვეთხოვოთ მშობლიურ წესებს და იმ ვერაგებს კი არ გამოვუცხადოთ ჩვენი გულისწყრომა, არამედ თვითონ მოვიპოვოთ ამგვარივე სახელი. ეხლა აღარ არის საჭირო იმაზე ფიქრი, რაც მოხდა, დასრულდა და აღარ შეიძლება დაბრუნებულ იქნას, თითქოს არ მომხდარიყოს; ნუ ავყვებით, მსჯელობის დროს, მოწოლილ ბოღმასა და გულისტკივილს, რომ არ დავკარგოთ მოსაზრების უნარი უკეთესის არჩევისა. გამოვიჩინოთ ჩვენი მწუხარება, რამდენადაც ეს საჭიროა იმის დასამტკიცებლად, რომ დაუდევრობას არ ვიჩენთ, და მოვისაზროთ მომავლისათვის, თუ როგორ მოვაგვაროთ საქმეები უფრო უკეთ. უგუნური ადამიანები სულ მუდამ დასტირიან განვლილ უბედურებას, ხოლო გონიერნი შეიცნობენ ხოლმე ბედის უკუღმართ ტრიალს და მათ არ აშფოთებს ცვლილებები, და, როდესაც წინანდელ მდგომარეობას ჰკარგავენ, არ ისპობენ მომავლის იმედებს.
მაგრამ ეს მრჩეველი (ე.ი. აიეტი), რომელიც დიდი ხანია სპარსელების მომხრეობას იჩენს და მოწადინებულია ჩვენც გადაგვიყვანოს მათ მხარეზე, ცდილობს შეგვაშინოს – თითქოს ბავშვები ვიყოთ – და გვიმტკიცებს რომაელები არ იკმარებენ იმას, რაც გაბედეს, კიდევ მეტი უბედურება მოგველისო. ამბობს იმასაც, რომ მათ დიდი გაიძვერა მეფე ჰყავთ, რომელიც თვითონ არის ამ მკვლელობის სულის ჩამდგმელი; დიდი ხანია ეს მკვლელობა მომზადებული და მოფიქრებული იყოო. ამას ამბობს ის და აქებს და ადიდებს სპარსელებს; ის ფიქრობს, რომ ამ გზით დაგვარწმუნებს ჩვენ და ჩვენც ეხლავე საკუთარი ფეხით ვეახლებით აშკარა მტრებს და ხვეწნას დავუწყებთ. ამ მიზნისთვის ხმარობს ის ყოველგვარ საშუალებას; იმთავითვე იღწვის და ცდილობს იმისათვის, რომ განახორციელოს ის, რაც მას განზრახული აქვს; მოუფიქრებლად გვიდგენს გეგმებს, არღვევს და ანგრევს კრების წესრიგს და ამ კრებას მიზანს უკარგავს. კრება ხომ, ჩვეულებრივ, წინასწარ იხილავს მუდამ და მსჯელობს, რომ კარგად გასინჯოს ის, რაც არ არის ნათელი; ხოლო, როგორც კი მიაგნებს იმას, რისი გაკეთებაც არის საჭირო, მაშინ გვმართებს გამოვიჩინოთ სურვილი და შევასრულოთ დადგენილება. ამან კი ბოლო თავში გადაიტანა და, ვიდრე ჩვენ საბოლოოდ რამეს გადავწყვეტდეთ, ის უკვე შეუდგა შესრულებას. რაღა აზრი აქვს კრებას, თუ ჯერ დადგენილება იქნება და მერე კრება? თქვენ კი კოლხებო, არასდროს არ უნდა დაუკავშიროთ თქვენი აზრები გარეშე მოსაზრებებს, უნდა უყუროთ ერთ რომელსამე წინდასახულ მიზანს და ისე წარმართოთ თქვენი მსჯელობა. განა შესაძლებელია ვითარების შეტრიალება ძალით და მისი ისე მოქცევა, როგორც გესიამოვნება? თქვენ პირიქით, სხვა წესს უნდა მისდიოთ: წმინდა და დამოუკიდებელი მსჯელობა იხმაროთ ისე, რომ ზედმიწევნით გაარჩიოთ საქმე და დაადგეთ იმ გზას, რომელიც სასარგებლო იქნება. თუ ჩვენ ასე ვიმსჯელებთ, მაშინვე ცხადი გახდება, რომ არც რომაულ რაზმებს, არც სტრატეგოსებს, საერთოდ აღებულს, მით უმეტეს არც მეფეს არ მოუწყვიათ შეთქმულება გუბაზის წინააღმდეგ. ხომ თვით მათ შორისავეა გავრცელებული ხმები და ერთხმად აღიარებული, რომ რუსტიკე და მარტინე, რომელთაც შურდათ მისი წარმატება, აჰყვნენ თავიანთ ბოროტ ზრახვებს და დანარჩენი სარდლები არა თუ მათ არ ეხმარებოდნენ, არამედ აშკარად სწუხდნენ. უმართებულო იქნებოდა, ჩემი აზრით, და ამასთანავე ერთად მიზანშეუწონელიც ერთი ან ორი კაცის დანაშაულის გამო გავწყრომოდით საზოგადოებრივ კანონებს, რომელთა დაცვა აგვიღია ჩვენს თავზე, და ასე იოლად შეგვეცვალა მთელი სახელმწიფო წყობილება და ცხოვრება რომელსაც მშვენივრად შევეგუეთ, იმათ მიმართ კი, რომლებიც ამ ქვეყანას სდარაჯობენ და მრავალნაირ ხიფათში ვარდებიან იმის გულისთვის, რომ უდარდელი ცხოვრება მოგვანიჭონ, გამცემლები გამოვსულიყავით; ყველაზე უფრო უწმინდური საქმე ის იქნება, რომ ასეთი საქციელით ჩვენ შევბღალავთ მართლმორწმუნეობას და წმინდა საიდუმლოთა უმწიკვლობას. აბა, სხვა რას დაემსგავსება ჩვენი საქციელი, თუ მივემხრობით უზენაესი არსების სასტიკ მტრებს? თუ ისინი აგვიკრძალავენ ჩვენი საღმრთო წესების შესრულებას და თავიანთ წესებზე გადაგვიყვანენ, ამაზე უფრო სამძიმო რა უნდა განვიცადოთ ჩვენ, რომლებიც ცოცხლები ვიქნებით და ამავე დროს მკვდრებიც? რას მოვიგებთ იმით, რომ, ვთქვათ, მთელი სპარსეთი შევიერთოთ და სულები კი წავიწყმიდოთ? რომ კიდევაც ნება დაგვრთონ და ჩვენს ნებაზე მიგვიშვან, სულ ერთია – მაინც არ ექნებათ ჩვენს მიმართ კეთილი განწყობილება და ნდობა: მათი მოპყრობა ჩვენდამი ვერაგული და არასაიმედო იქნება მარტოოდენ სარგებლიანობის თვალსაზრისით გამოანგარიშებული. ადამიანები ვერ იწყნარებენ ხოლმე აზრთა სხვადასხვაობას და მაშინაც კი, როდესაც გაჭირვება ან რაიმე, მოპირდაპირის მიერ ჩადენილი, კეთილი საქმე აიძულებს მათ კავშირში ყოფნას, მათ შორის ნდობა არასდროს არ არის მტკიცე; ეს შეიძლება იყოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც მათ შორის აზრთა ერთიანობაა. თუ ვინიცობაა ეს ერთიანობა არ არსებობს, მათი დაახლოვება და მეგობრობა ცარიელი სიტყვაა: საქმით ისინი ერთმანეთისთვის უცხონი რჩებიან. ჰო და, აბა, რისი გულისათვის უნდა გადავიდეთ კოლხებო სპარსელების მხარეზე, თუ კი ისინი მაინც მტრებად დარჩებიან და ასეთ ვითარებაში მხოლოდ ისღა გვექნება, რომ ისინი უფრო ადვილად მოგვაყენებენ ვნებას, ვინაიდან ფარული მტრისაგან უფრო ძნელია თავის დაცვა, ვიდრე აშკარასგან? მაგრამ ვთქვათ, თუ გნებავთ, რომ ეს საქციელი არც უსამართლო იქნება და არც არასაკადრისი, და დავუშვათ, რომ სპარსელები თავისი ხასიათით მტკიცენი და სანდონი არიან და ჩვენთან დადებულ პირობებს ყოველთვის შეასრულებენ. ესეც რომ მივიღოთ და, მაშასადამე, აღარავითარი დაბრკოლება აღარ გვეღობებოდეს, მაინც ჩვენი ძალები საკმარისი არ იქნება იმისათვის, რომ ჩვენი გაზრახვა სისრულეში მოვიყვანოთ და სპარსელების მხარეს გადავიდეთ. როგორ შევძლებთ ჩვენ სხვის მხარეზე გადასვლას, როდესაც თავზე გვადგანან რომაელები, რომელთაც ამდენი ვაჟკაცი ჰყავთ დარაზმული საუკეთესო სტრატეგოსების ხელმძღვანელობით? როგორღა შევძლებთ საშინელი სასჯელის თავიდან აცდენას, როდესაც ისინი, რომლებმაც უნდა აღმოგვიჩინოს დახმარება, ჯერ კიდევ შორს, იბერიაში აყოვნებენ და ზლაზნვით მოიწევენ წინ, ხოლო ისინი კი, რომელთაგანაც სასჯელს უნდა ველოდეთ, მთელ ამ ქვეყანას ფლობენ და ჩვენს ქალაქებში ცხოვრობენ?
მართალია ეს სახელოვანი კაცი გვიმტკიცებს, რომაელები ჩვენს იერიშს ვერ გაუძლებენო, და საბუთად მოჰყავს ამას წინათ მომდარი შემთხვევა. მაგრამ ვინ არ იცის, რომ ბრძოლის შედეგები უთუოდ განსაზღვრულ პირობებს არ ექვემდებარება და რომ, ვინც ეხლა შემთხვევით დამარცხება განიცადა, მუდამ იმნაირივე უბედურების ლუკმა არ იქნება? პირიქით ხშირად გამარჯვება ბედის უკუღმართობას გამოასწორებს ხოლმე და დამარცხებულებს ხვდება წილად. ამიტომ ჩვენ იმ იმედით, რომ რომაელები ამიერიდანაც ყოველთვის დამარცხებულნი აღმოჩნდებიან ბრძოლებში, არ გვმართებს ზომაზე მეტად ვიყოთ დამშვიდებულნი. რომ ისინი დამარცხდნენ მხოლოდ იმის გამო, რომ კარგად არ მოიფიქრეს ის, რაც საჭირო იყო, ჩვენ ეს უნდა გამოგვადგეს კარგ მაგალითად და წინასწარი ზომები მივიღოთ, რათა მოუფიქრებლობის გამო ხიფათი არ შეგვემთხვეს; და, რასაკვირველია, აქედან ჩვენ ის დასკვნა არ უნდა გამოვიტანოთ, რომ ადვილად ვაჯობებთ მათ. ხომ საფიქრებელია, რომ რახან წინათ შეცდომები დაუშვეს, გამოცდილებით ისწავლიდნენ, თუ რას უნდა ერიდონ, და ამიერიდან იზრუნებენ, რომ შეცდომა გამოასწორონ. ხოლო თუ მათ ღვთაება უწყრება ამ საზიზღარი მკვლელობის ჩადენისათვის და ამით აიხსნება მათი უბედურება, რაღა საჭიროა ჩვენც არ მივეშველოთ ღვთაებას, თითქოს მსჯავრის დადებად მას თავისი ძალა არ ჰყოფნიდეს და ჩვენს დახმარებას საჭიროებდეს? რა საქციელის ჩადენის შესაძლებლობა და დარჩება სხვებს, თუ ჩვენ განდგომით ვუპასუხებთ რომაელთა იმ წყალობას, რომელიც გვიცავს ჩვენ, როგორც საჭიროა, და რომლის მეოხებით ჩვენ მშვიდად ვცხოვრობთ? ამიტომ, ნურავინ ნუ ცდილობს წარმოგვიდგინოს აქ მიცვალებული გუბაზი, სრულიად არა ვაჟკაცურად მოტირალი, რომელიც თითქოს თავის ჭრილობას უჩვენებს თვისტომთ და ევედრება მათ შეიბრალონ იგი. იქნებ ეს შეეფერებოდეს საცოდავ და სუსტ არსებათ, მაგრამ ეს არ შეეფერება მეფეს, ისიც ლაზთა მეფეს, მით უმეტეს გუბაზს. ის რომ აქ იყოს, უეჭველია ის, როგორც ღვთისნიერი და გონიერი ადამიანი, გაგვკიცხავდა ჩვენ ამდაგვარი ზრახვებისათვის; მოგვიწოდებდა არ მივცემოდით სასოწარკვეთილებასა და გულაჩუყებას, და მონების მსგავსად კი არ გავქცეულიყავით, არამედ აღვჭურვილიყავით კოლხის თავისუფალი შეგნებით, ვაჟკაცურად აგვეტანა უბედურება და არაფერი სასირცხო და მამა-პაპური წესების შემბილწველი არ ჩაგვედინა, არსებულ მდგომარეობაში დავრჩენილიყავით და იმედი გვქონოდა, რომ უზენაესის თვალი არ მოაკლდება ერს. ნუ თუ რამენაირად დასაჯერებელია, რომ გუბაზი, რომელსაც ძალადობამ მოუსპო სიცოცხლე, ყველაფერ ამას შესაწყნარებლად ჩათვლიდა, ხოლო ჩვენ, რომლებიც მას სიყვარულით ვეპყრობით, საწინააღმდეგოს ვფიქრობთ? მაგრამ მე მეშინია, ვაი თუ მხოლოდ იმის გამოც, რომ ასეთი რამ გავიფიქრეთ და განვიზრახეთ, უდიდესი სასჯელი მოგვეზღოს. თუ ჩვენ შევუდგებით განდგომას ისეთი იმედებით, რომლებიც ბუნდოვანია და გულისხმობენ საქმის წარმართვისას სასწორის აქეთ ან იქით გადახრას, მაშინ ხომ საშინელება იქნებოდა ასეთ გადამწყვეტ წუთებში მხოლოდ ბედზე ვყოფილიყავით დამოკიდებული; ან და, იქნებ, იმათ, ვინც ეს გზა აირჩია, უფრო გაბედულად შესძლონ ამ სამარცხვინო საქმის შესრულება. ხოლო, თუ ეს ბოროტება წინასწარ უკვე ყოველმხრით ნათელია, ნუ თუ ზიზღის ღირსნი არ არიან ისინი, ვინც ეს გაფიქრებინათ? თუ როგორ განვთავისუფლდეთ ამათგან, მე უკვე საკმაოდ ვილაპარაკე. მე იმ აზრისა ვარ, რომ საჭიროა რომაელთა მეფეს ვაცნობოთ მომხდარი ამბავი, რათა იგი სათანადოთ მოეპყრას იმათ, ვისაც ამ მკვლელობაში მთავარი დანაშაული მიუძღვის, და თუ ის ამას იზამს, ამიერიდან მოისპობა ჩვენი უთანხმოება რომაელებთან: კვლავ ერთად ვილაშრებთ, ძველებურად ერთად გავწევთ ცხოვრების ჭაპანს. თუ კი ის უარყოფს ჩვენს თხოვნას, მაშინ უნდა მოვითათბიროთ, მიზანშეწონილი იქნება თუ არა მეორე გზას დავადგეთ. თუ ასე მოვიქცევით, იმასაც დავამტკიცებთ, რომ ცხონებული გუბაზი არ დაგვივიწყნია, და იმასაც, რომ საქმეებს მოფიქრებით ვაგვარებთ და არა წინდაუხედავად“.
ეს რომ თქვა ფარტაზმა, კოლხებმაც აზრი შეიცვალეს. მათ შიში აღეძრათ, ვაი თუ, რომ განუდგეთ, უზენაესის წყალობას მოვწყდეთო. რადგან ფარტაზის აზრმა გაიმარჯვა, ერის წარჩინებულმა და კეთილშობილმა კაცებმა აცნობეს იუსტინიანეს ის, რაც გუბაზის გარშემო მოხდა, გაუმჟღავნეს მას მთელი იმ მოტყუების ამბავი, – სახელდობრ, რომ გუბაზი არასდროს არ ყოფილა სპარსელების მომხრე, არც სხვა რამ, რომაელების სამტრო განუზრახავს და რომ მარტინეს და რუსტიკეს მომხრეებმა, რადგან გუბაზი მათ ხშირად მიუთითებდა დაუდევრობით ჩადენილ შეცდომებზე და სრულიად სამართლიანად უჯავრდებოდა მათ, შეთხზეს მის წინააღმდეგ ბრალდებები და დააბეზღეს ის და კიდევაც მოკლეს სრულიად უდანაშაულო კაცი. ლაზთა წარმომადგენლები სთხოვდნენ იუსტინიანეს მიცვალებულის სულისათვის შემდეგი წყალობა ებოძებინა: სხვა არაფერი გვინდაო – უთხრეს მათ, – მხოლოდ დაუსჯელს ნუ დასტოვებ ამ ბოროტმოქმედებას და მეფედ ვინმე უცხოელს, არათვისტომს, კი ნუ დაგვიყენებ, არამედ წათე გამოგვიგზავნე, გუბაზის უმცროსი ძმა, რომელიც ამჟამად ბიზანტიონში ცხოვრობს, რათა დაცულ იქნეს მამა-პაპური წესი და ძველი სამეფო გვარი შეურევნელი დარჩესო. იუსტინიანემაც სასწრაფოდ შეასრულა ეს თხოვნა /ვინაიდან სრულიად სამართლიანად თვლიდა მას/ და გაგზავნა ლაზეთში ათანასი, ერთი პირველ კაცთაგანი დარბაზის შესაკრებელისა (ე.ი. სენატორი), რომელსაც დაავალა ზედმიწევნით გამოეკვლია მომხდარი ამბავი და რომაული კანონების მიხედვით გაერჩია საქმე. ათანასიმაც, როგორც კი ჩავიდა ლაზეთში, მაშინვე ქალაქ აფსარუნტში გააგზავნა რუსტიკე და იქაურ სატუსაღოში დაამწყვდევინა; იოანე კი, რომელმაც მეფე მოატყუა და რომელმაც საკუთარი ხელით ჩაიდინა ის მკვლელობა, ჩუმად გაქცეულიყო მაშინ და ცდილობდა ასე გადაერჩინა თავი; და აი, ამ იოანეს, რომელიც ამ მიზნით სადღაც მიდიოდა, მოხდა ისე რომ მეტრიანე წააწყდა გზაში /ეს მეტრიანე ერთი იმ სამეფო მეშუბეთაგანი იყო, რომელთაც სკრიბონებს ეძახიან; ის იმ მიზნით იყო გაგზავნილი, რომ მომსახურეობა შეესრულებინა ყველაფერი, რასაც ის უბრძანებდა/. მეტრიანემ შეიპყრო იოანე და მსაჯულს მიჰგვარა. მსაჯულმა ისიც აფსარუნტში გააგზავნა, რომ ბორკილებგაყრილი დაემწყვდიათ სატუსაღოში, ვიდრე დაწყებული გამოძიება დამთავრდებოდა.
555 წლის გაზაფხულზე ნახორაგანი მოხირისში მოვიდა, მაშინვე შეკრიბა ჯარები და რაც შეიძლებოდა, მეტი გულმოდგინებით შეუდგა მათ მომზადებას ომისათვის. ამიტომ, რომაელებიც, რომლებიც ნესოსის გარშემო იყვნენ მოგროვილნი, სამზადისს შეუდგნენ და ცხადია სასამართლო საქმე გადაიდო.
ამასობაში წათე (III) დაბრუნდა ბიზანტიონიდან სტრატეგოს სოტერიქესთან ერთად. რომაელთა მეფისგან საჩუქრად მას მიეღო სამეფო ნიშნები: თვალმარგალიტით შემკული ოქროს გვირგვინი, ოქრომკერდით მოქარგული კოჭებამდე გრძელი ქიტონი, ოქროთი და თვალებით შემკული მიტრა, წითელი წაღები. ძოწეული ქლამიდის (ძველი ბერძნებისა და რომაელების მამაკაცის სამოსი – ერთგვარი ლაბადა, რომელსაც შესაკრავი ჰქონდა მარჯვენა მხარზე ან გულზე) ტარების ნება არ ჰქონდათ ლაზთა მეფეებს, მხოლოდ თეთრისა შეეძლოთ; არც სრულიად საყოველთაოა ის და ჩვეულებრივი, შუაშია ორივე მხრით ოქროს ქსოვილით არის ალაპლაპებული. მეფურია ქლამიდის აბზინდიც, თავისი აკინძული თვლებითა და სხვა მორთულობით. და როდესაც წათემ, სამეფო სამოსელში გამოწყობილმა, ფეხი შემოდგა თავის ქვეყანაში, მას მიესალმნენ სტრატეგოსები და რომაელთა მთელი ჯარი და სათანადო პატივით წინ წამოუძღვნენ, საუკეთესოდ შეიარაღებულნი და მეტწილად ცხენებზე მჯდომარენი, ლაზები კი გახარებულნი იმით რომ როგორც იქნა გადარჩენ უბედურებას, მიაცილებდნენ მას ჩამწკრივებულნი: ყოველი მხრიდან საყვირების ხმა ისმოდა და დროშები იყო მაღლა აფრიალებული. ზეიმი იყო მეტად ბრწყინვალე, აღზევებული და უფრო მეტად გაზვიადებული, ვიდრე ეს ლაზთა სამეფოს შეეფერებოდა. ამრიგად წათე ჩაუდგა სამეფოს სათავეში, შეუდგა ამიერიდან საქმეთა მოწესრიგებას და უვლიდა თვისტომთ, როგორც მას სურდა და როგორც მას მამა-პაპური წესი უკარნახებდა“.
მისიმიელთა აჯანყება
აგათია განაგრძობს: „სტრატეგოსი სოტერიქე მოსვლისთანავე შეუდგა დავალების შესრულებას. მას იუსტინიანესგან ფული ჰქონდა წამოღებული, რომელიც მოკავშირე ბარბაროსთათვის უნდა დაერიგებინა: ასე იყო იმთავითვე დაწესებული და ყოველწლიურად ურიგდებოდათ ფული. მას თან წამოეყვანა ორი უფროსი ვაჟი, ფილაგრი და რომულე, რათა ისინი აქედანვე შეჩვეოდნენ შრომას: ორივენი უკვე დავაჟკაცებულიყვნენ და შეეძლოთ შრომის ატანა. მესამე ვაჟი ევსტატი ბიზანტიონში დარჩენილიყო: ის ჯერ კიდევ საკმაოდ ახალგაზრდაც იყო და სხეულიც მომაგრებული არ ჰქონდა. სოტერიქე ჩავიდა ე.წ. მისიმიანთა ქვეყანაში12, რომლებიც კოლხთა მეფის ქვეშევრდომნი არიან მსგავსად აფსილებისა, ხოლო განსხვავებულ ენაზე ლაპარაკობენ და სხვა კანონებსაც მისდევენ; ისინი ამ აფსილთა ტომზე უფრო ჩრდილოეთით ცხოვრობენ, ოდნავ აღმოსავლეთისაკენ. და აი, როდესაც სოტერიქე მათ ქვეყანაში მივიდა, იმათ რატომღაც იფიქრეს, თითქოს ერთი მათი ციხე, ზედ ლაზეთის საზღვარზე აღმართული, რომელსაც ბუქლოოსი13 ერქვა, ალანებისათვის სურდა გადაეცა სოტერიქეს, რათა გადაღმა მცხოვრებ ტომთა ელჩები იქ შეკრებილიყვნენ ხოლმე და საფასური მიეღოთ; ფულის მომტანისათვის უკვე აღარ იქნებოდა აუცილებელი კავკასიის კალთების შემოვლა და ამ ტომებთან მისვლა“.
მისიმიანეთი მდებარეობდა მდ. კოდორისა და მდ. კელასურის ზემო წელზე, აფშილეთის ჩრდ-აღმოსავლეთით. მათი საზღვარი ციხე-ქალაქ წებელდასთან ახლოს გადიოდა. ჩრდილოეთით მას ესაზღვრებოდა ალანია, რომელთა საზღვართა აგებული იყო სობღისის ციხე (მარუხის უღელტეხილთან). სამხრეთ-აღმოსავლეთით ეგრისის საზღვართან მდებარეობდა ბუქლონის ციხე. ჩრდილო აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა სვანეთი, რომელთანაც საზღვარი კოდორის ქედზე გადიოდა. ჩრდ-დას-თით მდ კელასურის ზემო წელის გაყოლებით ესაზღვრებოდა მთიანი აბაზგია.
მისიმიელებს ეკავათ ქლუხორისა და მარუხის უღელტეხილები, რომელთა გავლით ალანიაში მნიშვნელოვანი სავაჭო გზები მიდიოდა. ამიტომ მისიმიანეთზე და აფშილეთზე კონტროლით მთელს ჩრდ-დას საზღვარი დაცული იყო ჩრდილო კავკასიელთა შემოსევებისგან. მისიმიანეთის მთავარი ციხე იყო ჩახარი. მნიშნვნელოვანი ციხეები იყო აგრეთვე კოდორის შუა წელზე, მარცხენა ნაპირზე, ფსკალის მთაზე მდებარე ფსკალის ციხე და ლათას ციხე, რომელიც ჩახართან ახლოს, მის ქვემოთ მდებარეობდა (სოფელ ლათაში, გულრიფშის რაიონში, კოდორს მარჯვენა მხარეს).
აგათია განაგრძობს: „მისიმიანებმა რომ ეს გაიგეს თუ გაიფიქრეს, მიუგზავნეს 2 წარჩინებული ხადე და თიანე, რომლებმაც ნახეს ის სიმაგრის მახლობლად დაბანაკებული, რამაც უფრო გაუძლიერა მათ ეჭვები და უთხრეს მას: „უსამართლობის მიყენება განგიზრახავს ჩვენთვის, სტრატეგოსო. არც სხვას უნდა მისცე ნება ჩვენი ქონება წაგვართვას, არც თვითონ უნდა მოინდომო ამის ჩადენა. თუ ეს შენ მართლა არ გიდევს გულში, საჩქაროდ გადაბარგდი აქედან, სხვა ადგილას მოთავსდი და შენ იქ სურსათი არ მოგაკლდება: ჩვენ მოგიტანთ ყველაფერს. აქ კი შენ არავითარ შემთხვევაში არ უნდა დარჩე; ჩვენ ვერ შევიწყნარებთ, რომ აქ შენ შეაყოვნო და დაიცადო“. იმათ რომ ასეთი უკმეხი სიტყვები წარმოთქვეს, სოტერიქემ შეუწყნარებლად მიიჩნია, რომ კოლხების ქვეშევრდომთ უფლება ჰქონოდათ ასე თავხედურათ მოპყრობოდნენ რომაელებს, რომელთაც კოლხები ემორჩილებიან, და თავის მხლებლებს უბრძანა ეცემათ ისინი ჯოხებით, რომლებსაც ეს მხლებლები თან ატარებდნენ. იმათაც უწყალოდ სცემეს მისიმიანებს და ცოცხალ-მკვდარნი გაისტუმრეს შინისაკენ. ეს რომ მოხდა, სოტერიქე არ ფიქრობდა, რომ ამის გამო შეიძლებოდა რამე სამტრო დატრიალებულიყო; ის ფიქრობდა, რომ თუ თავის მონებს მათ მიერ ჩადენილი ცოდვების გამო დასჯიდა, ამას მისთვის საშიში არაფერი მოჰყვებოდა, და ამიტომ დარჩა ამ ქვეყანაში და, რომ დაღამდა, სრულიად უდარდელად, ისე რომ მცველებიც არ დაუყენებია, დაიძინა. ასევე დაიძინეს მისმა შვილებმა, მეშუბეებმა და რაც კი მოსამსახურეები და მონები ახლდნენ, ამათაც ყველამ მოისვენეს უფრო უდარდელად, ვიდრე ეს მტრის ქვეყანაში დაბანაკებულთ შეეფერებოდა. ამ დროს მისიმიანები, რომლებიც მიყენებულ შეურაცხყოფას ვერ ითმენდნენ, ძალზე მეტად შეიარაღდნენ და თავს დაესხნენ მათ: უმალვე შეიჭრნენ იმ ბინაში, სადაც სტრატეგოსი იწვა და ამოჟლიტეს ის მსახურნი, რომელნიც ყველაზე უფრო ახლოს იწვნენ სტრატეგოსთან. დიდი ხმაურობა და აურზაური რომ ატყდა, სოტერიქემაც და მასთან მყოფებმა იგრძნეს მოსალოდნელი უბედურება: შეშინებულნი წამოდგნენ საწოლებიდან და რადგან ძილისგან გაბრუებულნი და მოთენთილნი იყვნენ, ვერ შეძლეს რასაკვირველია თავის დაცვა. ერთნი რომელთაც ფეხებზე სქელი ბეწვი ჰქონდათ შემოხვეული, გზაში ბრკოლდებოდნენ; სხვები კიდევ, მართალია თავიანთ მახვილებს ეცნენ და ცდილობდნენ შეენელებინათ მტრის მოქმედება, მაგრამ საცოდავად დააბოტებდნენ, თითქოს უკუნეთივით ბნელში ყოფილიყვნენ და გამოსავალი ვერ ეპოვათ, კედლებს ეხეთქებოდნენ და არ ახსოვდათ თუ სად ჰქონდათ იარაღი დაწყობილი. ზოგიერთები კიდევ, სასომიხდილნი იმის შეგნების გამო, რომ უკვე შეპყრობილნი იყვნენ, აღარაფერს სცდილობდნენ, მხოლოდ ერთი-მეორეს უყვიროდნენ, მოთქვამდნენ და არ იცოდნენ თუ რა ექნათ. ისინი რომ ასე თავზარდაცემულნი იყვნენ, ბარბაროსები შეიჭრნენ მათთან, მოკლეს თვითონ სოტერიქე, მისი შვილები და ყველა დანარჩენებიც, იმათ გარდა, რომელნიც შემთხვევით უკანა კარებიდან გადახტნენ ან რომელთაც სხვა გზით მოახერხეს ფარულად გადარჩენა. ეს რომ ჩაიდინეს ამ ბოროტმოქმედებმა, მოკლულებს საჭურველი ჩამოხსნენ, გაიტაცეს, თუ რამ ქონება ჰქონდათ მათ და აგრეთვე მეფისაგან გამოტანებული ფულიც და ისე გამოდიოდა, თითქოს იმათ დახოცეს ჭეშმარიტი მტრები და არა მეგობრები და წინამძღოლები.
როდესაც ამ ბოროტმოქმედების ამბავი მილაგდა და მისიმიანებს შეუნელდათ შეურაცხყოფის გრძნობა და გულმოსულობა და გულს მოეშვათ, მაშინ მხოლოდ ჩაუკვირდნენ თავიანთ ნამოქმედარს, კარგად დაუფიქრდნენ და მიხვდნენ, ჩვენი ბედი უკვე გადაწყვეტილია, სულ მოკლე ხანში რომაელები მოვლენ სამაგიეროს გადასახდელად და ჩვენ ვერ გავუმკლავდებითო. ამიტომ ისინი აშკარად განუდგნენ რომაელებს, სპარსელების მხარეზე გადავიდნენ და ელჩები გაუგზავნეს თხოვნით, მიგვიღეთ და დაგვეხმარეთ ამიერიდან, როგორც თქვენს ქვეშევრდომებსო. როდესაც ეს ყველაფერი რომაელთა სტრატეგოსებმა შეიტყვეს, გაჯავრდნენ და ძალიან დამწუხრდნენ, მაგრამ მაშინვე მისიმიანებისთვის სამაგიეროს გადახდა არ შეეძლოთ, ვინაიდან უფრო რთულსა და მძიმე საქმიანობაში იყვნენ გართულნი.
ბრძოლა ფასისთან
ნახორაგანს 60000 მეომარი წამოესხა და მოდიოდა ნესოსის წინააღმდეგ, სადაც თავმოყრილი იყვნენ მარტინე და იუსტინე გერმანეს ძე და მათი ჯარები – საბირებად წოდებულ ჰუნებში დაქირავებული ჯარისკაცები /რომაელებს ჰყავდათ 2000 კაცამდე ჰოპლიტი, რომელთაც წინამძღოლობდნენ ბალმახი, კუტილზისი და ილიგერი/. ეს საბირები დაბანაკებულნი იყვნენ არქეოპოლისისა და იქაური დაბლობების მახლობლად, როგორც ეს მათ მარტინესგან ჰქონდათ ნაბრძანები, იმ მიზნით, რომ რამდენადაც შესძლებდნენ ვნება მიეყენებინათ მტრისთვის, რომელიც აქ აპირებდა გავლას და სამძიმო და არასაიმედო გაეხადათ მტრისათვის მისი აქ გავლა. როდესაც ნახორაგანმა გაიგო, რომ საბირები ამ ადგილას იყვნენ დარაზმულნი გამოარჩია თავის თანამოლაშქრე დილიმნიტთაგან 3000 კაცამდე, მაშინვე გაგზავნა ისინი საბირების წინააღმდეგ და მოუწოდა მათ სრულიად გაენადგურებინათ ისინი, რათა ზურგში ჩასაფრებულნი არ დარჩენილიყვნენ, როდესაც საომრად წავიდოდა.
დილიმნიტები წარმოადგენენ იმათ შორის, ვინც მდინარე ტიგროსის იქით მოსახლეობენ სპარსეთის საზღვრებთან, უდიდეს ტომს და ძალიან მამაცი მებრძოლნი არიან და არა მხოლოდ მემშვილდეები და მტყორცნელები, როგორც თითქმის ყველა მიდიელები, ისინი ხომ შუბებსა და სარისებს ატარებენ და მხარზე მახვილი აქვთ ჩამოკიდებული; მარცხენა ხელზე პატარა ხანჯალს იბამენ და წინ ფარებსა და პელტებს იფარებენ, ისე რომ ვერც იმას იტყვი, რომ ისინი სრულიად მსუბუქად არიან შეიარაღებულნი, და ვერც იმას, რომ ისინი ჰოპლიტები არიან და ახლო საბრძოლველად გამზადებულნი. შორიდანაც თუ შემთხვევა მოიტანს – ისვრიან ისრებს და ხელჩართულ ბრძოლაშიაც მიდიან, მტრის ფალანგსაც მარჯვედ ეძგერებიან ხოლმე და ამ ძგერებით მტკიცედ შეკრულ ფალანგს არღვევენ, მოხერხებულადაც შეცვლიან ხოლმე რაზმთა განწყობას და შექმნილ მდგომარეობას ეგუებიან. ისინი უცბად აირბენენ ხოლმე დაქანებულ ბორცვებზე, წინასწარ იკავებენ შემაღლებულ ადგილებს და მარდად გამოძვრებიან უკან. კვლავ მიბრუნდებიან და მოხერხებულად აწვებიან სხვებს დადევნების დროს; ერთი სიტყვით, ყოველგვარ საომარ საქმეში გაჩვეული და გაწვრთნილნი არიან და დიდ ზიანს აყენებენ ხოლმე მოწინააღმდეგეს. მეტწილად ისინი სპარსელებთან ერთად ლაშქრობენ ხოლმე, მაგრამ იძულებით კი არა, როგორც ქვეშევრდომნი: ისინი თვითთავადნი არიან და თავისუფალნი და ძალადობას არავისგან არ მოითმენენ.
აი, ამ დილიმნიტების ერთი ნაწილი გაემართა საბირების წინააღმდეგ; იმათ ამჯობინეს მძინარეებს წასდგომოდნენ ზედ და ამნაირად უფრო ადვილად ამოეჟლიტათ ისინი; ვფიქრობ, არც გაუცრუვდებოდათ ეს იმედი, რომ ერთ შემთხვევას არ შეეყვანა ისინი შეცდომაში. ისინი რომ განზრახული საქმის შესასრულელბლად მიდიოდნენ, მათ რაღაც შემთხვევით ერთი კოლხი შეხვდათ ბნელსა და უდაბურ ადგილას, მაშინვე სიხარულით ეცნენ მას და აიძულეს გზის მაჩვენებლად გაჰყოლოდა მათ საბირების წინააღმდეგ. იმანაც სიამოვნებით იკისრა ეს დავალება და წარუძღვა, მაგრამ როგორც კი მიაღწია ხშირტყიან ადგილს, ნელნელა ჩამოშორდა და მიიმალა. ასე გაუსხლტა ის თავის თანამგზავრებს, დაწინაურდა და სირბილით მივიდა ჰუნებთან. როდესაც მან დაინახა, რომ ისინი ყველანი უდარდელად განისვენებდნენ და ხვრინავდნენ, შესძახა გულის მომწყვლელი და შემზარავი ხმით: „საცოდავები, საცაა ამოწყდებით!“ ძლივს გამოაღვიძა ისინი ამ ხმით და აცნობა მათ მტერი საცაა მოვაო. ისინიც აურზაურით წამოდგნენ, იარაღი აისხეს, გავიდნენ სასიმაგრო თხრილს იქით და ჩასაფრდნენ ორ ნაწილად გაყოფილნი. უმცველებოდ დატოვეს ბანაკში შესასვლელი გზა და აგრეთვე სოფლად არსებული ქოხები, შეშებისა და ქურქებისგან გაკეთებული. დილიმნიტებმა ბევრი იხეტიალეს, რადგან ამ ადგილებს არ იცნობდნენ, მაგრამ გათენებისას მაინც მიაღწიეს ჰუნების ბანაკს და გაბედულად შეიჭრნენ შიგ თავისდა საუბედუროდ; ყველანი შიგნით შევიდნენ; არავითარი ხმაური, კრინტი ხმა, რათა საბირებს არ შეეტყოთ და არ გაღვიძებოდათ, რათა მათი საწოლებისა და კარავებისთვის ჩუმად დაეშინათ შუბები და მძინარენი ამოეჟლიტათ. იმათ კიდევაც ეგონათ, რომ საქმე დააბოლოვეს, მაგრამ საბირები ორივე მხრით გამოემართნენ ჩასაფრებული ადგილებიდან, მოულოდნელად შეეჭრნენ მათ და თავს დაესხნენ. ისინი ამ მოულოდნელმა ამბავმა ერთდროულად დააფრთხო, და იმედები რომ გაუცრუვდათ, აღარ იცოდნენ რა ექნათ, შეშფოთდნენ. არც გაქცევა შეეძლოთ სწრაფად, რადგან პატარა სოფელში იყვნენ მომწყვდეულნი, და ვერც ზედმიწევნით გაერკვიათ მტრის ძალა, რადგან ღამით სწარმოებდა ეს ბრძოლა და ისიც ასეთი შიშით. ამიტომ მოხდა, რომ საბირებმა ისინი მრავლად დახოცეს ისე, რომ მათ არც კი უცდიათ თავდაცვა: შიგ ბანაკშივე რვაასი კაცი იქნა გაჟლეტილი, სხვებმა ძლივს მოახერხეს გასხლტომა და დაქსაქსულად დაეხეტებოდნენ, არ იცოდნენ სად წასულიყვნენ. იმათ რომ ეგონათ შორს გავიქეცითო, ბოლოს და ბოლოს კვლავ ერთსა და იმავე ადგილს უტრიალებდნენ გარშემო და მოწინააღმდეგეს წააწყდებოდნენ ხოლმე. ასე გრძელდებოდა მთელი ღამე. გამთენიისას ცოცხლად დარჩენილმა დილიმნიტებმა გააგნეს გზა და სპარსელთა მთავარი ჯარებისკენ გაიქცნენ. საბირებიც დაედევნენ. სტრატეგოსი ბაბა, რომელიც კარგა ხანია მეთაურობდა კოლხების ქვეყანაში ჩამდგარ რომაელებს, იმ ღამით არქეოპოლისში ყოფილა და მას ყოველი მხრიდან ესმოდა ყვირილი და ხმაური. სანამ ბნელოდა და ძნელიც იყო იმის გარკვევა თუ რა ხდებოდა, ისიც უხმოდ იჯდა შიგ მშვიდად, ხოლო მზემ რომ მიანათა მთის მწვერვალებს, მან უტყუარად დაინახა, რაც ხდებოდა, სახელდობრ, დილიმნიტები საბირებისგან გარბოდნენ, და მაშინვე თვითონაც გაექანა ქალაქიდან მთელი თანმხლები ჯარით და კარგა ბლომადაც ამოჟლიტა დილიმნიტები, ისე რომ მათგან 1000-მა კაცმა ძლივს მიაღწია ნახორაგანამდე.
მაშინ ნახორაგანი სწრაფად დაიძრა რომაელების წინააღმდეგ, მახლობლად დაბანაკდა და მარტინე გამოიძახა მოსალაპარაკებლად. მარტინე რომ მოვიდა, ნახორაგანმა უთხრა: სარდალო, ასე ჭკვიანი და გონიერი კაცი ხარ და რომაელთა შორის ერთ-ერთი უძლიერესთაგანი, ნუ თუ არ ისურვებ რომ ჩვენმა მეფეებმა შეწყვიტონ დავა და მტრობა, და შევიწყნარებ იმას, რომ მათ ამდენი ხნის განმავლობაში ერთმანეთს ვნება აყენონ? და თუ შენ მოწადინებული ხარ ზავი ჩამოვარდეს და ხელშეკრულება დაიდვას, დასტოვე ეს ადგილები და გადადი შენი ჯარითურთ ტრაპეზუნტში, პონტოს ქალაქში; ჩვენ კი, სპარსელები, აქ დავრჩებით: ასე ერთმანეთთან სანდო შიკრიკების მიგზავნით, უფრო დინჯად მოვილაპარაკებთ ზავის შესახებ. თუ კი შენ შენი ნებით არ გაიყვან აქედან ჯარს, იცოდე, ჩემო კარგო, რომ ძალით გაგაგდებთ. მე უეჭველად გავიმარჯვებ: გამარჯვების მოპოვება არ იქნება ჩემთვის იმაზე უფრო ძნელი, ვიდრე ამ ნივთისა“. ეს რომ უთხრა, თან ბეჭედზეც მიუთითა, რომელსაც ატარებდა. ამაზე მარტინემ უპასუხა: „მეც ჩემის მხრით, სასურველად მიმაჩნია ზავი, ძალიანაც ვაფასებ ამას და დაგეხმარები ამის მიღწევაში. მაგრამ, ჩემის აზრით, ამას ჩვენ უკეთ შევასრულებთ იმ შემთხვევაში, თუ რაც შეიძლება მალე გადახვალთ იბერიაში, მე კი მუხირისში წავალ: ამნაირად მოვაგვაროთ ჩვენი საქმეები. რაც შეეხება გამარჯვებას, შეგიძლია იტრაბახო და ჩათვალო გამარჯვება ნაყიდ და საკუთარი ნებით მითვისებულ ნივთად. მე კი ვფიქრობ, რომ ის უზენაესის ნებაზეა დამოკიდებული და რომ ის წილად ხვდება ხოლმე არა იმათ, რომლებიც ყოყლოჩინობენ, არამედ იმათ, რომელთაც ყოველთა წინამძღოლი სწყალობს“. მარტინემ რომ ასე ვაჟკაცურად და ღირსეულად უპასუხა, ისინი გაშორდნენ ერთმანეთს ისე, რომ ზავს ვერ მიაღწიეს. ნახორაგანმა მიზანშეწონილად არ მიიჩნია ბანაკში დარჩენა, გადაწყვიტა ქალაქ ფასისისაკენ წასულიყო და იქ გამოეწვია რომაელები. მისი აზრით იქაური სიმაგრის აღება ადვილი იყო, რადგან მთლიანად ხისგან იყო აგებული; თანაც იქაური დაბლობები კარგად გაშლილი და დასაბანაკებლად მოხერხებული იყო. ქალაქი ფასისი ზედ ზღვის ნაპირთან და მდინარის შესართავთან არის გაშენებული. ნესოსს, სულ დიდი, ექვსი ფარსანგით არის დაშორებული დასავლეთით.
ნახორაგანმა მაშინვე გვიან ღამით ჩაუშვა მდინარეში ნავები, რომლებიც თან მოჰქონდა ურმებით, ერთმანეთს გადააბა და უცბად, ისე რომ რომაელებმა ვერაფერი გაიგეს, რაღაც ხიდის მაგვარი გასდო და გადაღმა გადაიყვანა მთელი ჯარი: მას უნდოდა ქალაქს სამხრეთის მხრით მისდგომოდა, სადაც წყალი მას ვერავითარ დაბრკოლებას ვერ შეუქმნიდა, და ამგვარად დაუბრკოლებლივ მიუხლოვდებოდა ზღუდეს, ვინაიდან მდინარე ჩრდილოეთის მხრით ჩამოუდის ქალაქს. განთიადისას ნახორაგანი დაიძრა ნაპირიდან და გაუდგა გზას; ნესოსი კარგა შორს დასტოვა და წინ გასწია. დიდი ხნის შემდეგ, ბაზრობის ჟამს, რომაელებმა შეიტყვეს, რომ სპარსელები მდინარეზე გადასულიყვნენ, ძალიან შეშფოთდნენ და აუცილებელ საჭიროებად მიიჩნიეს მტრისათვის დაესწროთ ქალაქში შესვლა. ამიტომ ჯარით აავსეს ტრიერები რაც კი ოცდაათნიჩბიანი ნავები იდგა მზად და სასწრაფოდ გაჰყვნენ წყლის მდინარებას. მაგრამ, როდესაც ნახორაგანმა მიაღწია შუა გზას, ნესოსსა და ქალაქს შუა, შეშებითა და ნავებით გადაღობა მდინარე მთელ სიგანეზე და უკან დააყენა სპილოების მთელი ხროვა, რომლებიც შეუშვა წყალში იმ მანძილზე რამდენზედაც მათ შეეძლოთ შესვლა. ეს რომ დაინახა შორიდან რომაელთა ჯარმა, მაშინვე მოაბრუნა საჭე, რაც ძალა და ღონე ჰქონდა მოუსვა ნიჩბებს და გაბრუნდა უკან, თუმცა ძალიან გაუძნელდა ფასისზე უკან გაცურვა და პირისპირ შებრძოლება მაგარ ტალღებთან. სპარსელებმა მაინც ორი ნავი ჩაიგდეს ხელში, მაგრამ უმეზღვაურებოდ; მეზღვაურებმა რომ დაინახეს მტერს ჩავუვარდებით ხელშიო, გაბედულად გადაეშვნენ ტალღებში, მეტი წილი წყალქვეშ გასცურეს და ასე სიმწრით მიაღწიეს თავისიანებს. მაშინ რომაელებმა სტრატეგოსი ბუზე დასტოვეს ნესოსთან, რათა მას თავის ჯართან ერთად ყური ეგდო იქაურობისათვის და დახმარება აღმოეჩინა, სადაც ეს საჭირო იქნებოდა. ყველა დანარჩენებმა კი გადაჭრეს მდინარე ირიბად და ხმელეთით გასწიეს მეორე გზით, რათა მტერს არ შეჩეხებოდნენ და ჩავიდნენ ფასისში; ქალაქის კარებში რომ შევიდნენ სტრატეგოსები, რიგ-რიგად ჩაამწკრივეს ზღუდის მცველები, ვინაიდან ისინი ფიქრობდნენ, რომ ბრძოლას ვერ აიტანდნენ, თუ შემჭიდროვებულნი განეწყობოდნენ საბრძოლველად. პირველი ჩადგა იუსტინე თავისი რაზმით, ყველაზე უფრო მაღალ ადგილას, რომელიც ზღვას დაჰყურებდა; ცოტა მოშორებით მარტინე მისი ჯარით, ხოლო შუაში – ანგილა, რომელსაც მავრუსიები ჰყავდა ფარებითა და შუბებით შეიარაღებული, თეოდორე თავისი მძიმედ შეიარაღებული ჭანებით და ფილომათი თავისი ისავრიელებით, რომლებიც შურდულებითა და ხელშუბებით იყვნენ შეიარაღებულნი. ამათგან ცოტა მოშორებით სადარაჯოზე იდგნენ ლანგობარდთა და ერულთა რაზმები გიბრეს მეთაურობით. კედლის მთელი დანარჩენი ნაწილი, აღმოსავლეთით, ჩაბარებული ჰქონდათ აღმოსავლეთის რაზმებს, რომელთაც ვალერიანე სარდლობდა. ამნაირად ჩამწკრივდა რომაელთა ჯარი სიმაგრის დასაცავად.
გარდა ამისა ციხის წინ რომაელებს მიწაყრილი აღემართათ, საკმაოდ მტკიცე, რომლის შემწეობით მათ მტრის პირველი იერიშები აქვე უნდა შეეჩერებინათ და რომელიც საფარივით უნდა ყოფილიყო კედლისთვის: მათ ამ კედლისა ძალიან ეშინოდათ, და სრულიად მართებულადაც, ვინაიდან ის ხისაგან იყო გაკეთებული და გარდა ამისა დროთა ვითარებაში ბევრგან ჩამონგრეულიყო კიდეც. ამ მიწაყრილის ირგვლივ მათ საკმაოდ განიერი თხრილიც გაეყვანათ, რომელიც წყლით ამოვსებულიყო პირამდე ისე, რომ მთლად დაეფარა პალოები, რომლებიც იქ მიჯრით იყო ჩარჭობილი: იქ ხომ ტბა არის (დღევ. პალიასტომი), რომელსაც პატარა ზღვას ეძახიან და რომელიც ევქსინის პონტოს უერთდება; აი, ეს ტბა არხის საშუალებით გადმოუშვეს აქ და სწრაფად აავსეს წყლით აქაურობა. დიდი სატვირთო ხომალდები ზღვის ნაპირას და ფასისის შესართავთან მიაცურეს ქალაქის მახლობლად; ამ ხომალდებს ზემოთ ნავები ჰქონდათ, თვით ანძების თოკებით მაგრად ჩამოკიდებული, რომლებიც ციხის კოშკებზე უფრო დიდი იყვნენ და უფრო მაღლაც. ზედ კი მეომრები იდგნენ და ყველაზე გაბედული და მამაცად მებრძოლი მეზღვაურები, მშვილდისრებითა და შურდულებით შეიარაღებულნი და სათანადო შორსმტყორცნელი მანქანებითაც მომარაგებულნი. გარდა ამისა სხვა ხომალდებიც შემოაცურეს მდინარეზე და მეორე ნაპირას დააყენეს ვალერიანეს მეთაურობით; ეს ხომალდებიც იმნაირადვე იყო მომარაგებული, ისე რომ თუ მტერი მაღლობი ადგილებიდან შემოიჭრებოდა და ქალაქს მიუახლოვდებოდა ალყის შემოსარტყმელად, ორივე მხრიდან შეიძლებოდა მისი მოგერიება. ხოლო რომ ვინმეს ზიანი არ მიეყენებინა ამ მდინარეში მდგომ ხომალდებისათვის, სარდლებმა განკარგულება მისცეს რაზმის უფროსს დაბრაგეზას, ეროვნებით ანტს (ანტებს ეძახდნენ ბიზანტიელები სლავებს VI–VII ს-ში), და ერთ ჰუნს ელმინგირეს, მწყობრის უფროსს, ათი ორსაჭიანი ნავი აევსოთ ჯარით, რომელიც მათ ხელქვეით იყო, მდინარეში შეეცურათ და ფხიზლად ედარაჯათ; მათ ყური უნდა ეგდოთ მდინარის გადასასვლელი ადგილებისთვის და ამ მიზნით ხან მდინარეში ეცურათ, ხან კი ნაპირებზე. და აი, აქ მოხდა ერთი ამბავი, ფრიად სასიამოვნო და სასიხარულო ომისა და ბრძოლის დროს. ამას წინათ ხომ, როგორც ზემოთ ვთქვი, რომაელთა ორი ოცდაათნიჩბიანი ნავი, ცარიელი, სპარსელებმა იგდეს ხელთ; ეს ოცდაათნიჩბიანი ნავები მიდიელი ჰოპლიტებით იყო სავსე და მდინარეში იდგა ღუზაჩაშვებული და წვრილი თოკებით ნაპირას მიბმული. რომ დაღამდა, მეომრებმა ნავებში დაიძინეს; მაგრამ ძლიერი ტალღები წამოსულა და თოკები დაუჭიმია ტვირთის სიმძიმის გამო; და ერთ ამ ნავთაგანს მოულოდნელად თოკი გასწყვეტია; მოწყვეტილი და განთავისუფლებული ნავი ტალღას მოუტაცია და რადგან ტალღას არც ნიჩბების საშუალებით უწევდა ვინმე წინააღმდეგობას და არც საჭე იყო მიმართული სხვა მხრივ, ნავი სწრაფად გაექანა წინ და ხელში ჩაუვარდათ რომაელებს, დაბრაგეზას მეთაურობით რომ იყვნენ გამოსულნი. რომაელებმა ეს რომ დაინახეს, სიხარულით მიათრიეს ნადავლი და სასიამოვნოდ დაურჩად ეს შემთხვევა, სახელდობრ – რომ ეს ნავი, რომელიც წინათ ცარიელი წაუვიდათ ხელიდან, ეხლა მეომრებით სავსე დაუბრუნდათ.
ამ დროს ნახორაგანი მთელი თავისი ჯარით აიყარა და ქალაქს უახლოვდებოდა; მას უნდოდა შორიდან დაეშინა რომაელებისათვის და ამით გამოეცადა ისინი, გამოვიდოდნენ თუ არა ქალაქიდან; ამ გზით ის უფრო ნათლად გამოარკვევდა, თუ როგორ უნდა მომზადებულიყო ის საომრად მეორე დღეს. და აი, როდესაც სპარსელები ისრის ტყორცნის მანძილზე მიუახლოვდნენ ქალაქს, მაშინვე როგორც ეს მათ ჩვევიათ, ისრები დაუშინეს რომაელებს: რომელთაგან ბევრი დაიჭრა, ზოგმა კიდევ შესძლო თავდაცვის მიზნით წინააღმდეგობის გაწევა, ზოგი კი ბრძოლას ჩამოშორდა. ანგილა და ფილომათი 200 კაცით, მიუხედავად მარტინეს ბრძანებისა ყველა თავის ადგილას დარჩენილიყო და უშიშარი ადგილიდან ეწარმოებინა მტრის მოგერიება, – მაინც გამოვარდნენ თავიანთი კარებიდან და მტრის წინააღმდეგ გაემართნენ. თეოდორე ჭანებით, პირველ ხანებში თავს იკავებდა და საყვედურობდა თანამებრძოლებს აჩქარებას. მაგრამ, როდესაც იმათ არ დაუჯერეს და შეტევაზე გადავიდნენ, სილაჩრე არავინ დამწამოსო და ბრძოლაში გადაეშვა. ასეთი მცირე რაზმებით შეტევას წარმატება არ მოუტანია და ყველა დაღუპვას მხოლოდ ერთმა შემთხვევამ გადაარჩინა. იმ ადგილას დილიმნიტები იდგნენ დარაზმულნი და რადგან ისინი მოიერიშეთა მცირერიცხოვნობას ქედმაღლურად უყურებდნენ, დახვდნენ მათ მშვიდად და ადგილიდან არ დაძრულან. ხოლო როდესაც ისინი მიუახლოვდნენ, მაშინვე შეუმჩნევლად შემოატრიალეს ფრთები, გარს შემოეხვივნენ თავდამსხმელებს და რკალივით შემოერტყნენ მათ რომაელები, ყოველ მხრით გარშემორტყმულნი, უკვე კი აღარ ფიქრობდნენ მტრის წინააღმდეგ მოქმედებაზე; სანუკვარად და ამავე დროს დაუჯერებლად მიაჩნდათ, რომ რამენაირად გასხლტომოდნენ მტერს. და აი, ისინი ერთი მეორეს მიეკვრნენ, შუბები წინ გაჭიმეს და ერთბაშად ეცნენ მტრის იმ რაზმებს, რომლებიც ქალაქთან ახლოს იდგნენ. ამათ რომ დაინახეს დიდი ხეთქებით მოზღვავებული და თითქოს სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილი მტერი, მაშინვე გამოეყვნენ ერთმანეთს და დაიშალნენ, რადგან ვერ გაუძლეს თავგანწირულად მომავალ მეომრებს, რომლებიც არც კი უწევდნენ ანგარიშს იმას, თუ რას მოუტანდა მას ეს გამბედაობდა. ამრიგად, სპარსელები რომ ჩამოეცალნენ, რომაელები, რამდენადაც შესაძლებელი იყო, გაძვრნენ და მაშინვე სიხარულით შევიდნენ ზღუდის შიგნით და კარები ჩაკეტეს. ასეთ ხიფათში ჩავარდნენ ისინი და სხვა არაფრით უსახელებიათ თავი გარდა იმისა, რომ შეძლეს გაქცევა და თავის გადარჩენა.
სპარსელი მუშები კარგა ხანია თხრილის ამოსავსებად მუშაობდნენ და მათ უკვე მთლიანად ამოევსოთ ის, ყველგან შეესწორებინათ ჩამონგრეული და დახეთქილი ადგილები, ისე რომ ალყის შემოსარტყმელად გაგზავნილი ჯარი ამ ადგილს ადვილად გაივლიდა. ქალაქის ასაღებად საჭირო მანქანების იქ მიტანაც არ გაუძნელდებოდა. ამ საქმეს მათ საკმაოდ დიდი დრო მოანდომეს, თუმცა მუშახელი ბევრი იყო. მართალია, ბევრი ქვა და მიწა ჩაყარეს თხრილში, მაგრამ ამოსავსებად მაინც არ იკმარა; ხე-ტყის მასალაც სრულებით არ ჰქონდათ იქვე, თუ შორეულ ტყეში არ მოსჭრიდნენ და დიდი წვალებით არ მიიტანდნენ. რომაელებს გადაეწვათ ქალაქის გარშემო მდებარე ყველა სოფლები, აგრეთვე მგზავრების გასაჩერებელი სადგომები და რაც მახლობლად სხვა რამ ბინები მოიპოვებოდა. ეს იმ მოსაზრებით უქნიათ მათ, რომ მტერს ხელში არ ჩავარდნოდა ხე-ტყის მასალა და ადვილად არ მოეხერხებინა თავისი საქმის შესრულება: ამ დღეს სხვა არაფერი მომხდარა ისეთი, რომ მოხსენება ღირდეს, ხოლო, ღამე რომ ჩამოწვა, ნახორაგანი თავის ბანაკში დაბრუნდა.
მეორე დღეს მარტინემ თავისი მებრძოლების გასამხნევებლად ფანდი მოაწყო. დილით შეკრიბა მთელი ჯარი ვითომც მოსათათბირებლად. მის მიერვე წინასწარ შემუშავებული გეგმით, შუა კრებაზე უცებ გამოცხადდა ერთი კაცი, მთლად გამტვერიანებული, თითქოს შორი გზიდან მოსულიყო და თქვა, ეს წამია ბიზანტიონიდან მოვედი, მეფის წერილი მოვიტანეო. სარდალმა სიხარულით გამოართვა ეს წერილი, გახსნა, და ისე რომ წინასწარ არც გადაუხედავს მჭექარე ხმით ხმამაღლა წაიკითხა, რომ ყველას გაეგონა: „გიგზავნი ახალ ჯარს, რომელიც იმაზე მცირერიცხოვანი არ არის, ვიდრე ის, რომელიც გყავს; მოწინააღმდეგე რომ თქვენზე უფრო ბევრად მრავალრიცხოვანიც აღმოჩნდეს, მაინც იმდენად ვერ გაჯობებს თქვენ რაოდენობით, რამდენადაც თქვენ აჯობებთ მას ვაჟკაცობით, ასე რომ მცირერიცხოვნობასა და მრავალრიცხოვნობას შორის მუდამ იქნება წონასწორობა. მაგრამ რომ იმათ თავი არ გამოიდონ ამით, მიიღე ეს ჯარიც, რომელსაც გიგზავნი აქ უფრო ჩემი კეთილგანწყობილების დასამტკიცებლად, ვიდრე აუცილებელი საჭიროების გამო. მაშ, ყოჩაღად იყავით და გულმოდგინეთ მოეკიდეთ საქმეს და ჩვენც არაფერს დაგაკლებთ ისეთს რაც თქვენთვის საჭიროა“. მაშინვე შეეკითხნენ იმ კაცს, სად არის ჯარიო. იმანაც უპასუხა: „აგერ დგას, ახლოს, ოთხი ლაზური ფარსანგის (ე.ი. 84 სტადიონი) მანძილზე, მდინარე ნეოკნესთან (დღევ. მდ. მალთაყვა, ქ. ფოთთან) დავტოვე ისინი, იქ შესასვენებლად გაჩერდნენ“. მარტინემ კი მრისხანე სახე მიიღო და თქვა: „ეხლავე წავიდნენ უკან და შინ გაბრუნდნენ, მე აქ იმათ არ მოვუშვებ არასდროს. საკვირველია! ეს ხალხი იმთავითვე ჩვენთან ერთად ლაშქრობს, რამდენი ხანია შრომას ეწევა და მტერსაც ხშირად შებრძოლებია, სადაც არის მტერს კისერს მოსტეხენ და საბოლოოდ გაიმარჯვებენ! და აი, ისინი მოვლენ, როდესაც განსაცდელი გაივლის და იმ დროს როდესაც არც კი უგემიათ ხიფათი, თანაბარ სახელს მოიხვეჭენ და ომის დასრულებასაც მათ მიაწერენ; და ყველაზე უფრო უსამართლო ამბავი ის იქნება, რომ საჩუქრებსაც ამათთან თანაბრად მიიღებენ. ჩემი აზრით, ისინი იქვე უნდა დარჩნენ და მოემზადონ უკან გასაბრუნებლად, ჩვენ კი ესენიც გვეყოფიან იმისათვის, რომ ომი კარგად დავაბოლოვოთ“. ეს რომ თქვა, მიუბრუნდა ჯარს და ჰკითხა: „განა თქვენც ამ აზრისა არ ხართ, ჯარისკაცნო?“ იმათაც შესძახეს თანხმობით, სარდალი მართალს ამბობსო, და უფრო გაბედულნი გახდნენ, თითქოს სხვისი დახმარება არ ესაჭიროებოდათ. უფრო მეტად ნადავლის მოპოვების იმედი აქეზებდა მათ საბრძოლველად და მამაცობის გამოსაჩენად, – რადგან ისინი ფიქრობდნენ, რომ სულ მალე ჩაიგდებდნენ ხელში ყველაფერს, ვინაიდან მტერს დაამარცხებდნენ და მხოლოდ ისღა აწუხებდათ თუ ნადავლს როგორ გაიყოფდნენ.
მარტინეს მეორე ნატვრაც აუხდა: ეს ამბავი ხალხში გავიდა და მთელ არემარეს მოედო და თვით სპარსელებამდეც მიაღწია. მათ შიშისგან თავზარი დაეცათ, ამდენი ჯაფით წელში გაწყვეტილებს მტრის ახალ და დასვენებულ ჯართან მოგვიხდება ბრძოლაო. ამიტომ ნახორაგანმა აღარ დააყოვნა, სპარსული რაზმებიდან გამოყო საკმაო რაოდენობა ცხენოსნებისა და გაგზავნა იმ მიმართულებით, რომლითაც მისი აზრით გამოივლიდნენ „ახალმოსული რომაელები“. სპარსელთა ეს რაზმი დაბანაკდა საჭირო ადგილას და ყურადღებით ელოდებოდა მოწინააღმდეგეს. ამასობაში ნახორაგანმა გადაწყვიტა დარჩენილი ძალებით აეღო ქალაქი და გამარჯვებაში დარწმუნებულმა ტყეში შეშისა და მანქანებისათვის ხეების საჭრელად გაფანტულ თავის მუშებსა და მსახურებს უბრძანა როგორც კი დაინახავდნენ ჰაერში ამოსულ კვამლს, ეს იმის ნიშნად მიეღოთ, რომ რომაელთა ზღუდეს ცეცხლი აქვს წაკიდებული, თავი დაენებებინათ საქმისათვის და სირბილით მოსულიყვნენ მასთან, რათა მათაც შეენთოთ ცეცხლი და ამრიგად სწრაფად გადაებუგად ყველაფერი.
ამ ამბიდან ცოტა ხნით ადრე იუსტინემ მარტინესა და თავისი ჯარებიდან გამოარჩია ყოჩაღი და უმამაცესი მეომრები და 5000 ცხენოსანი, თავი მოუყარა მათ, საუკეთესოდ შეაიარაღა და მათთან ერთად წავიდა დროშებით და სხვა ყოველგვარი სამხედრო მორთულობით ფაზისის სამხრეთით მდებარე ტაძარში, რათა უფლისთვის გადაწმყვეტი ბრძოლის წინ დახმარება ეთხოვა. ისე მოხდა, რომ ვერც სპარსელებმა დაინახეს ისინი მიმავალნი, რადგან სხვა მხრიდან მიადგნენ ქალაქს და უცბად ეცნენ ზღუდეს: იმათ უფრო მეტი სიმძლავრით დაუშინეს ისრები, რომ ამით თავზარი დაეცათ რომაელებისათვის და უფრო სწრაფად აეღოთ ქალაქი.
ორივე მხრიდან ისრები წვიმასავით მოდიოდა. ერთნი მანქანებს ეზიდებოდნენ და ე.წ. სპალიონების ქვეშ შემძვრალნი, ცეცხლიან ისრებს სტყორცნიდნენ, ცულებით მიჰქონდათ იერიში კედელზე – ხომ ხისა იყო და ასე ადვილად შეიძლებოდა მისი დაჩეხა; სხვები კიდევ ცდილობდნენ საძირკველი გამოეთხარათ და პირველ საფუძვლამდე მიეღწიათ და ამნაირად გადაენგრიათ და დაეცალათ ის, რაც მჭიდროდ იყო შეკრული და შეერთებული. თავის მხრივ რომაელებიც შემდგარიყვნენ კოშკებსა და კბილანებზე და სასტიკ წინააღმდეგობას უწევდნენ სპარსელებს. მოწინააღმდეგეებს ჭრილობებს აყენებდნენ ზემოდან ნატყორცნი შუბებით, რომლებიც უსაფარველო, გატიტვლებულ ჯარს ეცემოდა, იმ დროს, როდესაც ამ ჯარს არავითარი საშუალება არ ჰქონდა სხვამხრით წასულიყო; გარდა ამისა სპალიონებს ესროდნენ უზარმაზარ ქვებს, რომლებიც ყუთებს ანადგურებდნენ. სხვა უფრო მცირე ქვებიც, შურდულით გასროლილი, მიდიელთა მუზარადებსა და ფარებს სტეხდნენ და საშუალებას არ აძლევდნენ მათ კედელს მიახლოებოდნენ. ჩამოკიდებულ ნავებში მსხდომთაგან ერთნი ისრებს სტყორცნიდნენ მტერს და ბევრს აყენებდნენ ვნებას, ხოლო სხვები ოსტატურად ესროდნენ მანქანებს სპეციალურად ამისათვის დამზადებულ ხელშუბებს, რომელმაც ბევრი ბარბაროსი განგმირა. ატყდა საშინელი ხმაური და ორივე მხრით საყვირებმა საომარი ხმები ააჟღერეს. სპარსელებმა ბობღანს დაჰკრეს და საზარლად ახმაურდნენ მტრის დასაშინებლად; ცხენების ჭიხვინი, ფარების ერთმანეთზე ცემა და აბჯრების ჟღარუნი რაღაც საშინელი ხმით ირეოდა ჰაერში.
ამასობაში იუსტინე გერმანეს ძე უკვე ბრუნდებოდა ტაძრიდან და მან აურზაურზე და ხმაურობაზე შეატყო, თუ რა ხდებოდა. მან მაშინვე შეამჭიდროვა თავისი ცხენოსნები და საბრძოლველად დარაზმა, განკარგულება გასცა დროშები აღემართათ მაღლა და ყველანი საქმეს შესდგომოდნენ იმ აზრით განსჭვალულნი, რომ ღვთის ნების გარეშე არ მომხდარა, რომ ისინი ქალაქიდან გამოვიდნენ, რათა მოულოდნელად შიშის ზარი დაეცათ მტრისათვის და ხელი აეღებინებინათ ალყის შემორტყმაზე. როდესაც ისინი წინ წავიდნენ და დაინახეს, რომ სპარსელები ზღუდეზე იერიშით იყვნენ მისული, ყიჟინით ეცნენ მტრის იმ ნაწილს, რომელიც ზღვის მახლობლად იყო დარაზმული /თვითონაც ხომ იქიდან იყო მოსული/ და მაშინვე დაუწყეს ბრძოლა სარისებით, სხვებმა კიდევ მახვილებით და სპობდნენ ყველაფერს, რასაც წააწყდებოდნენ; მერე ძლიერი იერიშიც მიიტანეს მტრის მწყობს რიგებზე, ფარების საშუალებით შეავიწროვეს ისინი და გაარღვიეს ამრიგად, მჭიდროდ ჩამწკრივებული რიგები.
სპარსელებმა იფიქრეს რომ ეს ის ჯარი იყო, რომლის მოსვლის შესახებ ამას წინათ ხმები მოუვიდათ, და რომ ეს ჯარი გამოეპარათ იმათ, რომლებიც მის შესაჩერებლად იყვნენ ცალკე გაგზავნილი ნახორაგანის მიერ და აივსნენ შიშითა და მღელვარებით. არეულ-დარეულად დაიფანტნენ და ნელ-ნელა უკან გაბრუნება დაიწყეს და უკუიქცნენ. როდესაც ეს დილიმნიტებმა დაინახეს შორიდან /ისინი ხომ შუა კედელთან იბრძოდნენ/, დატოვეს იქ მცირეოდენნი და დანარჩენებმა მიაშურეს იმ ადგილს, სადაც სპარსელებს გაჭირვებული მდგომარეობა ჰქონდათ. როდესაც ანგილამ და თეოდორემ შეამჩნიეს რომ კედელთან მცირეოდენი ნაწილი დარჩა, ისინი ერთბაშად გამოვიდნენ ქალაქიდან საკმაო ჯარით, მოწინააღდეგეთა ერთი ნაწილი გაჟლიტეს, ზოგიერთებმა კი მოახერხეს გაქცევა; რომაელებიც არ მოეშვნენ მათ და დაედევნენ. ეს რომ დაინახეს დანარჩენმა დილიმნიტებმა, მაშინვე გაბრუნდნენ უკან, რათა წინააღმდეგობა გაეწიათ რომაელებისათვის, რადგან, მათი აზრით, უმჯობესი იყო რაც შეიძლებოდა მალე მიშველებოდნენ თვისტომთ; მაგრამ ისინი უმწყობროთ და დიდი სირბილით მიექანებოდნენ და სასირცხოდ ოტებულთ უფრო ჰგავდნენ, ვიდრე სხვების წინააღმდეგ მიმავალთ. ისინი თითქოს თავისიანების დასახმარებლად მირბოდნენ, მაგრამ შეშფოთება უფრო ეტყობოდა მათ, ვიდრე განრისხება. სპარსელების ჯარმა, რომელიც ძალიან ახლოს იდგა დარაზმული, დაინახა დილიმნიტები რომ ასე შეშფოთებულნი მირბოდნენ უწესრიგოდ და იფიქრა ალბათ გარბიანო, მაგრამ ვინაიდან სპარსელები იმ აზრისა იყვნენ, რომ დილიმნიტები არასოდეს არ ჩავარდებოდნენ ასეთ სირცხვილში, თუ მათ რაიმე დიდი და წარმოუდგენელი ხიფათი არ შეემთხვეოდათ, ამიტომ ისინიც მაშინვე სამარცხვინოდ გამობრუნდნენ და გაიფანტნენ. აქამდე მხოლოდ აზრად გატარებული და იდუმალად განზრახული გაქცევა ახლა უკვე აშკარად გამომჟღავნდა. მაგრამ დილიმნიტებმაც იგივე გაიფიქრეს სპარსელების შესახებ, მიჰყვნენ მათ და ამრიგად ერთად გაიქცნენ მომტყუებელნიც და მოტყუებულნიც. ეს რომ მოხდა, რომაელთა უმეტესი ნაწილი ზღუდიდან გამოვიდა და მტრის ოტება უფრო ნათელი გახადა: დაედევნა მას და ჩამორჩენილებს ანადგურებდა. სხვები კიდევ სხვა მხრიდან ეცნენ მტერს და ბრძოლა გაუმართეს გაუმართეს მჭიდროდ დარაზმულსა და წინააღმდეგობის გასაწევად გამზადებულ სპარსელებს. ბარბაროსთა მარცხენა ფრთა უკვე აშკარად ქანცგაცლილი იყო და დაიშალა. ხოლო, რომელიც მეორე ფრთაზე იყვნენ, მწყობრად იდგნენ და სასტიკად იბრძოდნენ. საფარად მას სპილოები დაეყენებინათ წინ, რომლებიც მირბოდნენ და მაშინვე აფორიაქებდნენ იქაურობას, თუ კი სადმე რომაელთა რაზმები იდგა; ხოლო მათ ზურგზე მოთავსებული მშვილდოსნები ძალიან დიდ ზიანს აყენებდნენ მოიერიშე რომაელებს, რადგან მაღლა იყვნენ და ზევიდან საუკეთესოდ უმიზნებდნენ ისრებს; ცხენოსანთა რაზმებიც, ჭენებით მიმავალნი, ადვილად ეკვეთებოდნენ ხოლმე ქვეითად მომავალ და მძიმედ შეიარაღებულ რომაელებს და მძიმე მდგომარეობაში აყენედბდნენ მათ; ამიტომ იყო, რომ ამ ფრთაზე მყოფი რომაელები უკვე გაქცევას აპირებდნენ.
მაგრამ ერთმა რომაელმა მარტინეს მეშუბეთა რიცხვიდან, სახელად ოგნარიმ, რომელიც ისეთ ვიწრო ადგილას მომწყვდეულიყო, რომ აღარავითარი გასაქანი აღარ ჰქონდა თავისუფლად გაქცეულიყო და ამის გამო სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილიყო. მან მისკენ გაშმაგებით მომავალ სპილოს წამწამებს ზემოთ მთელი ძალით ჩაარჭო შუბი, რომელიც ჰაერში ირხეოდა და ცხოველს აცოფებდა. სპილომ ერთბაშად უკან დაიხია, ხტოდა, გარშემო ტრიალებდა, ხან ხორთუმს თოკივით აქნევდა ირგვლივ და მრავალ სპარსელს აყენებდა ჭრილობასა და გადაისროდა ხოლმე, ხან კი სიგრძეზე გასჭიმავდა მას და საშინლად იღრიალებდა. მალე მის ზურგზე მყოფი სპარსელები ჩამოყარა და გასრისა. შემდეგ მთელი სპარსული ჯარი დააფრთხო: რომელ ცხენსაც მიუახლოვდა, ყალყზე დააყენა და რასაც ეშვებით მიეკარა დათხლიშა და დაგლიჯა. ყველგან ვაი და უბედურება გამეფდა. შეშინებული ცხენები უკვე აღარ ემორჩილებოდნენ ლაგამ-აბჯარს, წინა ჩლიქებს ზევით ისროდნენ და თავიანთ მხედრებს ძირს ანარცხებდნენ და ასე უწესრიგოდ შუა ხალხში იჭრებოდნენ საშინელი ქშინვითა და რხევით. როდესაც ჯარისკაცები გონს მოდიოდნენ, ერთმანეთს ეძგერებოდნენ და მუჯლუგუნებს ჰკრავდნენ, ყოველი მათგანი ცდილობდა გაესწრო გვერდით მდგომისთვის და ამიტომ მოხდა, რომ ბევრი მათგანი საკუთარი ამხანაგების ხელით იქნა მოკლული: მეგობრებისა და თვისტომთა მახვილებს ეჩეხებოდნენ ისინი.
ასეთი დიდი აურზაური რომ ატყდა, ზღუდიდან გამოსული რომაელები და ისინიც, რომლებიც შიგნით დარჩნენ რაღაც მიზეზის გამო, ყველანი ერთ ფალანგად შემჭიდროვდნენ, რაც შეიძლებოდა მტკიცედ გაამაგრეს ფარებით წინა რიგი და ეცნენ უკვე თავგზააბნეულ სპარსელებს. ესენი კი უკვე მოქანცულნი იყვნენ, ვეღარ გაუძლეს ამ შემოტევას და სასწრაფოდ მოკურცხლეს: არც სიმწყობრე შეინარჩუნეს, არც თავს იცავდნენ დამდევნელთაგან, არამედ გაიფანტნენ ზოგი სად და ზოგი სად, სადაც თითოეულს მოეხერხებოდა. ხოლო ნახორაგანი, რომელიც თვითონაც თავზარდაცემული იყო ამ მოულოდნელი ამბით და უკან გარბოდა, მათრახით ანიშნებდა ყველას და მოუწოდებდა რაც შეიძლებოდა სწრაფად გაქცეულიყვნენ, თუმცა ისინი ამას უიმისოდაც ასრულებდნენ. ამრიგად მის ქედმაღლობას საწინააღმდეგო შედეგი მოჰყვა. რომაელებს მანამ არ შეუწყვეტიათ ბარბაროსების დევნა და ჟლეტა, სანამ მარტინემ საკმარისად არ მიიჩნია და საყვირით არ ანიშნა მათ, უკან გამობრუნებულიყვნენ და არ მოათვინიერა გაშმაგებულნი. ასე, სპარსელებმა ძლივს მიაღწიეს თავიანთ ბანაკს: ამ ბრძოლაში მათ დაკარგეს 10000 მეომარზე მეტი.
რომაელებმა დევნა რომ შეწყვიტეს და გამობრუნდნენ, დაწვეს სპალიონები და რაც კი სპარსელებს მანქანები დარჩენოდათ კედელთან. ამის გამო დიდი ალი ავარდა და სპარსელთა მსახურებმა და მუშებმა, რომლებიც ხეებს ჭრიდნენ ტყეში, შორიდან რომ დაინახეს ჰაერში ასული კვამლი ქალაქისკენ გამოქანდნენ სირბილით. რომაელებმა ყველანი დაიჭირეს და დახოცეს. ასე მოკვდა თითქმის 2000 კაცი. ამ გამარჯვებამ რომაელებს ფრთები შეასხა. მათ დაკრძალეს თავიანთი დაღუპულები, რომელთა რიცხვი 200-მდე იყო. მოწინააღმდეგეთა გვამებს კი საჭურველი აჰყარეს და ხელთ იგდეს ურიცხვი იარაღი და სხვა ქონებაც.
ნახორაგანს სურსათი ელეოდა და თან ზამთარიც ახლოვდებოდა, ამიტომ უკან, გამაგრებულ ბანაკში უნდა დაბრუნებულიყო, თუმცა მტრისთვის რომ არ ეჩვენებინა დამარცხდა და გარბისო დილიმნიტთა რაზმი გამოჰყო და რომაელთა ახლოს დააბანაკა, თვითონ კი მუხირისისა და კოტაისისკენ წავიდა. ის რომ უკვე კარგა შორს იყო წასული, დილიმნიტებმაც დაშალეს თავისი მწყობრი და მათაც ადვილად დაიხიეს, ვინაიდან ისინი ყოველთვის მსუბუქად არიან შეიარაღებულნი და გარდა ამისა, მამაცნი და ფეხმარდნი. მუხირისში მივიდა სპარსელთა ის რაზმიც, რომელიც მდ. ნეოკნეზე მოტყუებით იქნა გაგზავნილი. ამის შემდეგ ნახორაგანმა მეტი წილი ცხენოსნებისა იქ დატოვა და მის უფროსად ვაფრიზი დაყენა, კაცი სპარსელთა შორის წარჩინებული, თვითონ კი ზოგიერთების თანხლებით იბერიაში დაბრუნდა იქ დასაზამთრებლად“.
სასამართლო
აგათია განაგრძობს: „ნახორაგანის წასვლისთანავე საბრძოლო მოქმედებები შეწყდა. ათანასი თავისი ღირსებით და შეგნებით დაჯდა ერთ მაღალ სავარძელზე ქლამიდში გამოწყობილი, როგორც ეს ჩვევიათ ბრწყინვალე მთავრებს. მასთანვე იყვნენ კაცნი, რომელთაც იცოდნენ სწრაფი წერა და დაწერილის წაკითხვა სხაპა-სხუპით; იყვნენ აგრეთვე სხვა მოსამსახურეებიც, მკაცრნი და ამაყნი და სასამართლოს ხლართების საუკეთესო მცოდნენი, ბოხხმიანი მაუწყებელნი და გამმათრახებელნი. ესენი ყველანი ბიზანტიონიდან იყვნენ მთავრობის მიერ გამოგზავნილნი. იმათ, ვისაც ეს დავალება ჰქონდათ, მოიტანეს რკინის ჯაჭვები, კისერზე დასადები, აგრეთვე ბადესაკრავები და ბორკილები და სხვა იარაღები საწამებლად – რომაული – უკეთ რომ ვთქვათ ატიკური სამართლის სრული დაცვით.
რუსტიკე და იოანე მოიყვანეს სატუსაღოდან და დააყენეს მარცხნივ, როგორც ბრალდებულნი. მეორე მხარეზე დადგნენ ბრალმდებელნი, დარბაისელი კოლხები, რომელთაც უკვე კარგა ხანია შეესწავლათ ელინთა ენა. პირველ ყოვლისა მათ მოითხოვეს საჯაროდ ყოფილიყო წაკითხული მეფის წერილი, რომელიც ამ საქმეს ეხებოდა და რომელიც იოანეს მოეტანა სტრატეგოსებისათვის. მსაჯულმა შეიწყნარა ეს მოთხოვნა და ერთმა საგანგებო მოხელემ ხმამაღლა წაიკითხა ის წერილი, რომელშიაც შემდეგი ეწერა: „დაუჯერებელი და უცნაურია ის, რაც თქვენ მაცნობეთ, სახელდობრ, თითქოს გუბაზს სურდეს განუდგეს მამა-პაპის ადათს და თავის ძველ, ყველაფერში ერთაზროვნე წინამძღოლებს, ე.ი. რომაელებს და გადავიდეს მისდამი მტრულად განწყობილ, სრულიად უცხო და სხვა სარწმუნოების მიმდევარ სპარსელთა მხარეზე, და ეს ჩაიდინოს იმ დროს, როდესაც მას ჩვენგან უსიამოვნო არაფერი შეხვედრია. მიუხედავად ამისა, რადგან ვიცით, რომ ადამიანს სჩვევია ცვალებადობა და მერყეობა და გარემოებათა ნაირნაირობასთან ერთად თვითონაც სხვადასხვანაირად იქცევა ხოლმე, ამიტომ ჩვენ საჭიროდ არ ვსცანით სრული უნდობლობით მოვპყრობოდით ამ ამბავს და არ გვეზრუნა თავის დაცვაზე მის მიერ განზრახულ თუ უკვე მიღებულ გადაწყვეტილების წინააღმდეგ; ხოლო ჩვენ თვითონ მეტად გვაწუხებს და ყოველმხრივ გვაფიქრებს ეს საქმე, ვინაიდან არ არის ნათელი, თუ რით გათავდება ის. თუმცა შემაძრწუნებელი და ამაღელვებელია ის, რომ მტკიცედ ვერავის დაეყრდნობი და მუდამ ეჭვითა და შიშით უნდა იყო აღვსილი თვით ძალიან კარგი მახლობლების მიმართაც კი, მიუხედავად ამისა ჩვენ მაინც მივყვებით ბუნების კანონს (და ეს არის რომ ყველაფერში იმარჯვებს) და უნდობლობას ვიჩენთ. მაგრამ, რათა გუბაზის მიმართ აჩქარებულად არ გადავდგათ მკაცრი და სასტიკი ნაბიჯი და არც სირბილე გამოვიჩინოთ რაიმე შეუფერებელ გარემოებათა გავლენით. ამიტომ, ორივე ამ შემთხვევაში სინანულის თავიდან ასაცდენად, მიზანშეწონილად მივიჩნიეთ შუა გზა აგვერჩია და ის კაცი /გუბაზი/ აქ დაგვებარებინა. ამიტომ გავალებთ გამოგზავნოთ ის რაც შეიძლება მალე ნებით ან ძალით. მაგრამ თუ კი ის განზრახვას მიგიხვდებათ, წინააღმდეგობას გაგიწევთ და წამოსვლაზე უარს განაცხადებს, შეიპყარით და წამოათრიეთ /ამის ნებასაც გაძლევთ მე თქვენ ამ შემთხვევაში/, ხოლო თუ ის გაგისხლტებათ და თქვენზე იერიშს მოიტანს და მაშასადამე ამა თუ იმ სახით ხელს აღმართავს თქვენს წინააღმდეგ, მაშინ ჩვენ აშკარა საბუთები გვექნება მის განზრახვათა შესახებ და ამიერიდან შეგვიძლია ჩავთვალოთ მტრად, ისე რომ, თუ მას, ასე გათავხედებულს ვინმე კიდევაც მოკლავს, ამას უკანონო საქციელად არ ჩავუთვლით; ამ საქმისათვის არა თუ დასჯილი არ იქნება ის, როგორც მკვლელობის ჩამდენი, არამედ ქების ღირსიც იქნება, როგორც ტირანის მომსპობი“.
კოლხთა კაცები რომელნიც ბრალმდებლებად იყვნენ დანიშნულნი, წამოდგნენ მაშინვე, როდესაც მსაჯულმა გამოუცხადა – თქვენი ბრალდებები წამოაყენეთ თუ გსურთო – და, რადგან საბრალდებო ბევრი ჰქონდათ სათქმელი, თქვეს შემდეგი: „ჩვენ რომ კიდევაც არაფერი ვთქვათ, მსაჯულო, თვით ჩადენილი ბოროტმოქმედება საკმარისია იმისთვის, რომ მის ჩამდენთ უდიდესი სასჯელი მიეზღოს. მაგრამ თქვენი კანონების მიხედვით თვით აშკარა და უდიდეს უკანონო მოქმედებათა შესახებაც კი მიღებულია, რომ განაჩენი არ იქნება გამოტანილი, სანამ საქმე არ იქნება გარჩეული სიტყვიერი პაექრობის საშუალებით, და ამიტომ ჩვენ შევუდგებით საქმის ვითარების განმარტებას. ამრიგად, ჩვენ მიერ შესრულებული იქნება კანონით დაწესებული, თუმცა ჩვენი სიტყვა მარტივი და გაუმართავი იქნება და შესაძლებელია, ჩადენილი ბოროტმქმედების მნიშვნელობა ვერც კი გადმოგცეთ. რა გამართლება შეიძლება ვუპოვოთ იმათ, რომელთაც ისე შეუპოვრად მოკლეს ასეთი დიდებული კაცი, თქვენი მეგობარი და მოკეთე, მოკავშირე ომიანობის დროს და მშვიდობიანი ცხოვრებისა და ზავის დროს, უზენაესის შესახებაც თქვენნაირად მოაზროვნე და თქვენი წესების მიმდევარი და რომელთაც უდიდესი მტრობა გამოაჩინეს თქვენ მიმართ, თქვენს მტრებს კი სამსახური გაუწიეს? მოკლული ხომ მეფე იყო, მსაჯულო, არა დაბალი გვარისა და ვაჟკაცობით განთქმული და რომაელთა საქმეებისათვის მუდამ იყო მკვლელებზე უფრო ერთგული.
უკუღმა დატრიალდა კოლხთა საქმეები და დაინგრა, განსაკუთრებით სახელმწიფო საქმეები, თუმცა ჩვენ რომაელთა ქვეშევრდომი სახელმწიფოს ერთ, არა უმნიშვნელო ნაწილს შევადგენთ. თქვენ აღარა გაქვთ თავისუფალი და ურყევი მდგომარეობა და საგრძნობლად დაგისუსტდათ საკუთარი ძალ-ღონე. თუ სახელმწიფო ყოველმხრით არ არის გამაგრებული და ერთ რომელიმე ნაწილში მოდუნებულია, ვეღარ იარსებებს წესიერად; პირიქით, ის თავის სახელწოდებასაც ტყუილად ატარებს, ვინაიდან ის მოკლებულია თავისუფალი არსებობის საშუალებას.
რადგან ყველაფერი ამის ჩამდენნი ისინი არიან, ამიტომ მეუბნებიან: ამ – თუმცა საშინელ – საქმეს კი ნუ უყურებთ, არამედ მხოლოდ ის განზრახვა უნდა გამოიკვლიოთ და მხედველობაში მიიღოთ, რომლითაც ვხელმძღვანელობდითო; და უფრო ამჯობინებენ ზოგიერთი ბუნდოვანი – თითქოს სინამდვილის შესაფერისი საბუთების საშუალებით დაგისახონ თავისი მოქმედება, როგორც თქვენ საკეთილდღეოდ ჩადენილი, ვიდრე აღიარონ აშკარა ზარალი, საქმისთვის მიყენებული. ასეთ ტყუილებს ყბედობდნენ ისინი ხშირად სასამართლოს დანიშვნამდე და ფიქრობდნენ, რომ ბევრს შეაცდენდნენ. თუ კი ისინი საქმის გარჩევის დროსაც ასეთსავე მოსაზრებებს წამოაყენებენ, დაე იცოდნენ მათ, მსაჯულო, რომ არც რომაელს და არც სამართლიანობას სჩვევია ასეთი ცხადი და აშკარად ჩადენილი უსამართლობა უყურადყებოდ დატოვოს და თავი მოატყუებინოს ბუნდოვან მიზეზებს, რომლებიც უსაფუძვლოდაა მკვლელების მიერ შეთხზული. შეუწყნარებელია ამის ატანა: თვითონვე აშკარად ამბობენ, რომ მოკლეს ის კაცი, და თანაც ტყუიან რომ ამით უდიდესი სარგებლობა მოუტანეს სახელმწიფო საქმეებს. როგორ თავსდება მათ თავში ეს წინააღმდეგობა, ან როგორ შეგვიძლია ჩვენ, რომლებიც ამ საქციელს საზიზღარს ვუწოდებთ, შევაქოთ მისი ჩამდენი და ვთქვათ, რომ მისი მიზანი იყო სახელმწიფოსთვის სარგებლობის მოტანა? იმთავითვე ხომ სარგებლობა და უკანონობა ერთმანეთის საწინააღმდეგო ცნებებს წარმოადგენენ, სიმხეცე და სამართლიანობა ერთი-მეორეს დაშორებულნი იყვნენ და შეურეველნი, მათი ერთად არსებობა არასდროს არ ყოფილა შესაძლებელი.
თუ კი მათ ზრახვებს გავაშიშვლებთ და გამოვიკვლევთ, აქაც ისინი გამოჩნდებიან უბოროტეს მტრებად, სპარსელთა სასარგებლო განზრახვების მქონეებად; ასე რომ საკადრისიც არ არის იმ სისხლისმსმელებს რომაელების სახელით ვიხსენიებდეთ და კეთილგანწყობილი ურთიერთობა ვიქონიოთ მათთან, როგორც თვისტომებთან; ისინი უნდა ჩავთვალოთ უკიდურს მტრებად, რომლებიც ჩვენგან გამოთიშა ბუნების კანონმა, თუმცა ეს კანონი თქვენგან ხელმოწერილი არაა: მოწინააღდეგესა და მტერს ხომ საქმის მიხედვით გამოიცნობს ადამიანი და არა სიშორის მიხედვით. ცხადია, მტრად უნდა ჩათვალო ის, ვინც იმას აკეთებს ხალისით, რაც მოწინააღმდეგეებს ესიამოვნებათ, თუნდაც ის შენთან იყოს და შენთან ერთად ლაშქრობდეს და ახლო ნათესაურ კავშირში იყოს შენთან. ეხლა: ისინი ამბობენ, რომ მოკლეს არა მეგობარი, არა მეფე, არამედ მტერი, ტირანი და სპარსელების მომხრე. კიდევ მეტი: ისინი უსამართლობამდე მივიდნენ რომ განსვენებულს აბრალებენ მედიზმსაც (ე.ი. სპარსელთა მხარეს გადასვლას): საბრალო! სიკვდილის შემდეგაც ვერ განთავისუფლდა უბეუდრებისგან და ეხლაც, როდესაც მას აღარ შეუძლია თავი იმართლოს, მოღალატეობაში ედება ბრალი. რომელი კანონი – თქვენი ან ბარბაროსებისა – მოიწონებს ასეთ მდგომარეობას, რომ ჯერ განაჩენი გამოუტანო ადამიანს და მერე წაუყენო ბრალდება? ისინი თვითონ არიან მსაჯულებიც, მტრებიც და ბრალმდებლებიც, ყველაფერი ერთად შეასრულეს და საქმის გაურჩევლად სრულიად უდანაშაულო კაცს ისეთი სასჯელი არგუნეს, როგორიც შეეფერებოდა მართლაც ტირანობაში გამტყუნებულს. ეხლა კი, როდესაც თავის გამართლება სჭირდებათ, მოდიან და ბრალს სდებენ უსამართლოდ დასჯილ კაცს; სანამ მას მოჰკლავდნენ, საჭირო იყო, თუ კი ისინი დარწმუნებული იყვნენ ბრალდებათა სისწორეში, საქვეყნოდ მიეცათ ისინი სამართალში და თვით პირველნი გამოსულიყვნენ ბრალმდებლებად და არა ისე, როგორც ეხლა მოხდა: როდესაც ისინი თვით არიან ბრალდებულნი, საპასუხო ბრალდებას აყენებენ. თუ ეს ყველასთვის ნებადართულია, რა გვიშლიდა ხელს ჩვენც, სამართალში მიცემულნი, მათ, უკვე მიცვალებულთ, ბრალდებად წავუყენებდით მათ მიერ წინათ ჩადენილ შეცოდებებს და ამით შევეცდებოდით სრულიად სამართლიანად სამაგიერო შეგვეცოდა: ჩვენ ხომ ძალიან აღელვეულნი ვართ წინათ მათ მიერ აშკარად ჩადენილი საქციელით და სამართლიანად ვიძიებდით შურს! დავაც წესიერად წარიმართებოდა. მაგრამ არც ჩვენ, არც სხვებმა ამგვარი რამ არ უნდა გავბედოთ, თუ სახელმწიფოს კანონების საფუძველზე ვაპირებთ ცხოვრებას. წარმოიდგინეთ, ყოველ მსურველს ასე ერთბაშად შეეძლება საკუთარი მტრების მოკვლა, ამგვარი საქციელის ხშირად ჩადენა მიგვიყვანდა უსაზღვრო თავხედობამდე. და როგორღა შეგრჩებოდათ თქვენ შესაძლებლობა თავისუფალი და დაუბრკოლებელი განსჯისა? ყველა რომ ჟლეტას დაიწყებს და გაჟლეტილი იქნება და თამამად მიმართავს ერთმანეთის წინააღმდეგ მახის დაგებას, თქვენ ვეღარ შეძლებთ სასჯელის დადებას; უაზროდ დაიხოცება მთელი მოდგმა და გამოძიების საშუალებას წინასწარ მოსპობს იმათი უკანონო საქციელი, რომლებიც ყოველთვის სამაგიეროს გადახდას მიმართავენ.
თუმცა – ამბობენ ისინი – განა უბედურებაა ის, რომ ერთი კაცის, ისიც მოღალატის მოკვლით ყველა მოკავშირე უკეთ მოიქცევა? მოღალატეთა მართლაც რომ დიდი რაოდენობა იქნეს მოსპობილი, თუმცა ამით არავითარი სარგებლობა არა აქვთ მკვლელებს, მაგრამ თვით მოვლენა ამგვარი ხალხის მოკვლისა საკმაოდ სასარგებლოა. მაგრამ, თუ კი, მიუხედავად იმისა რომ მოღალატეობა დამტკიცებული არაა, ერთბაშად აქრობენ და ჰკლავენ ერთ-ერთ უაღრესად წარჩინებულ კაცს, თითქოს ის აშკარა ბოროტმოქმედებაში დაეჭიროთ, რანაირად შეუწყობს ეს ხელს იმას, რომ მოკავშირეები თქვენ უფრო გონიერად მოგექცნენ? იქნებ მით უფრო ხელშეკრულებათა დარღვევა დაიწყონ, რახან იფიქრებენ, რომ თქვენ ამ ბოროტმოქმედების მონაწილენი ხართ? ისინი დაასკვნიან, რომ თუ თქვენიანებისა და მახლობლებისადმი არ იჩენთ ლმობიერებასა და სამართლიანობას, ძნელი საფიქრებელია, რომ ერთგულნი დარჩებით უცხოელთა და გარეშეთა მიმართ, რომლებთანაც მხოლოდ აუცილებლობის გამო გაქვთ ურთიერთობა. მაგრამ თქვენ არ მიგიღიათ მონაწილეობა მკვლელთა გეგმაში, არც მთელ რომაელ ერს მიეწერება ეს ბოროტმოქმედება, კერძოდ ჩადენილი ამათ მიერ; ამათი ვერაგული საქციელი ვერც თქვენ შესახებ წინათ არსებულ აზრს მოსპობს, სახელდობრ, რომ თქვენ ერთგულნი ხართ თქვენი ქცევით და ურყევი და სამართლიანი კანონებითაც ხელმძღვანელობთ. პირიქით ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეხლანდელი სამსჯავროც ხალხის საერთო დიდებისათვის მოაწყვეთ, რათა ყველას გაეგოთ, რომ თქვენ არასდროს გდომიათ კოლხებს ისეთი საშინელი ძალადობა განეცადათ. შესაძლებელია ბევრის აზრი ხან აქეთ იხრებოდეს, ხან იქით, გაურკვეველი და მერყევი იყოს, მაგრამ მსაჯულო, როდესაც შენი მსჯავრის მიხედვით ისინი მალე მოკლული იქნებიან, უფრო გასაგები შეიქნება, რომ თქვენ რომაელები თავისიანების მოღალატეები კი არ ხართ, არამედ, უსამართლოდ მომქმედთა მომთვინიერებელნი. თუმცა ისინი, როგორც ჩანს, სიტყვით თავს იცავენ, მაგრამ საქმით საკუთარი თავის გამმტყუნებლებად გამოდიან და აღიარებენ ამ მკვლელობის სისაძაგლეს. მეფის წერილი ხომ უბრძანებს სტრატეგოსებს ბიზანტიონში მიჰგვარონ გუბაზი, ჯერ დაიყოლონ ის ბიზანტიონში წასვლაზე, ხოლო, თუ არ დაემორჩილება მათ განგებ და წინააღდეგობას გაუწევს, ძალით გააგზავნონ; მისი მოკვლა კი არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლებოდა, სანამ ის საბოლოოდ არ განუდგებოდა რომაელებს და მტრულ მოქმედებას არ დაიწყებდა. ესენი კი არც სტრატეგოსები ყოფილან, არც ნება მიუცია მათთვის ვინმეს ჩაედინათ ის, რაც მოესურვებოდათ, უცბად მოეკლათ საცოდავი გუბაზი ისე, რომ არც წინასწარ ეთხოვათ მისთვის ბიზანტიონში წასულიყო და არც ეცადათ იმის გასინჯვა, უდიერად შეხვდებოდა ის მეფის განკარგულებას თუ არა. თუმცა ისინი ამაყობენ და ტრაბახობენ იმით, თითქოს შეასრულეს მეფის დავალება, მაგრამ, პირიქით, როგორც ჩანს მათ გვერდი აუარეს მის სურვილს, წინასწარ თავხედურად შეთხზეს გუბაზის წინააღმდეგ ყალბი ბრალდებები და საკუთარი სურვილის მიხედვით დაღუპეს კაცი; და რაც ყველაზე უფრო უკანონოდ უნდა ჩაითვალოს, არც კი აჩვენეს მეფის წერილი, რომ ის გაცნობოდა მის შინაარსს და მოქცეულიყო საჭიროებისამებრ.
ნუ თუ ამის შემდეგ, რაც მათ გაბედეს, არ უნდა ჩაგვეთვალა ნამდვილ უბედურებად და უსაზიზღრეს მკვლელობად? ვინმეს მიმართ უსამართლობის ჩადენა ხომ აკრძალულია და ჩვენც უნდა ვერიდებოდეთ ამას, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ეს უსამართლობა ეხება მეგობარსა და კეთილისმსურველს, იმ ადამიანს რომელიც ხშირად გაბმულა საფრთხეში მახლობელთა გულისათვის. ვინ იყო სპარსელთაგან დანაპირებ სიმდიდრესა და ყოველგვარ სიკეთეს ამჯობინა თქვენდამი კეთილი განწყობილება? ვინ იყო რომ ხოსროს მეგობრობა უკუაგდო, იმ დროს როდესაც ეს მეგობრობა უდიდეს სიმდიდრეს უმზადებდა მას, თქვენგან მცირედსაც დასჯერდა? ვინ იყო რომ წინათ, როდესაც ეს ქვეყანა დიდი ხნის განმავლობაში სპარსელების სათარეშოდ იყო გამხდარი და თქვენი დამხმარე ჯარები იგვიანებდნენ, მაშინვე გამოიცვალა საცხოვრებელი ადგილი და თვით კავკასიონის მწვერვალებზე გადასახლდა, სადაც თითქმის ველურ ცხოვრებას ეწეოდა, და მან ეს უფრო ამჯობინა, ვიდრე მტრის მეგობრობა გამოეყენებინა, შინ ჩასულიყო და განცხრომით ეცხოვრა? ვინ იყო ეს? ეს იყო გუბაზი, რომელიც არ უშინდებოდა არავითარ გაჭირვებას, თუ კი თქვენი გულისთვის ეს იყო აუცილებელი. სად ხართ კანონებო, სად არის სამართალი! მას აბრალებენ მედიზმს, ტირანობას, რომაელთა მოღალატეობას! ის მოკლეს რუსტიკემ და იოანემ, ამ საძაგელმა და საზიზღარმა კაცებმა მოკლეს მეფე! ის რომ მართლაც დამნაშავე ყოფილიყო, ამათ მიერ კი არ უნდა ყოფილიყო მოსპობილი, არამედ მისი საქმე დინჯად უნდა გაერჩია რომაელთა და კოლხთა საერთო მეფეს, როგორც უდიდესსა და ყოველთა უძლიერესს და სათანადო სასჯელი დაენიშნა. მაგრამ ვინაიდან ამათ არ ჰქონდათ არავითარი კანონიერი საბუთი მისი მოკვლისთვის, უფრო კი შურიანობით გამოწვეული უზომო მტრობა აღიზიანებდა მათ ბოროტება ჩაედინათ, სათანადოთ არ მოიფიქრეს, გონიერი მოსაზრება არ მოიხმარეს და არც გაითვალისწინეს, თუ რა იქნებოდა სასარგებლო, და ამაყურ ქცევასა და შურისძიებას დაემორჩილნენ, ჩაიდინეს დიდი თვითნებობა. ის, რაც დიდი ხანია განზრახული და ზედმიწევნით დაგეგმილი ჰქნდათ, სისრულეში მოიყვანეს პირველ შესაძლებლობისთანავე ისე, რომ არც დროის ვითარებას მიაქციეს ყურადღება და არც კარგად მოიფიქრეს. რადგან ისეთ მძიმე ომში ვიყავით გახვეული, გონიერ კაცს მოეთხოვებოდა ეზრუნა იმაზე, რომ კარგი მოპყრობის საშუალებით თავისკენ მიეზიდა უცხო და ჯერ კიდევ უცნობი ერები. ამათ კი ისინიც რომაელების მტრებად გადააქციეს, რომლებიც წინათ მათი მახლობელი მეგობრები იყვნენ. მათი ბრალია რომ ეს ქვეყანა სპარსელების ხელშია და მშობლიური წესები მივიწყებულია, – ერთი სიტყვით, ყველაფერი უწესრიგოდ მიმდინარეობს; აი რამდენი ზარდამცემი ნიშანია აჯანყებისა და შინაური არეულობისა. ამიტომ, რადგან ყველაფერი ეს ნამდვილად ასეა და ჩვენი საქმეები ყოველმხრივ ანგრეულია, უნდა მივუყენოთ ამათ ისეთი ღირსეული სასჯელი, რომლის გამოძებნასაც შევძლებთ. თუ ჩვენ რომაელთა ერთგულნი ვართ ურყევად, არ იქნება სამართლიანი, მსაჯულო, რომ ამათ ჩვენი ჩვილი ხასიათით ისარგებლონ და უფრო ნაკლები სასჯელი მიიღონ, ვიდრე მათ მიერ ჩადენილ საქციელს შეეფერება“.
ბრალმდებლები რომ ასეთ ბრალდებებს აყენებდნენ, კოლხთა ლაშქარს, რომელიც იქვე იყო თავმოყრილი, არც ნათქვამი სიტყვები ესმოდა კარგად და არც აზრების მნიშვნელობის გაგება შეეძლო; მაგრამ იმას კი ხვდებოდნენ თუ რის შესახებ იყო თითოეული მათგანი გამოთქმული და მათი კამათის დროს თავიანთ გულისნადებსაც ურთავდნენ და მათთან ერთად მიხვრა-მოხვრასაც იცვლიდნენ: ისინი იცვლიდნენ გუნებას იმისდა მიხედვით, იმედს ამჩნევდნენ ბრალმდებლებს თუ სასოწარკვეთას. შემდეგ, როდესაც მათ ლაპარაკი დაამთავრეს და მსაჯული ცოტა ხნით შეჩერდა დაფიქრებული, იმათ ჩუმად დაიწყეს ბუზღუნი და უკმაყოფილების გამოცხადება, რატომ ეხლავე არ მიჰყავთ მკვლელები დასასჯელადო. ხოლო, როდესაც მსაჯულმა მოუწოდა ბრალდებულებს ეთქვათ, რისი თქმა სურდათ, მაშინ ხალხმა აშკარად იწყო ყვირილი და ბუზღუნი და ეს ხმები უკვე უფრო ნათლად ისმოდა. მაგრამ იმათ, რომლებიც ბრალმდებლებად იყვნენ მოსული, ხელების დაქნევით გააჩუმეს და შეაწყვეტინეს ხმაურობა.
სიჩუმე რომ ჩამოვარდა, შუაში წარსდგა რუსტიკე თავის ძმასთან, იოანესთან ერთად და თქვა: „ბედმა ერთბაშად შეცვალა და უკუღმა შეატრიალა ჩვენი ზრახვები; უნდა დავმტკბარიყავით უდიდესი საჩუქრებით და ამის ნაცვლად სიკვდილით დასჯა მოგველის. თუმცა ჩვენთვის ძალიან სასიამოვნოა ეს სამსჯავრო და უდიდესი სიამაყის მომგვრელი: ამით ყველა კარგად გაგებს, რომ მხოლოდ ჩვენი წყალობით მოხერხდა მოღალატისა და ტირანის მოსპობა და მეფის საქმეების ნაწილობრივ უზრუნველყოფა, ასე რომ, კიდევაც რომ სიკვდილი შეგვხვდეს, სიამოვნებით მივეგებებით მას, როგორც რაღაც საყვარელსა და სანუკვარ მძიმე ხვედრს: ჩვენ წავალთ ამ ქვეყნიდან საუკეთესო ნუგეშის მქონენი, ვინაიდან გზაზე წაგვყვება იმის შეგნება, რომ კოლხების ბატონებად რომაელები დავტოვეთ და სხვებს არ ჩავაგდებინეთ ის ხელში. ეს სამსჯავრო რომ სპარსელებისა იყოს და ისინი არჩევდნენ ჩვენ საქმეს, ჩვენ მთლიანად გვიხდებოდეს იმის უარყოფა, რაც ჩაგვიდენია, გვეშინოდეს აქ მოტანილი საბუთებისა, მაშინ ჩვენ – სააშკარაოზე გამოყვანილთ – გაგვიჭირდებოდა სიტყვების მოძებნა იმ მოსამართლეების საპასუხოდ, რომლებიც მტრულად და მკაცრად იქნებოდნენ განწყობილი მომხდარი ამბის მიმართ და ყოველგვარ იმედმოკლებული ვიქნებოდით. მაგრამ ვინაიდან მოსამართლე რომაელი კაცია, რის გულისთვის უნდა უარვყოფდეთ ჩვენ მიერ ჩადენილ საქციელს? რაში გვჭირდება თავის მართლება თქვენს წინაშე იმისათვის, რომ ვალი დაგადეთ და ტირანი მოგაშორეთ? მას ხომ ჩვენ ვერ მივაკუთვნებთ მეფის საპატიო სახელს, ვინაიდან მან საქმით გვიჩვენა თავისი მტრობა, თუმცა ბრალმდებლები ბევრს ყვირიან და გაიძახიან საშინელი ბოროტმოქმედება ჩაიდინეთ, რომ მეფე მოჰკალითო. ცხადია, რომ მეფის სახელწოდება აბზინდსა და ქლამიდს, და საერთოდ გარეგან სამკაულებს კი არ განეკუთვნება, არამედ მიეკუთვნება იმას, ვინც სამართლიანობას მისდევს, ზომას არ აჭარბებს თავის ქცევაში და მხოლოდ დადგენილ წესებს უფარდებს თავის გულის ნადებს. თუ ჩვენ ეს კაცი მოვკალით, უკანონოთ მოვიქეცით, მაშინ ბრალდება სამართლიანი იქნება და კოლხებიც მართალი იქნებიან, რომ ჩვენ გვიწოდებენ მოძალადეებს, ნაძირლებს და სისხლისმსმელებს. მაგრამ თუ ის ასეთ ღირსებებს შორს ჩამორჩა თავისი ქცევით და მის განზრახვებში ზომიერი არაფერი იყო, პირიქით, ფარულად გვისისინებდა სპარსელებს და მათთვის უნდოდა ეს ქვეყანა გადაეცა, განა უმჯობესი არ იქნებოდა დაგვესწრო უბედურების მოახლოებისათვის და გაგვემარჯვებინა, ვიდრე ის, რომ მის მეფურ გარეგნობას შევღაღადებოდით და მტერს ჩავარდნოდით ხელში? როდესაც წინასწარ შეიტყობ ვინმეს მიერ განზრახულ სახიფათო გეგმას და შესაძლებელია მაშინვე აიცილო ეს ვერაგობა, რამენაირად უშველო შექმნილ მდგომარეობას და შემდეგ ნელ-ნელა გამოასწორო მომხდარი ამბავი, დიდი სისასტიკე იქნებოდა შური გეძია წინდაწინ და არ დაკმაყოფილებულიყავი შესაძლებლობით, რომ შემთხვევა მოგეცემოდა სამაგიერო ხიფათში ჩაგეგდო მოწინააღმდეგე. მაგრამ, როდესაც გეგმა სისრულეში მოჰყავთ და აღარაფერი გრჩება დასაცავად, ყველაფერი სწრაფად იღუპება, ისპობა სახელმწიფოს კეთილდღეობა და მასთან ერთად ისპობა ყოველგვარი იმედი გადარჩენისა, მაშინ გონიერმა კაცმა სწრაფად უნდა იმოქმედოს და ზომები მიიღოს, რათა არაფერი დაგემართოს ისეთი, რასაც ვეღარ უწამლებ.
თუმცა ბრალმდებლები ძალიან ბრაზობენ, გაჰკივიან უნამუსობაზე, უწმინდურობაზე, სისხლისმსმელობაზე და სხვა ამგვარი ტრაგიკული სახელებით ამკობენ ჩვენს საქციელს და გაიძულებენ თქვენ მხოლოდ ამ მომხდარ ამბავს მიაქციოთ ყურადღება, მაგრამ მსაჯულო, იმედია უყურადღებოდ არ დასტოვებ იმ ამბებს, რომლებიც ჩვენს საქციელს წინ უძღოდა, ასწონ-დასწონი იმ მიზეზებს, რომლებმაც გაგვაბედინეს ეს საქმე და სწორად გაიგებ ჩვენი საქციელის აზრს. ქალაქებში ხშირად ვპოულობთ ხოლმე მაწანწალებსა და ქურდ-ბაცაცებს ან სხვა ამგვარი უკეთური საქმის ჩამდენთ, რომლებისთვისაც ან თავი წაუგდებინებიათ ან ფეხები მოუჭრიათ, მაგრამ ამ საქციელისათვის არავის ვდებთ ბრალს, თუმცა ესეც ძალიან უწყალო საქციელად ჩანს; არც იმ მართველ მოხელეებზე ვიყრით ჯავრს, რომლებმაც დაუშვეს ასეთი შურისძიება და არც უწმინდურ, საზიზღარ და ბოროტ საქციელად ვნათლავთ ამას: ჩვენ მხედველობაში ვღებულობთ ამ ბოროტმოქმედთა მიერ წინათ ჩადენილ უკეთურ საქმეებს, ვიგონებთ იმას, რომ მათ სასჯელი მიიღეს მათ მიერ ჩადენილი უსამართლო ქცევისთვის და მათდამი გამოჩენილი სისასტიკე სიამოვნებას გვგვრის. სანამ ბოროტმოქმედებები არ შეწყვეტილა, არც სასჯელის დადება უნდა იქნეს მიჩნეული შეუფერებლად.
ამრიგად, გუბაზი ჩვენ მოვკალით. მერე რა მოხდა აქ საშინელი, თუ ჩვენ მოვკალით მოღალატე ადამიანი და ჩვენი მტერი? ბრალმდებლები სამართლიანად ამბობენ, რომ მტრის სახელწოდება შეეფერება არა იმას, ვინც მოშორებით, უცხოეთში ცხოვრობს, არამედ იმას, ვინც თუმცა თვისტომია, მაგრამ მტრისთვის სასიამოვნო საქმეს აკეთებს; ჩვენი აზრითაც ასეთი განსაზღვრა საუკეთესოა და უჭეშმარიტესი და სინამდვილეს შეეფერება. და რახან ორივენი თანახმა ვართ ამაში, ვისარგებლებთ ამ საბუთით და დავამტკიცებთ, რომ გუბაზი ჩვენი მტერი იყო. ხოლო თუ ეს დამტკიცებული იქნება ამ გზით, ნათელყოფილი იქნება ისიც, რომ ის მოკლულ იქნა სრულიად მართებულად. მთელი ეს ბარბაროსული მოდგმა, თუმცა ის რომაელთა ქვეშევრდომია, მაგრამ თავისი შეხედულებით ძალიან დაშორებულია მათ; რომაელთა კანონების სიმწყობრე ამძიმებს მას და ის ისწრაფვის გადატრიალებისა და აჯანყებისკენ; სანამ სხვის ხელქვევით არის, მას არ შეუძლია მშვიდად ცხოვრება ისე, რომ უსამართლო საქმეებში არ გაერიოს. თუ ამას მარტონი ვერ ახერხებენ, ცდილობენ თავის სასარგებლოდ გამოიყენონ ის ტომები, რომლებიც მათნაირივენი არიან და რომელთა ჩვეულებებიც მათ საკუთარ ჩვეულებებს უახლოვდება. გუბაზი ყველა ამ თვისებით იყო აღჭურვილი: ის ხომ წარმოშობით ბარბაროსი იყო და ამ მოდგმისათვის დამახასიათებელი მზაკვრობით იყო დასნეულებული; გარდა ამისა ჩვენ მიმართ ისეთი ბოროტებით იყო გამსჭვალული, რომ არც კი თვლიდა საჭიროდ ამის დაფარვას, – პირიქით, ისწრაფვოდა განეხორციელებინა თავისი მტრული ზრახვები, რომლებიც მანამდე გულში ჰქონდა ჩამარხული და დაფარული. ჩვენ რომ წვალებაში ვიყავით და ყოველგვარ ხიფათში ვებმოდით, რათა მტერს მისი გულისნადები არ აესრულებოდა, გუბაზი ამ დროს ამჯობინებდა შინ მჯდარიყო თვისტომებთან ერთად და საწვალებელ საქმეს მოშორებული ყოფილიყო. გარდა ამისა ის ზედმიწევნით ადევნებდა თვალყურს ბრძოლის მიმდინარეობას და უთვალთვალებდა, თუ რით დამთავრდებოდა ეს ბრძოლა. თუ ვინიცობაა რომაელები ბრძოლაში წარმატებას მიაღწევდნენ და მართლაც რომ გამარჯვებულის ჭეშმარიტ სახელს მოიპოვებდნენ, ის მაშინვე თავის მტრობასა და შურს ამჟღავნებდა და ცდილობდა სასაცილოდ აეგდო ეს გამარჯვება, გაებათილებინა მიღწევის მნიშვნელობა; თვით საქმეს უმნიშვნელოდ ნათლავდა, შედეგსაც უმნიშვნელოდ თვლიდა და ამასაც ჩვენ კი არ მოგვაწერდა, არამედ ბრმა ბედს. თუ კი მოხდებოდა ისე, რომ ფეხი დაგვიცდებოდა, ის ვითარცა მომხდარი ამბის უეჭველი მსაჯული, მაშინვე პირწმინდად გაათავისუფლებდა ხოლმე ბედისწერას ყოველგვარი ბრალდებისაგან, თითქოს მისი მონაწილეობით არ ხდებოდეს ყველაფერი: მისთვის უკვე წინასწარვე იყო გადაწყვეტილი, რომ ჩვენი საქმის ცუდად წარმართვაში ბრალი მიუძღოდა მხოლოდ ჩვენს სულიერ სილაჩრეს, მარჯვენის სისუსტეს და გეგმის უვარგისობას. ბედის ცვალებადობას, უწესრიგობასა და მოუფიქრებულობას ის არასდროს არ მიაწერდა მტერს /ჩვენ კი ყოველთვის ამას გვაბრალებდა/, თითქოს ამ მიზეზით არ ყოფილიყოს, რომ მტერი გვაჯობებდა ხოლმე ჩვენ.
და ამას ის გაჰკიოდა ხმამაღლა და აშკარად, და აცნობებდა ხოლმე არა მარტო სპარსელთა ჯარებს, რომელთაც ის ყოველგვარ საქმეში შველოდა, არამედ ის მაშინვე შიკრიკებს აფრენდა ხოლმე, რომ ცნობები მიეტანათ იბერიაში, სვანთა ტომისათვის, კავკასიის გადაღმა მცხოვრებ ბარბაროსთათვის, უფრო შორს იმათ იქითაც, თუ კი შესაძლებელი იქნებოდა დედამიწის კიდეზედაც. ცნობა კი ასეთი იგზავნებოდა: „რომაელები ცუდი მეომრები არიან, ბარბაროსები მათ ამარცხებენ“. და მისი ცდა მარტო ის კი არ იყო, რომ რომაელთა მოდგმისათვის ჩირქი მოეცხო /თუმცა ესეც საშინელი რამ არის და მტრულად განწყობილი ადამიანის სულისკვეთებას ამჟღანებს/, არამედ უფრო მეტს იღწვოდა, რაღაც სხვას, უფრო დიდს, იზრახავდა და ამზადებდა. ის საჭიროდ თვლიდა შეერყია ბარბაროსთა შორის გაბატონებული აზრი ჩვენი დიდი მეფის შესახებ, რომელიც განთქმული იყო, როგორც უძლიერესი და გამარჯვებათა შარავანდედით მოსილი მეფე; ამით მან გაათამამა ის, ვინც წინათ შიშით და გაკვირვებით შეგვყურებდა. განა უფრო სამართლიანი არ იქნება ასეთი რამეების ჩამდენს მტერი ვუწოდოთ, ვიდრე მეგობარი, კეთილისმსურველი, მეფე, მოკავშირე ან სხვა ამგვარი სახელები, რომლებსაც ბრალმდებლები თხზავენ ამ ტირანის შესახებ? თუმცა ორივეს – მტერსაც და მოყვარესაც – ერთნაირად ანიჭებენ ამ სახელს, მაგრამ მოყვარის გარჩევა მტრისაგან მხოლოდ იმის მიხედვით შეიძლება კეთილად არის განწყობილი მომხდარი ამბების შედეგების მიმართ, თუ მტრულად. მაშასადამე, ვინაიდან უკვე დამტკიცებულია, რომ გუბაზი ჭმუნვას ეძლეოდა, როდესაც ჩვენ ვიმარჯვებდით, და ხარობდა, როდესაც მარცხი მოგვივიდოდა, რაღას გაჰკივიან ბარბაროსები რომაული კანონების წინააღმდეგ, რომელთა მიხედვით ვსჯით ხოლმე, ან კიდევაც სრულიად ვანადგურებათ იმათ, ვინც არსებულ წყობილებას ერთგვარად არყევს და ზიანს აყენებს? თუ ეს ასეა, თავი დავანებოთ საბუთებს, მითითებებს და საეჭვო მტკიცებებს; ყურადღება მივაქციოთ მხოლოდ საქმეთა ვითარებას და ვნახოთ, სად მიგვიყვანს ის.
სპარსელებს ჰქონდათ დაპყრობილი ონოგურისის ციხე, რომელიც მათ ჩამოეგლიჯათ არქეოპოლისის მიდამოებიდან, და ჩვენთვის აუტანელ სირცხვილს წარმოადგენდა ის, რომ მტრის ჯარი მტკიცედ ჩამჯდარიყო ზღუდის შიგნით ჩვენს მიწა-წყალზე. სტრატეგოსთა თათბირზე გაიმარჯვა იმ აზრმა, რომ მთელი ჯარით გამგზავრებულიყავით იმათ წინააღმდეგ, გაგვენადგურებინა ისინი და ამგვარად განვთავისუფლებულიყავით მეტად სახიფათო ჩასაფრებისაგან. ჩვენ რასაკვირველია, გვჭირდებოდა კოლხთა ჯარიც, არა მარტო იმიტომ რომ კოლხები, როგორც იმ ადგილების მცოდნენი უფრო მეტად, ვიდრე ამ ადგილთა არმცოდნენი, სასარგებლო რჩევა-დარიგებას მოგვცემდენ, არამედ იმიტომაც, რომ, რადგან ბრძოლა მოგვიხდებოდა გამაგრებულ ადგილას ჩამჯდარ და კარგად შეიარაღებულ მებრძოლებთან და აგრეთვე იმათთანაც, რომლებიც ალბათ მუხირისიდან მოვიდოდნენ მათ საშველად, კოლხებსაც გაეწიათ ჩვენთვის დახმარება, ჩვენთან ერთად ებრძოლათ. ასეთ პირობებში რა უნდა ექნათ სტრატეგოსებს? რასაკვირველია, უნდა მიემართა ერის მთავრისათვის და მოეთხოვათ ბრძოლაში მონაწილეობა მიეღო, მის შემდეგ რაც დაუმტკიცებდნენ ამ მოთხოვნის საბუთიანობას. და მართლაც, მიმართეს კიდეც და დამტკიცეს. იმან კი ისე წარმოიდგინა თავი, თითქოს მართლაც მეფე ყოფილიყოს და თითქოს მის ხელთ ყოფილიყოს თავისი ნებისამებრ ემართა, უარი თქვა ჩვენთან ერთად ელაშქრა ციხის წინააღმდეგ და არც კი მოვიდა ჩვენთან. არავითარი მიზეზებიც კი არ დაასახელა, რომლებიც, თუმცა შეუფერებელი იქნებოდნენ, მაგრამ გარეგნულად მაინც გაამართლებენ მის უარს. მან გაცილებით უფრო ამაყად და უხეშად მოგვიგო უარი, ვიდრე ეს დაქირავებულ ქვეშევრდომს შეეფერებოდა. კიდევ მეტი; ის მუდამ სიძულვილით უცქეროდა სტრატეგოსებს და გაშმაგებით მტრობდა მათ და ვაჟკაცობად და სამეფო ღირსების შესაფერისად მიაჩნდა ის, რომ ახდილად არცხვენდა სტრატეგოსებს მათ მიერ შესრულებული საქმეების გამო. და ყველაფერ ამის შემდეგ განა საჭირო იყო მეტის დაყოვნება ჩვენის მხრივ? განა უნდა გვეცადა უფრო მეტი საბუთებისათვის და გვეჩვენებინა მეფის წერილი, რათა ბიზანტიონში წასულიყო, იმ დროს როდესაც საკუთარი მიწა-წყლის ფარგლებში რაღაც მოკლე მანძილის გამოვლასაც კი არ ნებულობდა? მერე და განა შესაძლებელი იქნებოდა მოგვეხერხებინა აგრე რიგად ჩვენს წინააღმდეგ განწყობილი გუბაზის გაგზავნა ბიზანტიონში ისე, რომ ამას არ გამოეწვია ათასნაირი შინაური აჯანყება, მრავალი ხოცვა-ჟლეტა, აშკარა განდგომა, სპარსელთა მოულოდნელი შემოჭრა? მოწინააღმდეგე ხომ არ გვემორჩილებოდა და გვებრძოდა? ხოლო მთელი ერი აჯანყების მოყვარულია, მას, ბარბაროსული წესის მიხედვით, ახასიათებს მისწრაფება არსებული წყობილების შერყევისადმი, მით უმეტეს რომ ახლოს ცხოვრობენ ისინი, ვინც მათ მხარს დაუჭერს. ამიტომ ვერაგული ზრახვების მეთაური რომ მოვკალით, ამით ძალიან ადვილად მოუღეთ ბოლო მთელ რიგ ასეთ უბედურებას, არსებულსა და მოსალოდნელს, ისე რომ სრულიად დაუჯერებელია, რომ ასეთი რამ მომავალში განმეორდეს.
ამიტომ მსაჯულო, ნუ გვსაყვედურობენ იმ წერილის გამო, ნურც გვაგინებენ, რომ არ შევასრულეთ წერილში მოხსენებული დავალება. განა ცხადი არ არის, რომ ის მოწერილობა – სამეფო ქალაქში გამგზავრების შესახებ – მხოლოდ მის გამოსაცდელად იყო გამოგზავნილი, რათა გამოგვეცადა, შეასრულებდა თუ არა ის თავისი ნებით ბრძანებას და კანონიერად მოიქცეოდა? რადგან ჩვენ მალე შევიტყეთ მისი შეუპოვრობა და ჯიუტობა და რადგან ის მცირე მოთხოვნასაც კი არ ასრულებდა, განა შევძლებდით მის დაყოლიებას უფრო დიდ მოთხოვნაზე და განა სასწრაფოდ არ უნდა მიგვემართა იმ უკიდურეს საშუალებისათვის, რომელსაც აუცილებლობის გამო მივმართეთ, რადგან ამასობაში ბევრი რამ საშინელი მოხდა? თუ ხელიდან გაუშვებ მოხერხებულ დროს და არ გამოიყენებ იმას საქმის მოსაგვარებლად, შემდეგში ვეღარ დაიბრუნებ იმას, რაც გამოგეპარა! იქნებ, როგორც ბრალმდებლები ამბობენ, ისღა დაგვრჩენოდა, რომ სამართალში მიგვეცა გუბაზი, ფუჭი სიტყვიერი ბრძოლა გაგვეჩაღებინა და სახელმწიფო კეთილდღეობის უზრუნველყოფის მაგიერ სიტყვების რახა-რუხი გაგვემართა? მაგრამ ბედშავნო, ამის ნებას არ იძლეოდნენ სპარსელები, რომლებიც აქვე სამტროდ იყვნენ დარაზმულნი და გაზადებულნი იმისთვის, რომ მთელი კოლხეთი ეგდოთ ხელთ იმის (გუბაზის) დახმარებით. ვინაიდან ყოველმრივ დამტკიცებულია, რომ გუბაზი მტერი და მოღალატე იყო და ტირანის ზრახვების მატარებელი, სულ ერთი არ იყო კოლხებისათვის, ჩვენ მოვკლავდით მას თუ სხვები? გონიერი მოსაზრება მარტო სტრატეგოსებსა და საერთოდ ძალაუფლების მქონეთ კი არ ებადებათ და მოუდით ხოლმე, არამედ ყოველ მსურველს, ჩემი აზრით, უფლება აქვს და შეუძლია გამოექომაგოს სახელმწიფოს, რომელშიაც ის მოღვაწეობს და შეძლებისამებრს იზრუნოს საზოგადო კეთილდღეობისთვის. თუმცა ჩვენ მათი აზრით საზიზღარნი და საძაგელნი ვართ, მაგრამ სინამდვილეში მეფისა და რომაელთა ერთგულნი ვართ და თავზე არ დავასვამთ იმათ, ვინც ცდილობს მახე დაგვიგოს. თუ კიდევ მეტის თქმაა საჭირო, კარგად იცოდე, მსაჯულო, რომ ჩვენ ამ ჭეშმარიტად კარგი და სამართლიანი საქმის ჩადენა გავბედეთ სწორედ დროზე და მარტინეს თანხმობაც გვქონდა ამაზე“.
ეს რომ ითქვა, ათანასი ჯერ კარგად შეხვდა რუსტიკეს სიტყვებს, მაგრამ იმის წყალობით, რომ პაექრობა ორჯერ მოხდა და ათანასიმაც ყველაფერი გამოიკვლია და ასწონ-დასწონა, მას უკვე გუბაზის მიერ ჩადენილ საქციელში აღარაფერი მიაჩნდა მისი მოღალატეობისა და ტირანობის დამამტკიცებლად; პირიქით, მისი აზრით, მკვლელობა ჩადენილი იყო უსამართლოდ და კანონის წინააღმდეგ და ონოგურისზე ლაშქრობაში მონაწილეობის მიღებაზე მედიზმის გამო კი არ ამბობდა უარს გუბაზი, არამედ იმიტომ, რომ ის გაჯავრებული იყო სტრატეგოსებზე იმის გამო, რომ მათ დაკარგეს ონოგურისი თავისი უგუნურებისა და დაუდევრობის წყალობით. ყველაფერი ეს რომ გაიგო, მაშინ გადაწყვიტა ავგუსტისათვის ეცნობებინა მარტინეს შესახებ თქმული, სახელდობრ, რომ ისიც მონაწილე იყო იმ გეგმისა. დანარჩენების შესახებ კი, რომლებმაც აშკარად აღიარეს, რომ მოკლეს გუბაზი, მან გამოიყენა ავგუსტის წერილობითი განაჩენი, რომელშიაც იგი ბრძანებდა რაც შეიძლებოდა მალე დაესაჯათ ისინი და სასამართლოს მახვილით თავები მოეკვეთათ. ისინი შესხეს ჯორებზე და ისე ჩაატარეს ქუჩებში, რაც, როგორც ჩანს, უდიდეს და ამავე დროს შიშის მომგვრელ სანახაობას წარმოადგენდა კოლხებისათვის. განცვიფრებაში მოიყვანა ისინი გზირმაც, რომელიც შემზარავი ხმით გაჰკიოდა და რჩევას იძლეოდა: გეშინოდეთ კანონებისა და თავი შეიკავეთ უსამართლო მკვლელობათაგანო. როდესაც მათ ყელები გადასჭრეს, მაშინ ყველანი სიბრალულით აღივსნენ და ბრაზობას თავი დაანებეს. ამით დამთავრდა სასამართლო: კოლხები კვლავ ერთგულნი გახდნენ რომაელებისა და დაუბრუნდნენ ძველ გზას.
ამის შემდეგ რომაელთა ჯარები საზამთროდ დაბინავდნენ ქალაქებსა და ციხე-სიმაგრეებში, ისე როგორც თითოეულს ჰქონდა დაწესებული.
მისიმიელთა დასჯა
ამასობაში იბერიაში მოვიდნენ ნახორაგანთან მისიმიელთა დიდებულნი და უამბეს ყველაფერი, რაც მათ სოტერიქეს მიმართ ჩაიდინეს; ნამდვილი მიზეზი დაუმალეს, ხოლო უთხრეს, რადგან დიდი ხანია სპარსელების მომხრეები ვართ, ამიტომ კოლხები და რომაელები გვჩაგრავენ და უპატიოდ გვეპყრობიანო; ბოლოს, სოტერიქე ჩაგვიყენეს, თითქოს იმისთვის, რომ მოკავშირეებისათვის ფული დაერიგებინა, ნამდვილად კი მთელი ჩვენი მოდგმის ასაწიოკებლად და გასანადგურებლადო. „ჩვენ ისღა დაგვრჩენოდა – თქვეს მოციქულებმა, რომ ან სრულიად მოვსპობილიყავით, ან დაგვესწრო მტრისთვის და ამით ზოგიერთთა თვალში დაგვემსახურებინა, იქნებ, თავზე ხელაღებულთა სახელი და ასეთი დაღი გვეტარებინა, მაგრამ ამავე დროს შეგვენარჩუნებინა არსებობის თავისუფლება და მოგვეწესრიგებინა ჩვენი საქმეები ისე, როგორც ეს უფრო სასარგებლო იქნებოდა; აგვერჩია ის, რაც უკეთესი იქნებოდა და ადამიანურ წესებს უფრო შეეფერებოდა, არ გვეტეხა თავი საზიზღარ ვერაგობათა გამო და უმეტესად ჩვენს კეთილდღეობაზე გვეზრუნა. ჩვენ მოვკალით სოტერიქე და ისინი, ვინც მასთან ერთად იყვნენ მოსული, რათა შური გვეძია მათ მიერ მიყენებული უსამართლობისათვის, ამით უტყუვრად დაგვემტკიცებინა ჩვენი ერთგულება სპარსელებისადმი და სასახელოდ მივმხრობოდით მათ. რადგან ყველაფერ ამას, განსაკუთრებით კი მედიზმს, არ შეგვარჩენენ გაჯავრებული რომაელები, მალე თავს დაგვესხმიან და გაგვინადგურებენ ყველაფერს, რამდენადაც კი შესძლებენ, ამიტომ შენ მოგეთხოვება, სარდალო, მოწყალებით მიგვიღო და დაგვიცვა, და სათანადოდ იზრუნო ამ ქვეყანაზე, როგორც შენს საკუთარზე და შენს ქვეშევრდომზე; ნუ დაგავიწყდება, რომ საფრთხეშია ჩავარდნილი და იღუპება ტომი არა მცირედი და არა უმნიშვნელო, არამედ ისეთი, რომელსაც შეუძლია უდიდესი სარგებლობა მოუტანოს სპარსელთა სახელმწიფოს. ომში საკმაოდ გამოცდილებს, რომლებიც ძალიან მამაცად იბრძოლებენ თქვენთან ერთად; ჩვენი ქვეყანა მდებარეობს კოლხეთის ზემოთ, ის თქვენ სანდო საყრდენ ადგილად გამოგადგებათ და მტრის წინააღმდეგ სასიმაგრო საფარად“. ეს რომ მოისმინა ნახორაგანმა, სიხარულით შეხვდა მათ თხოვნას, შეაქო რომაელთაგან განდგომისათვის და მოუწოდა მათ დამშვიდებულნი წასულიყვნენ იმ იმედით, რომ სპარსეთის დახმარებას მოკლებულნი არ იქნებოდნენ. ასე მოციქულები დაბრუნდნენ შინ, უამბეს ყველაფერი თავისიანებს და უდიდესი იმედებით აავსეს ისინი.
გაზაფხული (556 წლის) რომ დადგა რომაელთა სტრატეგოსები მაშინვე შეიკრიბნენ და დაადგინეს მისიმიელთა წინააღმდეგ გალაშქრება. ბუზეს და იუსტინეს ებრძანათ დარჩენილიყვნენ ნესოსთან, დაეცვათ იგი და ყური ეგდოთ ყველაფრისთვის. ომში გაიგზავნა ოთხიათასამდე კაცი, ქვეითთა ჯარი და ცხენოსანი, მათ შორის იყვნენ ფრიად წარჩინებულნი, როგორც მაგალითად მაქსენტი და თეოდორე, ჭანური ჯარის უფროსი, ორივე კარგი მეომარი და მეთაური. ისინი ჯერ არ გადიოდნენ სალაშქროდ: მოკლე ხანში უნდა მოსულიყო მარტინე და მათ წინამძღოლად დამდგარიყო. რათა ისინი დიდხანს არ ყოფილიყვნენ უსარდლოდ, ყველაფრის მართვა-განმგებლობა ჩააბარეს, სანამ ჯერ კიდევ ქვეშევრდომთა ქვეყანაზე მოდიოდნენ, ვარაზ არმენიელსა და ფარსანტ კოლხს, რომელნიც დანარჩენ თანამოლაშქრეთ არც ბრძოლაში სივაჟკაცითა და არც სხვა ღირსებით აღემატებოდნენ, პირიქით ზოგიერთზე დაბლაც კი იდგნენ. ერთი, ვარაზი, ლოხაგოსად ითვლებოდა, მეორე კი ლაზთა მეფის კარის რაზმებს უფროსობდა; მაგისტროსი იყო თანამდებობით; ამ ბარბაროსებშიც ასე ეწოდება ამ თანამდებობას; მაგრამ მას გონების იმდენი გამჭრიახობა არ მოეპოვებოდა, რომ რომაული ჯარისათვის გაბედულად გაეწია ხელმძღვანელობა. ზაფხული რომ დადგა, ეს ჯარი უკვე აფსილიელთა ქვეყანაში იყო მისული. რომაელებმა მოინდომეს განეგრძოთ გზა, მაგრამ მათ დაბრკოლება შეუქმნა სპარსულმა ლაშქარმა, რომელიც აქ შეკრებილიყო. სპარსელებს შეეტყოთ რომაელთა მზადების შესახებ და რომ ისინი მისიმიელთა წინააღმდეგ გაემართნენ და ამიტომ დაძრულიყვნენ იბერიიდან და მუხირისის მახლობლად მდებარე ქალაქებიდან; სპარსელები გამოემართნენ რომაელების წინააღმდეგ, რათა მათზე ადრე დაეჭირათ მისიმიელთა ქვეყანა და შეძლებისდაგვარად დახმარებოდნენ მისიმიელებს. ამიტომ რომაელები აფსილიელთა სიმაგრეებთან ტრიალებდნენ და ცდილობდნენ გაეჭიანურებინათ ასეთი ვითარება, სანამ ზაფხული გავიდოდა. მათ მიზანშეუწონლად და საშიშადაც მიაჩნდათ ბრძოლა გაემართათ სპარსელებისა და მისიმიელებისთვის. ამრიგად, ორივე ჯარი მშვიდად იდგა, არც ერთი არ ფიქრობდა წინ წაედგა ფეხი: ისინი ერთი მეორეს უცდიდნენ და ელოდებოდნენ, თუ ვინ დაიძვრებოდა პირველი. სპარსელებს შველოდნენ საბირის ჰუნები, რომლებიც მათ დაქირავებულნი ჰყავდათ.
ამასობაში იუსტინე გერმანეს ძემ ნესოსიდან როდოპოლისში გაგზავნა ერთი თავისი რაზმის უფროსი, წარმოშობით ჰუნი, სახელად ელმინზური და თან გააყოლა 2000 ცხენოსანი. ეს როდოპოლისი კოლხეთის ქალაქია; იმ დროს სპარსელების ხელში იყო: კარგა ხნის წინათ მერმეროემ აიღო ის და სპარსელი მეციხოვნენი ჩაეყენებინა. იქ რომ მივიდა ელმინზური, ბედმა ძალიან შეუწყო ხელი. მეციხოვნენი რაღაც შემთხვევით ქალაქის გარეთ დაეხეტებოდნენ სადღაც და მცხოვრებთა უმრავლესობაც გასულიყო, ზოგი სად ზოგი სად. ამიტომ ელმინზური დაუბრკოლებლად შევიდა ქალაქში, დაიპყრო ის და სანახებშიც გაითარეშა: ვინც კი სპარსული რაზმებიდან შეხვდა, ყველანი გაჟლიტა, ხოლო ადგილობრივ მცხოვრებლებს ყველას ნება მისცა საკუთარ სამშობლოში ეცხოვრათ, რადგან იცოდა, რომ ისინი სპარსელებს მიემხრნენ არა თავისი მოღალატეობით, არამედ უფრო საგარეო საფრთხით გამო; ყველაფერი მოაწესრიგა, როგორც საჭირო იყო და მეტი სიმტკიცისათვის მძევლები წამოასხა. ასე დაუბრუნდა როდოპოლისი კვლავ თავის წინანდელ მდგომარეობას; დაექვემდებარა მშობლიურ კანონებს და დაემორჩილა რომაელთა მეფეს.
შემოდგომა რომ დადგა, სპარსელები მაშინვე დაიძრნენ მისიმიანეთიდან და გაბრუნდნენ კოტაისსა და იბერიაში, რადგან იქ უნდოდათ ზამთარი გაეტარებინათ და ამრიგად კარგა ხნით აიღეს ხელი მისიმიელებისათვის დახმარებაზე. მათი მშობლიური წესების მიხედვით არ არის მიღებული ზამთარში შორეული ლაშქრობა აწარმოონ. სპარსელთა ჩასაფრებისაგან განთავისუფლებულმა რომაელებმა კვლავ განაგრძეს თავისი წინსვლა მისიმიელთა ქვეყანაში. როდესაც ისინი მივიდნენ წიბელეს ციხესთან, რომელიც მისიმიელთა და აფსილიელთა ქვეყნების საზღვარზეა და მათ ჰყოფს, ჩავიდა მარტინე, რომ შემდგომში ლაშქრობისათვის ეხელმძღვანელა და მთელი ჯარის სარდლობა აეღო ხელთ. მაგრამ ის რაღაც მძიმე სენმა შეიპყრო და ხელი ააღებინა ამ განზრახვაზე. ამიტომ ის იქ დარჩა, რომ ცოტა ხნის შემდეგ კოლხიდაში და იქაურ ქალაქებში დაბრუნებულიყო. ჯარმა კი განაგრძო წინსვლა ძველი სარდლების მეთაურობით. პირველ რიგში რომაელები საჭიროდ თვლიდნენ ესინჯათ, მოისურვებდნენ თუ არა მისიმიელები გონიერ გზას დაბრუნებოდნენ: იქნებ მოენანიებინათ შეცოდებანი, ეცნოთ თავიანთი მმართველები, დამორჩილებოდნენ რომაელებს და აენაზღაურებინათ მთელი ის ფული, რომელიც მათ სოტერიქეს წაართვეს. ამ მიზნით მათ გამოარჩიეს, რამდენადაც შესაძლებელი იყო, წარჩინებული კაცები აფსილიელთა ტომიდან და მოციქულებად გააგზავნეს მისიმიელებთან, მაგრამ იმდენად მოკლებული იყვნენ უნარს ველურობის გადაგდებისა და შეუფერებელი საქციელის გამოსყიდვისა ახალი საქმის საშუალებით, რომ ამ უღმერთოებმა, უწმინდურებმა, ეშმაკის ფეხებმა და ერთი სიტყვით ყოველგვარი ისეთი სახელწოდების ღირსმა ადამიანებმა, როგორც კი შეუძლია რისხვამ დაატეხოს მათ, სრულიად უკუაგდეს საერთაშორისო კანონები და მაშინვე მოკლეს ეს მოციქულები, თუმცა ისინი მათ მონათესავე და მეზობელ აფსილიელთა ტომს ეკუთვნოდნენ და არავითარი წილი არ მიუძღოდათ იმაში, რასაც მისიმიელები აბრალებდნენ რომაელებსა და სოტერიქეს; პირიქით, ისინი აშკარად უმტკიცებდნენ მათ თავიანთ მეგობრობას იმ რჩევა-დარიგებით, რომელიც მუდამ მათ სასარგებლოდ იყო მიმართული.
ამრიგად, პირველადაც უგუნურებით და უწმინდური საქმეებით დაიწყეს მისიმიელებმა და მუდამ ასეთ ბოროტმოქმედებას ჩადიოდნენ ისინი და უფრო უწმინდურსაც. თუმცა გაიგეს, რომ სპარსელები უკან გაბრუნდნენ და მიუხედავად დაპირებისა, აღარ აღმოუჩენდნენ მათ დახმარებას, მაგრამ იმის იმედი ჰქონდათ, რომ მათი ადგილები ძნელი გასავლელი იყო და რომ რომაელები ვერ შეძლებდნენ ამ სიძნელის გადალახვას და უფრო შმაგად იწყეს მოქმედება. ერთი მთა დაჰყურებს ამ ქვეყანას, არც თუ ძალიან მაღალი, არც ძალიან დაკიდებული, მაგრამ ძალიან დაქანებული და ყოველ მხრით ციცაბო კლდეებით მოხშირებული; შუაში ვიწრო და უვალი გზა მოჩანს, რომელიც ერთი, გაბედულად მომავალი, კაცისთვისაც კი ადვილი სავალი და დასაძლევი არ არის, ისე რომ, თუ თხემზე ვინმე დგას და წინააღმდეგობას უწევს იქ ამავალთ, ვერასდროს მტერი ვერ გადალახავს მას, მაშინაც კი ვერა, ურიცხვი რომ იყოს მტერი, ან ყველანიც რომ მჩატენი და მსუბუქად შეიარაღებულნი იყვნენ14, როგორნიც არიან მაგალითათ ისავრიელები. სწორედ ასეთი ადგილმდებარეობის იმედით მოჰკიდეს ხელი მისიმიელებმა უკიდურესად უგუნურ საქმეს. მაგრამ რომაელები საშინლად განრისხდნენ, როდესაც მისიმიელთა ვერაგობა შეიტყვეს. ბარბაროსები რომ აყოვნებდნენ და მათ არც მოდარაჯენი დაეყენებინათ ბორცვზე, რომაელებმა დაასწრეს და მთის მწვერვალი დაიჭირეს და რადგან წინააღმდეგობა არავის გაუწევია, გადალახეს ის და ყველანი გავიდნენ ცხენსავალ გზებზე და დაეშვნენ გაშლილ დაბლობებში. იმედი რომ გაუცრუვდათ მისიმიელებს, სწრაფად დასწვეს ბევრი თავისი, უკვე ზედმეტად მიჩნეული ციხე-სიმაგრე, რადგან შეუძლებელი იყო ყველას დაცვა და ყველანი მოგროვდნენ ერთ ციხეში, რომელიც ყველაზე უფრო გამაგრებულად მიაჩნდათ. ამ ციხეს ძველითგანვე ეწოდებოდა „ტსახარი“ (ჩახარი15), მეტსახელად კი „რკინისას“ ეძახიან მისი სიმტკიცისა და დაუძლევლობის გამო“.
ციხე მის ირგვლივ მდებარე მიუვალ კლდესთან ერთად ქმნიდა აუღებლად გამოიყურებოდა. აქ (როგორც ჩანს ციხისაგან აღმოსავლეთითა და სამხრეთით) იყო რამდენიმე ხის ქოხიც, სადაც მეომრებთან ერთად, დროებით, მათი ოჯახებიც ცხოვრობდნენ. რა თქმა უნდა, აღნიშნული ცნობა არ უნდა გავიგოთ ისე, თითქოს ხეობის მთელი მოსახლეობა აქ, დაახლოებით ერთ ჰექტარ ფართობზე, იყო თავმოყრილი. რასაკვირველია, ძირითადი ძალები, საუკეთესო მეომრებით, იცავდნენ სიმაგრეს, მისგან აღმოსავლეთით კი დარჩნენ მხოლოდ ადგილობრივი მცხოვრებლები. მათ, როგორც ჩანს, იმდენად სჯეროდათ ამ ადგილის მიუვალობის, რომ ცოლ-შვილიც აქ დაიტოვეს. დანარჩენი სოფლების მოსახლეობა კი, ალბათ, ტყეებში იმალებოდა და მტერს ხშირი თავდასხმებით აწუხებდა. ის, რომ ციხის ალყა ამ საომარი კომპანიის მთელ შინაარსს არ წარმოადგენდა, ჩანს თუნდაც აგათიას იმ სიტყვებიდან, რომ რომაელთა ახალმა სარდალმა იოანე დაკიკმა ჯარში წესრიგის დამყარების შემდეგ ძალები ციხის ირგვლივ განალაგა და თავდასხმებს მის გარეთ დარჩენილ მისიმიანელებზეც ახორციელებდა „რათა ჩაშალოს ყველა მათი საქმეები“. აღნიშნული სიტყვების მიუხედავად, ნამდვილი, გაუვალი ალყა, როგორც ჩანს, მაშინაც არ არსებობდა. ბიზანტიელთა ძალები, უთუოდ მჭიდროდ ლაგდებოდნენ მხოლოდ ციხისგან დასავლეთითა და ჩრდილო-დასავლეთით, მდინარეების კოდორისა და ჩხალთას შორის, თანაც კლდისაგან მოშორებით, იმ გათვლით, რომ კლდიდან ნასროლი ისრების რადიუსში არ მოხვედრილიყვნენ. ორივე მდინარის საპირისპირო ნაპირებზე კი, საიდანაც იერიშის მიტანა შეუძლებელი იყო, სავარაუდოდ მათი გამაგრებული ბლოკ-პოსტები და მხედართა მობილური ჯგუფები უნდა ყოფილიყო. თუმცა ამის დარწმუნებით მტკიცება შეუძლებელია, რადგანაც ორივე მდინარე ამ ადგილებშიც საკმაოდ სწრაფი დინებით გამოირჩევა. შესაბამისად, არ არსებობდა იმის გარანტია, რომ აბორიგენთა თავდასხმისას ძირითადი ჯარი მათ მიშველიებას ოპერატიულად მოახერხებდა.
აგათია განაგრძობს: „რამდენიმე რომაელ ცხენოსანს, არა უმეტეს 40 კაცისა, ერთად მოეყარა თავი, დანარჩენ ჯარს გამოყოფოდნენ და ისე მიდიოდნენ: ისინი ჩვეულებრივი ჯარისკაცები კი არ იყვნენ, არამედ უმეტესად რჩეულნი და რაზმების უფროსები; აი ამათ ზედ წააწყდნენ მისიმიელთა კაცები, დაახლ. 600 კაცი, ქვეითი და ცხენოსანი: ისინი ფიქრობდნენ, რომ რადგან სიმრავლით სჭარბობდნენ მათ, ყველას ამოჟლეტდნენ. მაგრამ რომაელები, როგორც საომარ საქმეებში გამოცდილები, აცვივდნენ ერთ ბორცვზე და ვაჟკაცობა გამოაჩინეს. ატყდა ფიცხელი და დაუნდობელი ბრძოლა და კარგა ხანს გაგრძელდა: მისიმიელები ცდილობდნენ ერთგვარად ალყა შემოერტყათ რომაელებისთვის, ესენი კი ერთბაშად შეუტევდნენ, რომ გაეფანტად და აერიათ მტრის მთელი ფალანგი, ხან კი ისევ გამობრუნდებოდნენ და საფარში მოთავსდებოდნენ. ამ დროს, ზემოთ, ერთი მთის თხემზე, გამოჩნდა რომაელების დანარჩენი ჯარი; ბარბაროსებმა იფიქრეს, აქ რაღაც მახეს გვიგებენ და ვერაგობას გვიმზადებენო და უკანმოუხედავად მოკურცხლეს. რომაელთა ჯარი კი /უკვე ყველანი ერთი-მეორეში არეულნი იყვნენ/ მიაწვნენ მტერს და სდიეს სანამ არ ამოჟლიტეს უმეტესი ნაწილი, ისე რომ იმ „რკინის ციხეს“ მხოლოდ 80-მა კაცმაღა მიაღწია მშვიდობით. რომ გამბედაობა გამოეჩინათ რომაელებს და მაშინვე ჰკვეთოთდნენ ციხეს, ბარბაროსები იმდენად იყვნენ თავდგზააბნეულნი მომხდარი ამბებით, რომ, ვფიქრობ პირველივე შეტევაზე ყველას შეიპყრობდნენ და ომიც იმ დღესვე დამთავრდებოდა. მაგრამ მათ არ ახლდათ მაშინ რომელიმე სახელოვანი სარდალი, ძლიერებით და გონიერებით რომ ყოფილიყო გამორჩეული და ყველანი თითქმის თანაბარი უფლების მქონენი იყვნენ, ისე რომ ერთმანეთს აძლევდნენ რჩევა-დარიგებას და ერთმანეთს უყენებდნენ ბრალდებებს და რასაც ერთი იტყოდა, მასვე პასუხად ღებულობდა; ამიტომ მათი საქმიანობა დაუბოლოვებელი რჩებოდა და არც თუ მაინცდამაინც საქებარი. ისინი ერთმანეთის საწინააღმდეგო აზრებს ადგებოდნენ, ერთს ეს მოსწონდა, სხვას კიდევ სხვა და ვერცერთი გადაწყვეტილება ვერ გამოჰქონდათ; თითოეულ მათგანს სწყინდა, თუ მისი აზრი არ იმარჯვებდა და უზრუნველად და უდიერად ეკიდებოდა საქმეს და თუ საქმე უხეიროდ წავიდოდა, ესიამოვნებოდა ხოლმე, რათა შეძლებოდა შემდეგ ეტრაბახა და ელაპარაკა თავისიანებთან, დამარცხების მიზეზი მხოლოდ ის გახდა, რომ ჩემი შეხედულებები არ იქნა გაზიარებულიო.
ასეთ მდგომარეობაში იყვნენ ისინი და დაბანაკდნენ მტრისგან უფრო მოშორებით, ვიდრე ეს საალყო პირობებს შეეფერებოდა; გარდა ამისა, განთიადზე კი არ გადიოდნენ, როგორც ამას საჭიროება მოითხოვდა, შესატევად, არამედ, ვინაიდან, სიზანტესა და მცონარებას მიცემულნი, მეორეხარისხოვან საქმედ თვლიდნენ მას, რაც უაღრესად მნიშვნელოვანი და საშური იყო, მტერზე შესატევად იმაზე უფრო გვიან გადიოდნენ, ვიდრე საჭირო იყო და უფრო ადრე ბრუნდებოდნენ უკან. ეს რომ შეიტყო მარტინემ, სასწრაფოდ გაგზავნა მათთან ერთი კაცი, რომელიც ყველაფერს სათავეში ჩაუდგებოდა და სარდლობას გასწევდა; ეს კაცი იყო ტომით კაპადოკიელი, უკვე კარგა ხანია სტრატეგოსის პატივი ჰქონდა მას; სახელად ერქვა იოანე, ხოლო მეტსახელად დაკნასი. ცოტა ხნის წინათ გამოეგზავნა იგი იუსტინიანე მეფეს კოლხეთში რუსტიკეს ნაცვლად და მას დავალებული ჰქონდა, რომ ყველაფერი რაც მოხდებოდა კოლხეთში ზედმიწევნით ეცნობებინა და საუკეთესო მამაცი ჯარისკაცები სამეფო საჩუქრებით დაეჯილდოვებინა. აი ეს იოანე მისიმიელთა ქვეყანაში რომ მივიდა და სათავეში ჩაუდგა რომაელთა ჯარს, უმალვე ციხის გარშემო დარაზმა ყველანი და სცადა ალყის შემოტყმა და ამავე დროს, იმათ წინააღმდეგ იერიშის მიტანა, რომელნიც ციხის გარეთ იმყოფებოდნენ; ერთი სიტყვით უნდოდა მთლიანად დაეფორიაქებინა მტერი. მეტი წილი საცხოვრებელი სახლებისა თვით ზღუდის შიგნით კი არ იყო, არამედ ერთს, იქვე ახლოს აღმართულ კლდეზე; აქაური ნაპრალებისა და დიდ მანძილზე გადაჭიმული ციცაბო ლოდების გამო შეუძლებელი იყო უცხოელთა და შეუჩვეველთათვის ამ ადგილებზე გავლა. ადგილობრივი მცხოვრებლები კი, რომლებიც ამ ადგილებში გამოცდილნი იყვნენ, თუმცა დიდი წვალებით მაგრამ მაინც ახერხებდნენ, როდესაც დასჭირდებოდათ, ვიწრო და მიმალული გზიდან ჩამოსვლას და ისევ უკან აძრომას. ამ კლდის ძირში, დაბლობ და გაშლილ ადგილას, ამოჩუხჩუხებდა წყაროები მშვენიერი სასმელი წყლით, საიდანაც წყალი მიჰქონდათ ამ მთის მცხოვრებლებს16. ამ დროს /რადგან რომაელები უთვალთვალებდნენ/ ბარბაროსები ღამით ჩამოდიოდნენ ხოლმე წყლის ასაღებად. სადარაჯოზე იდგა ერთი ისავრიელი, სახელად ილლუსი; როდესაც მან ზევიდან დაინახა, რომ მრავალი მისიმიელი გვიან ღამით იმ ადგილას ჩადიოდა, ის მიიმალა და ჩუმად უცქერდა; როდესაც იმათ კოკები აავსეს და უკან ბრუნდებოდნენ, ისავრიელმა მისდია ჩუმად ზევით მანამ, სანამ თხემს მიაღწევდა და კარგად გაარკვევდა იმ ადგილის მდებარეობას, რამდენადაც ეს იმ სიბნელეში შესაძლებელი იყო; აქ შეამჩნია მან ისიც, რომ მხოლოდ 8 კაცი იყო დაყენებული ასასვლელი გზის თვალყურის სადევნებლად და დასაცავად. ილლუსმა ყველაფერი სტრატეგოსს უამბო. მას ძალიან ესიამოვნა ეს ცნობა, მეორე ღამესვე გამოარჩია 100 მამაცი მეომარი და გაგზავნა იმ ასასვლელ გზისკენ, რომ მათ დაეზვერათ ის ადგილი და როგორც კი ეს შესაძლებელი იქნებოდა იერიში მიეტანათ, ასვლის შემდეგ კი საყვირით ენიშნებინათ, რათა დანარჩენი ჯარიც კვეთოდა ზღუდეს და ამრიგად მტერი ორივე მხრით შეევიწროვებინათ.
ილლუსი დაწინაურდა და წინ წარუძღვა კაცებს იმ აღმართზე. მას მიჰყვებოდა ზიპერი, მარკელინეს მეშუბე, ლეონტი დაბრაგეზას ძე, თეოდორე ჭანების სარდალი და სხვები. დაახლოვებით შუა გზა რომ გაიარეს, იმათ, ვინც წინა რიგებში მიდიოდა, ნათლად დაინახეს ცეცხლი, რომელიც დარაჯებს დაენთოთ და თვითონ დარაჯებიც, რომელნიც იქვე, ძალიან ახლოს მიწოლილიყვნენ. 7 მათგანს აშკარად ეძინათ, უკვე ოდნავ ხვრინვასაც უშვებდნენ. ერთიღა დარჩენილიყო, რომელიც იდაყვზე დაყრდნობილი თითქოს ფხიზლობდა; მაგრამ მასაც ძილი ერეოდა და თავს მძიმედ გრძნობდა; ხშირად წასთვლემდა და კვლავ თვალებს გაახელდა ხოლმე. ამასობაში ლეონტი როგორღაც ტალახში ჩაეფლო, ერთბაშად წაიქცა და ისევ წამოდგა, მაგრამ ამ დროს ფარი გაუტყდა. ცხადია, ამან დიდი ხმა გამოსცა, დარაჯები ყველანი შეშინებულნი წამოხტნენ ზეზე, იძრეს მახვილები და აქეთ-იქით აცეცებდნენ თვალებს: მაგრამ ვერ მიმხვდარიყვნენ, თუ რა მოხდა; რადგან ცეცხლის შუქი სჭრიდა მათ თვალებს, სიბნელეში ვერაფერს არჩევდნენ და ვინაიდან მათ მძინარეებს მოესმათ ხმაური, ვერ გაერკვიათ თუ რისი ხმა იყო ეს, ან იყო თუ არა ეს იარაღის ჟღარუნი. რომაელები კი ყველაფერს ზედმიწევნით ხედავდნენ. მათ შეაჩერეს სვლა, გაუძრევლად იდგნენ, თითქოს ისინი მიწამ ჩაყლაპაო და კრინტსაც არ ძრავდნენ, ფეხებს ოდნავაც არ ამოძრავებდნენ; გაქვავდნენ ვინც სად იყო: ან წვეტიან კლდეზე მიკრული, ან რომელიმე ბუჩქში შემძვრალნი. რომ ისინი ასე არ მოქცეულიყვნენ და დარაჯთა ყურამდე მისულიყო რაიმე ნიშანი იმისა, რაც ხდებოდა, ისინი ყოველ შემთხვევაში ერთ დიდ ლოდს დააგორებდნენ ფერდობზე და გასრესდნენ ყველას, ვინც ზევით ადიოდა. ამიტომ რომაელები გაუნძრევლად იდგნენ და ხმას არ იღებდნენ, თვით სუნთქვასაც კი უშვებდნენ ოდნავ და გამოზომილად. შედეგად ბარბაროსები მალე დარწმუნდნენ, რომ ყველაფერი მოეჩვენათ, რომ მათთვის სახიფათო არაფერი ხდებოდა და განცხრომით ჩაიძინეს.
მაშინ, რომაელები თავს დაესხნენ მათ, მოკლეს ყველანი – უდარდელად მძინარენიც და ნახევარ-მღვიძარეც, რის შემდეგაც დაუბრკოლებლად განაგრძეს სვლა და მიიფანტ-მოიფანტნენ საცხოვრებელ ადგილებში; ამავე დროს საყვირის ნიშანი გაისმა. ეს რომ მისიმიელებმა გაიგონეს, შეშფოდნენ ამ ანაზდეული ამბით: ვერ გაეგოთ, თუ რა ხდებოდა, მაგრამ გამოღვიძებულნი ერთი მეორეს ასკდებოდნენ, იკრიბებოდნენ, ზოგი საიდან გამორბოდა, ზოგი საიდან. მაგრამ რომაელები ზედ კარებთან ხვდებოდნენ მათ, მახვილით უმასპინძლდებოდნენ და დიდძალ სისხლს ღვრიდნენ. თუ ვინმე სახლიდან გამოსვლას მოასწრებდა, მაშინვე ჰკლავდნენ; ასეთივე ბედი ეწია სხვებსაც და ბოლო აღარ უჩანდა ამ ბოროტებას, ყველანი აწვებოდნენ მისიმიელებს. დედაკაცებიც მრავალი ამდგარიყვნენ და ტირილ-ჟივილით ირეოდნენ კარებში. მაგრამ განრისხებულმა რომაელებმა ესენიც არ შეიბრალეს და უმოწყალოდ გაჟლეტილებმა იმათაც ზღვეს მამაკაცთა მიერ ჩადენილი ბოროტმოქმედებისათვის. ერთი ქალი, რომელიც სხვებზე უფრო მოხდენილი იყო, გამოჩნდა ანთებული ჩირაღდნით ხელში; მას მუცელი გაუხვრიტეს შუბით და ასე საცოდავად მოკვდა; ერთმა რომაელმა აიღო ის ლამპარი და ცეცხლს მისცა კარმიდამოები. სახლები ხისა იყო და ბზით დახურული და ცეცხლი უცბად მოედო (ვიწრო პლატოზე, როგორც ჩანს, ქოხები ერთმანეთთან ისე მჭიდროდ იდგა, რომ ერთი ჩირაღდნით გაჩენილი ხანძარი უცბად მოდებია მთელს დასახლებას); ალი ისე მაღლა ავარდა, რომ აფსილიელთა ტომმა და სხვებმაც, უფრო შორს მცხოვრებლებმა, გაიგეს მომხდარი ამბები. ამ ცეცხლის დროს უფრო მრავლად დაიხოცნენ ბარბაროსები: ზოგიერთები სახლებში იყვნენ დარჩენილნი და იქ გადაიწვნენ ან ნანგრევებში მოჰყვნენ; ზოგიერთებს კიდევ, რომლებიც გარეთ გამოვარდნენ, მახვილებისგან ჰქონდათ გამზადებული სიკვდილი. მრავალი ბავშვი, რომლებიც მწარე ტირილით ეძახოდნენ მშობელ დედებს, დატყვევებულ იქნა: ამათგან ზოგიერთები კლდეზე დაუშვეს შეუბრალებლად და ასე იქნენ დაგლეჯილი, ხოლო ზოგიერთები, თითქოს თამაშის მიზნით, ჰაერში იქნენ ასროლილი და როდესაც სიმძიმისაგან უკან დაეშვნენ, პირდაპირ აშვერილი შუბები დაახვედრეს და ზედ ააგეს ჰაერშივე.
ასეთ ბოროტებაში ჩატარდა მთელი ღამე და როდესაც რომაელებს ეგონათ, რომ ის ადგილი საბოლოოდ იყო მოოხრებული, ამ დროს ციხიდან გამოვიდნენ აბჯარასხმული მისიმიელები, დაახლ. 500 კაცი და ალიონზე ზედ წაადგნენ რომაელებს, რომლებსაც დარაჯებიც კი არ დაეყენებინათ, რადგან ეგონათ, უკვე საბოლოოდ გავიმარჯვეთო. მისიმიელებმა ბევრი რომაელი მოკლეს, დანარჩენები ყველანი აოტეს და ძალზე შეავიწროვეს. ისინიც არეულ-დარეულნი თავქვე დაეშვნენ და ხშირი და ნაირნაირი ჭრილობებით დასერილნი ბანაკში დაბრუნდნენ, მტრის შუბების ნაკრავნი და იმის გამო რომ ხშირად ეხეთქებოდნენ კლდეებს, წვივებდახეთქილნი. ამის შემდეგ კვლავ კლდეზე აძრომა აღარ გაუვლიათ გუნებაში; იმათ განიზრახეს ზღუდეზე მიეტანათ იერიში იმ ადგილას, სადაც მათ უფრო მოსახერხებლად მიაჩნდათ ბრძოლა და ამავე დროს თხრილი ამოევსოთ. ამიტომ მათ იქვე მახლობლად ააშენეს პატარა ქოხები და კარვები /რომლებშიც იმალებოდნენ მისიმიელთა ისრებისაგან/, თვითონ კი ციხის მიმართულებით დიდი სიფრთხილით უშენდნენ ზღუდეს, მანქანებისა და მშვილდების საშუალებით და სხვანაირი საშუალებების შემწეობითაც მეტად ძნელი და აუტანელი გაუხადეს ეს ალყა იმათ, ვინც ზღუდის შიგნით იმყოფებოდა17. ბარბაროსები ამის გამო მძიმედ იტანჯებოდნენ და ძალიან შევიწროებულნი იყვნენ, მაგრამ წინააღმდეგობას არ წყვეტდნენ. ზოგიერთებმა მოიტანეს სპალიონი და ისე გაემართნენ რომაელთა საფარისკენ იმ განზრახვით, რომ გაენადგურებინათ მათთვის ყველაფერი. მაგრამ, ვიდრე ისინი ახლოს მივიდოდნენ და მთლიანად დაიმალებოდნენ სპალიონში, ერთმა სლავმა, სახელად სურუნამ, შუბი ესროლა იმას, ვინც უკეთ ჩანდა და სასიკვდილოდ დაჭრა. ის რომ დაეცა, სპალიონი მაშინვე შეირყა, გადაყირავდა და როგორც კი შეზნექილი ნაწილი უკუღმა შემოტრიალდა, სპალიონში დამალული მეომრები მთლად გაშიშვლდნენ. რომაელებმა დაუშინეს სწრაფად ისრები და ყველანი ამოხოცეს; მხოლოდ ერთმა მოასწრო გაქცევა. ის უკვე ახლოს იყო მისული თავის სიმაგრესთან და ის იყო ჭიშკარში შეაბიჯა ფეხი, რომ მას რომაელებმა ისრები დაუშინეს და მოკლეს. ის დაეცა ზედ კარის ზღურბლზე: მცირეოდენი ნაწილი სხეულისა გარეთ დარჩენილიყო, მეტი წილი კი შიგნით გაშხლართულიყო. ეს რომ მისიმიელებმა დაინახეს საბოლოოდ გატყდნენ და ბჭობის შემდეგ მოციქულები გაგზავნეს იოანესთან და სთხოვეს, საბოლოოდ ნუ გაგვანადგურებ და ძირფესვიანად ნუ აღმოფხვრი ჩვენს მოდგმასო; ძველითგანვე ხომ რომაელთა ქვეშევრდომნი ვართ და ერთმორწმუნენი: ისედაც ბევრი უბედურება გადავიტანეთ იმის გულისთვის, რომ ჩვენი ბარბაროსული უგუნურების წყალობით თქვენ წინააღმდეგ ვიმოქმედეთო. იმათ თქვეს, მაინცადამაინც სრულიად უღირსნი არ ვართ შეცოდებისა და პატიებისაო: ამდენი უბედურება გამოვცადეთ, უდიდესი სასჯელები მოვიხადეთ იმით, რომ ციხის გარშემო მდებარე მიდამო მთლად გადაგვებუგა და მოწიფული ვაჟკაცებიც დაგვეღუპა არანაკლებ ხუთი ათასისა, ქალები უფრო მეტი, ბავშვები კიდევ უფრო მეტი, ისე რომ ლამის მთელი ჩვენი მოდგმა აღიგავოსო18. იოანემ სიამოვნებით შეიწყნარა მათი თხოვნა, რადგან, ჯერ ერთი, უდაბურსა და მეტისმეტად ცივ ქვეყანაში აღარ სურდა უფრო ხანგრძლივად დაეყოვნა და თავისი თავი და ჯარი საფრთხეში ჩაეგდო /ცოტა ხანში თოვლი მოვიდოდა, გასასვლელ ხეობებს ჩაკეტავდა/; მეორე მხრით, მართლაც რომ საკმარისად დაისაჯნენ ისინი, ვინც დანაშაული ჩაიდინა. ამრიგად, მან წამოასხა მძევლები, წამოიღო ფულიც, რამდენიც სოტერიქეს ჰქონდა მიტანილი, ბევრი სხვა რამეც და გარდა ამისა მეფის ოქრო: ხალასი და ნამდვილი მონეტები იყო ოცდარვა ათასი და რვაასი. ყველაფერი ეს წამოიღო, დიდძალი ნადავლიც შეძინა და ნება მისცა მისიმიელებს კვლავ თავიათ ნებაზე ეცხოვრათ საკუთარ ქვეყანაში და ძველებური ცხოვრება განეახლებინათ. თვითონ კი დაბრუნდა კოლხიდაში თავისი სახელმოხვეჭილი და მამაცი ჯარით, რომელსაც მხოლოდ 30 კაცი აღმოაჩნდა ბრძოლაში დაღუპული18.
ამის შემდეგ იუსტინიანე მეფემ საერთოდ გადააყენა მარტინე თანამდებობიდან და მის ნაცვლად იუსტინე გერმანეს ძე დანიშნა სრულუფლებიან სტრატეგოსად როგორც კოლხიდის, ისე არმენიის ჯარებისა. არც წინათ ესიამოვნებოდა მას, რომ მარტინე, რომელსაც მცირეოდენი წილი მიუძღოდა გუბაზის წინააღმდეგ მოყწობილ ვერაგობაში, ყველაფერს განაგებდა და მართავდა. მაგრამ ის ჯერ თავს იკავებდა და არ ამჟღავნებდა თავის განზრახვას; ის ფიქრობდა რომ საჭირო არ იყო აეღელვებინა მმართველი და გამოეცვალა ხელმძღვანელობა, სანამ ჯერ კიდევ არეულ-დარეული იყო იქ საქმეეები, მით უმეტეს რომ ჯარისკაცებს უყვარდათ მარტინე, როგორც მისი გამოცდილების გამო სამხედრო საქმეებში, ისე იმის გამო, რომ ყველაფერს ჯეროვნად განაგებდა. ახლა იუსტინიანემ მხედველობაში მიიღო მის მიერ მოპოვებული გამარჯვებანი და მისი გონიერება, რომლის წყალობით ის ხიფათს იცდენდა ხოლმე და ამიტომ ოდნავ შეასუსტა კანონის სიზუზტე და ურყევობა და აპატია დანაშაული, ხოლო ნება კი არ მისცა მმართველად დარჩენილიყო, არამედ უბრძანა კერძო ცხოვრებას შესდგომოდა: მეფე ფიქრობდა, რომ ასეთი პატივაყრით ის საკმარისად დაისაჯა, თუნდაც იმ საზიზღარ ბოროტმოქმედებაში მონაწილეობა ჰქონოდა მიღებული. და აი როდესაც სპარსელები მიწყნარდნენ და დაზავების სუნი ტრიალებდა, მაშინ მეფემ გადააყენა მარტინე, ბიზანტიონში გამოიწვია თავისი ახლო ნათესავი იუსტინე, რომელიც მაშინ სახელგანთქმული იყო, გადასცა მას მთელი ძალაუფლება და ისევ კოლხეთში გაისტუმრა საქმეების მოსაგვარებლად.
იუსტინეს ამალაში იყო ერთი ლიბიელი, სახელად იოანე, წინათ სრულიად უცნობი და მეტად ღარიბი, რომელიც თავს იმით ირჩენდა, რომ მოჯამაგირედ უდგებოდა სხვებს, მეშუბეებს თან ახლდა და მოსამსახურეთა ჭაპანს ეწეოდა; მაგრამ სულ მოკლე ხანში მან უზომო სიმდიდრეს მიაღწია და თავშიც აუვარდა. საამისოდ კი მუდმივად მაქინაციებს ეწეოდა. იუსტინე მალე მიხვდა, რომ ის უსაზიზღრესი და უბოროტესი კაცი იყო და არავითარ უმართებულო და უწმინდურ საქმეს არ მოერიდებოდა, ოღონდ კი გამორჩენა ჰქონოდა. ერთხელ ამ იოანემ გამოსთხოვა სტრატეგოსს გარკვეული რაოდენობის ოქრო, რომლის საპასუხოდ მასაც უზრუნველყოფდა სურსათით, რამდენი ხნითაც უნდოდა და გარდა ამისა საჭირო საკვებითაც აავსებდა მასთან მყოფ მოჯამაგირესა და მონას და ყველა მის თანამგზავრს, მოსამსახურესა და მეშუბეს. ამასთანავე ის პირდებოდა, რომ არა თუ უკან დაუბრუნებდა მთელ იმ ფულს, რომელსაც მიიღებდა, სრულად და უკლებლივ, როგორც სესხად აღებულს, არამედ სხვასაც დაუმატებდა ზედ. მიუხედავად იოანეს რეპუტაციისა იუსტინემ მაინც მისცა ფული და აღნიშნული პირობებით ნება მისცა გაეკეთებინა, რაც სურდა.
აი მაშინ მოიარა იოანემ რომაული სოფლები, რომლებიც გზაზე მდებარეობენ და შეკრიბა მცხოვრებლები იმ ადგილებიდან, სადაც ხარები ცოტა მოიპოვებოდა. იოანემ განუცხადა მათ, ბანაკს ხარები ესაჭიროებაო, გაუწოდა მათ 20 ტალანტი და უთხრა: „ამ ფულის ღირებული ხარები უნდა მომცეთ, ნაკლები არ შეიძლება, მაგრამ საფასური წინასწარ აიღეთ და რაც შეიძლება მალე მომგვარეთო“. იმათ დაუწყეს ხვეწნა გაგვათავისუფლე ამ დავალებისაგანო, თანაც ეფიცებოდნენ მოსახვნელად საქონელი არ მოგვეპოვება საკმაოდო, მაგრამ იმ შეჩვენებულმა ამაყად უარყო მათი თხოვნა და მძიმედ დაემუქრა, თუ ისინი შესაძლებლობას არ მისცემდნენ სტრატეგოსს სურსათი შეესყიდა. და მანამ არ მოეშვა მათ, სანამ მათ არ გაყიდეს რაც კი ძვირფასი ებადათ, შეაგროვეს ფული, რამდენიც კი შეძლეს და გადასცეს იმ წყეულს; ასე დაიხსნეს თავი მისი მოთხოვნისაგან. აქედან ის გადავიდა სხვა ადგილას, სადაც აქლემისა და ჯორის სახელი არც კი გაეგონათ და განუცხადა იქაურთ: აქლემებისა და ჯორების საყიდლად მოვედიო; იმავე ხერხებს მიმართა, უჩვენა ფული და გამობრუნდა მას შემდეგ, რაც ფული მიიღო. ასე მოიარა მან ყველა ადგილები და მოითხოვდა ასეთ საგნებს, რომლებიც იქ არ მოიპოვებოდა; არც არაფერი გაუყიდია არასოდეს, არც არაფერი უყიდია, არც სხვა რამე საქმეზე ჰქონია იქ ლაპარაკი, მხოლოდ ფულს ახდევინებდა იმათ, ვისაც არაფერი ემართა და სულ მალე ერთი-ორად აქცია პირველადი თანხა. როდესაც ის კოლხეთში მივიდა, იგივე მოიმოქმედა; მას რაღაცნაირად შეეძინა სატვირთო ხომალდები და ადგილობრივ ნაყოფებს იძენდა, ბევრი რამე ეყიდა მეტად დაბალ ფასებში, გაჰქონდა უცხოეთში და ჰყიდდა, ამიტომ, რასაკვირველია, პირველ საჭიროების საგანთა ნაკლებობა შეექმნათ ჯარებს, ისე რომ ბალახიც კი საყიდელი იყო.
557 წლის გაზაფხულიდან სამხედრო ოპერაციები აღარ განახლებულა. არც სპარსელები ემზადებოდნენ ომის განსაახლებლად, არც რომაელები მოდიოდნენ იერიშით მათ წინააღმდეგ; მაგრამ ორივენი სიფხიზლეს იჩენდნენ და რამდენადაც შესაძლებელი იყო, თვალ-ყურს ადევნებდნენ ერთმანეთს და ერთი მეორის განზრახვებს ტყობილობდნენ; ბრძოლას კი არც ერთი მხარე არ იწყებდა, ორივენი წყნარად იდგნენ. როდესაც ხოსრომ ფასისთან მარცხის ამბავი შეიტყო ნახორაგანი გაიწვია და მშობლიური კანონების მიხედვით კისრიდან ფეხებამდე გაატყავებინა. სპარსეთის მეფე დარწმუნდა, რომ იმ პირობებში, როდესაც რომაელებს კოლხიდის ზღვისპირა ადგილები მყარად ეპყრათ, საიდანაც უწყვეტად და დაუბრკოლებლად შეეძლოთ ჯარების გადმოსხმა და მათი ყველაფრით მომარაგება, ხოლო სპარსელებს იგივეს გაკეთება დიდი გაჭირვებით უხდებოდათ, კოლხიდაში ფეხის მოკიდება შეუძლებლად ჩანდა, ამიტომ ზავზე დაიწყო ფიქრი. ამიტომ მან გაგზავნა ბიზანტიონში ელჩობა უწარჩინებულესი სპარსელის ზიქის მეთაურობით. ეს ზიქი რომ ჩამოვიდა ბიზანტიონში და გამოცხადდა იუსტინიანე ავგუსტთან, ბევრი ილაპარაკა მიმდინარე ამბების შესახებ და თვითონაც ბევრი მოისმინა. ბოლოს ისინი შეთანხმდნენ იმაში, რომ როგორც რომაელებს ისე სპარსელებს სჭეროდათ ყველა ის ადგილები, რომლებიც ლაზთა ქვეყანაში წარმოებული ომის დროს დაიპყრეს, – იქნებოდა ეს გამაგრებული ქალაქები თუ ციხე-სიმაგრეები – დაეცვათ მშვიდობიანობა და აღარ ეომათ ერთმანეთის წინააღმდეგ, სანამ სხვა უფრო დიდსა და საბოლოო ხელშეკრულებას დადებდა ორივე სახელმწიფო. ასე რომ მოაგვარა ზიქმა თავისი ელჩობის საქმე, გაბრუნდა თავის ქვეყანაში. სტარტეგოსებს ეუწყათ ყველაფერი ეს და ჯარებიც კარგა ხნით უმოქმედოდ იდგნენ და ის, რაცას ისინი წინათ თავისი ნების ჩადიოდნენ, ეხლა ხელშეკრულებით იქნა დადასტურებული.
ასე, თანახმად ხელშეკრულებისა დაჰყარა იარაღი ორმა დიდმა და ერთმანეთში მოდავე ერმა და ისინი დიდი ხნით მიეცნენ სიმშვიდეს, რათა არც ერთ მათგანს მეორისათვის არავითარი შეურაცხყოფა არ მიეყენებინა“.
სპარსეთთან დროებითი ზავის მიღწევის შემდეგ ბიზანტია ისევ ჭანებს მიუბრუნდა და განმდგარი ხალხი თეოდორე ჭანის მეთაურობით გაგზავნილი ჯარის წყალობით ხელახლა დაიმორჩილა.
ამით აგათია თხრობას ასრულებს და სპარსეთ–ბიზანტიის დაპირისპირების ამბებს ამჯერად კიდევ ერთი ბიზანტიელი ისტორიკოსი – მენანდრე პროტიქტორი (VI ს.) აგრძელებს, რომლის შრომა ნაწყვეტების სახით არის მოღწეული.
ზავის დადება და დავა სვანეთის საკითხზე
მენანდრე მოგვითხრობს: „აღმოსავლეთსა და არმენიაში, მგონი საბოლოო ზავი იყო შეკრული რომაელებსა და სპარსელებს შორის, ხოლო ლაზიკეში დროებითი ზავი. რადგან თითქოს ნახევრად იყო დასრულებული ზავის საქმე, ხოლო როგორც რომაელთა ისე სპარსელთა მეფეებს საჭიროდ მიაჩნდათ სრული სიმშვიდის დამყარება, ამიტომ იუსტინიანე (562 წელს) გზავნის ისტორიკოს პეტრე პატრიკოზს, რომელიც სამეფო კარის რაზმებს უფროსობდა, რომ მოელაპარაკოს ხოსროს საზოგადო ზავის შესახებ და აი, როდესაც იმან მიაღწია ქ. დარას საზღვრებს და აცნობა აღმოსავლეთის ბარბაროსთა მეფეს, მოვედი იმის გამოსაცხადებლად, რომ ყველგან იარაღი დავყაროთო, იქ გაიგზავნა სპარსელთა ელჩიც, რომელსაც ჰქონდა ზიქის პატივი – ეს უდიდესი პატივია სპარსელებში – ხოლო სახელი მისი იყო იესდი გუსნაფ (იეზდი გუშნასპი). ის იყო თავისი მეფის საწოლთუხუცესი. ამრიგად, აქ რომ მოვიდნენ ელჩები და ადგილობრივი მმართველებიც შეკრიბეს, დაიწყეს მოლაპარაკება... სიტყვები წარმოთქვეს პეტრემ და ზიქმა.
ელჩების მთარგმნელებმა განმარტეს ორივე მხარის მიერ წარმოთქმული და მათი აზრები გადმოსცეს; სპარსელები ფიქრობდნენ, რომ ზავი სამუდამო უნდა ყოფილიყო, ამასთან ყოველწლიურად რომაელებისგან უნდა მიეღოთ განსაზღვრული ოქრო, იმისათვის, რომ იარაღისათვის ხელი აღარ მოეკიდათ: ისიც წინდაწინ უნდა მიეღოთ ერთად 40, ან უკიდურეს შემთხვევაში 30 წლის თანხა და მაშინ დაჰყრიდნენ იარაღს. რომაელებს კი, პირიქით უნდოდათ, რომ ხელშეკრულება მოკლევადიანი ყოფილიყო და გარდა ამისა არც რისამე გაღება სურდათ ზავისთვის. დიდი დავის შემდეგ გადაწყვიტეს შეეკრათ ზავი 50 წლით და რომაელებს მისცემოდა ლაზიკე: ხელშეკრულება უნდა ყოფილიყო მტკიცე და ურყევი და მას ძალა უნდა ჰქონოდა ყველგან, როგორც აღმოსავლეთით, ისე არმენიაში და რასაკვირველია თვით ლაზიკეშიც, იმ შემთხვევაში თუ სპარსელები ამ ზავისათვის მიიღებდნენ რომაელებისგან 30000 ოქროს ყოველწლიურად. დადგენილ იქნა ისიც, რომ 10 წლის თანხა წინდაწინ მიეცათ რომაელებს შემდეგნაირად: 7 წლის მაშინვე და 7 წლის გასვლის შემდეგ, ვადის გაუგრძელებლად, დანარჩენი 3 წლის გადასახადი უნდა გაეღოთ; შემდეგ სპარსელებს ასევე ყოველ წელიწადს უნდა მისცემოდა განსაზღვრული წლიური გადასახადი. დაადგინეს აგრეთვე დაენგრიათ სამონასტრო სახლი ე.წ. სევანისა, რომელიც აგებული იყო საზღვარზე და ის ადგილი რომაელების ხელში დარჩენილიყო, რადგან თავიდანვე რომაელებს სჭერიათ, ხოლო სპარსელებს ზავის დარღვევის შემდეგ მფლობელობაში ჰქონოდათ ის და ტაძარი კედლით გაემაგრებინათ.
შემდეგ კვლავ ისაუბრეს საქმეების შესახებ, რამდენადაც შესაძლებელი იყო, ყველა საეჭვო საკითხი იქნა მოწესრიგებული. ხოლო საკითხი სვანეთის შესახებ ჯერ კიდევ ჰაერში ეკიდა და მხოლოდ ის დარჩენოდათ მათ გაურკვეველი. პეტრემ ასეთი სიტყვით მიმართა ზიქს: „უაღრესი ქების ღირსია ის ადამიანი, რომელიც სასარგებლო საქმეებზე ზრუნავს და კიდევაც მიიტანს საქმეს სასარგებლო დასკვნამდე: თუ მას კიდევ რამე დარჩება გასაკეთებელი, მე ვფიქრობ, ნაკლულევანი ყოფილა თვით მზრუნველის ჭკუა. მოუფიქრებლად და ტყუილ-უბრალოდ არ ვამბობ მე ეხლა ამ სიტყვას: შენდამი არის ის მიმართული ზიქ და რომაელებისთვისაც და სპარსელებისთვისაც ის ფრიად სასარგებლო აღმოჩნდება. უფრო გარკვევით გეტყვი. სვანეთი რომაელებისა იყო და რომაელები სვანებს მბრძანებლობდნენ. და აი, როდესაც სვანებს წათი წინამძღოლობდა (ე.ი. ეგრისის მეფე წათის ემორჩილებოდნენ), ერთი რომაელი, დეისატე, იქ მყოფ რომაულ ჯარებს მეთაურობდა; სვანების ქვეყანაში სხვა რომაელებიც ცხოვრობდნენ. მის შემდეგ, რაც ლაზთა მეფესა (გუბაზს) და იმ დროს იქ მოსარდლე რომაელ მარტინეს შორის (552 წელს) რაღაც მტრობა ჩამოვარდა, ამის გამო კოლხმა აღარ გაუგზავნა სვანებს ჩვეულებრივი სურსათი: ჩვეულებრივ პური მათ კოლხთა მეფისგან ეგზავნებოდათ. ამიტომ სვანებმა იმაზე გაჯავრებულებმა, რომ მათ მოუსპეს დაწესებული დახმარება, შეუთვალეს სპარსელებს, რომ თუ ისინი აქ მოვიდოდნენ, სვანეთს მათ ჩააბარებდნენ.19 ამავე დროს დეისატეს და რომაელთა რაზმების სხვა წინამძღოლებს უთხრეს: ამბობენ, რომ აუარებელი სპარსელი მოდის სვანების წინააღმდეგ და მათთან შესაბრძოლებლად ჩვენ ძალა არ შეგვწევს. იფიქრეთ იმაზე, თუ რა უფრო სასარგებლო იქნება და აქ მყოფ რომაული რაზმებითურთ მიდიელთა ჯარს დანებდით. ასეთი სივერაგე რომ იხმარეს სვანებმა და საჩუქრების საშუალებით მიიმხრეს რაზმების მეთაურები, განდევნეს კიდევაც თავისი ქვეყნიდან რომაელთა ჯარი. სპარსელები კი მალე მოვიდნენ და აიღეს სვანეთი. აქედან გასაგებია, რომ როგორც წინათ ის რომაელებისა იყო, ისე ეხლაც ის რომაელებს ეკუთვნის. თუ ჩვენ სრულიად სამართლიანად ლაზიკის უფალნი გავხდით, როგორც ეს თქვენ ცხადად დაადასტურეთ, უსამართლოდ არც ლაზიკისაგან დამოკიდებული სვანეთის მფლობელნი ვიქნებით“. ხოლო სურენამ უთხრა: „თქვენ ძალიან ჯავრობთ, რომ ხალხი თავისი არჩევით და თავისი ნებით ჩვენ მოგვეკედლა“. ზიქმა დასძინა: „სვანები თვითთავადნი იყვნენ და არასდროს კოლხების ძალაუფლებას არ ექვემდებარებოდნენ“. პეტრემ კვლავ უთხრა ზიქს: „თუ არ გსურს, ზიქ, რომ საზავო ხელშეკრულებაში სვანეთის სახელი აღბეჭდო, აღნიშნე, რომ მიბრუნებ ლაზიკეს მისდამი დაქვემდებარებული ტომებითურთ“. ზიქმა უთხრა: „მე რომ ეს ვქნა, შენ საშუალება მოგეცემა იბერიის შესახებაც იდავო. უფლების ძალით ილაპარაკებ, რომ ისიც ლაზთა ქვეშევრდომი იყო“. „ცხადია – უთხრა პეტრემ – რომ შენ მთელი ლაზიკე კი არ გინდა დაგვიბრუნო, არამედ მისი ერთი ნაწილი“. ბევრი იდავეს კიდევ სვანეთის საკითხზე და რადგან ვერ შეთანხმდნენ გადაწყვიტეს სვანეთის საკითხი სპარსელთა მეფეს გადაეწყვიტა და ზიქმა ფიცი დასდო სპარსული წესით, რომ ის დაეხმარებოდა პეტრეს, როდესაც ის ხოსროსთან მივიდოდა.
მის შემდეგ რაც ამაზე და სხვაზეც იდავეს, დაწერეს 50 წლიანი ზავი ბერძნულ და სპარსულ ენებზე. ხელშეკრულება დაამტკიცეს რომაელების მხრივ პეტრემ, ევსევიმ და სხვებმა, ხოლო სპარსელების მხრიდან იეზდე გუსნაფმა, სურენამ და სხვებმა. 13 მუხლიანი ხელშეკრულების პირველ დებულებად დაწერილი იყო, რომ სპარსელები ნებას არ აძლევენ არც ჰუნებს, არც ალანებს, არც სხვა ბარბაროსებს ე.წ. ჩორისა და კასპიის კარების შესავალი ვიწრობებით გადავიდნენ რომაელთა სამფლობელოს წინააღმდეგ და რასაკვირველია არც რომაელები გზავნიან ჯარს სპარსელების წინააღმდეგ არც ამ ადგილს და არც მიდიელთა სხვა საზღვრებზე“.
დანარჩენი 12 მუხლი აწესრიგებს სპარსეთ-ბიზანტიის ვაჭრობას, დარაში ბიზანტიის ჯარების რაოდენობას, სპარსეთში ქრისტიანთა აღმსარებლობის თავისუფლებას და ა.შ. ლაზიკე და სვანეთი ხელშეკრულებაში ნახსენები არ არის, რადგან ლაზიკა ბიზანტიას დარჩა, ხოლო სვანეთზე დავა გრძელდებოდა.
როდესაც პეტრე მივიდა სპარსელთა მეფესთან ე.წ. ბითარმაისში, რომ მოლაპარაკებოდა მას სვანეთის შესახებ, ის წარსდგა სასახლეში და თქვა შემდეგი: „ჩვენ მოვედით შენთან, მეფე, ბედნიერნი იმით, რომ გვაქვს მტკიცე ზავი, და დაიმედებულნი იმით, რომ გვიან მაინც მივაღწევთ შენგან სამართლიან მოთხოვნას. ვინც ახლანდელი საქმე კარგად მოაწესრიგა და მდგომარეობა, ასე ვთქვათ, მიზანშეწონილად განსაჯა, ნუ თუ მეტის გულმოდგინეობით არ იზრუნებს ის მომავალზე, რამდენადაც ეს უფრო მეტ ხანს ეხება. დიდი მეფის დამახასიათებელია, შეეძლოს მეტი ჰქონდეს, მაგრამ არ უნდოდეს ეს: ძალის სიჭარბეს აკავებს გონიერი ზომიერება. მის შემდეგ რაც ჩვენ ჩავაქრეთ ომის ალი და თითქოს თავისუფლად ამოვისუნთქეთ, მხოლოდ ერთი ნაპერწკალი-ღა დარჩა: ბოროტებათა ნაპერწკალად მე ვგულისხმობ სვანეთს, რომელიც გვემუქრება ჩვენ, რომ უდიდესი უთანხმოების ცეცხლად გადაიქცევა; შეაჩერე უბედურება და წინდაწინვე გაგვათავისუფლე მოსალოდნელ ბოროტებათაგან, გამოსავალს მძიმე მდგომარეობიდან ჩვენ ვამყარებთ შენზე, რომელმაც მოიხელოვნე საჭირო საქმეები, ერთი-ღა დარჩა უკანასკნელი დასკვნა ომისა, სახელდობრ, რომ თუ ჩვენ უკვე ლაზიკის უფალნი გავხდით, სვანეთიც მოგვემატოს. ვინაიდან, ვინც განმგებელს ჰფლობს, ნუ თუ მისი არ უნდა იყოს იმის ხელქვეითიც? არც ლაზები და არც თვით სვანები არ მიიჩნევენ სადავოდ, თითქოს სვანეთი წინათ ლაზთა ქვეშევრდომი არ ყოფილიყოს, არც იმას, რომ სვანეთის მმართველს ლაზთა მეფის გადაწყვეტილებით ენიჭებოდა ძალაუფლება. ეს თქვა პეტრემ და საბუთებით დაუმტკიცა ხოსროს, რომ ლაზთა მეფეები უფრო ძველი იყვნენ და რომ სვანთა განმგებლები ერთი-მეორეზე ინიშნებოდნენ მათგან. შემდეგ იმან კვლავ უთხრა: „თვით სამართლიანობა გვანიჭებს ჩვენ, მეფე, სვანეთსაც და ნუ თუ შენ მიღწევად არ ჩათვლი, რომ ორი რა გექნება: რომ შენ არავის უსამართლოდ არ ეპყრობი და რომ ყველას ანიჭებ რაც ეკუთვნის. არც ჩვენი ავგუსტი იფიქრებდა, რომ მას უსამართლოდ ეპყრობიან, თუ ის თავის კუთვნილს, ვითარცა საჩუქარს, მიიღებდა თქვენგან, რადგან ის ფიქრობს, რომ ლაზიკეც სხვანაირად არ მიუღია. ვინაიდან, როდესაც ჩვენ გიმტკიცებდით და ცხადად გიჩვენებდით, რომ ლაზიკე დიდი ხანია რომაელთა კუთვნილებას წარმოადგენს, შენ თვითონ გვიპასუხე, რომ ომის ძალით მიითვისე ლაზიკე, მაგრამ მაინც მოისურვე, რომ სამართლიანობა ყოფილიყო და უფრო სასარგებლოდ დასაღე საღი გონიერება, ვიდრე მძლავრი ხელი. ამრიგად, შენ აუცილებლად მიიჩნიე არა აუცილებელი და კეთილშობილების გამო დაადგინე შენი თავისავე საწინააღმდეგო და გამარჯვებულმა აღიარე თავი პატიოსნების მიერ დამარცხებულად და პირდაპირ დაგვიბრუნე ჩვენ ლაზიკე, გადმოგვეცი ის, როგორც საკუთარი სამფლობელო და ძალაუფლებაც მასზე მოგვანიჭე ჩვენ. ასევე გთხოვთ სვანეთის შესახებაც, რომ უსასყიდლოდ მივიღოთ ჩვენი საკუთრება; და ჩვენ მადლობას გადაგიხდით თქვენ, რომ ჩვენთვის დაკარგული არ იქნება ჩვენი საკუთრება და თქვენც მადლობელი იქნებით უზენაესი ძალის, რომ იმდენად ძლიერნი ხართ, რომ თითქოს გაასაჩუქრეთ ის, რაც თქვენი არ არის“. მეფემ ასე უპასუხა: „მართლაც რომ, როდესაც ბრძენი ძალა ჰპოულობს სულს, რომელიც გონიერებას მოკლებულია და არც დამარწმუნებელი ძალა აქვს, მას ეზიზღება მისი სისუსტე და სძლევს მას, ისევე როგორც ჭრილობაზე მიდებული წამალი სჭამს მტკივან ნაწილს, ხოლო ამავე დროს ავადმყოფს სისაღეს უცხოველებს. კიდევაც რომ ის მართალს არ ეუბნებოდეს ვინმეს, თუ იტყვის შესაფერისად, ის მაინც გაიმარჯვებს. ამის გამო სიბრძნე იარაღის ძალაზედაც კი იმარჯვებს, რადგან მეომარ ძალას არ ძალუძს რისამე გაკეთება, თუ ის თავის თავს არ დახარჯავს, ხოლო სიბრძნე უსხეულოა და თავის თავის სიმაგრე, და გარდა ამისა მფლობელს იცავს. ამიტომ, რომაელთა ელჩო, რომელიც ასეთ სიბრძნეში განიწვრთნე და ისწავლე სიტყვების საშუალებით გამარჯვება, მე არ უნდა ვიქნე განქიქებული იმისათვის, რომ არავისაგან მისწავლია, რომ დაგარწმუნო შენ. მაინც, რამდენადაც შესაძლებელია, თუმცა არა ბრწყინვალე სიტყვების საშუალებით, არამედ გონების კარნახით სააშკარაოზე გამოვიტან სიმართლეს. დავუშვათ, რომ შენ სვანეთის შესახებ სწორად ილაპარაკე, რომ ეს სრულ სიმართლეს შეიცავს. ლაზიკე მე დავიპყარი, ხოლო სვანებს არც კი დავცემივარ; მხოლოდ გაგვეგონა, მერმეროე რომ გვითითებდა ჩვენ, რომ ეს უმნიშვნელო ქვეყანაა და არ არის დავის ღირსი, არც სამეფო ლაშქრობის საქმეაო; ეს ერთი იმ ტომთაგანია, რომელიც კავკასიის გარშემო ცხოვრობსო, ჰყავს მთავარი და ამ ქვეყანაზე სკვითები გადიანო. გარდაიცვალა მერმეროე, შემდეგ ნახორაგანმა მიიღო სარდლობა და ისიც გვწერდა ჩვენ იმათ შესახებ ისეთნაირადვე, რომ ისინი კავკასიის მწვერვალზე ცხოვრობენ და რომ ისინი მართლა ქურდები, მძარცველები და არაწმინდა საქმეების ჩამდენნი არიან. მე მოვინდომე მათ წინააღმდეგ ჯარის გაგზავნა, ხოლო ისინი შეშინებულნი სვანებიდან სპარსელებად იქცნენ. აქედან ცხადად ჩანს, რომ ეს ქვეყანა მე მეკუთვნის და მე არ უარვყოფ, რომ ის მიჭირავს. ჩვენ რომ სიამოვნებით გვემორჩილებიან, ისინი ამას იმითაც ნათელჰყოფენ, რომ ჩვენ მონებს ექვემდებარებიან. და აი, როდესაც ზიქმა წერილობით გვაცნობა, რომაელები სვანეთის მიღებას ითხოვენო, თქვენი მოთხოვნა იმდენად დაშორებული მეჩვენა სამართლიანობას, რომ არ ვუჯერებდი ამ უგუნურ ამბავს. მაგრამ მე დავემორჩილები აუცილებლობას, თუმცა მე ვფიქრობდი, რომ გავიმარჯვებდი იმაში, რომ არ ვმსჯელობდი სხვანაირად, ვიდრე თქვენი მეფე“.
შემდეგ ცოტა ხნით ილაპარაკეს სარკინოზ ალამუნდარის ძის, ამბრის შესახებ (არაბი მთავარი) და გააგრძელეს დავა სვანეთზე. მეფემ თქვა: „როდესაც მე დავიჭირე სკანდა, სარაპანი და ლაზიკე, თქვენ არ გითქვამთ, რომ მაშინ სვანეთი თქვენ ქვეშევრდომთა რიცხვში გყავდათ. აქედან ცხადია, რომ ისინი ლაზების ქვეშევრდომნი არ ყოფილან; ვინაიდან ისინიც მათი მფლობელებითურთ ჩვენ შემოგვიერთდებოდნენ“. პეტრემ უპასუხა: „ეს არ მოხდა, რადგან სვანი არ განმდგარა მსგავსად ლაზისა, რომლის მონა-მორჩილი ის იყოო. მე ვამბობ, რომ ჩვენი მონის მონა არასდროს არ განმდგარა ჩვენგან. „დღეს – თქვა მეფემ – ათმა წელმა განვლო მის შემდეგ, რაც მე სვანეთი დავიპყარი; ელჩები ხშირად მიგვიღია და კიდევაც გაგვიგზავნია რომაელებთან; და რატომ მას აქეთ არც ერთი სიტყვა არ დასძარით სვანეთისათვის?“ – „რადგან მაშინ – თქვა პეტრემ – შენ ლაზიკის ბატონი იყავი. და მე რომ მეთქვა, რომ საჭირო იყო ჩემთვის სვანეთი გადმოგვეცა, შენ შემეკითხებოდი „რის გულისთვისო“. და რომ მე კვლავ მეთქვა რადგან ის ლაზიკის ქვეშევრდომი არისო“, შენ მიპასუხებდი: „შენ ლაზიკეზე რა ხელი გაქვსო“, და ჩვენ უკვე აღარაფერი გვექნებოდა, რომ გვეთქვა საპასუხოდ“. „შენ სთქვი – უთხრა მეფემ – რომ სვანეთი ლაზეთის ხელქვეითი იყო. თუ შენ შეგიძლია საბუთებით დაამტკიცო ეს, შენ არ დაჰკარგავ მას, რაც სამართლიანია“. პეტრემ-კი უპასუხა: „მე სრულიად არ დავაყოვნებ და აგიხსნი ნამდვილ ვითარებას. ლაზებში, ბატონო, ძველი წესი იყო, რომ სვანეთის სარდალი ემორჩილებოდა ლაზს და მასთან ის აღრიცხული იყო სახარკო სიაში და ლაზი კიდევაც იღებდა მისგან ფუტკრების ნაყოფს, ტყავებს და ზოგ სხვა რამესაც. ხოლო როდესაც სვანეთის მთავარი გარდაიცვლებოდა, ლაზების მეთაური ახელისუფლებდა მას, ვისაც უნდა მიეღო და დაეცვა გარდაცვლილის ძალაუფლება. ამავე დროს ის წერილობით აცნობებდა რომაელთა თვითმპყრობელს მომხდარი ამბების შესახებ და ესეც სამაგიერო წერილით უბრძანებდა მას გაეგზავნა სვანთა მთავრობის ნიშნები, ვისთვისაც უნდოდა, მხოლოდ სვანი კი ყოფილიყო. ეს იყო ძალაში ჩვენი მეფის თეოდოსის დროიდან ვიდრე თქვენი პაპის პეროზისა და ჩვენი მეფის ლეონის დრომდე“. შემდეგ პეტრემ ქლამიდიდან ამოიღო ერთი წიგნაკი, სადაც ერთი-მეორეზე ცალ-ცალკე ნაჩვენები იყვნენ ლაზთა მეფეები, რომლებსაც გაუხელისუფლებიათ სვანთა სარდლები. ამ საბუთის ძალა ასეთი იყო, თუმცა გამოთქმები იქ ასეთი არ იყო: „ესენი არიან ლაზთა მეფეები, რომლებმაც სვანებს დაუყენეს ბატონიშვილები, იმ დროიდან, როდესაც რომაელთა ძალაუფლება ეპყრა თეოდოსის (I 379–395; ან II 408–450) და სპარსელთა – უარანს (ბაჰრამ IV 388–399; ან ბაჰრამ V 420–438) ვიდრე თვითმპყრობელ ლეონამდე და პეროზამდე“.
წაკითხვის შემდეგ პეტრემ თქვა: აქამდე ვიცნობთ ჩვენ წერილობით ლაზთა მეფეებს და მათ, ვინც ლაზთა მიერ სვანთა მთავრებად იქნენ დადგენილი“. ხოლო მეფემ უთხრა: „თუ შენ მიერ წარმოდგენილი საბუთი, რომელიც შენი სახელმწიფოს სასარგებლოდ არის შედგენილი, ნდობის ღირსია, ნუ თუ სამართლიანი არ იქნება, რომ ჩვენ საბუთებსაც ნდობა ჰქონდეს. მე ვფიქრობ რომ იქნება. ამიტომ, როგორც შენ თქვი, სარწმუნოა, რომ ეს მეფეები ზოგი ასე, ზოგი კიდევ სხვანაირად იყვნენ დადგენილნი. ხოლო, რადგან ეხლა ლაპარაკი გვაქვს ორი მხრისთვის სადავო მონის შესახებ, თუ შენ ნათლად შესძლებ დაამტკიცო, რომ ის შენი იყო, შენ მას მიღებ; თუ კი შენ ამაში დარწმუნება არ შეგიძლია და სვანს მაინც სურს რომაელთა ძალაუფლებას დაემორჩილოს, მე არავითარ შემთხვევაში წინააღმდეგი არ ვიქნები. ამის მეტი მე არაფერი შემიძლია“. ხოლო პეტრემ უპასუხა: „ხომ არ შეეკითხები ბატონო სვანს ვისი სურს იყოს? ხომ მის ხელთ არის, რაც მის ბედს შეეხება“. „იცოდე – უთხრა ხოსრომ, რომ მე არ მინდა სვანეთის ქვეყნის შესახებ შევეკითხო სვანებს, რადგან შეუფერებელია და უსამართლოც ამ ქვეყნის შესახებ, რომ იგი ომის აზრის გამო საფრთხეში იმყოფებოდეს.
ასე რომ პეტრემ ვერაფერს მიაღწია სვანეთის საკითხში და უშედეგოდ გამობრუნდა მიდიელთა საზღვრებიდან. მაგრამ მაინც შეკრა ზავი სპარსელებთან და ორივე სახელმწიფომ შეწყვიტა ომი და მიდიელნი შინ გაბრუნდნენ კოლხთა ქვეყნიდან; ბიზანტიონში რომ მოვიდა პეტრე, დიდი ხანი არ გასულა და გარდაიცვალა“. ამით „დიდი ომიანობა ეგრისში“ ოფიციალურად დასრულდა.
* * *
565 წლის 14 ნოემბერს გარდაიცვალა იუსტინიანე და ბიზანტიის ტახტზე ავიდა მისი დისწული იუსტინე II (565–578), რომელიც გამოირჩეოდა თავხედობით, სულმოკლეობით, ეჭვიანობით, მომხვეჭელობითა და თავაშვებულობით. იგი აქტიური იყო როგორც საგარეო, ისე საშინაო პოლტიკაში, თუმცა ვერცერთ ფრონტზე წარმატებას ვერ მიაღწია. 569 წლისთვის გერმანულმა ტომმა ლანგობარდებმა დაიპყრეს იტალიის დიდი ნაწილი, დაკარგულ იქნა ბევრი ქალაქი ესპანეთთსა და ჩრდ. აფრიკაში. იუსტინე II-ს თავიდანვე აწუხებდა ფსიქიკური პრობლემები, ხოლო როდესაც ერთადერთი შვილი, სახელად იუსტი მოუკვდა სულ გაგიჟდა. ცოლმა სოფიამ დაარწმუნა იგი ეშვილებინა თრაკიელი ტიბერიუს კონსტანტინე და კეისრად ეკურთხებინა. 574 წლიდან ის გახდა რეგენტი; იუსტინეს სიკვდილის შემდეგ კი ავგუსტი ტიბერიუს II.
მენანდრე მოგვითხრობს: „როგორც კი ტახტზე ავიდა იუსტინე II-მ მოაკვლევინა ტახტის მეორე პრეტედენტი, გამოჩენილი სარდალი იუსტინე გერმანეს ძე, შემდეგ კი იოანე კომენტიოლი (დომნენტიოლეს ძე) გაგზავნა სპარსეთში, რათა შეეტყობინებინა ხოსროსთვის მისი ტახტზე ასვლა და თუ შემთხვევა მიეცემოდა სვანეთის შესახებაც ჩამოეგდო სიტყვა. თუ სპარსელები მოისურვებდნენ სასყიდლით გადაეცათ ეს ქვეყანა, ეთქვა, რომ ის თანახმა არის, ვინაიდან სვანეთი, მართალია ღირშესანიშნავი არ იყო, მაგრამ ის მაინც, თავისი მოხერხებული მდებარეობით მეტად სასარგებლო იყო რომაელთა ხელისუფლებისათვის, რათა ამ გზით მოზღვავებულ სპარსელებს კოლხეთის საზღვრები არ აეოხრებინათ.
როდესაც იოანემ დრო იხელთა, სვანეთის შესახებ ჩამოაგდო ლაპარაკი, საჭიროა ის რომაელების ხელქვეით იყოს, თუ კი იმათ სრულიად კანონიერად მიიღეს ლაზიკეო. სპარსეთის მეფემ უპასუხა, საჭიროა ამის შესახებ ჩემს დიდებულებს მოველაპარაკოო. ამის შემდეგ იოანე კომენტიოლმა მოლაპარაკება გამართა ზიქთან, იეზდე გუსნაფად რომ იწოდებოდა, სპარსელთა ზოგიერთ სხვა სარდლებთან. იმათ უთხრეს, რომ მზად არიან დაუთმონ სვანეთი რომაელებს, ხოლო იმ პირობით, თუ მიიღებენ ფულს და სასყიდელს ამ დათმობისათვის. გარდა ამისა, უთხრეს მას, რომ უნდა დადებულიყო ზოგი სხვა ხელშეკრულებაც, რომელიც სამარცხვინო და შეუფერებელი იყო რომაელთა ხელისუფლებისათვის და არავითარ შემთხვევაში არ ადასტურებდა იუსტინე მეფის შესახებ დამკვიდრებულ აზრს, რომ იგი არის მეტად მტკიცე და საქმიანი კაცი. როდესაც იოანემ ეს მოისმინა, იგი ისე, რომ თვითმპყრობელის აზრს მან მთლიანად ვერ აუღო ალღო, სრულიად უგუნურად მოიქცა: მან კაცები გააგზავნა სვანებთან, რომ მათი მთავრისთვის სალამი გადაეცათ. ასეთ უმსგავსოების ჩადენაში ჩაითრია ის თვითონ ხოსრომ. ამან ეს ეშმაკურად მოაწყო, რათა მას ერთგვარ გამამართლებელ საბუთად ჰქონოდა: თვითონ სვანები შეუძლებლად თვლიან რომაელების ქვეშევრდომობას, თუმცა რომაელები მათ წინასწარ თავისკენ იბირებენო, ვინაიდან იმან იცოდა, თუ რას მიაღწიეს იოანეს მიერ გაგზავნილებმა. ამის შემდეგ ხოსრომ განაცხადა, რომ რომაელთა მეფესთან ელჩს გზავნის, რომელმაც ყველა ეს საკითხები სათანადოდ უნდა მოაგვაროს; და იოანეც გამობრუნდა ბიზანტიონში.
როდესაც იუსტინე ავგუსტმა გაიგო, რომ იოანემ კაცები გააგზავნა სვანეთში და რომ სვანები არ მიემხრნენ რომაელებს, გაბრაზდა და იოანეს ბრალი დასდო ცუდი ელჩობისათვის. იუსტინემ თქვა, რომ იოანეს არ უნდა გაეგზავნა კაცები სვანებთან, რადგან ეს არ უბრძანებია; ამით მან საბუთი მისცა სპარსელებს უსამართლობა დაეჩრდილათ და წამოესროლათ სიტყვები, თითქოს სვანები უარყოფენ რომაელთა ძალაუფლებას; რომ იოანეს არ ჰქონდა უფლება თავის თავზე აეღო დავალება, რომ ან სვანებისთვის აეძულებინა რომაელთა ქვეშევრდომობა, ან ამის გამო ელჩი წამოსულიყო ბიზანტიონში; ამრიგად შეიზიზღა იოანე და ფიქრობდა, როგორ გამოესწორებინა მისი შეცდომები.
იუსტინეს აცნობეს, რომ სპარსეთიდან გამოემართა ზიქი, რომელსაც დავალებული აქვს მოელაპარაკოს სვანების შესახებ (სპარსელებს სურდათ ბიზანტიას ეღიარებინა სვანეთი სპარსელთა საკუთრებად), ამავე დროს კეთილგანწყობილების სიტყვები მოახსენოს ავგუსტს და აგრეთვე მოაგვაროს ის საქმეეები, რომელთა ნიადაგზეც რომაელები ჩიოდნენ. იუსტინეს კი გადაწყვეტილი ჰქონდა ეჩვენებინა ზიქისთვის, რომ მას არასდროს არ აუსრულდებოდა მისი განზრახვები. როდესაც მან საბჭო შეკრიბა, დაადგინა, რომ ჯერ კიდევ გზაში მყოფ ზიქისთვის ეცნობებინათ იოანეს წერილის საშუალებით, რომ მეფე არც ერთ მის განზრახვას არ დაეთანხმებოდა. ეს რომ მოხდა, წერილი ჩააბარეს ტიმოთეს, ერთ იმათგანს, რომელნიც წინათ იოანესთან ერთად იყვნენ სპარსელთა ქვეყანაში. და ავგუსტმა ტიმოთეს უბრძანა, რომ მადლობა გადაეცა სპარსელთა მეფისათვის რომაელთადმი კეთილგანწყობილებისათვის, ხოლო ელჩი (ზიქი) რომ შეხვდებოდა გზაზე, რაც მოსალოდნელი იყო, ებოძებინა მისთვის იოანეს წერილი, რათა ზიქს გაეგო და წინდაწინვე სცოდნოდა ნათლად ავგუსტის აზრი. ასეთი დავალებით გაემართა ტიმოთე საზღვრებისკენ. როდესაც გაიგო, რომ სპარსელთა ელჩი ჯერ არ მოსულიყო, ის მაშინვე გაემგზავრა ხოსროსთან, ხოლო მოხდა ისე, რომ ზიქი სხვა გზით მისულიყო ნიზიბინში და იქ აყოვნებდა ავადმყოფობის გამო; ამავე დროს ტიმოთე, სპარსელთა მეფისგან დაბრუნდა უკვე ნისიბინში და იპოვა აქ ზიქი, ჯერ კიდევ ავადმყოფი, და ჩააბარა მას წერილი იოანესგან. როდესაც ზიქმა გაიგო, რომ მისი ელჩობის საქმეები კეთილად ვერ მიიწევდა წინ, სასოწარკვეთილებაში ჩავარდა და ავადმყოფობით შეპყრობილი გარდაიცვალა. ამის შემდეგ ბიზანტიონში ცნობა მოვიდა, რომ მოდის სხვა ელჩი, სახელად მებოდი. ის მოემართებოდა სატახტო ქალაქში გაამაყებული და გათამამებული და იმედი ჰქონდა, რომ მას სვანეთის შესახებ დაუწყებდნენ ლაპარაკს და სპარსელებისთვის ხელსაყრელ ხელშეკრულებას დასდებდნენ მასთან. ამ აზრით გალაღებული, ის მოდიოდა ბიზანტიონში და გზაზე დამხდურებს ეპყრობოდა უფრო თვითნებურად, ვიდრე ეს ელჩს შეეფერებოდა. ხოლო როდესაც მებოდი ჩამოვიდა, ავგუსტმა იცოდა მისი ტრაბახობის შესახებ და ისიც, თუ რა იმედებით ჩამოვიდა ის, და სპარსელთა მეფის სალამი სიამოვნებით მიიღო თანახმად მიღებული წესისა, მებოდს კი ის ზიზღით მოეპყრო და ამცირებდა იმით, რომ მასთან არავითარ კავშირს არ იჭერდა. ელჩობის საქმეები რომ მას იმის საწინააღმდეგოდ მიუდიოდა, ვიდრე მას სურდა, და ავგუსტი სვანეთის შესახებ სრულიად არაფერს ეუბნებოდა მას. შემდეგ მებოდმა თხოვნა დაუწყო, რომ მასთან მოსული სარკინოზები სალაპარაკოდ წარსდგომოდნენ თვითმპყრობელს: ორმოცამდე სარკინოზი მოსდევდა მას, თავიანთი ელჩის ხელმძღვანელობით. სარკინოზთა ფილარქმა (მთავარმა) ამბრემ მებოდთან ერთად თვითონაც გაგზავნა ელჩები, რომ იმათ მოელაპარაკათ იმ ფულების შესახებ, რომელთაც ისინი იუსტინიანესგან ღებულობდნენ. რადგან მებოდს გაუცრუვდა იმედი სვანეთის შესახებ, რომ სრულიად უშედეგოდ არ დაბრუნებულიყო, დაბეჯითებით ითხოვდა სარკინოზების შეშვებას მეფესთან. იუსტინემ ამბრის ელჩები არ მიიღო. ამით გაბრაზებულმა არაბთა მეთაურმა თავის ძმა კამვოსს უბრძანა წამოეწყო თავდასხმები რომაელთა მოკავშირე არაბ მეთაურ ალამუნდარზე“.
571/572 წელს არმენები და იბერები სპარსეთის ბატონობის წინააღმდეგ აჯანყდნენ. ბიზანტიელები მათ მხარში ამოუდგნენ, რაც სპარსეთ-ბიზანტიის ახალ მრავალწლიან ომში გადაიზარდა.
იოანე ბიკლარელი (542–621) გვამცნობს: „576 წელს რომანოზმა ანაგასტი პატრიკიოსის შვილმა, ჯარის სარდალმა, სვანეთის მთავარი ცოცხლად დაიჭირა და იგი ცოლით, საგანძურით და შვილებით კონსტანტინეპოლში წაიყვანა და მისი პროვინცია რომაელების ბატონობას დაუბრუნა“.
თეოფილაქტე სიმოკატას (VII ს.) ცნობით მავრიკის ავგუსტობის დროს (582–602), 580-იან წლებში, მაშინ როდესაც ირგვლივ ომი მძინვარებდა, კოლხეთში მშვიდობა სუფევდა: „თვითმპყრობელმა მავრიკიმ ჩვეულებისამებრ, ოქრო გაგზავნა ჯარისათვის დასარიგებლად; ომიც რომაელთა და სპარსელებს შორის გაცხოველდა. გეტების ტომი ანუ – რაც იგივეა – სკლავენების (სლავები) ბრბოები სასტიკად არბევდნენ თრაკიის მიდამოებს; მიდიელები შემთხვევით შეეჩეხნენ რომაელთა სტრატეგოსებს და ტყუილ-უბრალოდ სისხლი დაიღვარა; მოხუცი რომი იგერიებდა ლოგობარდების (ლანგობარდები) იერიშებს, ხოლო ლიბიაში მავრუსიების ჯარები უფრო და უფრო სუსტდებოდნენ; რომაელთა უამრავი მამაცური ბრძოლის გამო ისინი საცოდავად და საწყლობლად მოიდრიკნენ და იარაღთან და სადავეებთან ერთად საკუთარი კისერიც გაუწოდეს რომაელებს და ამჯობინეს მშვიდობიანი ცხოვრება. ფასისის წყალსაც აღარ ამღვრევდა სისხლი; მისი მშვიდობიანი მდინარება სიწყნარის ბრწყინვალებით რწყავდა კოლხეთს და მიდიელ მოსახლეს არსად არ აჭაჭანებდა. აი, ასეთ წესრიგში იყო მოყვანილი რომაელთა საქმეები“.
589 წელს სპარსეთის სარდალმა ბაჰრამ ჩუბინმა ილაშქრა სვანეთში, რის შედეგადაც, ცოტა ხნით, სვანეთს კვლავ სპარსელები დაეპატრონენ. თეოფილაქტე სიმოკატა მოგვითხრობს: „მერვე წელს მავრიკის ავტოკრატორობისა სპარსელთა მეფე ჰორმიზდას მიერ სვანეთის წინააღმდეგ იგზავნება სპარსელთა სტრატეგოსი ბაჰრამი ბარბაროსთა ლაშქრითურთ. და რადგან სპარსელები მოულოდნელად თავს წამოადგნენ, ხალხი გამოფხიზლდა დაუდევარი ძილისგან. სვანეთი ხომ საშინლად იძარცვებოდა, უბედურება აუტანელი იყო, ვინაიდან კოლხიკე უსარდლო იყო და მომვლელისგან ობლად დარჩენილი, რადგან ამ დროს აღმოსავლეთში ომი იყო გაჩაღებული. ამრიგად, როდესაც ჩრდილო-აღმოსავლეთით დაბინავებული ჰუნები, რომელთაც სპარსელები ჩვეულებრივ თურქებს ეძახიან, პართელთა მეფე ჰორმიზდამ, ასე ვთქვათ, სასტიკად დაამარცხა, ბაჰრამმა ომი კოლხიდის წინააღმდეგ გადაიტანა. თურქთა წინააღმდეგ ბრძოლებში სახელგანთქმული ბაჰრამი სვანეთს მიმართავს, და ხელთ იგდებს რა დიდძალ ნადავლს, გზავნის მას ბაბილონიაში და დაიბანაკებს მდინარე არაქსზე, რომელსაც ბარბაროსები ერასს უწოდებენ. ხოლო მავრიკიმ რომ გაიგო ეს ამბები, რომანოზი დანიშნა ომის ხელმძღვანელად. ეს სტრატეგოსი კოლხიდაში რომ მივიდა, – რომაელსაც მდაბიურმა ენამ ლაზიკე გადაარქვა, და შეუთანხმდა იქაურ მმართველებს, დაიძრა იქიდან და წავიდა თვით ალბანიის წინააღმდეგ(?).
ბაჰრამმა, რომ შეიტყო რომაელების მოსვლა, გაიხარა; მას უყვარდა რომაელებთან შებრძოლება, ვინაიდან ფიქრობდა, რომ ბედი მას რაღაცნაირად მუდამ უღიმოდა. ამიტომაც მან გადალახა მეზობელი მდინარე და კანძაკისკენ (განძაკი) დაიხია: თითქოს შიდა სპარსეთში ითრევდა რომაელებს. ბოლოს ორივე ჯარი დაბანაკდა ალბანიის დაბლობში. საბრძოლველად დაწყობილ ჯარებს ჰყოფდა ერთმანეთისაგან ერთი ღრმა შენაკადი, მდინარე არაქსის შტო; წყლის ნაპირებზე დაბინავებული ჯარები ერთმანეთს ესაუბრებოდნენ კიდეც. მესამე დღეს სპარსელებისგან მოციქულიც მოდის რომანოზთან და მოითხოვს ომის დაწყებას, რათა გადაწყდეს საკითხი, რომ ან რომაელებმა დაუთმონ სპარსელებს წყალზე გადასვლა, ან ბარბაროსებმა რომაელთა ჯარებს. 5 დღიანი ცდის შემდეგ მეტოქეები ერთმანეთს შეებნენ. რომაელებმა მეტოქის ცენტრი აჩეხეს, მაშინ ბაჰრამმა მარცხენა ფლანგიდან მოაშველა ძალები, მაგრამ ისინიც მძიმე დღეში ჩააგდეს, რის შემდეგაც სპარსელთა მთელმა არმიამ იწყო გაქცევა. რომაელები სპარსელთა გვამების ძარცვას შეუდგნენ.
ამ ამბით განრისხებულმა ჰორმიზდამ ბაჰრამი გადააყენა არმიის სარდლობიდან, უკიდურესად დასაცინად „ჯილდოდ“ გაუგზავნა ქალის სამოსი და მისი დაპატიმრება გადაწყვიტა. ამას მოჰყვა ბაჰრამსა და ჰორმიზდას შორის სამოქალაქო ომი. ბაჰრამმა ააფორიაქა ჯარი ტყუილების მოგონებით, თითქოს მეფე გაჯავრებული იყო სპარსელთა ჯარზე და სიკვდილით ემუქრებოდა ბაბილონურ ჯარებს (მათ სარდლობდა ბაჰრამი) იმ დამარცხებათა გამო რომლებიც მათ შეემთხვათ სვანეთში“.
ანალოგიურად მოგვითხრობს ამ ამბავს თეოფანე აღმსარებელი (VIII ს.): მავრიკიუსის ზეობის მეექვსე წელს ჰორმიზდამ სარდლად ბაჰრამი დანიშნა და დიდძალი ჯარით სვანეთის წინააღმდეგ გაგზავნა. ბაჰრამი მოულოდნელად დაეცა მას, მის შემდეგ რაც თურქები სპარსელების მიერ იქნენ დამარცხებულნი და იმდენად გაძლიერდა ჰორმიზდა, რომ თურქებისგან 40000 ოქროს ღებულობდა ხარკად, თუმცა წინათ თვითონ უხდიდა თურქებს იმავე რაოდენობას. ბაჰრამმა ამ ომში დიდი სახელი მოიხვეჭა; ის რომ მდინარე არაქსზე დაბანაკდა და, მავრიკიმ რომ ეს გაიგო, რომანოზი დანიშნა სტრატეგოსად და სვანეთში გაგზავნა ჯარით. რომანოზი მივიდა ლაზეთში და მდინარე ფასისზე რომ იყო, ალბანიის წინააღმდეგ დაბანაკდა. ბაჰრამმა რომ შეიტყო რომაელთა ჯარის მოსვლა, სასაცილოდ აიგდო ეს ამბავი; უნდოდა რომაული ჯარიც ესინჯა, რადგან არასდროს ებრძოლა მათთან. მან გადალახა მეზობელი მდინარე, რათა რომაელები სპარსეთის შიდა ქვეყნებში შეეთრია და წინ წავიდა. რომანოზმა გაჰყო რომაული ჯარი და უვარგისნი ბარგთან დატოვა; 10000 რჩეული ჯარისკაცი თან წაასხა და ბარბაროსების წინააღმდეგ გაილაშქრა; ხოლო ამათგან 2000-ს უბრძანა ჯარის წინ დაწინაურებულიყვნენ; ესენი წააწყდნენ სპარსელთა ჯარის მეწინავეებს, აოტეს ისინი და ყველანი ამოჟლიტეს. გაქცევის დროს ციცაბო ადგილი შეხვდათ მათ (სპარსელებს), აქ მოიმწყვდიეს ისინი რომაელებმა და ამოჟლიტეს; რომაელები ბარბაროსების ბანაკამდე მივიდნენ, ისე რომ თვით ბაჰრამიც მოიყვანა ამ გარემოებამ განცვიფრებაში.
ბაჰრამი ფიქრობდა მოტყუებით მოეგო ომი, მაგრამ განზრახვა გაუცუდდა: რომანოზმა საკმაო გამჭრიახობა გამოიჩინა. როდესაც ისინი ერთმანეთს შეხვდნენ, მრავალი ბარბაროსი მოისრა და რომაელებს ხვდათ გამარჯობა; ბარბაროსებს საჭურველი მოხსნეს და გვამები მხეცებს გადაუგდეს საჯიჯგნელად, ისე რომ საფლავი არ აღირსეს. ეს რომ შეიტყო სპარსელთა მეფემ, ვერ აიტანა ეს სირცხვილი და ბაჰრამს ქალის კაბა გაუგზავნა და სარდლობაც ჩამოართვა მას...“.
მოკლედ რომ ვთქვათ ტექსტი გაუგებარია. ბაჰრამი ჯერ შედის კოლხეთსა და სვანეთში, მის წინააღმდეგ გამოდის კოლხეთის ტერიტორიაზე მდგარი ჯარების სარდალი რომანოზი, ბაჰრამი ამით გახარებულია და სურს ომი და ამის მიუხედავად იგი იხევს ღრმად უკან, გადადის ალბანეთში, სადაც მიჰყვება რომანოზი, რომელსაც იქამდე არსად ქართლის ტერიტორიაზე წინააღმდეგობა არ შეხვედრია, არ უცდია მისი ციხე-ქალაქების დაკავება და ალბანეთში უმართავს ბრძოლას. ქვემოთ კი აღნიშნულია რომ მარცხი შეემთხვათ სვანეთში. თითქმის ამნაირად მოგვითხრობს ამ ამბავს თეოფანე აღმსარებლის ქრონიკა, ოღონდ ესაა ალბანეთთან ერთად არაქსის ნაცვლად ფასისს ასახელებს. ის რომ სვანეთში ნამდვილად მოხდა სპარსელების ლაშქრობა და ბიზანტიელებს მოუწიათ მისი ხელმეორედ დაბრუნება ადასტურებს იოანე ბიკლარელის ქრონიკა. ყველა ამ ფაქტის გათვალისწინებით კი ს. ყაუხჩიშვილი ფიქრობს რომ ალბანეთი არაფერ შუაშია და ტექსტში შეცდომით გადმოტანილია ალბანეთში სხვა ბრძოლის მომენტი (ამ ლაშქრობის აღწერილობა ძალიან ჰგავს თეოფანეს მიერ 622/3 წლის ქვეშ აღწერილ ჰერაკლე კეისრის ალბანეთში ლაშქრობის აღწერილობას) და რეალურად ბრძოლა ბაჰრამსა და კოლხეთის რომაული ჯარების სარდალ რომანოზს შორის სწორედ სვანეთსა და კოლხეთში მოხდა.
ამ დროს თვით დედაქალაქში მოხდა ამბოხი, რომელმაც ჰორმიზდა დაამხო და ტახტზე უფლისწული ხოსრო დასვა. ბაჰრამმა არ ცნო ის, დაამარცხა და 590 წლის მარტში თვით დაჯდა სპარსეთის ტატხზე. ხოსრომ თავის ბიზანტიას შეაფარა და დახმარება ავგუსტ მარვრიკიუსს თხოვა. მავრიკიუსისა და ხოსროს ჯარებმა დაამარცხეს ბაჰრამი და განდევნეს სპარსეთიდან, რის შემდეგაც 591 წლის სპარსეთ-ბიზანტიის ახალი ზავი დაიდო, რომლითაც არმენიის უდიდესი ნაწილი, დასავლეთ საქართველო (სვანეთის ჩათვლით) და იბერია თბილისამდე ერგო ბიზანტიას, ხოლო თბილისის აღმოსავლეთით იბერია და ალბანეთი დარჩა სპარსეთს.
რატომ იყო ასე მნიშვნელოვანი სვანეთის ფლობა?
ანტიკურ ხანასა და ადრე შუა საუკუნეებში სვანეთი სამხრეთ კავკასიის ჩრდილო-დასავლეთით, კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებზე, კოდორის ზემო წელიდან თითქმის ლიხის ქედამდე იყო გადაჭიმული და ბუნებრივი ზღუდე იყო ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრებ მეომარი ტომების შესაკავებლად. ამავე დროს სვანეთის გავლით იყო შესაძლებელი აღნიშნული ტომების გადმოყვანა. ამასთან სვანეთის ფლობა ხელს შეუწყობდა სპარსეთს ლაზეთის შიდა მყარად რეგიონებზე კონტროლის დასაწესებლად. ამიტომ ბიზანტიელებისათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი იყო სვანეთის ფლობა. ამაზე გვამცნობს სწორედ მენანდრეც: „იუსტინე მეფემ უთხრა იოანეს, რომ თუ სპარსელები მოისურვებენ, გადაეცათ ეს ქვეყანა (სვანეთი), ეთქვა, რომ ის თანახმა არის, ვინაიდან სვანეთი, მართალია, ღირშესანიშნავი იყო, მაგრამ ის მაინც თავისი მოხერხებული გზით მოზღვავებულ სპარსელებს კოლხეთის საზღვრები არ აეოხრებინათ“.
VI ს-ის II ნახევრიდან ჩრდილო კავკასიიდან სვანეთზე გადმომავალმა სავაჭრო გზამ ახალი მნიშვნელოვანი სავაჭრო ფუნქცია შეიძინა. IV–VI საუკუნეებში მსოფლიო ვაჭრობაში უმნიშვნელოვანესი ადგილი ეკავა აბრეშუმით ვაჭრობას. ბიზანტიელებს აბრეშუმი სპარსეთის გავლით შედიოდათ ჩინეთიდან და ინდოეთიდან. ბიზანტიელებს სურდათ სპარსელებზე ასეთი დამოკიდებულებისაგან გათავისუფლებულიყვნენ. ამიტომ აბრეშუმის ჭიის კულტურის გავრცელებაც კი დაიწყეს, მაგრამ ეს საკმარისი არ აღმოჩნდა. საჭირო გახდა თურქების სახაკანოსთან ეკონომკური კავშირის დამყარება. 569 წლისთვის ჩინეთის ჩრდილოეთით მომთაბარე თურქმა ტომებმა შეძლეს ჩრდ. ჩინეთის დაპყრობა, შემდეგ შუა აზიაში გაანადგურეს ჰუნ-ეფტალიტები, რომლებიც აკონტროლებდნენ აბრეშუმით ვაჭრობის ერთ-ერთ დიდ ცენტრს – სოგდიანას. შედეგად თურქთა ხელში გადავიდა „დიდი აბრეშუმის გზის“ უმნიშვნელოვანესი ნაწილი, რომელიც ჩრდ. ჩინეთიდან შუა აზიაში (სოგდიანაში), შემდეგ კი სპარსეთსა და ბიზანტიის გავლით ევროპაში მიემართებოდა. აბრეშუმით ვაჭრობა იმ დროისათვის შეიძლება ოქროთი და ძვირფასი ქვებით ვაჭრობას გავუტოლოთ. ამიტომ მას ძალიან დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ნებისმიერი ქვეყნისთვის, მათ შორის, სასანიანთა სპარსეთისა და ბიზანტიისთვის. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ქვეყნებში ვაჭრობას თავისებურებებიც ახასიათებდა. იმის გამო, რომ აბრეშუმი სპარსეთს ივლიდა, აქ მის ფასს შაჰები განსაზღვრავდნენ და ბიზანტიას უფრო ძვირად აძლევდნენ. ამის მიუხედავად ბიზანტიელები მაინც მოგებულნი რჩებოდნენ, რადგან მის ტერიტორიაზე გავლისას უკვე ბიზანტიელები აძვირებდნენ და ისე უშვებდნენ ევროპაში ორმაგად გაძვირებული ფასით. ბიზანტია აბრეშუმით ვაჭრობაში ევროპისათვის ერთადერთი მიმწოდებელი იყო, ამიტომ მის სასიცოცხლო ინტერესებში შედიოდა რაც შეიძლება მეტი პროდუქტი მიეწოდებინა და შესაბამისად მეტი შემოსავალი მიეღო, რითაც შემდეგ ჯარებს დაიქირავებდა და სპარსეთისვე წინააღმდეგ გამოიყენებდა. ეს კარგად იცოდნენ შაჰებმა, ამიტომ ცდილობდნენ საკუთარი შემოსავლის კლების ფასად რაც შეიძლება ნაკლები აბრეშუმი მიეწოდებინათ ბიზანტიისთვის. ამას რა თქმა უნდა ბიზანტია არ ეგუებოდა და აბრეშუმით ვაჭრობაში სპარსეთის ალტერნატიულ მომწოდებელს ეძებდა.
531–532 წლებში იუსტინიანე I ეთიოპიელი ვაჭრების მეშვეობით შეეცადა ინდოეთის ოკეანის გავლითა და სპარსეთის გვერდის ავლით იემენსა და არაბეთის ნ.კ.-ზე, აქედან კი მის მფლობელობაში მყოფ სირია-პალესტინაში შემოეტანა აბრეშუმი. თუმცა ეს საქმე ჩავარდა, რადგან სპარსელებს ინდოეთის პორტებში ძალიან დიდი გავლენა ჰქონდათ და მათ სავაჭრო გარიგებებს ხელი შეუშალეს, რის გამოც ბიზანტიაში ძალიან ცოტა აბრეშუმი შევიდა. 570 წელს ხოსრო I-მა იემენი დაიპყრო და ეს გზაც გადაუკეტა ბიზანტიელებს.
სწორედ ამ ხანებში გამოჩნდა ასპარეზზე ახალი მოთამაშე – თურქთა სახაკანო. ამ სახელმწიფოს ჩინეთიდან დიდი რაოდენობით აბრეშუმი შემოჰქონდა ხარკის სახით. გარდა ამისა, დაპყრობილი სოგდიანა განთქმული იყო აბრეშუმის წარმოებითა და საშუამავლო ვაჭრობით. სწორედ სოგდიანელმა ვაჭრებმა უბიძგეს თურქთა ხაკანს, ელჩობა გაეგზავნა თავისი მოკავშირე სპარსეთის შაჰთან (ჰუნ-ეფტალიტების წინააღმდეგ ომებში სპარსელები მათი ბუნებრივი მოკავშირეები იყვნენ). სოგდიანელებს აინტერესებდათ აბრეშუმის ვაჭრობის მასშტაბებისა და რაოდენობის ზრდა. ელჩად გაიგზავნა სოგდიანელთა ყველაზე პატივცემული ადამიანი მანიაქი. მან ხოსრო I-ს შესთავაზა, არ დაკმაყოფილებულიყო მხოლოდ შუამავლობით და თავადაც მიეღო მონაწილეობა ვაჭრობაში შეესყიდა რა აბრეშუმი და უკვე თვით მიეყიდა ბიზანტიისთვის. ამით შეიძლება სოგდიანელებსა და თურქებს აბრეშუმის ფასში წაეგოთ, სამაგიეროდ ზრდით ბევრად მეტს მოიგებდნენ. ხოსრო ამ გარიგებაზე ვერ წავიდოდა, რადგან ამით ის ბიზანტიელების გაძლიერებას შეუწყობდა ხელს. ამავე დროს, მას ხელს არ აძლევდა მოკავშირე თურქების განაწყენებას. ამიტომ მან შუალედური გადაწყვეტილება მიიღო. ჩამოტანილი აბრეშუმი თავად შეისყიდა და იმის გამო, რომ ამ აბრეშუმს შიდა ბაზარზე ვერ გაყიდდა მოსახლეობის დაბალი მსყიდველთუნარიანობის გამო, ელჩების თვალწინ დაწვა. ამით სოგდიანელბსა და თურქებს უჩვენა, რომ აბრეშუმით ვაჭრობაში ცვლილებები არ მოხდებოდა. უკან დაბრუნებულმა მანიაქმა დაარწმუნა თურქთა ხაკანი, რომ სპარსეთთან ურთიერთობა გაეწყვიტა და ბიზანტიასთან დაეწყო პირდაპირი მოლაპარაკებები.
ხაკანის დავალებით მანიაქი ელჩად გაემგზავრა კონსტანტინეპოლში. მას დაევალა ავგუსტ იუსტინე II-თან დაედო არამარტო სავაჭრო ხელშეკრულება, არამედ გაება აგრეთვე პოლიტიკური კავშირი სპარსეთის წინააღმდეგ. იმავდროულად ხაკანმა გადაწყვიტა ელაშქრა სპარსეთში, რისი საბაბიც მალე გამოინახა. სპარსელები ადრეულ წლებში ხარკს უხდიდნენ ეფთალიტებს, ხაკანმა, რომელმაც ეფტალიტები გაანადგურა და მათი ადგილი დაიკავა, ახლა სპარსეთს მოსთხოვა ეს ხარკი მისთვის გადაეხადათ. ხოსრო I რა თქმა უნდა არ დათანხმდა და 569 წელსვე თურქებმა ლაშქრობა წამოიწყეს. ეს ლაშქრობა წარუმატებელი აღმჩნდა, რადგან თურქებმა ვერ დაძლიეს სპარსელების მიერ ჯერ კიდევ ეფტალიტების წინააღმდეგ აგებული სიმაგრეები. თურქთა ასეთი აქტიურობის გამო, ხოსრო I-მა თავდაცვითი ღონისძიებები განახორციელა სამხრეთ კავკასიაშიც, კერძოდ, ხელახლა გაამაგრა დარუბანდი, სადაც 5000 სპარსელი მეომრისათვის სპეციალური სამხედრო დასახლება შექმნა. ეს ღონისძიებები აუცილებელი იყო იმიტომ, რომ 569–571 წლებში თურქებმა ჩრდილო კავკასია დაიკავეს და სასანიანთა სპარსეთს აქედანაც გაუმეზობლდნენ. ამით, ფაქტობრივად, გაიჭრა გზა ჩრდილო კავკასიის გავლით ლაზიკისკენ და შესაბამისად ბიზანტიისკენ. ხაკანის ელჩი მანიაქი სწორედ ამ გზით ჩავიდა კონსტანტინეპოლში, სადაც დიდი პატივით მიიღეს. მანიაქი ბიზანტიელებს შეუთანხმდა, ჩრდილოეთის გზით, კავკასიონის ქედის გავლით აბრეშუმი შეეტანათ ლაზიკაში და შემდეგ საზღვაო გზით გადაეზიდათ კონსტანტინეპოლსა და ბიზანტიის სხვა სავაჭრო ცენტრებში. თურქთა შუამავალი უკანაც იმავე გზით დაბრუნდა და ბიზანტიელებმა მას ელჩობა გააყოლეს ზემაქე კილიკიელის მეთაურობით. უკან დაბრუნებულ ზემაქეს ხაკანმა თავისი ელჩები და აბრეშუმით დატვირთული ვაჭრები გამოაყოლა. მენანდრე პროტიქტორი მოგვითხრობს: „ალანიაში რომ მოვიდნენ, მათ (ბიზანტიელებს) უნდოდათ, მათთან მყოფ თურქებთან ერთად, ალანიის წინამძღოლ საროდისთან მისვლა; საროდიმ ზემაქე და მისი მხლებლები კეთილად მიიღო, ხოლო თურქთა ელჩების შესახებ თქვა, რომ მათ არ შეუშვებდა თავისთან, თუ ისინი იარაღს არ აიყრიდნენ. ასე რომ, მათ დავა ჰქონდათ სამი დღის განმავლობაში. ბოლოს, თურქებმა აიყარეს იარაღი და წარდგნენ საროდისთან. საროდიმ ურჩია ზემაქესა და მის კაცებს არ წასულიყვნენ მისიმიანთა ქვეყანაზე მიმავალი გზით, რადგან სვანეთის მახლობლად სპარსელები არიან ჩასაფრებული. შინ დაბრუნება უმჯობესია ე.წ. დარინის გზით. ეს რომ გაიგო ზემაქემ, მისიმიანთა ქვეყანაში გაგზავნა ათი მებარგე, აბრეშუმით დატვირთული, რომელთაც შეცდომაში უნდა შეეყვანათ სპარსელები, თითქოს აბრეშუმი წინასწარ იყო გამოგზავნილი და ისინი დაწინაურდნენ; აქედან სპარსელებს უნდა ეფიქრათ, რომ მეორე დღეს ზემაქეც მოვიდოდა. მებარგენი წავიდნენ, ხოლო ზემაქე დარინის გზით მივიდა აფსილიაში: მისიმიანთა გზა მან უარყო, დატოვა მარცხნივ: ამ გზით საფიქრებელი იყო, რომ თავს დაესხმოდნენ სპარსელები. მოვიდა როგატორიონში, შემდეგ ევქსინის პონტომდე და მერე ნავებით ფასისამდე, შემდეგ ტრაპეზუნტში. აქედან სახელმწიფო ცხენებით მოვიდა ავგუსტთან“.
როგორც ცნობიდან ჩანს, ჩრდილო კავკასიიდან ლაზეთსა და შემდეგ ბიზანტიაში მიმავალი გზის ერთი მარშრუტი სვანეთზე გადიოდა. სვანეთის ხელში ჩაგდება ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანა გახდა ბიზანტიისთვის, რადგან იქ მყოფი სპარსელები ხელს უშლიდნენ აბრეშუმის უსაფრთხო გადაადგილებას ბიზანტიისკენ. ამის გამო იყო, რომ სწორედ 570-იან წლებში დაიბრუნა ბიზანტიამ სვანეთი.
576 წლიდან ურთიერთობა დაიძაბა სახაკანოსა და ბიზანტიას შორის რაც მათ შორის 7 წლიან ომებში გადაიზარდა. ამ ომის დროს თურქებმა შეძლეს კიდეც ბოსფორის აღება, თუმცა ბიზანტიამ თავის გადარჩენა მოახერხა.
ჩრდილო კავკასიიდან ლაზიკაში შემომავლი უღელტეხილები ძალიან კარგად უნდა ყოფილიყო დაცული. სხვადასხვა ბიზანტიელ ავტორზე დაყრდნობით ს. ყაუხჩიშვილმა საფუძვლიანად განიხილა ამ მარშრუტების შესაძლო ვარიანტები.
იოანე ეპიფანიელის ცნობით იუსტინე II-ის კარზე მოსული თურქი ელჩების მარშრუტი ალანიაზე გადიოდა. ამიტომ სპარსელები შეეცადნენ მოესყიდათ ალანები, რათა ამით ხელი შეეშალათ ბიზანტიელ დესპანებთთან ერთად მიმავალი თურქი ელჩებისათვის უკან დაბრუნებაში.
როგორც ზემოთ ვნახეთ, უკან მობრუნებული ბიზანტიელი ელჩის, ზემაქეს, მარშრუტს აგვიწერს მენანდრე. აღნიშნული ცნობიდან ჩანს რომ შუა აზიიდან მომავალ აბრეშუმით დატვირთულ თურქ ვაჭრებს იმ გზაზე უნდა გაევლოთ, რომლის უსაფრთხოება იმაზე იქნებოდა დამოკიდებული, თუ ვის ხელში იქნებოდა სვანეთი. სვანეთი კი ამ დროს სპარსელების ხელში იყო. ისინი უსაფრთდებოდნენ ვაჭრებს, რათა არ დაეშვათ აბრეშუმის ჯერ ლაზიკაში, იქედან კი ბიზანტიაში შეტანა. მოსალოდნელია, რომ ჩრდილო კავკასიიდან შემომავალი მარშრუტის მთელ პერიმეტრს ციხე-სიმაგრეების ჯაჭვი იცავდა. მათგან წყაროებში სულ რამდენიმე იხსენიება. აგათია იხსენიებს ბუქლოოსის ციხეს, რომელიც ალანთა ქვეყნის საზღვარზე – მისიმიანეთში მდებარეობდა. ცნობიდან ჩანს, რომ მისიმიელებს ძალიან ეშინოდათ, რომ ეს ციხე ბიზანტიელებს ალანებისთვის არ გადაეცათ. აგათიას ცნობით, ალანებისთვის ციხის გადაცემის შემთხვევაში, ბუქლოოსის ციხეში შეიკრიბებოდნენ ბიზანტიელთაგან ფულის მისაღებად მოსული, ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრებ ხალხთა წარმომადგენლები და ბიზანტიელები ამ ნაბიჯით თავიდან აიცილებდნენ ჩრდილო კავკასიაში საკმაოდ რთული გადასასვლელებით გადასვლას (ამ ფულს, ალბათ, ორი მიზნით არიგებდნენ: ჯერ ერთი, ამით მშვიდობას ყიდულობდნენ და მეომარი ტომების თავდასხმებს ირიდებდნენ, და მეორე, საჭიროების შემთხვევაში, მეომრებს ქირაობდნენ). აგათიას ცნობით, სწორედ მისიმიელთა სიში ამ ციხის ალანებისათვის გადაცემის თაობაზე გახდა 555 წელს მათი აჯანყების ერთ-ერთი მიზეზი, რის შემდეგაც მათ დახოცეს ბიზანტიელი სტრატეგოსი სოტერიქე და მისი ორი ვაჟი.
იგივე ციხე, ოღონდ ბუკოლუსის სახელით, იხსენიება თეოდოსი განგრელთან (VII ს.) დაცულ ანასტასი აპოკრიასის ჩანაწერებსა და თავად თეოდოსის მოგონებებში. საინტერესოა, რომ თხზულების ბერძნულ ვარიანტში ეს ციხე ალანთა ქვეყნის საზღვრებშია მოქცეული, ხოლო ლათინურ ვერსიაში – მისიმიელთა ქვეყანაში. როგორც ჩანს, ეს იყო სასაზღვრე ციხე, რომელიც ზოგჯერ ალანაების, ზოგჯერ კი მისიმიელთა ხელში გადადიოდა. თეოდოსისა და ანასტასი აპოკრიასის თხზულებებში ალანიის მახლობლად იხსენიება ლაზიკაში მდებარე სქემარის (ჩხალთის ხეობაში. იცავდა ჩრდ. კავკასიიდან მარუხის უღელტეხილით გადმომავალ გზას, რომელიც ჩხალთის ხეობით პირდაპირ კოდორის ხეობის შუაგულში შედის), აბაზგიის მახლობლად მდებარე სკოტორის, ასევე სვანიდის (სვანეთი), აფსილეთისა და მისიმელთა მხარეში მდებარე ფუსტას ციხეები.
მისიმიელთა მხარეში როგორც ვიცით (იხ. ზემოთ მისიმიანთა აჯანყება) იყო ჩახარის ციხე, რომელიც ძალიან ახლოს მდებარეობდა აფსილებთან. თეოფანე ჟამთააღმწერლის ცნობით „აფსილებთან ახლოს, ალანიიდან შემომავალ გზაზე იდგა რკინის ციხე (ჩახარი), საიდანაც შიდა გზა შავ ზღვამდე მიდიოდა“. VIII ს-ის 30-იან წლებში, დას. საქართველოში არაბთა ლაშქრობის დროს, სწორედ ამ ციხეს აფარებდა თავს აფსილეთის მმართველ, პატრიკიოს მარიანეს ძე ევსტათი. თუმცა არაბთა არაბთა სარდალმა სულეიმან ისამის ძემ აიღო ეს ციხე და ევსტათი დაატყვევა.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ჩრდილო კავკასიიდან დას. საქართველოში შემომავალი ძირითადი მაგისტრალი ალანიიდან მისიმიელთა მხარეში შემოდიოდა და ეს გზა ციხეებით საკმაოდ იყო გამაგრებული. ასევე წყაროებიდან კარგად ჩანს, რომ, სვანეთის ფლობის შემთხვევაში, შეიძლებოდა ამ მარშრუტის ადვილად გაკონტროლება. თუმცა, როგორც ჩანს, არსებობდა აფსილეთში შემომავალი სხვა შემოვლითი გზაც, საიდანაც ჯერ შავ ზღვამდე, შემდეგ კი სანაპიროს გაყოლებით ფასისამდე მიხვიდოდით.
უკვე აღვნიშნეთ, რომ IV–VI საუკუნეეების განმავლობაში სვანეთი ხან ემორჩილებოდა ეგრისის მეფეებს, ხან მისგან დამოუკიდებლობას იპოვებდა. ასეთ ვითარებაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სვანეთიდან ეგრისში გადმომავალი გზების კონტროლსა და მათს დაცვას. როდესაც სვანეთს ეგრისს ემორჩილებოდა, ამ გზებს მათი მეფე აკონტროლებდა და ერთის მხრივ ამით თავის თავსა და ბიზანტიას იცავდა იქედან მომავალი მეომარი ტომებისგან, მეორეს მხრივ კი აქ გამავალი სავაჭრო გზებზე კონტროლის დაწესება ეგრისისათვის ეკონომიკური თვალსაზრისით მომგებიანი იყო. იმ შემთხვევებში, როდესაც სვანეთზე გავლენას ეგრისი კარგავდა ამ გზების დაცვა ეგრისელთთვის უკვე სასიცოცხლოდ აუცილებელი ხდეობდა, რადგან აქედან როგორც სვანები ან მათი გატარებით ჩრდილო კავკასიელები, ისე სვანეთში ჩამდგარი სპარსელები ადვილად იჭრებოდნენ ლაზიკის გულში. აქედან გამომდინარე გასაკვირი აღარ უნდა იყოს, რომ ლაზებს სვანეთ-ეგრისის დამაკავშირებელი გზები და მათი განშტოებები საგანგებოდ ჰქონდათ გამაგრებული სიმაგრეთა მთელი ჯაჭვით.
სვანეთიდან ეგრისში რამდენიმე მნიშვნელოვანი გადმოსასვლელი არსებობდა: ერთ-ერთი – დღევანდელი ლენტეხი–ცაგერი–წყალტუბო–ქუთაისის პარალელურად სვანეთიდან რაჭა-ლეჩხუმისა და მდ. ცხენისწყალის გავლით მოხირისის ქვეყანაში მიემართებოდა. ეს გზა ორად იყოფოდა სოფელ გელავერში (ხონის რ-ნი). ერთი ხონის გავლით მიემართებოდა ქუთაისისკენ, ხოლო მეორე სამხრეთ-დასავლეთით მდ. ცხენისწყლის მიჰყვებოდა. ამ გზაზე, სოფელ დიდღვაბუნაში გამოვლენილია სიმაგრე, რომელიც IV–VI საუკუნეებით თარიღდება და სავარაუდოდ მისი დანიშნულება ხეობაში გადმომავალი გზის კონტროლი იყო. მასთან ახლოს კი, სოფელ ხიდში შემორჩენილია ბამბუას ხიდის ნაშტები, რომელსაც ნ. ბერძენიშვილი პომპეუსის ლაშქრობას უკავშირებს.
აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ლენტეხიდან ცაგერის გავლით კიდევ ერთი გზა მიემართება ქუთაისისკენ, ცაგერიდან ერთი გზა სამხრეთ-დასავლეთით – წყალტუბოსკენ, ხოლო მეორე სამხრეთ აღმოსავლეთით გრძელდება და სოფელ ორბელთან უერთდება მდ. ლაჯანურის ხეობას, რომელიც თავის მხრივ 9 კმ-ის გავლის შემდეგ ერთვის მდ. რიონს. მის შემდეგ გზა მდ. რიონის ხეობით მიემართება ქუთაისამდე. ამ ხაზზე IV–VI საუკუნეების სიმაგრეები დღემდე გამოვლენილი არაა, თუმცა, აღსანიშნავია, რომ თავად ქუთაისის ციხე აშენებულია იმ ადგილას, სადაც მდ. რიონი ვიწრო ხეობიდან გაშლილ ადგილებზე გამოდის. ამ ციხის ერთ-ერთი დანიშნულება სწორედ ჩრდილოეთიდან მომავალი გზის გაკონტროლება და დაცვა უნდა ყოფილიყო. ამ გზაზევე იდგა იგივე ფუნქციით უქიმერიონის ციხეც.
როგორც ჩანს სვანეთ-ეგრისის დამაკავშირებელი მნიშვნელოვანი გზები დღევანდელი სამეგრელოს მთიან რეგიონებზე (წალენჯიხა, ჩხოროწყუ) გადიოდა. დღეს მესტიასთან სამანქანო გზით დაკავშირება ხდება ქალაქ ჯვარიდან, რომელიც სამეგრელო-აფხაზეთი-სვანეთის ადმინისტრაციული საზღვრების გადაკვეთაზე მდებარეობს. ეს გზა მდ. ენგურის ხეობის პარალელურად მიემართება მესტიისაკენ. ჯვარში აღმოჩენილია შუა საუკუნეების სიმაგრის ნაშთები, თუმცა მისი ზუსტი ქრონოლოგია გარკვეული არაა. სამაგიეროდ, არაერთი სიამგრეა გამოვლენილი ენგურის ხეობის პარალელურ ხეობებში: მდ. ტეხურის ხეობიდან გამოსასვლელს კურზუსა და ნაფიჩხოვოს სიმაგრეები იცავდნენ, მდ. ხობისწყლის გამოსასვლელი ოსინდალეს ციხიდან კონტროლდებოდა, ხოლო მდ. ჭანისწყლის ხეობაში გამოვლენილია სქურის ციხე, რომელიც ამ მდინარეზე გამომავალ გზას აკონტროლებდა. შესაბამისად, ეგრისის ქედზე არსებული გადმოსასვლელებით სვანეთიდან ეგრისის ცენრალურ ნაწილებში მოხვედრა ამ ხეობებისა და იქ მდებარე სიმაგრეების გავლის გარეშე შეუძლებელი თუ არა, ნამდვილად რთული იქნებოდა.
ასევე გამართული სასიმაგრო ხაზი არსებობდა კოდორის ქედზე, სადაც სვანეთიდან ეგრისის ჩრდილო-დასავლეთ რეგიონებში არსებულ გადმოსასვლელებს სათანჯოს, წარჩესა და რეკას ხეობები ამაგრებდნენ.
ცალკე გამაგრების ხაზი არსებობდა მდ. კოდორის ხეობაზე, რომელიც, როგორც ჩანს, უმთავრესი სავაჭრო არტერია იყო ჩრდ კავკასია–სვანეთ–შავ ზღვას შორის. ამ ხეობაზე გადმომავალი გზის დამცავი მთავარი სიმაგრე წიბილე/წიბილიუმი (წებელდა) იყო. წებელდასთან ერთად კოდორის ხეობაზე გადმომავალ გზას ერთდროულად რამდენიმე – გერზეულის, შაპკის, ზედა იურევკის, ახისტის, ბატისა და ფსკალის ძლიერი სიმაგრები იცავდა. ისინი ნაფიჩხოვოდან და კურზუდან წებელდამდე ქმნიდნენ ერთიან თავდაცვით სისტემას, რომელიც ეგრისის სამეფოს ჩრდილო-დასავლეთი სექტორის გამაგრებას ემსახურებოდა და სწორედ ჩრდილოეთიდან (ჩრდ. კავკასია, სვანეთი) მომდინარე საფრთხის თავიდან ასაცილებლად, იმავდროულად, მშვიდობიანობის დროს ამ გადმოსასვლელებზე მოძრავი ვაჭრებისა და საქონლის უსაფრთხო გადაადგილების მიზნით იყო შექმნილი.
ამრიგად გადაჭრით შეიძლება ითქვას, რომ V–VI საუკუნეებში სვანეთი მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებდა ბიზანტია-სპარსეთის როგორც პოლიტიკურ, ასევე ეკონომიკურ ურთიერთობებში.
591 წლის ზავის შემდეგ ეგრისის სამეფოს დღეები დათვლილი იყო, რადგან სპარსელთა ლაშქარი დასავლეთ საქართველოში აღარ იდგა ეგრისის პოლიტიკური ავტონომია ავგუსტებს აღარაფერში სჭირდებოდათ. ამიტომ VI–VII ს-თა მიჯნაზე ბიზანტიელებმა ეგრისში მეფობა გააუქმეს და ამიერიდან მას ავგუსტის დანიშნული პატრიკიოსები (პრინცეპსები) მართავდნენ.
შენიშვნები
1. სკანდის ციხე-ქალაქის ნანგრევები მდებარეობს თერჯოლის რაიონში, თერჯოლიდან 15 კმ-ის დაშორებით, სოფ. სკანდის ჩრდილოეთით, მდ. ჩხარის მარცხენა ნაპირზე, მაღალ, ორ ღელეს შორის მდებარე მაღალ ბორცვზე. ციხის ფართობია 7000 კმ2. შიდა ნაგებობებიდან შედარებით უკეთაა შემორჩენილი სასახლის აღმოსავლეთი კედელი და ეკლესიის ფრაგმენტები, რომლის ერთი თაღის თლილ ქვაზე შეინიშნება ხუთსტრიქონიანი მხედრული წარწერის ფრაგმენტები. ეკლესია აგებული ყოფილა თლილი ქვით. ზღუდის კუთხეებში იდგა კოშკები. დასავლეთის კოშკთან იწყება გვირაბი, რომლის სიგრძე 64 მ, სიგანე 2 მ და ჩადის ღელეში. ციხის მშენებლობაში გამოყენებულია გვიანრომაულ და ბიზანტიურ არქიტექტურაში მიღებული წყობა – კედლები იგება შედარებით უხეშად გათლილი საშუალო ზომის ქვის კვადრებით. რიგებს შორის შიგადაშიგ დატანებული აქვს ბრტყელი აგურის რამდენიმე რიგისაგან შედგენილი სარტყელი (ოთხი რიგი). საფორტიფიკაციო ნაგებობების ანალიზის საფუძველზე ციხე აგებულია IV ს-ში, ხოლო წყაროებში მოიხსენიება VI ს-დან.
2. შორაპნის ციხე-ქალაქის ნანგრევები მდებარეობს ზესტაფონის რაიონში, მდ. ყვირილასა და ძირულას ხეობებში, მთა ხერთვისთან, დღევანდელი დაბა შორაპნის ტერიტორიაზე. ციხის კედლებში ორი სამშენებლო ფენაა: 1. ადრე შუა საუკუნეებისა – უხეშად გათლილი კვადრების წყობა კირხსნარზე, ოთხი რიგის შემდეგ ხუთრიგიანი აგურის წყობის შენაცვლებით; 2. გვიანი შუა საუკუნეების სამშენებლო ფენა რიყის ქვის წყობით კირხსნარზე. უხეშად გათლილი კვადრებითაა ნაშენი წყალზე ჩამავალი გვირაბიც, რომელიც გვიან ჩანს განახლებული. მშენებლობის ტექნიკის მიხედვით, შორაპნის ციხე V–VI ს-ში უნდა იყოს აგებული, არადა წყაროებში პირველად მოხსენიებულია სტრაბონთან სარაპანას სახელით.
ციხეზე გამოვლენილია წყალმომარაგების ქსელი, რომელიც ციხის ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე სერის წყაროებიდან მომდინარეობდა. ბორცვზე მდებარეობს ციტადელი. დაბლობზე გაშენებული იყო ქალაქი. ციტადელში გამოვლინდა მარცვლეულის შესანახი 5 დიდი ორმო და 10-მდე ქვევრი. ციხისა და ქალაქის ტერიტორიაზე გამოვლინდა ანტიკური ხანის ძეგლებისათვის დამახასიათებელი ქვიშაქვის კვადრები, ამოჭრილი ფოსოებით („მერცხლის კუდი“), რაც მიუთითებს ამ ადგილზე ციხის არსებობას უფრო ადრეულ პერიოდში, ვიდრე ადრე შუა საუკუნეებია. მსგავსი ქვები მოსახლეობას სახლების მშენებლობისას გამოუყენებია. მსგავსი კვადრებისა და ალიზის კედლის ფრაგმენტები, მთელ ფართობზე, ფლატეების გასწვრივაცაა. ის ციხე-ქალაქის ზღუდის კედლის ნანგრევები უნდა იყოს. ტერიტორია, რომელსაც გალავანი ზღუდავდა, 25 ჰექტარია.
3. მუხირისი ანუ მოხირისი იყო ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, ეგრისის (ლაზიკის) სამეფოს ცენტრში. მოიცავდა იმერეთის ვაკე ტერიტორიას მდინარეების რიონსა და ცხენისწყალს შორის. ნ. ბერძენიშვილის აზრით მოხირისის მხარეში შედიოდა: ქვილიშეთის (ხომულის) ქვეყანა, ქუთათისის ქვეყანა და ოჩხომურის ქვეყანა. ვარაუდობენ, რომ სახელწოდება „მუხურისი“ წარმოდგება ციხე „მუხურისიდან“ (სამტრედიის რაიონის სოფელ დაბლაგომის აღმოსავლეთით 4 კმ-ზე), რომელიც ამ მხარის უძველესი უნდა ყოფილიყო (VI საუკუნეში მხარის ცენტრი იყო უქიმერიონის ციხე). ციხე მუხურისი პირველად მოხსენებული აქვს პტოლემეოსს (II ს.) „გეოგრაფიაში“. ტოპონიმი „მუხურ“ – მეგრულ-სვანურად მხარეს, კუთხეს ნიშნავს.
წყაროებში პირველად მოიხსენიება VI საუკუნეში. მუხურისი იყო მჭიდროდ დასახლებული, ეკონომიკურად დაწინაურებული დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე მხარე. აქ გადიოდა სამეფოს მთავარი სავაჭრო-სამიმოსვლო მაგისტრალები, კერძოდ, მთის პროვინციებთან დამაკავშირებელი გზები; ის, ვინც ბატონობდა მუხურისზე, ფაქტობრივად ბატონობდა სვანეთსა და რაჭა-ლეჩხუმზეც. მოგვიანებით ქუთაისის ზრდამ გამოიწვია „მოხირისის ქვეყნის“ „ქუთაისის ქვეყნით“ გადაფარვა. VIII საუკუნის ბოლოს შექმნილ აფხაზთა სამეფოში შედიოდა ქუთაისის საერისთავო, რომელიც მოიცავდა ქუთაისს, ვაკეს, ოკრიბას, ხანისწყლის დასავლეთს გურიამდე და რიონი დასავლეთ ნაწილს ცხენისწყლამდე. XI–XII საუკუნეებში მუხურისის ტერიტორიას ეწოდებოდა, სამოქალაქო.
4. ლოსორიონი ლოკალიზდება „ბათუმის“ ანუ ე.წ. „თამარის ციხესთან“, რომლის ნანგრევები მდებარეობს ქ. ბათუმის გარეუბანში, მდინარე ყოროლისწყლის მარცხენა ნაპირას აღმართულ კონუსისებურ ბორცვზე. თავისი გეგმით იგი ტიპურია ბიზანტიისათვის. ის კვადრატული ფორმისაა (21X23მ) და მაღალ გორაკზეა შედგმული. მისი ორი კუთხე სწორკუთხა და შვერილია. მესამე კუთხეში, ისევ შვერილად, სწორკუთხა კოშკია დატანილი.
5. როდოპოლისი ბერძნულად ვარდის ციხეს ნიშნავს. აქედან წარმოიშვა სახელი ვარდციხე. მდებარეობს ბაღდათის რაიონში, მდ. რიონ-ყვირილასა და ხანისწყლის შესართავთან, ქუთაისიდან სამხრეთ-დასავლეთით, 12 კმ-ის დაშორებით, ახლანდელი სოფ. ვარციხის ტერიტორიაზე.
ახ.წ. IV ს-ის II ნახევრიდან VI ს-მდე ვარციხე ციხე-ქალაქია. VI ს-ში იქ საქალაქო ცხოვრება შეწყვეტილი ჩანს. VII–X ს-ში საეპისკოპოსო ცენტრია. X ს-ის დასაწყისში მცხეთის საკათოლიკოსოს დაუკავშირდა. XIV–XV ს-ში ვარციხეში საქალაქო ცხოვრების ერთგვარი გამოცოცხლება შეიმჩნევა. XVII–XVIII სს-ში რიგითი ციხე და დასახლებული პუნქტია.
ციხე-ქალაქი შედგებოდა სამი ნაწილისაგან: ციტადელისა და ორ ნაწილად გაყოფილი „ქვედა ქალაქისაგან“ ნაქალაქარის ტერიტორიაზე გამოვლენილია ძლიერ დაზიანებული თავდაცვითი ნაგებობანი. საფორტიფიკაციო სისტემაში გამოიყოფა ზღუდის სამი, სხვადასხვა პერიოდის კედლები: პირველი პერიოდის ზღუდის კედლის წყობა პოლიგონალურია. ნაგებია რიყის ქვითა და კირქვით. კედლები შელესილი ყოფილა კირხსნარით. ზღუდე გეგმით მომრგვალებულია. კედლებში ჩართულია მართკუთხა კოშკები, რომლებიც ნაგებია წყობაში რიყის ქვითა და ფასადში უპირატესად კირქვით. პირველი ზღუდე დათარიღებულია ახ.წ. IV–V ს-ით. მეორე პერიოდის ზღუდის კედლები (სისქე 2,3 მ) პირველის გარეთაა აღმართული. ნაშენია კირქვით. წყობა იზოდომურია. კედლის წყობაში ზოგან შეიმჩნევა აგურ-კრამიტის სამფენიანი სარტყელი. ზღუდე დათარიღებულია ახ.წ. V–VI ს-ის მიჯნით. მესამე პერიოდის ზღუდე მდებარეობს ციხის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში და აშენებულია მეორის ნანგრევებზე. ნაგებია რიყის ქვით დუღაბზე. ზღუდე გვიანი შუა საუკუნეების უნდა იყოს.
6. უქიმერიონის ციხე მუხურისის მხარის ცენტრი იყო და ლეჩხუმ-სვანეთისაკენ მიმავალ გზაზე მდებარეობდა. ასეთი არის მოწამეთას მონასტრის ტერიტორიაზე არსებული უძველესი ციხე, რომელსაც მოგვიანებით „წყალწითელას ციხეს“ ეძახდნენ და მურვან ყრუმ სამუდამოდ დაანგრია. აქედან სოფელ სორმონის გავლით უძველესი გზა გადის ლეჩხუმ-სვანეთსა და რაჭაში; გელათის გავლით კი შორაპანში.
7. როგორც აგათიას მოთხრობიდან ჩანს პროკოპის ნახსენები ეს უსახელო ციხე ტელეფისი უნდა იყოს.
8. ტელეფისის ციხე-სიმაგრის ნანგრევები მდებარეობს სამტრედიის რაიონის სოფელ ტოლებში, მდინარე ხევისწყლის მარცხენა მხარეს შემაღლებულ გორაკზე, ზღვის დონიდან 210 მეტრზე, სამტრედიიდან 19 კილომეტრზე. ტელეფისის ციხიდან იშლება საინტერესო პანორამა მდინარე რიონის ხეობისკენ და სამტრედიის რაიონის რამდენიმე დასახლებული პუნქტიც კარგად მოჩანს.
9. ბერძნ. Nesos კუნძულს ნიშნავს. წარმოადგენდა ისტორიულ სტრატეგიულ პუნქტს დასავლეთ საქართველოში, დაახლოებით იქ, სადაც მდინარე ტეხური ერთვის მდინარე რიონს. ამჟამად ძველი ნესოსის მიდამოები დაუსახლებელია; ახლომდებარე სოფლების მოსახლეობა მას კოდორეს ეძახის.
10. ნ. ბერძენიშვილის ვარაუდით აგათიას მიერ მოხსენიებული ონოგურისი სოფ. ონოღია უნდა იყოს („ბანძაში ხომ არ იყო ის ციხე ონოგურისი-ონოღია?“ – კითხულობდა მკვლევარი), თუმცა ონოღიის ტერიტორიაზე ადრეფეოდალური ხანის ციხე-სიმაგრის კვალი არ ჩანს.
სიმონ ყაუხჩიშვილის ვარაუდით, ონოგურისი ცხენისწყლის დასავლეთით, არქეოპოლისის (ნოქალაქევი) მახლობლად, უნაგირას მთაზე უნდა ყოფილიყო აღმართული.
პარმენ ზაქარაია, რომელმაც არქეოლოგიური გათხრები ჩაატარა აბედათის ციხე-სიმაგრის ტერიტორიაზე, „ონოგურისად“ ბჟერის (ისტორიული წყაროების უნაგირა) მთაზე, ნოქალაქევის „საკონტროლო ზონაში“ აგებულ აბედათის ციხე-სიმაგრეს (მარტვილის რაიონის სოფელ აბედათში) მიიჩნევდა და IV–VI საუკუნეებით ათარიღებდა. მისივე აზრით ადგილობრივნი ამ დროს მას წმინდა სტეფანეს ციხეს ეძახდნენ.
11. სპალიონს, იგივე ვინეას ისტორიკოსი მენანდრე ცოტა სხვანაირად ახასიათებს: „სპალიონები არის მანქანები, რაღაც საფარები, დაჭიმული ხარის ტყავებისგან შედგენილი და ადამიანის სიმაღლის სარებზე დაკიდებული, რომელთა ქვეშ შემალული ჰოპლიტები ზედ მიადგებიან ხოლმე კედელს და ქვის სატეხი და კედლის მთხრელი იარაღების საშუალებით მიწის ქვეშ გასავლები გაჰყავთ, ზედ აწვებიან და თხრიან, რომ სადმე კედელი ჩამოანგრონ ან სხვა რაიმე საშუალებით ფუღურო ადგილას შევიდნენ“.
12. მისიმიანები სვანურ ტომს წარმოადგენდნენ და ქრისტიანები იყვნენ. სვანები თავის თავს „მიშვიანის“ ეძახიან. ზოგიერთი ბიზანტიელი ისტორიკოსი მისიმიანებს ფუსტებს ეძახის. „ფუსტ“ კი ერთ-ერთ სვანურ ღვთაებას ქვია.
13. ბუკოლუსი-ბოკელე მისიმიანეთში მდებარეობს. უნდა იყოს დღევ. ბოკერის ციხე სოფელ ომარიშარის მიდამოებში. იგი კლდეზე, მდინარე ყოლოჩის (კლიჩი) მარჯვენა მხარეს, კოდორის ხეობიდან ქლუხორის უღელტეხილისკენ მიმავალ გზაზე მდებარე სიმაგრეა, საიდანაც ალანების საზღვარი ახლოს იყო. სიმაგრეს დაახლოებით ოთხკუთხა გარშემოწერილობა აქვს და გალავანს შიგნით შეინიშნება სხვადასხვა დანიშნულების, მათ შორის საკულტო ნაგებობების ნაშთები. ასევე ქლუხორისკენ მიმავალ გზაზე, მდინარე ღვანდრას მარცხენა მხარეს, სოფელ ღვანდრადან 7 კმ-ის დაშორებით, შემორჩენილია ზღუდე კედელი, რომლის სიგრძე დაახლ. 30 მეტრია, ხოლო სისქე 1 მეტრი. ეს კლდე-კარი მდინარის ნაპირიდან უახლოეს კლდემდე კეტავს გზას. სამანქანო გზის ნაწილზე კედლის ნაწილი დანგრეულია. სვანურად „ბოგრე“ გადასასვლელს ნიშნავს და ქლუხორის უღელტეხილზე გადამავალ გზას უნდა უკავშირდებოდეს.
14. დღევ. სოფელ ლათას მიდამოებში. შესაძლოა, აქ იგულისხმება ბაგათას კლდე, რომელიც საკმაოდ შეესაბამება ზემოთ მოყვანილ აღწერას.
15. ჩახარის ციხე დღევ. ჩხალთის ციხე უნდა იყოს სოფელი ჩხალთაში (გულრიფშის რაიონი). ჩხალთის ციხე მდებარეობს მდინარე კოდორის და ჩხალთის შესართავთან, მარჯვენა მხარეს, კლდის თავზე. შემონახულია გალავნისა და მდინარის ნაპირებამდე არსებული ზღუდის ქვედა ნაწილი (სიმაღლე 6 მეტრი) და შინა ნაგებობების ნანგრევები, მათ შორის ნაეკლესიარის ფრაგმენტები. ჩახარი რკინას ნიშნავს და ზოგიერთ წყაროში პირდაპირ რკინის ციხის სახელით იხსენიება. ამ სიმაგრის მახლობლად, კოდორის მარჯვენა მხარეს, დასახლება ბუძგურთან მდებარეობს რკინის საბადო. სავარაუდოდ აქ რკინას ოდითგანვე ამუშევებდნენ და ციხესაც აქედან შეერქვა ეს სახელი. 2008 წლის სამეცნიერო გამოკვლევით დადგინდა, რომ ჩახარის ორიარუსიანი ციხე აგებულია მაღალი ხარისხის დუღაბით შეკავშირებული რიყის ქვებისგან და მდებარეობს მაღალ, ციცაბო კლდეზე, რომელიც ქმნის მდინარეების კოდორისა და ჩხალთის შესართავთან სამკუთხა კონცხს, რომლის ვიწრო, წამახვილებული წვერი მიმართულია აღმოსავლეთისაკენ. კლდის თითქმის მთელი ზედაპირი დღეისათვის ტყითაა დაფარული. ოთხკუთედის ფორმის ციხე-სიმაგრის ნაშთები კლდის დასავლეთ ნაწილში მდებარეობს და დაახლოებით 0,25 ჰა უკავია. შედარებით კარგადაა შენარჩუნებული ციხის დასავლეთი კედელი. არ არის გამორიცხული, რომ კედლის ეს ნაწილი უფრო მტკიცედ იყო ნაგები, რადგანაც ამ მხრიდან ციხე მტრისთვის შედარებით ადვილი მისასვლელი იყო. თუმცა უშუალოდ ციხის კედლებამდე მისასვლელად მტერს აქაც 10 მეტრამდე სიმაღლის კლდოვანი ციცაბო აღმართი უნდა გადაელახა. დღეისთვის ციხის დასავლეთი კედლის საძირკველი მდებარეობს ზღვის დონიდან 529 მ-ზე, მაშინ როცა კლდის კალთები 518 მ ნიშნულამდე ეშვება. სწორედ აქ, ყველაზე დაბალ ადგილზე, უნდა არსებულიყო მდინარეების ჩხალთასა და კოდორის შემაერთებელი თავდაცვითი თხრილი, რომელიც რომაელებმა აგათიას მიხედვით, შტურმის წინ ამოავსეს. შემდეგ, დასავლეთის მიმართულებით, ისევ იწყება აღმართი, რომლის კალთებზე გადის სოხუმის სამხედრო ტრასა, რომლისგან სამხრეთ-დასავლეთით, მდ. კოდორისკენ, ეშვება საველე გზა. დანარჩენი მიმართულებიდან ამ ციცაბო კლდეზე მასირებული იერიშების მიტანა პრაქტიკულად შეუძლებელია, თუმცა, რომაელებმა ერთხელ მაინც მოახერხეს აქ მცირე რაზმის აყვანა. ციხეს ტერიტორიის დაახლოებით 1/3 უკავია (რელიეფის დახრილობის გათვალიწინებით).
16. წყალს ციხის ზემოთ მთის წვეროდან გამომავალი წყაროებიდან იმარაგებდნენ, რომლის არსებობა გამორიცხულია როგორც დასავლეთის, ისე ჩრდილოეთის მხრიდანაც, სადაც მდინარე ჩხალთა უშუალოდ ეკვრის პიტალო კლდეს. როგორც ჩანს, სწორედ ციხისაგან სამხრეთით იყო ის ადგილი, საიდანაც მისიმიანელები წყლით მარაგდებოდნენ. აქვე უნდა იყოს ის „სიცოცხლის ბილიკიც“, რომელიც შემდეგში მისიმიანებისათვის ფატალური აღმოჩნდა.
17. უცნობი რჩება, იყო თუ არა რომაელების შეიარაღებაში ამ კომპანიისას ქვის სატყორცნი საალყო მძიმე ტექნიკა, მაგრამ მისი გამოყენების ეფექტურობა საეჭვოდ ჩანს, რადგანაც კლდის ამობურცული კალთები და სიპი ქვებისაგან ნაგები კედლები იცავენ ციხეს ქვემოდან ნატყორცნი ჭურვებისაგან. ამასთან, აგათიაც არაფერს წერს სანგრევი ტექნიკით კედლების დაზიანებაზე. როგორც ჩანს, რამდენიმე უშედეგო შტურმის შემდეგ რომაელებს უბრალოდ სხვა საშუალება არ ჰქონდათ.
18. ციფრები გადაჭარბებულია. მისიმიელები დალის ხეობის სვანები იყვნენ, დალის ხეობაში კი ამდენი მცხოვრები არასდროს ყოფილა. ჩახარის ციხესა და მის შემოგარენში კი საერთოდ, ძლივს თუ დაეტეოდა ათასამდე კაცი, ქალებისა და ბავშვების ჩათვლით. ასევე გაყალბებული უნდა იყოს დაღუპულ რომაელთა რაოდენობა. ასეთ რთულ პირობებში ბრძოლის შემდეგად რომაელებს რამდენიმე ასეული ჯარისკაცი მაინც უნდა დაეკარგათ.
19. გუბაზი ასე შეგნებულად არ მოქცეულა. როგორც ზემოთ, 551 წლის ამბების თხრობისას ვნახეთ, ბიზანტიელების მიერ ფრონტის მიტოვების გამო, ამ დროს, გუბაზი მთებს შეეფარა და მთელი ეგრისი სპარსელთა ხელს აღმოჩნდა. სპარსელებმა დაიკავეს უქიმერიონის ციხე, რითაც ეგრის-სკვიმნია-სვანეთის მთავარი გზა მათ ხელში აღმოჩნდა და ყველაფერი ზემოთქმულის გათვალისწინებით გუბაზს აღარ შეეძლო სვანეთს პურით დახმარებოდა. სვანებმაც ეს ღალატად ჩაუთვალეს და სპარსელებს მიმართეს, რომელთაც ისედაც გზა ჰქონდათ სვანეთისკენ ხსნილი და მათი შემკავებელი აღარავინ ჩანდა.
