წინასიტყვაობა
საერთაშორისო ურთიერთობები ყოველთვის ურთულეს სფეროდ იყო მიჩნეული. პლატონისა და არისტოტელეს, თომას ჰობსისა და ჯონ ლოკის შრომებში საერთაშორისო ურთიერთობების საკითხები ჩვეულებრივ სადღაც ბოლოს ან გაკვრით არის განხილული. ალბათ შემთხვევითი არ იყო, რომ ჟან-ჟაკ რუსომ აღარ დაწერა მისი ცნობილი „საზოგადოებრივი ხელშეკრულების“ მეორე ნაწილი, რომელშიც აპირებდა საერთაშორისო ურთიერთობების განხილვას და ამით მთელი მისი შეხედულებების შეჯამებას და დაგვირგვინებას. არც კარლ მარქსს დაუსრულებია თავისი „კაპიტალი“, რომლის დასკვნით ნაწილში ჩაფიქრებული ჰქონდა საერთაშორისო ასპექტების განხილვა.
რატომაა, რომ ნებისმიერი სუვერენული სახელმწიფო ძალისხმევას არ იშურებს ქვეყნის შიგნით წესრიგის, მშვიდობის დასამყარებლად და შესანარჩუნებლად, მაგრამ საერთაშორისო ასპარეზზე კი იგი ხშირად აგრესორად და ომის გამჩაღებლად გვევლინება? იქნებ ნიკოლო მაკიაველი მართალი იყო, როცა პოლიტიკაში ძალაუფლებისათვის ბრძოლისა და ქიშპის მეტს ვერაფერს ხედავდა? ან იქნებ ოდესმე გამართლდეს იმანუელ კანტის წინასწარმეტყველება, რომ საბოლოოდ კაცობრიობა მარადიულ მშვიდობას დაამყარებს?
სამწუხაროდ, ყველა ამ და ბევრ სხვა არანაკლებ მნიშვნელოვან კითხვაზე თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორია ერთ პასუხს ვერ გვთავაზობს, რაც არა მხოლოდ მის სისუსტეზე, არამედ მის მიერ შესასწავლი ობიექტის ურთულეს ბუნებაზეც მიგვითითებს. სახელგანთქმულ ფიზიკოსს ალბერტ აინშტაინს ერთხელ ჰკითხეს: „რატომაა, რომ ადამიანის გონებამ ატომის სტრუქტურის აღმოჩენა შეძლო, მაგრამ ვერ შევძელით ისეთი პოლიტიკური საშუალებების გამონახვა, რომლებიც იმავე ატომით საკუთარი თავის მოსპობისაგან გადაგვარჩენდა?“, ამაზე აინშტაინმა მიუგო: „ეს მარტივად აიხსნება, ჩემო ბატონო. რადგან პოლიტიკა ფიზიკაზე რთულია, ბევრად უფრო რთული“.
საერთაშორისო ურთიერთობები ადამიანთა ურთიერთობების უძველესი სფეროა, მაგრამ, როგორც აკადემიური დისციპლინა, საერთაშორისო ურთიერთობები საკმაოდ ახალგაზრდაა – მისი ასაკი საუკუნესაც არ აღწევს.
ქართული საზოგადოებისათვის საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაც და პრაქტიკაც 90-იან წლებამდე მაინცადამაინც აქტუალური ვერ იქნებოდა. ჩვენი სამშობლო არ იყო სუვერენული სახელმწიფო და ამდენად ეს დარგი ჩვენში ვერ განვითარდა ობიექტური და სუბიექტური მიზეზების გამო. საერთაშორისო ურთიერთობები, როგორც აკადემიური დისციპლინა, სათანადოდ ვერც საბჭოთა კავშირში განვითარდა, რადგან იგი „ჩაჭედილ“ იქნა მარქსისტულ პროკრუსტეს სარეცელში და ამის გამო ჩანასახშივე დასაჭურისდა.
ახლა, როცა საქართველო სუვერენული სახელმწიფოა და იგი თანდათანობით საკუთარ გზას იკვლევს საერთაშორისო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებში, ჩვენი საზოგადოებრიობის ინტერესი საერთაშორისო ურთიერთობათა პრობლემატიკისადმი მკვეთრად გაიზარდა. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში საერთაშორისო სამართლისა და საერთაშორისო ურთიერთობათა ფაკულტეტზე 1991 წელს პირველად დაარსდა საერთაშორისო ურთიერთობათა კათედრა.
ავტორი მადლობას უხდის აშშ-ის „საერთაშორისო კვლევისა და გაცვლის საბჭოს“, რომლის სტიპენდიამ მას საშუალება მისცა ემუშავა ვუდრო ვილსონის საზოგადოებრივ და საერთაშორისო საქმეთა სკოლაში (პრინსტონის უნივერსიტეტი, აშშ) 1993/94 სასწავლო წლის განმავლობაში, რის გარეშეც წინამდებარე წიგნის მომზადება ვერ მოხერხდებოდა.
ავტორი მადლობას უხდის ბატონ ვახტანგ როდონაიას ხელნაწერის წაკითხვისა და გამოთქმული შენიშვნებისთვის, აგრეთვე ბატონებს ლევან ბერძენიშვილს და გია გეწაძეს ცალკეული ნაწილების წაკითხვისთვის. ბუნებრივია, რომ ყველა შეცდომასა და ხარვეზზე პასუხს მხოლოდ ავტორი აგებს.
ავტორი მადლიერია ქალბატონების ნანა ღიბრაძის და ნატო ალხაზიშვილის, აგრეთვე ბატონ თემო ჯორბენაძისა, რომელთა ენთუზიაზმისა და დახმარების გარეშე წიგნის ხელნაწერი ვერ მომზადდებოდა.
და ბოლოს, განსაკუთრებული მადლობა ბატონ პარმენ მარგველაშვილს, თბილისის დამოუკიდებელი უნივერსიტეტის რექტორს, რომელმაც წიგნის გამოცემაში უდიდესი წვლილი შეიტანა.
ავტორი მადლიერების გრძნობით მიიღებს ყველა შენიშვნას.
I. საერთაშორისო ურთიერთობები როგორც სამეცნიერო დისციპლინა
„საერთაშორისო პოლიტიკა“, „საერთაშორისო ურთიერთობები“, „საგარეო პოლიტიკა“, „მსოფლიო პოლიტიკა“ – ეს ტერმინები ხშირად იხმარება როგორც სინონიმები, მაგრამ მათ განსხვავებული მნიშვნელობა აქვთ. უფრო მეტიც, ზოგიერთ მათგანს სხვადასხვა კონტექსტში აგრეთვე განსხვავებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ.
რა არის „საერთაშორისო ურთიერთობები“? იგივე საერთაშორისო პოლიტიკაა, თუ მათ შორის არსებითი სხვაობაა? რა ტერმინი ვიხმაროთ, „საერთაშორისო ურთიერთობები“ თუ „სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობები“? რას მოიცავს საერთაშორისო ურთიერთობები?
აღიარებულია, რომ ყოველმა სამეცნიერო დისციპლინამ უნდა შეძლოს საკუთარი დეფინიციის ჩამოყალიბება, კვლევის საგნისა და ობიექტის განსაზღვრა, მაგრამ ხშირად ისეც ხდება, რომ ზოგიერთი სამეცნიერო დისციპლინის შექმნის შემდეგ მოგვიანებით ყალიბდება მისი დეფინიცია და არცთუ იშვიათად დეფინიციისა და თეორიული „ჩარჩოების“ მონახვის ცდები დიდხანს უშედეგოდ მთავრდება.
საერთაშორისო ურთიერთობების, როგორც სამეცნიერო დისციპლინის, ჩამოყალიბების პროცესი რთული და წინააღმდეგობებით აღსავსე იყო. უკვე თითქმის ერთი საუკუნეა თეორიული დებატები გრძელდება და დღესაც არ არსებობს ამ დისციპლინის ყველას მიერ აღიარებული დეფინიცია, მისი კვლევის ობიექტისა და ძირითადი პოსტულატების ერთნაირად გაგება და ფორმულირება. ამის მიზეზი პირველ ყოვლისა არის ის, რომ საერთაშორისო ურთიერთობათა შესწავლა მოითხოვს ისტორიის, პოლიტიკის, ეკონომიკის, რელიგიის, გეოგრაფიის, დიპლომატიის, დემოგრაფიის, საერთაშორისო სამართლის, ეთიკის, აგრეთვე ტექნიკური და ტექნოლოგიური მიღწევების ცოდნას. ამის მიზეზი იყო, რომ თითქმის 50-იანი წლების მიწურულამდე გრძელდებოდა დავა, ეღიარებინათ საერთაშორისო ურთიერთობები როგორც დამოუკიდებელი სამეცნიერო დისციპლინა, თუ მისი „ენციკლოპედიურობისა“ და დისციპლინათაშორისი ხასიათის გამო იგი რამდენიმე დისციპლინად „დაენაწილებინათ“.
ნიშანდობლივია, რომ დიდ ბრიტანეთში ჯერ კიდევ 1916 წელს გამოცემული „საერთაშორისო ურთიერთობათა შესწავლის შესავალი“ დაწერილი იყო რამდენიმე ავტორის მიერ, რომლებიც წარმოადგენდნენ სხვადასხვა სამეცნიერო დისციპლინას (ისტორია, სამართალი, ეკონომიკა, ფილოსოფია). 1955 წელს ქუინსი რაიტის ცნობილ შრომაში „საერთაშორისო ურთიერთობათა შესწავლა“ ხაზგასმულია, რომ საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინა თორმეტი სხვადასხვა დარგიდან ღებულობს „შევსებას“. ზოგიერთი თანამედროვე ავტორი საგანგებოდ აღნიშნავს ამ დისციპლინის მჭიდრო კავშირს ბევრ სხვა სამეცნიერო დისციპლინასთან.
ამერიკელმა ნიკოლას სპაიკმენმა 30-იან წლებში ერთ-ერთმა პირველმა განმარტა საერთაშორისო ურთიერთობები, როგორც „ინდივიდთა ურთიერთობები, რომლებიც სხვადასხვა სახელმწიფოებს მიეკუთვნებიან“ მისი აზრით, „ეს ურთიერთობები ინდივიდებისა და ჯგუფების სოციალური ქცევაა განპირობებული სხვა ინდივიდებისა და ჯგუფების არსებობით თუ ქცევით, რომლებიც სხვა სახელმწიფოებს მიეკუთვნებიან“. ამ დისციპლინის განმარტების უფრო ადრეული ცდების საბოლოო შედეგი იყო ის, რომ საერთაშორისო ურთიერთობები განხილულ იქნა როგორც დარგი, რომელიც მოიცავს ნებისმიერი სფეროდან ისეთ ცოდნას, რომლის მეოხებითაც შესაძლოა ახალი საერთაშორისო პრობლემების დაძლევა და ძველი პრობლემების გაგება.
თანამედროვე ავტორებს შორისაც არ არის ერთიანობა იმის თაობაზე, თუ რა არის საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევის ობიექტი. მაგ., სტენლი ჰოფმანი მიიჩნევს, რომ ეს არის „ის ფაქტორები და საქმიანობა, რომლებიც განაპირობებენ საგარეო პოლიტიკას და მსოფლიოს შემადგენელი ძირითადი ერთეულების ძლიერებას“. ყველაზე უფრო გავრცელებულია შეხედულება, რომ ეს დისციპლინა შეისწავლის ყველა სახის ურთიერთობებს სხვადასხვა საზოგადოებათა შორის, ე.ი. მოიცავს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და სხვა ურთიერთქმედებებს. ეს ნიშნავს იმას, რომ საგარეო პოლიტიკური პროცესების შესწავლასთან ერთად ეს დისციპლინა შეისწავლის საერთაშორისო ვაჭრობას, საერთაშორისო ორგანიზაციებს და მათ საქმიანობას, საერთაშორისო ეთიკას, საერთაშორისო ტურიზმს, საერთაშორისო პროფკავშირულ, სპორტულ და სხვა საქმიანობას და ა.შ. მაგრამ ეს უკანასკნელნი საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევის ინტერესების სფეროში ხვდებიან, თუ ისინი ზეგავლენას ახდენენ საერთაშორისო (სამთავრობათაშორისო) ურთიერთობებზე.
ტერმინი „საერთაშორისო ურთიერთობები“ (ეს ტერმინი პირველად გამოიყენა თითქმის ორი საუკუნის წინათ ბრიტანელმა ფილოსოფოსმა ჯერემი ბენთამმა) ერთდროულად მიგვითითებს სამეცნიერო დისციპლინაზეც და მისი კვლევის ობიექტზეც. მოხდა ისე, რომ საერთაშორისო ურთიერთობები დიდხანს შეისწავლებოდა რამდენიმე სამეცნიერო დისციპლინის (დიპლომატიის ისტორია, საერთაშორისო სამართალი, საერთაშორისო ურთიერთობათა ისტორია, მსოფლიო ეკონომიკა და სხვ.) თვალსაწიერიდან. ამის გამო, ისეთი სპეციფიკური სფერო, როგორიც სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობათა კომპლექსია, სპეციალური თეორიული კვლევის გარეშე აღმოჩნდა.
დღეისათვის გამოიკვეთა ტენდენცია, რომლის შედეგად საერთაშორისო ურთიერთობები ჩამოყალიბდა როგორც დისციპლინათაშორისი დარგი, რომელიც რამდენიმე სფეროს (საერთაშორისო უსაფრთხოება, საერთაშორისო პოლიტიკური ეკონომია, საერთაშორისო ურთიერთობათა ისტორია, საერთაშორისო ურთიერთობათა სოციოლოგია, და სხვ.) მოიცავს, მაგრამ როგორც პოლიტიკური მეცნიერება, საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინა შეისწავლის საერთაშორისო პოლიტიკას – სახელმწიფოთა შორის ურთიერთიერთობათა კომპლექსს. ამერიკელი ჯოშუა გოლდსტაინის აზრით, საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინის უპირველესი ამოცანა მდგომარეობს მსოფლიოს ეროვნულ მთავრობათა შორის ურთიერთობათა კვლევაში. მაგრამ ამგვარი ურთიერთობების განყენებულად, მსოფლიოში არსებული საერთაშორისო ორგანიზაციების, ტრანსნაციონალური კორპორაციების, ეკონომიკური, საზოგადოებრივი, კულტურული და სხვა სახის მოვლენებისა და პროცესებისაგან მოწყვეტილად კვლევას აზრი არა აქვს. თუ 70-იან წლებამდე საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევაში უსაფრთხოების, ომის, სამხედრო ასპექტების შესწავლა ჭარბობდა, შემდგომში გაცხოველდა ინტერესი საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების მიმართ. არცთუ დიდი ხანია, რაც დისციპლინის ჩარჩოებში მკვეთრად გაიზარდა ინტერესი რეგიონული კონფლიქტების პრობლემატიკის, მშვიდობის პირობების შესწავლის მიმართაც, მაგრამ, მიუხედავად ყველაფრისა, საერთაშორისო ურთიერთობათა პრობლემატიკის ბირთვი მაინც სუვერენულ სახელმწიფოთა ურთიერთობებია.
ბრიტანელი მკვლევარის პ. რეინოლდსის შეხედულებით, საერთაშორისო ურთიერთობები შეიძლება დაიყოს ე. წ. მიკრო და მაკრო საერთაშორისო ურთიერთობებად. პირველი სფერო მოიცავს საერთაშორისო ასპარეზზე მოქმედი ინდივიდების, ჯგუფების, სახელმწიფოების და ორგანიზაციების ქმედებების შესწავლას, ხოლო მეორე შეისწავლის მათ შორის არსებული ყველა სახის ურთიერთქმედებას და მათ ურთიერთმიმართებას დინამიკაში.
თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობები არსებობს და ვითარდება საერთაშორისო სისტემის, საერთაშორისო საზოგადოების ჩარჩოებში. ამიტომ, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ხსენებული სისტემის თუ საზოგადოების არსებითი ნიშნების, სტრუქტურის, განვითარების ხასიათისა და სისტემური დინამიკის გაცნობიერებას. ეს კი მსოფლიოს, საერთაშორისო სისტემის/საზოგადოების ობიექტური სურათის, მისი სისტემური მოდელის წარმოდგენას გულისხმობს. ამგვარი უნივერსალური, ყველასთვის მისაღები მსოფლიოს კონცეფცია თუ მოდელი არ არსებობს და ეს გარემოება კიდევ უფრო ართულებს საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიის განვითარებას.
საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინა, ფაქტობრივად, ამ საუკუნეში შეიქმნა და განვითარდა. როგორც დამოუკიდებელი დისციპლინა, რომელიც ისტორიისა და სამართლის წიაღიდან გამოვიდა, საერთაშორისო ურთიერთობები მიმდინარე საუკუნის შუა წლებში ჩამოყალიბდა. ამ დისციპლინის გამოჩენას უნივერსიტეტებსა და კვლევით დაწესებულებებში ბიძგი მისცა პირველმა მსოფლიო ომმა და 30-იან და 40-იან წლებში დატრიალებულმა პოლიტიკურმა მოვლენებმა. საერთაშორისო ურთიერთობათა პირველი კათედრა შეიქმნა 1919 წელს უელსის საუნივერსიტეტო კოლეჯში (აბერისთვითი, დიდი ბრიტანეთი). საყურადღებოა, რომ კათედრის მოწყობისათვის ფული გაიღო სპონსორმა, ერთმა უელსელმა მეწარმემ. მან კათედრის გახსნის მიზნად გამოაცხადა სამართლისა და პოლიტიკის, ეთიკისა და ეკონომიკის იმ ურთიერთდაკავშირებული პროგრამების შესწავლა, რომლებიც დღის წესრიგში დააყენა ერთა ლიგის შექმნამ. სულ მალე საერთაშორისო ურთიერთობათა კათედრები შეიქმნა აგრეთვე ლონდონის უნივერსიტეტში (დიდი ბრიტანეთი) და კოლამბიის უნივერსიტეტში (ნიუ-იორკი, აშშ).
პირველ მსოფლიო ომამდე საერთაშორისო პოლიტიკა ამ სფეროში ჩაბმული პროფესიონალების საქმედ ითვლებოდა. საგარეო პოლიტიკა საგარეო საქმეთა სამინისტროებისა და ქვეყნის მმართველი წრეების საქმიანობა იყო და დემოკრატიულ სახელმწიფოებშიც კი იგი პარტიული ინტერესების სფეროდ არ განიხილებოდა, არ შედიოდა პარტიების კომპეტენციაში და იდუმალებით იყო მოსილი; მართალია, ამ დროს საზოგადოებრივი აზრი დროდადრო ბობოქრობდა რომელიმე საგარეო პოლიტიკური საკითხის გამო და საერთაშორისო პრობლემები ზოგჯერ ამა თუ იმ პოლიტიკური მოძრაობის რეზოლუციაში და პრესაში აისახებოდა. აშშ-ს კონსტიტუციაშიც კი აღნიშნულია, რომ ხელშეკრულებები იდება პრეზიდენტის მიერ “სენატის რჩევითა და მასთან შეთანხმებით.”
არც უნივერსიტეტებში და არც ფართო ინტელექტუალურ წრეებში საერთაშორისო მოვლენების და მათთან დაკავშირებული პრობლემების შესწავლა არ იყო ორგანიზებული. ომი სამხედროების საქმედ იყო მიჩნეული, ხოლო საერთაშორისო პოლიტიკა – დიპლომატების ასპარეზად.
პირველმა მსოფლიო ომმა, მისმა საზარელმა შედეგებმა შეცვალა ამგვარი შეხედულება. განმტკიცდა აზრი, რომ საგარეო პოლიტიკა უნდა გახდეს საჯარო და იგი მხოლოდ დიპლომატების საქმიანობის სფეროდ არ უნდა დარჩეს, უნდა აიკრძალოს ყოველგვარი საიდუმლო ხელშეკრულებები და ომი გამოცხადდეს საგარეო პოლიტიკის მიუღებელ ინსტრუმენტად. ყოველივე ამან ყურადღების ცენტრში მოაქცია ომისა და მშვიდობის პრობლემები, საერთაშორისო პოლიტიკა. მოხდა საერთაშორისო პოლიტიკის “პოპულარიზაცია”, ამან კი თავის მხრივ საერთაშორისო პრობლემების სერიოზული კვლევის საჭიროება განაპირობა.
პირველი მსოფლიო ომისშემდგომი მსოფლიო, შეძრწუნებული მომხდარი ტრაგედიით, იმედით შეჰყურებდა მომავალს. დამკვიდრდა შეხედულება, რომ ომები პოლიტიკურ გაუგებრობათა და საგარეო პოლიტიკაში საზოგადოებრიობის ჩაურევლობის შედეგია და მათი თავიდან აცილება შეიძლება ყველა ქვეყნის კეთილი სურვილით, საერთაშორისო თანამშრომლობითა და კოლექტიური უსაფრთხოების სისტემის შექმნით. იმ დროის გავლენიანი ავტორი ინგლისელი გ.ლ. დიკინსონი აღნიშნავდა: „ომი არ არის ადამიანის ბუნების გარდაუვალი შედეგი, ის ამ ბუნების გარკვეულ პირობებში გამოვლენაა“. ამერიკელი გ.მარი აცხადებდა: „ომის აპოლოგეტები არ არიან მართლები, როცა ომს ადამიანის ბუნების ელემენტად თვლიან ომი სახელმწიფოს ქმედების ფორმაა პოლიტიკური პროგრამის ნაწილია“ ცნობილმა ბრიტანელმა ისტორიკოსმა არნოლდ ტოინბიმ ომს კაცობრიობის „მომაკვდინებელი სენი“ უწოდა.
იმ ეპოქის უდიდესი მოვლენა იყო ერთა ლიგის შექმნა (1919 წ.). ერთა ლიგა ჩაფიქრებული იყო კიდევ ერთი მსოფლიო ომის თავიდან აცილების მიზნით. 20 წლის განმავლობაში იარსება ამ მეტად მნიშვნელოვანმა საერთაშორისო ორგანიზაციამ და, საბოლოო მარცხის მიუხედავად, ერთა ლიგამ ბევრ შემთხვევაში შეძლო საერთაშორისო კონფლიქტების თავიდან აცილება და მოგვარება.3 ხუთ უმნიშვნელოვანეს შემთხვევაში (იაპონიის მიერ მანჯურიის ოკუპაცია, იტალიის აგრესია აბისინიაში, ბოლივია-პარაგვაის ომი, ესპანეთის სამოქალაქო ომი და სსრკ-ფინეთის ომი) ერთა ლიგამ სრული მარცხი განიცადა, და 30-იანი წლების ამ და სხვა მოვლენებმა ცხადყო, რომ საერთაშორისო პოლიტიკაში გადამწყვეტი საბოლოო ფაქტორი ძალაა, ხოლო საერთაშორისო პოლიტიკური სისტემა ვერ „ეგუება“ კოლექტიურ უსაფრთხოებასა და მშვიდობას. ეს კი დიდი იმედგაცრუება იყო ყველასათვის, ვისაც პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ ეგონა, რომ ამიერიდან კაცობრიობის კეთილი სურვილის გამო ომები, ყოველ შემთხვევაში, დიდი ომები მაინც, აღარ მოხდებოდა.
პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ საზოგადოებაში და, განსაკუთრებით, აკადემიურ წრეებში გაბატონებული წარმოდგენა, რომ თითქოს საყოველთაო მშვიდობის მიღწევა შესაძლებელია მოლაპარაკებათა მაგიდასთან მოსული სახელმწიფოების დიალოგისა და საერთაშორისო სამართლის უზენაესობის მეშვეობით, სათანადო საერთაშორისო ინსტიტუტების შექმნით და საგარეო პოლიტიკაში ზნეობრივი და სამართლებრივი ნორმების დამკვიდრებით, საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაში ცნობილია იდეალიზმად ან უტოპიზმად. სურვილი და იმის იმედი, რომ ომების თავიდან აცილება და მშვიდობის დამყარება შესაძლებელია, დამკვიდრდა საერთაშორისო ურთიერთობათა ახლადაღმოცენებულ სამეცნიერო დისციპლინაში და ამ დარგის წარმომადგენლებმა თავიანთი ამოცანა მშვიდობისათვის, სტაბილურობისათვის საჭირო აუცილებელი პირობების კვლევაში დაინახეს. ზემოთ უკვე ნახსენები საერთაშორისო ურთიერთობათა მსოფლიოში პირველი კათედრის (უელსის საუნივერსიტეტო კოლეჯი, აბერსთვითი, დიდი ბრიტანეთი) პირველი გამგე ა.ციმერნი უკვე 1936 წელს, მაშინ, როცა სრულიად ნათელი გახდა, რომ პოლიტიკური იდეალიზმი არ მართლდება, თავის შრომაში ისევ აღნიშნავდა, რომ პოლიტიკოსი იდეალისტი უნდა იყოს და “ცივილიზაციის მომავალი ერთა ლიგაზეა დამოკიდებულიო”. ბევრი მეცნიერი დარწმუნებული იყო, რომ პოლიტიკაში და საერთაშორისო ურთიერთობებში ახალი პრინციპების დამკვიდრება აუცილებელი და შესაძლო რამ იყო. განსაკუთრებით ძლიერი იყო იმის რწმენა, რომ საჯაროობა და საზოგადოების ფართო ფენებში მშვიდობის იდეის გავრცელება გარდატეხას შეიტანდა პოლიტიკურ პრაქტიკაში.
რწმენა, რომ მშვიდობა ყველა სახელმწიფოს საერთო ინტერესი და სურვილია და რომ ყველა პოტენციური კონფლიქტის თავიდან აცილება შეიძლება, იდეალიზმის საფუძველი იყო, ხოლო ერთა ლიგის შექმნას პირველი მსოფლიო ომის “დიდ მონანიებად” აცხადებდნენ. ერთა ლიგაში ცივილიზაციის გადარჩენის ბოლო შანსს ხედავდნენ.
საყურადღებოა, რომ მსგავსი რამ გამეორდა მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს და მისი დამთავრების შემდეგაც. ზოგიერთი მეცნიერი და პოლიტიკოსი აცხადებდა, რომ საჭიროა ახალი ერთა ლიგის შექმნა, რომ ბირთვულ ეპოქაში მსოფლიო მთავრობის შექმნის გარეშე გადარჩენა შეუძლებელია და ა.შ. იდეალისტებისათვის მსოფლიოში არსებული საერთაშორისო ანარქია და სუვერენული სახელმწიფოების სისტემა ყველა უბედურების მიზეზი იყო და ამიტომ -მიუღებელიც. უფრო მეტიც, ბევრი თანამედროვე ექსპერტი ზუსტად იმავე პოზიციაზე დგას.
ორ მსოფლიო ომს შორის გაბატონებული იდეალიზმის ილუზიების უმაღლესი მწვერვალი იყო 1928 წლის 27 აგვისტოს პარიზის პაქტი, რომელიც ცნობილია ბრიან-კელოგის პაქტის სახელწოდებით. თხუთმეტმა სახელმწიფომ მოაწერა ხელი ამ პაქტს, რომლის თანახმადაც საერთაშორისო წინააღმდეგობების ომის მეშვეობით დაძლევა მიუღებლად ცხადდებოდა და ყველა კონფლიქტი მხოლოდ მშვიდობიანი გზით უნდა მოგვარებულიყო. ბრიან-კელოგის პაქტი საერთაშორისო ურთიერთობების ტრიუმფად იქნა მიჩნეული და განიხილებოდა როგორც ტრადიციებზე იდეების გამარჯვებად, ეფემერულ და “კუთხურ” ეროვნულ ინტერესებზე, ერთხელ და საბოლოოდ დადგენილი გრძელვადიანი ინტერესების გამარჯვებად განიხილებოდა.. 1932 წელს აშშ-ის მთავრობამ მიიღო ე. წ. „სტიმსონის დოქტრინა“, რომლის მიხედვითაც აშშ უარს აცხადებდა ძალის ნებისმიერი გამოყენებით შეძენილი ტერიტორიების დიპლომატიურ ცნობაზე. იდეალიზმის გარეგნული ტრიუმფის მიუხედავად, ძალადობა არა მარტო არ გამქრალა, არამედ კვლავ ბატონობდა საერთაშორისო ურთიერთობებში. 1932 წელს იაპონია თავს დაესხა ჩინეთს და მის ტერიტორიაზე შექმნა მარიონეტული სახელმწიფო მანჯოუ-გო, ხოლო გერმანიამ მოახდინა რაინის ოლქის ოკუპაცია, დაარღვია ვერსალის ხელშეკრულება და დაიწყო გამალებული შეიარაღება. იტალიამ 1934 წელს მოახდინა აბისინიის (ეთიოპიის) ოკუპაცია, გერმანია მუქარის გამოყენებითა და დასავლეთ ევროპის ქვეყნების ხელშეწყობით დაეუფლა ჩეხოსლოვაკიას, შემდეგ- ავსტრიას („ანშლიუსი“), ესპანეთის სამოქალაქო ომში (1936-1938წ.წ.), ფაქტობრივად, მონაწილეობდნენ იტალია, გერმანია და სსრკ. 1939 წლის 1 სექტემბერს კი მეორე მსოფლიო ომიც დაიწყო. საერთაშორისო ურთიერთობებზე იდეალისტურ შეხედულებებს ბოლო მოეღო.
მწარე სინამდვილე ახალ ხედვას, ახალ მიდგომას მოითხოვდა. ახალი დისციპლინა იმის კვლევით იყო გართული, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო მსოფლიო და კაცობრიობა, როგორ უნდა დამყარებულიყო მშვიდობა და სახელმწიფოთა თანამშრომლობა. გამოირკვა, რომ ამგვარი მიდგომა რეალური პოლიტიკური ვითარებისაგან დაშორებული იყო. საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინაშიც დაიწყო გარდატეხა. ახალი ხედვის პრინციპები ყველაზე კარგად გამოხატა ბრიტანელმა ედვარდ ქარმა თავის გახმაურებულ წიგნში (“ოცწლიანი კრიზისი, 1919-1939: საერთაშორისო ურთიერთობათა შესწავლის შესავალი”), რომელიც წიგნის მაღაზიების თაროებზე უკვე 1939 წლის ნოემბერში, მეორე მსოფლიო ომის დაწყებიდან ორი თვის შემდეგ, გამოჩნდა.
ეს წიგნი საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინის ახალი, რეალიზმის ეტაპის ნიშანსვეტად არის აღიარებული. ე.ქარის აზრით, დისციპლინას, რომელმაც ვერ შეძლო სინამდვილის ანალიზის გამიჯვნა სასურველის ანალიზისაგან, არ უნდა ჰქონდეს მეცნიერების პრეტენზიები. მისივე აზრით, პოლიტიკურ მეცნიერებაში უტოპია და რეალობა ყოველთვის უპირისპირდებიან ერთმანეთს, მაგრამ საჭიროა თითოეულმა თავისი კუთვნილი ადგილი დაიკავოს. პირველ ყოვლისა, საჭიროა იმის შესწავლა, თუ რა არის და შემდეგ, რა უნდა იყოს. ქარის შეხედულებების თანახმად, საერთაშორისო ურთიერთობებში რეალიზმის გამოჩენა ნიშნავდა ამ დისციპლინის წინასამეცნიეროდან სამეცნიერო ფაზაში გადასვლას.
საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიასა და პრაქტიკაში გაბატონებულ იდეებს ქარმა უტოპია უწოდა. თეორიულ ლიტერატურაში მათ იდეალიზმის სახელწოდებით ვხვდებით. ეს იდეალიზმი იყო ტელეოლოგიური, ვოლუნტარისტული, რაციონალური და უტოპიური. მისი მიზანი იყო ისეთი საერთაშორისო ცხოვრების მოწყობა, რომელიც დაეყრდნობოდა კოლექტიურ უსაფრთხოებას, განიარაღებასა და მსოფლიო მთავრობას. იდეალიზმი მომდინარეობდა იქიდან, რომ ომების მიზეზი საერთაშორისო ანარქიაა, რომლის ფესვები სახელმწიფოთა სუვერენულობაშია საძიებელი, ეროვნული ინტერესები უაზრო, რეტროგრადული ცნებაა და პოლიტიკური პროვინციალიზმის, “კუთხურობის” გამოხატულებაა; ნაციონალიზმი ჩამორჩენილობაა და საერთაშორისო პოლიტიკაში მას არაფერი ესაქმება. ყველაფერი, რაც ხელს უწყობს ერების მშვიდობიან თანამშრომლობასა და საერთაშორისო წესრიგს, უნდა დაგმობილიყო და ამოღებულიყო პოლიტიკური არსენალიდან; საერთაშორისო პოლიტიკაში ზნეობრიობის საკითხი მარტივია – ყველა მთავრობამ უნდა შეასრულოს ის, რაც საერთაშორისო ინსტიტუტებმა (ერთა ლიგა, საერთაშორისო სასამართლო, კონვენციები და ა.შ.) და საერთაშორისო სამართალმა დაადგინა. როგორც ვხედავთ, ამგვარი ნორმატიული შეხედულებები საერთაშორისო თეორიასა და პრაქტიკაზე იმდროინდელი სინამდვილისაგან ძალიან შორს იდგა და ვერ დაეხმარა რეალური საერთაშორისო ვითარებისა და მასთან დაკავშირებული ზნეობრივი პრობლემების გაგებას და გადაწყვეტას.
როგორი იყო ამ ვითარებაში პატარა, სუსტი ქვეყნების მდგომარეობა? როგორ განიხილავდა მათ პრობლემებს საერთაშორისო ურთიერთობათა ახლადდამკვიდრებული დისციპლინა? პატარა ქვეყნები ტრადიციულად უმწეონი იყვნენ საერთაშორისო ასპარეზზე. არც სამხედრო და არც პოლიტიკური ძალა მათ არ გააჩნდათ და ძლიერი ქვეყნების ბატონობის პირობებში მათ დაქვემდებარებარებული ადგილი ეკავათ. XIX საუკუნის მიწურულიდან საერთაშორისო ურთიერთობებში ძალიან ნელა, მაგრამ მაინც შესამჩნევად იჩენს თავს სახელმწიფოთა “ქცევის” ახალი ნორმები: ყოველი ერის თვითგამორკვევის უფლება; სახელმწიფოთა სუვერენული უფლებები საკუთარ ტერიტორიაზე; საერთაშორისო ორგანიზაციებში სახელმწიფოთა თანასწორუფლებიანობის ზრდა; საერთაშორისო სამართლის წინაშე სახელმწიფოთა თანასწორუფლებიანობა; სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობებში ძალის გამოყენების დაგმობა. ეს ძვრები წარმოადგენდა მნიშვნელოვან ისტორიულ მოვლენას, რადგანაც სახელმწიფოებისათვის დადგა ახალი დრო, რომელშიც საერთაშორისო წესები და ნორმები ახალი შინაარსით ივსებოდა. ეს ძვრები დასავლურ საზოგადოებაში დემოკრატიული, ლიბერალური და ეგალიტარული ნორმების დამკვიდრებასთან იყო დაკავშირებული. ამასთანავე, ის, რაც ამ დროის მოწინავე სახელმწიფოების საშინაო პოლიტიკაში მკვიდრდებოდა, იმავე სახით და მოცულობით ვერ გადავიდოდა საერთაშორისო პოლიტიკაში, რადგან ძალის პოლიტიკა და ეროვნული ინტერესების პრიმატი საერთაშორისო ურთიერთობათა პრაქტიკის საფუძველს წარმოადგენდა.
მეცხრამეტე საუკუნის განმავლობაში დიდ ბრიტანეთში, საფრანგეთში, აშშ-სა და ზოგიერთ სხვა დიდ თუ პატარა ქვეყანაში განუხრელად ვითარდებოდა დემოკრატიული ინსტიტუტები. ეს იყო ყველა მოქალაქის საარჩენვო უფლებები, კანონის წინაშე ყველას თანასწორობა და კანონის უზენაესობა, პროგრესული გადასახადები, შემოსავლის უფრო თანასწორი განაწილება და სხვ. ამავე დროს იგივე სახელმწიფოები საერთაშორისო ასპარეზზე იმპერიალისტურ პოლიტიკას ატარებდნენ. ძალით ჰქონდათ დაპყრობილი კოლონიები და მათ ექსპლუატაციას უწევდნენ, მსოფლიო დაყოფილი ჰქონდათ გავლენის სფეროებად, პატარა ქვეყნებს ეპყრობოდნენ როგორც მეორეხარისხოვან სახელმწიფოებს და მათ ხშირად საკუთარი საგარეო საქმეების გაძღოლის უფლებასაც არ აძლევდნენ. ორ პოლიტიკურ სისტემას (საშინაო და საგარეო) შორის უფსკრული იყო. მეტროპოლიების მოსახლეობას უფლებები ჰქონდა, ხოლო მათი კოლონიების მოსახლეობას – არა, სახელმწიფოს შიგნით ძალადობა აკრძალული იყო, მაგრამ საგარეო საქმეებში ძალადობა უპირველეს საშუალებად მიიჩნეოდა. ეკონომიკური თანასწორობისკენ სწრაფვა შინ და ამავე დროს სხვა ხალხების ექსპლუატაცია – აი, ამგვარი დისონანსი იყო საშინაო და საერთაშორისო სისტემებს შორის.
მშვიდობიანი მსოფლიოს მოწყობისა და სახელმწიფოთა თანამშრომლობის დამკვიდრების იდეებთან ერთად, ორ მსოფლიო ომს შორის პერიოდში განვითარდა ე. წ. “გეოპოლიტიკა”, რომლის მოშველიება იმპერიალისტური, ექსპანსიონისტური პოლიტიკის გასამართლებლად აგრესიული, რევანშისტულად განწყობილი სახელმწიფოებისათვის მეტად სარფიანი საქმე გახდა.
შვედმა პოლიტოლოგმა რ.ჩელენმა, რომელსაც რუსეთისა და სლავური სამყაროს ექსპანსიისა ეშინოდა და თავისი ქვეყნის გადარჩენას ძლიერ გერმანიასთან კავშირში ხედავდა, 1916 წელს გამოაქვეყნა წიგნი “სახელმწიფო როგორც სიცოცხლის ფორმა”. ეს წიგნი 1917 წელს გამოიცა გერმანიაში და დიდი მოწონება დაიმსახურა. ცნება “გეოპოლიტიკა” სწორედ ჩელენის წიგნიდან მომდინარეობს, რომელშიც სახელმწიფო შედარებულია ორგანიზმთან. ამგვარი შედარება პირველად დიდი გერმანელი გეოგრაფის ფ.რატცელის შრომებში გვხვდება. რატცელი გეოგრაფიულ თეორიას აყალიბებდა ევოლუციისა და ბუნებრივი შერჩევის თეორიის შუქზე, მაგრამ, ჩელენისაგან განსხვავებით, მან სახელმწიფო ორგანიზმს შეადარა არაპირდაპირი გაგებით. თუ სახელმწიფო ორგანიზმია, მაშინ იგი ადამიანებისა და მათი ჯგუფებისაგან დამოუკიდებლად ვითარდება და მოქმედებს. ამის მსგავსი რამ ადრეც იყო თქმული დარვინამდელი გერმანელი ფილოსოფოსების (ფიხტე, ჰეგელი, ფონ შლეგელი) მიერ. ჩელენის თეორიამ გერმანულ პოლიტიკურ ფილოსოფიას “თანამედროვე მეცნიერების” სამოსელი ჩააცვა. გერმანელმა კ. ჰაუსჰოფერმა თავის მიმდევრებთან ერთად 20-იანი და 30-იანი წლების განმავლობაში განავითარა ჩელენის შეხედულებები (გამოაცხადა გეოგრაფია გეოპოლიტიკად) და შექმნა ე.წ. გეოპოლიტიკური მეცნიერება, რომელიც სინამდვილეში მძლავრ პროგერმანულ პროპაგანდას წარმოადგენდა. გერმანული გეოპოლიტიკის თანახმად, გერმანია იყო ორგანიზმი, რომელიც უკვე საუკუნეების განმავლობაში ვითარდებოდა და რომელიც უნდა გაფართოებულიყო იქამდე, სანამ მთელ მსოფლიოს არ დაიმორჩილებდა. ჰაუსჰოფერმა გამოიყენა ინგლისელი გეოგრაფის ჰ.მაკინდერის თეორია “შუაგული მიწის” შესახებ. გეოპოლიტიკა გერმანული ნაციონალიზმის პრაქტიკულ ფილოსოფიად იქცა. იგივე მოხდა იტალიასა და იაპონიაში. სწორედ ამ ქვეყნებმა, ორ მსოფლიო ომს შორის პერიოდში, საგარეო საქმეებში ძალის გამოყენება და სხვა სახელმწიფოთა მიმართ აგრესია პოლიტიკის მისაღებ ინსტრუმენტად მიიჩნიეს. ამგვარად, საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაში გაბატონებულ იდეალიზმთან ერთად, ზოგიერთ ქვეყანაში (გერმანია, იტალია, იაპონია) ძალის პოლიტიკის, ექსპანსიის იდეებიც ვითარდებოდა. როდესაც ამ იდეებს კონფლიქტები და აგრესია მოჰყვა, იდეალიზმი რეალიზმმა შეცვალა.
საერთაშორისო პოლიტიკური სისტემა
საერთაშორისო ურთიერთობები როგორც სისტემა
საერთაშორისო სისტემის კონცეფცია გამომდინარეობს სისტემური ანალიზიდან. სისტემას უწოდებენ ელემენტთა სიმრავლეს, რომლებიც ერთმანეთთან მიმართებაში და ურთიერთქმედებაში ქმნიან მთლიანობას, ერთიანობას. სისტემის შესახებ წარმოდგენა დაკავშირებულია ცნებებთან: ელემენტი, მთლიანობა, სტრუქტურა, კავშირი, იერარქია, ქვესისტემა. სისტემური ანალიზის მეთოდოლოგიური სპეციფიკა განპირობებულია იმით, რომ იგი მიმართავს კვლევას ობიექტის მთლიანობის და ამ მთლიანობის უზრუნველმყოფი მექანიზმების, რთული ობიექტის მრავალგვარ კავშირთა ტიპების გამოსავლენად და მათ შესახებ ერთიანი თეორიული წარმოდგენის შესაქმნელად.
საერთაშორისო ურთიერთობებში სისტემური ანალიზი მიმდინარე საუკუნის 50-იანი წლების მეორე ნახევრიდან დამკვიდრდა. სწორედ ამ დროიდან საბოლოოდ დამკვიდრდა ცნება “საერთაშორისო სისტემა”.
სისტემას ახასიათებს სტაბილური ან არასტაბილური მდგომარეობა. სტაბილური სისტემა საჭიროებს მნიშვნელოვან ძალისმიერ იმპულსს სტაბილური მდგომარეობის შესანარჩუნებლად. არასტაბილური სისტემა უფრო ადვილად კარგავს ნორმალური ფუნქციონირების უნარს. ყოველი სისტემა ნებისმიერი “გაღიზიანების” შემდეგ ცდილობს გაწონასწორებულ მდგომარეობას დაუბრუნდეს. წონასწორობა კი თავის მხრივ შეიძლება იყოს სტაბილური ან არასტაბილური. დიდი სისტემა შეიძლება მოიცავდეს უფრო პატარა ქვესისტემებს. საერთაშორისო სისტემის შემთხვევაში ამგვარი ქვესისტემები ცალკეული სუვერენული სახელმწიფოებია.
სისტემის შემადგენელი ელემენტები ურთიერთდამოკიდებულნი არიან და ფუნქციონირებენ ურთიერთქმედების მეშვეობით. რაც უფრო დიდია ურთიერთდამოკიდებულება, მით უფრო მეტია და ინტენსიურია ურთიერთქმედება. ამ შემთხვევაში სისტემა კიდევ უფრო რთული ხდება. თანამედროვე საერთაშორისო სისტემაში შიდასისტემური ურთიერთქმედებები მოიცავს არა მხოლოდ სუვერენული სახელმწიფოების, არამედ სისტემის სხვა ელემენტების – “მონაწილეების” (საერთაშორისო ორგანიზაციები, საერთაშორისო ვაჭრობა, ფინანსები, ტურიზმი და ა.შ.), ურთიერთქმედებასაც. ტექნოლოგიის სწრაფმა განვითარებამ, ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულების და ინტეგრაციის ზრდამ, მოდერნიზაციის პროცესმა საერთაშორისო პოლიტიკური სისტემა უაღრესად რთული და ამავე დროს გლობალური გახადა.
საერთაშორისო სისტემას, ან, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, საერთაშორისო სისტემებს, სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქებში განსხვავებული საზღვრები ჰქონდა. საერთაშორისო სისტემა მოიცავს იმ მოქმედ პირებს-სახელმწიფოებს, რომელთა ქმედებები და საპასუხო ქმედებები ანგარიშგასაწევია დანარჩენებისათვის თავიანთი საგარეო პოლიტიკის შემუშავებისას, რადგან საერთაშორისო სისტემა ის ასპარეზია, რომლის ჩარჩოებში ხორციელდება სახელმწიფოთა მიერ ურთიერთშეფასება და ურთიერთდამოკიდებული გადაწყვეტილებების მიღება. ბუნებრივია, რომ კოლუმბამდელი ამერიკული იმპერიები არ წარმოადგენდნენ გლობალურ საერთაშორისო სისტემას. ისინი სრულებით იზოლირებულნი იყვნენ დანარჩენი სამყაროსაგან. ძველი რომი და ძველი ჩინეთი გარკვეულწილად ურთიერთდამოკიდებულნი იყვნენ, რადგან მათ შორის მდებარე ცენტრალური აზიის ტერიტორიაზე მომთაბარე მოსახლეობის დიდი მიგრაციები ხორციელდებოდა, რომლებიც ამ ორივე იმპერიაზე დიდ ზეგავლენას ახდენდა, მაგრამ ეს იმპერიები არ მიეკუთვნებოდნენ ერთსა და იმავე საერთაშორისო სისტემას. მხოლოდ თანამედროვე საერთაშორისო სისტემა არის ჭეშმარიტად გლობალური სისტემა.
საერთაშორისო პოლიტიკური სისტემა უზარმაზარი, რთული და ჩაკეტილი სისტემაა. ჩაკეტილია იმიტომ, რომ დედამიწის გარედან ამ სისტემაზე ზემოქმედება არ ხორციელდება. საერთაშორისო სისტემის და დედამიწის საზღვრები ერთი და იგივეა. მსოფლიოს მთელი ტერიტორია პოლიტიკურად “ათვისებულია”, ანტარქტიდაც კი საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ობიექტია. საერთაშორისო სისტემა მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრიდან გლობალური სისტემაა და ეს როგორც დედამიწის გეოგრაფიული ათვისების, ასევე მისი პოლიტიკურ-ეკონომიკური განვითარების შედეგია.
თანამედროვე საერთაშორისო სისტემა შედგება, პირველ ყოვლისა, სუვერენული პოლიტიკური ერთეულებისაგან, რომლებიც ურთიერთქმედებენ სხვადასხვა სიხშირით და სიმძაფრით, საერთაშორისო ურთიერთობათა რამდენადმე დარეგულირებული პროცესის ჩარჩოებში. საერთაშორისო სისტემა მოიცავს გარკვეულ ელემენტებს და მათ შორის ურთიერთკავშირებს. ამ სისტემის შემადგენელი ელემენტები, სახელმწიფოებთან და სხვა კოლექტიურ მონაწილეებთან ერთად, ცალკეული პიროვნებებიცაა და მათ შორის ურთიერთქმედებაც არის. საერთაშორისო ურთიერთობათა გარკვეულ სისტემად წარმოდგენა არ იქნებოდა მართებული, ხსენებული ურთიერთობები შემთხვევითი, უსისტემო და არარეგულარული რომ ყოფილიყო. კავშირურთიერთობის მკვეთრი გაადვილების, ინტენსიური პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობების, გლობალური პრობლემების წინა პლანზე წამოწევის გამო თანამედროვე სახელმწიფოები იმდენად ურთიერთდამოკიდებულნი და ურთიერთდაკავშირებულნი აღმოჩნდნენ, რომ საერთაშორისო ურთიერთობები სისტემურ პროცესად იქცა.
საერთაშორისო სისტემის ძირითადი შემადგენელი ელემენტები-სუვერენული სახელმწიფოები- მართალია, ფორმალურად დამოუკიდებელნი და თანასწორუფლებიანნი არიან, მაგრამ ისინი ერთმანეთისაგან ძალიან განსხვავდებიან სიდიდით, პოლიტიკურ-ეკონომიკური ძლიერებით და შესაძლებლობებით. ეს თანამედროვე საერთაშორისო სისტემის უკიდურესი სირთულის ერთ-ერთი მიზეზია. გარდა ამისა, ყოველი ქვეყანა არ არის თანაბრად განვითარებული, მისი ზოგიერთი რაიონი დანარჩენებთან შედარებით უფრო განვითარებულია და ამის შედეგად ქვეყნის შიგნით ბევრი რთული პოლიტიკური, სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული პრობლემა არსებობს. თუ ქვეყნის შიგნით რაიონული დისპროპორციების შერბილება ხერხდება შემოსავლის გადანაწილებისა და სელექციური კაპიტალდაბანდებების მექანიზმების მეშვეობით, ამას ვერ ვიტყვით საერთაშორისო სისტემის შესახებ, რომელშიც ქვეყნებს შორის განსხვავებები ძალზე ღრმაა; მას ჯერ არ გააჩნია ხსენებული მექანიზმები და შესაძლებლობები, რომლებიც მოეპოვება სუვერენულ სახელმწიფოს საკუთარი შიდა პრობლემების მოსაწესრიგებლად. სხვა სისტემებისაგან განსხვავებით, საერთაშორისო სისტემა არის ძალიან კონკრეტული, გეოგრაფიულად განსაზღვრული და ჩაკეტილი. მას არ გააჩნია რეგულირების ადექვატური საშუალებები და სწორედ ეს არის ამ სისტემის სირთულეების და საერთაშორისო ურთიერთობათა კონფლიქტურობის ძირითადი მიზეზი.
როგორც აღინიშნა, საერთაშორისო სისტემის ძირითადი ელემენტები სუვერენული სახელმწიფოებია, მაგრამ მათ გარდა კიდევ არის სხვა ელემენტები ანუ მონაწილეები – საერთაშორისო ორგანიზაციები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, ეკლესია, საერთაშორისო კორპორაციები და სხვ. კიდევ არის რეგიონული სამხედრო-პოლიტიკური და ეკონომიკური კავშირები და ორგანიზაციები.
საერთაშორისო სისტემის მთავარი ელემენტები – სუვერენული სახელმწოფოები იურიდიულად თანასწორია, ე.ი. თანაბარია საერთაშორისო სამართლის წინაშე. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ბატონობს სახელმწიფოთა სუვერენული თანასწორობის პრინციპი, რომელიც კანონის წინაშე პიროვნებისა და მოქალაქის თანასწორობის დემოკრატიული პრინციპის საერთაშორისო “ვარიანტია”. ამ პრინციპის თანახმად, ყველა სახელმწიფოს ერთნაირი უფლებები და მოვალეობები აქვს და არც ერთ ძლიერ სახელმწიფოს არა აქვს უფლება, სუსტს თავს მოახვიოს თავისი ბატონობა ან პრივილეგიურ მდგომარეობაში დააყენოს თავისი თავი. ამავე დროს, საერთაშორისო პრაქტიკიდან ვიცით, რომ იურიდიული თანასწორობა სულაც არ ნიშნავს სახელმწიფოთა პოლიტიკურ თანასწორობას. სახელმწიფოთა რეალური პოლიტიკური უთანასწორობა საერთაშორისო ურთიერთობათა დინამიკის ძირითადი წყაროა და ეს უთანასწორობა აისახება თუნდაც სახელმწიფოთა დაჯგუფებაში პატარა ან სუსტ, საშუალო, ძლიერ და სუპერძლიერ ქვეყნებად. აქვე უნდა გავიხსენოთ ისიც, რომ, როგორც ერთა ლიგაში, ასევე გაეროში მსოფლიოს უძლიერეს სახელმწიფოებს მიენიჭა განსაკუთრებული, პრივილეგირებული სტატუსი. თუ ერთა ლიგაში ეს ქვეყნები ლიგის საბჭოში შედიოდნენ, რომელიც პრაქტიკულად ყველა საკითხს წყვეტდა, გაეროშიც უძლიერესი ქვეყნები უშიშროების საბჭოს წევრები არიან და მათ ვეტოს უფლებაც აქვთ. ეს, რა თქმა უნდა, უძლიერესი სახელმწიფოების ჭეშმარიტი როლისა და მშვიდობის შენარჩუნების საქმეში მათი განსაკუთრებული პასუხისმგებლობის აღიარებაა. ამით არ დარღვეულა საერთაშორისო სამართლის სუვერენული თანასწორობის პრინციპი, მაგრამ საერთაშორისო ორგანიზაციებში კოლექტიური უსაფრთხოების პრინციპის მიმართ რეალისტური მიდგომა სუფევდა. საერთაშორისო სისტემაში სტაბილურობის დასამყარებლად და შესანარჩუნებლად სადღეისოდ საჭიროა უძლიერესი სახელმწიფოების ძალა და ავტორიტეტი. მათი დიდი სამხედრო უპირატესობის გამო, სწორედ მათ ძალუძთ დათრგუნონ მოსალოდნელი კონფლიქტი, დაამყარონ “წესრიგი” და საერთაშორისო სისტემას სტაბილურობა შეუნარჩუნონ. უძლიერესი სახელმწიფოების ადგილი და როლი საერთაშორისო სისტემაში მართლაც განსაკუთრებული და განმსაზღვრელია.
როგორც უკვე აღინიშნა, საერთაშორისო სისტემის ქვესისტემებად მიჩნეულია სუვერენული სახელმწიფოები, მაგრამ ზოგიერთი ავტორი ქვესისტემებად მიიჩნევს აგრეთვე რეგიონულ დაჯგუფებებს, კავშირებს. ამგვარ ქვესისტემად შეიძლება ჩავთვალოთ ყოფილი „სოციალისტური ბანაკი“, „ევროპის ეკონომიკური კავშირი“ და ა.შ. საერთაშორისო სისტემა – შენიშნავს მორტონ კაპლანი – უკვე რამდენიმე საუკუნეა, რაც ქვესისტემათა დომინირების ტენდენციას ავლენს. საერთაშორისო სისტემაში შეიძლება გაბატონდეს ერთი რომელიმე სახელმწიფო ან სახელმწიფოთა ბლოკი, რომლებსაც შეუძლიათ არა მხოლოდ თავს მოახვიონ მთელ სისტემას “თამაშის წესები”, არამედ გამოიწვიონ მასში კიდევ უფრო დიდი ცვლილებები.
საერთაშორისო სისტემათა ექვსი შესაძლებელი ნაირგვარობა არსებობს: 1. ძალთა წონასწორობის სისტემა; 2. „რბილი“ ბიპოლარული სისტემა; 3. „ხისტი“ ბიპოლარული სისტემა; 4. უნივერსალური სისტემა; 5. იერარქიული სისტემა; 6. „ერთეული ვეტოს“ სისტემა. ზემოთ ჩამოთვლილი სისტემების ტიპები ერთმანეთისაგან განსხვავდება ინტეგრირების ხარისხით. ყველაზე უფრო ინტეგრირებულია იერარქიული და ყველაზე ნაკლებად – „ერთეული ვეტოს“ სისტემა. ამავე დროს, ჯერჯერობით მხოლოდ პირველი ორი სისტემის (ძალთა წონასწორობის და „რბილი ბიპოლარული“) ისტორიული ანალოგები მოგვეპოვება.
პირველი, ძალთა წონასწორობის ტიპის სისტემა გულისხმობს, რომ იგი წონასწორობაშია. ამ ტიპისა იყო საერთაშორისო სისტემა მეთვრამეტე და, განსაკუთრებით, მეცხრამეტე საუკუნეში. ძალთა წონასწორობის სისტემაში მოქმედი პირები – სუვერენული სახელმწიფოები, ჩვეულებრივ, მოქმედებენ რეალიზმის „საუკეთესო“ ტრადიციის თანახმად – ცდილობენ მაქსიმალური ძლიერების მიღწევას ანარქიულ საერთაშორისო გარემოში, ცდილობენ საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას კავშირების შექმნით და, თუ საჭირო გახდა, ომის საშუალებით. ძალთა წონასწორობის სისტემა შეიძლება გახდეს არასტაბილური ზოგიერთ შემთხვევებში (მაგ., მსოფლიო ომი ან რომელიმე ტოტალიტარული ბლოკის აღზევება) და მაშინ სისტემამ შეიძლება სახე იცვალოს, გადაიზარდოს, როგორც ეს ჩვეულებრივ ხდება, „რბილ“ ბიპოლარულ სისტემაში.
„რბილი“ ბიპოლარული სისტემა ხასიათდება ძალის ორი პოლუსის დომინირებით და კონფრონტაციით, მაგრამ ამგვარ სისტემაში სუვერენულ სახელმწიფოებთან ერთად მნიშვნელოვანი მონაწილეების როლს ასრულებენ აგრეთვე საერთაშორისო ორგანიზაციები და სხვა მონაწილეები. კავშირების შექმნა ხორციელდება ორი ძალის, ორი პოლუსის ჩარჩოებში, მაგრამ ორივე პოლუსი - ბლოკი არ არის ხისტად ორგანიზებული და ამის გამო საერთაშორისო სისტემა უფრო მოქნილია. ცივი ომის პერიოდი სწორედ “რბილი” ბიპოლარული სისტემის ეპოქა იყო. ამ ტიპის საერთაშორისო სისტემაში მოქმედებს ორი წამყვანი სუვერენული სახელმწიფო, რომლებიც თავიანთი მოკავშირეებით ორ მოწინააღმდეგე ბლოკს ქმნიან. ამავე დროს, ამ ტიპის სისტემაში წარმოდგენილია სახელმწიფოები, რომლებიც არც ერთ ბლოკში არ შედიან, საერთაშორისო ორგანიზაციები და სხვა არასახელმწიფო მონაწილეები. ბუნებრივია, რომ „თამაშის წესები“ ამ ტიპის სისტემაში არ არის ერთი და იგივე ყველა მონაწილისათვის. ეს ნიშნავს იმასაც, რომ განსხვავებული შესაძლებლობებისა და აქედან გამომდინარე ფუნქციების მქონე მონაწილე სახელმწიფოები უნდა აღიარებდნენ და ემორჩილებოდნენ იმას, რომ სხვას „თამაშის წესები“ განსხვავებული აქვს. „რბილ“ ბიპოლარულ სისტემაში, როგორც წესი, ორივე ბლოკი (განსაკუთრებით კი მათი „ლიდერები“) ცდილობს, ბლოკების გარეთ მოქცეული სახელმწიფოები თავისი ბლოკის ჩარჩოებში მოაქციოს. თუ ეს მოხდა, მაშინ ხსენებული სისტემა „ხისტ“ ბიპოლარულ სისტემად გადაიქცევა. ამ შემთხვევაში საერთაშორისო ორგანიზაციების როლი ძალზე შემცირდება და, რაც მთავარია, ბლოკებს გარეთ მყოფი სახელმწიფოების სამშვიდობო მისია და საქმიანობა მთლიანად მოისპობა. „რბილი“ ბიპოლარული სისტემა იტანს ორ ბლოკზე მეტის არსებობას, მაგრამ დანარჩენი ბლოკი ან ბლოკები აუცილებლად უფრო მომცრო უნდა იყოს და მათი შესაძლებლობები ორ ძირითად ბლოკთან შედარებით – ბევრად უფრო შეზღუდული. ამ ტიპის სისტემა ძლიერი შიდასისტემური ცვლილებების ზეგავლენის შედეგად შეიძლება გადაგვარდეს როგორც „ხისტ“ ბიპოლარულ, ასევე იერარქიულ ძალთა წონასწორობის ან უნივერსალურ სისტემად გადაგვარდეს.
„ხისტი“ ბიპოლარული სისტემა, მართალია, თავის წინამორბედს ჰგავს, მაგრამ მათ შორის განსხვავებები საკმაოდ მნიშვნელოვანია. ამ ტიპის სისტემაში მონაწილეთა რიცხვი შეზღუდულია და “თამაშის წესებიც” განსხვავებული. ამგვარი სისტემა სტაბილურია მხოლოდ მაშინ, როცა ორივე ბლოკის მონაწილეები იერარქიულად არიან ორგანიზებულნი. თუ ეს ასე არ არის, მაშინ ორივე ბლოკი საკმაოდ არასტაბილურია და სისტემა იხრება “რბილი” ბიპოლარულობისაკენ. ამ ტიპის სისტემაში, როგორც უკვე დავინახეთ, არ არის ბლოკებს გარეშე მყოფი სახელმწიფოები, ხოლო საერთაშორისო ორგანიზაციები ან მხოლოდ სიმბოლური სახით არსებობს, ან მათი როლი თითქმის ნულამდეა დაყვანილი. “ხისტი” ბიპოლარული სისტემის პირობებში ნებისმიერი ტექნოლოგიური ან სხვა უპირატესობა, მოპოვებული ერთ-ერთი ბლოკის მიერ, აცდუნებს მას გამოიყენოს ეს უპირატესობა მუქარის ან ძალის გამოყენების გზით, რაც კონფლიქტს ან მეტოქე ბლოკის კაპიტულაციას გამოიწვევს. ამ ტიპის სისტემას არ გააჩნია თვითრეგულირების, ინტეგრაციის საკმარისი მექანიზმები.
უნივერსალური საერთაშორისო სისტემა შეიძლება წარმოიშვას “რბილ” ბიპოლარულ სისტემაში საერთაშორისო მონაწილეების (საერთაშორისო ორგანიზაციები და ა.შ.) ფუნქციების გაფართოებისა და გაძლიერების შედეგად. ამგვარ საერთაშორისო სისტემაში უნდა გაჩნდეს, როგორც ქვესისტემა, პოლიტიკური სისტემა, რომელიც იურიდიულად განსაზღვრავს სისტემის სახელმწიფოთა მოქმედების, სულ ცოტა, ზოგიერთ წესს და ზღვარს მაინც. ამგვარი სისტემა იქნება ძალზე ინტეგრირებული და საერთაშორისო სოლიდარობის მაღალი დონის მქონე. უნივერსალურ სისტემაშიც შეიძლება იყოს სახელმწიფოთა დაჯგუფების ტენდენციები, მაგრამ ამგვარი მანევრირება მაინც გარკვეულწილად შეზღუდული იქნება სისტემის ფორმალური პოლიტიკური წესებით. ამიტომ ამგვარ სისტემაში შემავალი სახელმწიფოების ფასეულობათა სისტემები ან ერთნაირი, ან გარკვეულწილად მსგავსი უნდა იყოს, რაც კაცობრიობის განვითარების საკმაოდ მაღალ დონეს გულისხმობს. უნივერსალური საერთაშორისო სისტემა შეიძლება გადაგვარდეს სხვა სახის სისტემად, თუ მასში შემავალი ზოგიერთი სახელმწიფოს (განსაკუთრებით უძლიერესის ან უძლიერესების) შიგნით მოხდება იმგვარი ცვლილებები, რომელთა შედეგები სისტემაში მიღებულ ფასეულობებსა და წესებთან წინააღმდეგობაში აღმოჩნდება. ასეთ შემთხვევებში საერთაშორისო უნივერსალური სისტემა გადაგვარდება ბიპოლარულ ან ძალთა წონასწორობის სისტემად. შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ საერთაშორისო უნივერსალური სისტემის უძლიერესმა მონაწილემ ძალით გადააქციოს იგი იერარქიულ სისტემად.
იერარქიული საერთაშორისო სისტემა შეიძლება იყოს ორი ტიპისა: დირექტიული და არადირექტიული. ეს უკანასკნელი ფუნქციონირებს დემოკრატიის პირობებში მიღებული პოლიტიკური წესების მიხედვით, ხოლო დირექტიული სისტემა თავისი ხასიათით ავტორიტარულია. იერარქიული სისტემა შეიძლება განვითარდეს უნივერსალური სისტემიდან და მაშინ იგი, ალბათ, არადირექტიული ხასიათისა იქნება. თუ იერარქიული სისტემა ძალით ექნება თავს მოხვეული ბიპოლარულ ან უნივერსალურ სისტემას, ამ შემთხვევაში უფრო მოსალოდნელია, რომ იგი დირექტიულ ხასიათს შეიძენს. იერარქიულ საერთაშორისო სისტემაში სუვერენული სახელმწიფოების, როგორც მონაწილეების, ფუნქციები შეზღუდული იქნება და ეს სახელმწიფოები დამოუკიდებელი პოლიტიკური სისტემების მაგიერ იარსებებენ, როგორც საერთაშორისო სისტემის ტერიტორიული ქვესისტემები. ამგვარი საერთაშორისო სისტემა სტაბილური იქნება ინტეგრაციის მაღალი დონის გამო. საყურადღებოა, რომ ამგვარი სისტემის ჩამოყალიბება შეიძლება მოხდეს ერთი ძლიერი სახელმწიფოს მსოფლიოზე გაბატონების შედეგად და ეს სახელმწიფო შეიძლება იყოს რასისტული, ფაშისტური, კომუნისტური და ა.შ.
“ერთეული ვეტოს” საერთაშორისო სისტემა ჰობსისეული “ყველას ომი ყველას წინააღმდეგ” ვითარების სისტემური ასახვაა. ამგვარი სისტემის ჩამოყალიბება შესაძლებელია, თუმც კი ძალიან საეჭვოა. იგი შეიძლება ჩამოყალიბდეს მხოლოდ ერთ შემთხვევაში, თუ თითოეულ მონაწილე სუვერენულ სახელმწიფოს ექნება ისეთი სახის იარაღი, რომ შეეძლება ნებისმიერი აგრესორის მოსპობა, თუნდაც საკუთარი გაქრობის ფასად. ამგვარ სისტემაში საერთაშორისო ორგანიზაციების არსებობას აზრი ეკარგება. ეს სისტემა სტაბილური შეიძლება იყოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ყველა მონაწილე მზად არის გაუძლოს მუქარას და აგრესიის შემთხვევაში საპასუხო ზომები მიიღოს. რომელიმე მონაწილის უუნარობა (გამოწვეული შიდა პრობლემებით), გაუძლოს ძალადობას ან შანტაჟს, ნიშნავს ამ მონაწილის გაქრობას და სისტემის ელემენტთა რიცხვის შემცირებას, ან ერთი ან მეტი ბლოკის დამატებას. შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ ერთმა მონაწილემ შეძლოს ყველა დანარჩენის დაშინება. მაშინ “ერთეული ვეტოს” სისტემა გადაიქცევა იერარქიულ სისტემად. “ერთეული ვეტოს” სისტემა მოითხოვს ისეთ ვითარებას, როცა ტექნიკურად შეუძლებელია მოულოდნელი გამანადგურებელი დარტყმის მიყენება. ამ სისტემაში დაძაბულობამ შეიძლება ისეთ დონეს მიაღწიოს, რომ სისტემა ქაოსმა მოიცვას.
მართალია, კაპლანის ექვსი მოდელი უფრო მარტივია რეალური სამყაროს საერთაშორისო სისტემასთან შედარებით, ისინი გვეხმარება საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიის ზოგიერთი მნიშვნელოვანი საკითხის გარკვევაში. მხოლოდ ორი მათგანი – ძალთა წონასწორობის და “რბილი” ბიპოლარული სისტემა – არის ტესტირებული ემპირიული წესით და აღიარებული, როგორც სანდო. ზოგიერთი ავტორის აზრით, “ერთეული ვეტოს” სისტემა გარკვეულ შუქს ჰფენს თანამედროვე თერმობირთვული სამყაროს პრობლემებს, ხოლო უნივერსალური საერთაშორისო სისტემა წარსულისა და თანამედროვეობის ბევრი მკვლევარისა და პოლიტიკოსის გონებაში გლობალური სისტემის იდეალურ ტიპს განასახიერებს.
როგორც დავინახეთ, კაპლანის ექვსივე ჰიპოთეტიკურ მოდელში არის საკუთარი “თამაშის წესები”. ეს წესები არსებითი ხასიათისაა თითოეული ტიპის სისტემისათვის, რადგან ისინი წარმართავენ მონაწილეთა ქმედებებს სისტემის წონასწორობის შენარჩუნების მიმართულებით.
ავტორებმა, რომლებიც სისტემის კონცეფციას საერთაშორისო ურთიერთობათა რთული სამყაროს ანალიზისათვის იყენებდნენ, თავიანთ გამოკვლევებში “სისტემის” მნიშვნელობათა და “სისტემურ” მიდგომათა მთელი სპექტრი წარმოადგინეს. სპექტრის ერთ კიდეში დგას მ.კაპლანი, რომელიც ცდილობს, საერთაშორისო პოლიტიკის პროგნოსტიკული ჰიპოტეზები (ე. წ. “დედუქციური სისტემები”) სისტემურ დინამიკაზე დაყრდნობით შეიმუშაოს. მეორე კიდეში კი ის მრავალრიცხოვანი ავტორები აღმოჩდნენ, რომლებიც რეგიონების საერთაშორისო პოლიტიკას სისტემის, როგორც სტილისტური ხერხის გამოყენებით სწავლობენ. კაპლანსა და ამ უკანასკნელთა შორის დგანან ამერიკელები ე. ჰაასი და რ. როუზკრენსი, რომლებიც საერთაშორისო პოლიტიკის საკვლევ სისტემათა თეორიის რაღაცნაირ გამოყენებას შეეცადნენ.
ე.ჰაასმა სისტემათა თეორია ინსტრუმენტად გამოიყენა საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევაში დიდძალი ემპირიული მასალის “მოწესრიგებისათვის”. ჰაასის აზრით, სისტემათა თეორია შესაძლებლობას გვიქმნის, “მოვაწესრიგოთ მოვლენები, ავხსნათ ურთიერთობები, გამოვარკვიოთ ტენდენციები და ამაზე დაყრდნობით განვჭვრიტოთ მომავალი”.
რ. როუზკრენსი კი იყენებს სისტემურ ანალიზს, როგორც ინსტრუმენტს, საერთაშორისო პოლიტიკური მოვლენების პროგნოზისათვის. როუზკრენსის გამარტივებული “რეგულირება-გაღიზიანება” (რეგულატიონ-დისტურბანცე) მოდელი კიბერნეტიკიდან არის ნასესხები. როუზკრენსის მიერ შემუშავებულ საერთაშორისო სისტემათა ტიპებს ჯ.ველტმანმა “ისტორიული სისტემები” უწოდა.. როგორც ვხედავთ, სამივე ხსენებული მკვლევარი (მ.კაპლანი, ე.ჰაასი და რ.როუზკრენსი) სისტემათა თეორიას სხვადასხვაგვარად იყენებს. თუ როუზკრენსი სისტემას კიბერნეტიკიდან “სესხულობს”, ხოლო ჰაასი – ფუნქციური სოციოლოგიიდან, კაპლანი სისტემათა ზოგად თეორიას ეყრდნობა. მოყვანილი მაგალითები კიდევ ერთხელ გვიჩვენებს, რა სირთულეებთან არის დაკავშირებული საერთაშორისო ურთიერთობათა შესწავლაში ფორმალური მეთოდების გამოყენება.
საერთაშორისო სისტემის ანარქიულობა
საერთაშორისო პოლიტიკური სისტემა განსაკუთრებული ტიპის პოლიტიკური სისტემაა – მას არ გააჩნია ხელისუფლება, უზენაესი ორგანო, რომელიც მოწოდებულია იმისათვის რომ, მაგალითად, სახელმწიფოს შიგნით უზრუნველყოს წესრიგი, კანონიერება და “დამრღვევთა” წინააღმდეგ ლეგიტიმური ძალადობა გამოიყენოს.
საერთაშორისო პოლიტიკურ სისტემას დღესდღეობით საერთაშორისო რეჟიმის ხასიათი უფრო აქვს, ვიდრე პოლიტიკური სისტემისა. საერთაშორისო სისტემაში სუვერენული სახელმწიფოების ქმედებები არ იზღუდება მათზე მაღლა მდგომი რომელიმე უზენაესი ორგანოს მიერ. მართალია, სუვერენული სახელმწიფოების ქმედებებს გარკვეულ ჩარჩოებში აქცევს საერთაშორისო სამართალი, საერთაშორისო ორგანიზაციები, საერთაშორისო “ქცევის” ნორმები და წესები, სუვერენული სახელმწიფო მაინც არ არის იგივე, რაც მოქალაქე სახელმწიფოში, რომელიც ვალდებულია დაემორჩილოს კონსტიტუციას, კანონებს და კანონის წინაშე პასუხი აგოს. მაშასადამე, საერთაშორისო სისტემას არ გააჩნია სახელმწიფოსათვის აუცილებელი ორი ელემენტი: საზოგადოების სოციალური საფუძველი და მთავრობის პოლიტიკური სტრუქტურა. საერთაშორისო სისტემას სწორედ ამიტომ უწოდებენ ანარქიულს. ანარქია ამ შემთხვევაში არ ნიშნავს ქაოსს, სრულ უწესრიგობას, მაგრამ სუვერენულ სახელმწიფოთაგან შემდგარი საერთაშორისო სისტემა გულისხმობს ძალზე დეცენტრალიზებულ სისტემას, რომელსაც არ ჰყავს ისეთი უზენაესი ხელისუფლება, როგორიც სახელმწიფოში მთავრობაა.
საერთაშორისო სისტემაში შემავალი სუვერენული სახელმწიფოები თავიანთ თავზე მაღლა მდგომ პოლიტიკურ ხელისუფლებას არ აღიარებენ და ამგვარი ხელისუფლება არც არსებობს. სავსებით ლოგიკური იქნება დავასკვნათ: თუ სისტემის შემადგენელი ერთეულები სუვერენულია, მათი ურთიერთქმედება ანარქიული ხასიათისა უნდა იყოს. ამავე დროს ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ტერმინი “ანარქიული”, უკიდურესად უარყოფითი ჟღერადობის მიუხედავად, საერთაშორისო სისტემასთან მიმართებაში, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს მთავრობის, უზენაესი ხელისუფლების არარსებობას. სუვერენულ სახელმწიფოთა შორის ანარქიულ ურთიერთობათა პროცესი შეიძლება ქაოსშიც გადაიზარდოს, მაგრამ საერთაშორისო ურთიერთობების პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ასე არ ხდება. უფრო მეტიც, პიროვნებათა შორის ურთიერთობები უფრო ხშირად ემგვანება ქაოსს, მაგრამ სახელმწიფოთა ურთიერთქმედება, როგორც წესი, გარკვეულ წესრიგს ემორჩილება, თუმცა ხსენებული წესრიგი შეიძლება სხვადასხვა ხასიათისა და დონის იყოს.
საერთაშორისო ანარქია ნიშნავს სუვერენული სახელმწიფოების ურთიერთობათა ძირეულ სტრუქტურას, რომლის ჩარჩოებში შეიძლება იყოს მრავალნაირი სისტემური ვარიაციები. ანარქიული სისტემა შეიძლება შეიცავდეს ორ ან, თუნდაც 250 მონაწილეს, მასში ძალა, ძალაუფლება შეიძლება თანაბრად ან ძალზე არათანაბრად იყოს განაწილებული (ძლიერი და სუსტი სახელმწიფოები). ამიტომ საერთაშორისო სისტემა შეიძლება სტრუქტურულად ანარქიული იყოს, მაგრამ სხვადასხვა ხასიათი ჰქონდეს. ამა თუ იმ ისტორიულ ეპოქაში საერთაშორისო სისტემას განსხვავებული ხასიათი აქვს, მაგრამ იგი ანარქიულია, რადგანაც მისი შემადგენელი ერთეულები სუვერენული სახელმწიფოებია. როგორც ქენეთ უოლცი შენიშნავს, სწორედ სისტემის სტრუქტურა განსაზღვრავს ყველა მის დანარჩენ თავისებურებას.
საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურა განსაზღვრავს, თუ როგორი ხასიათის ურთიერთქმედება შეიძლება იყოს სისტემის შემადგენელ ნაწილებს შორის. შიდასახელმწიფოებრივი სტრუქტურა იერარქიულად არის აგებული. მისი შემადგენელი ერთეულები გარკვეულ პირამიდას ქმნიან – ზოგიერთი ერთეული მართავს, მბრძანებლობს, ზოგიერთი კი მხოლოდ ემორჩილება მას. საერთაშორისო სისტემა კი ამგვარად ცენტრალიზებული და იერარქიული არ არის. ამ სისტემის შემადგენელი ნაწილები ფორმალურად არ იყოფა “მბრძანებლებად” და “მორჩილებად” – ყველა თანასწორია და არ არსებობს უზენაესი ხელისუფლება. აქედან გამომდინარე, საერთაშორისო სისტემაში არ უნდა იყოს ორგანიზებულობა და წესრიგი. იმავე უოლცის სამართლიანი მითითებით, როგორ შეიძლება სისტემას სტრუქტურა ჰქონდეს (რაც მის გარკვეულ ორგანიზებულობას, სისტემურობას გულისხმობს) და ამავე დროს იგი იყოს ანარქიული. მართლაც, როგორ შეიძლება სისტემაში სუფევდეს გარკვეული წესრიგი, თუ არ არსებობს წესრიგის დამამკვიდრებელი? მაგრამ ხომ ფუნქციონირებს ეკონომიკური ბაზარი, რომელშიც უამრავი კერძო ფირმა მოქმედებს კონკურენციის პირობებში. სწორედ ისევე, როგორც ეკონომიკური ბაზრის კონკურენციის პირობებში, საერთაშორისო სისტემის შემადგენელი ერთეულები – სუვერენული სახელმწიფოები ურთიერთსაწინააღმდეგო მიზნებით, მაგრამ ამავე დროს გარკვეული თანამშრომლობის ჩარჩოებში მოქმედებენ. საერთაშორისო სისტემა თავად განუსაზღვრავს თავის შემადგენელ ელემენტებს – სუვერენულ სახელმწიფოებს მათი ქმედებებისათვის შესაძლებლობებსა და შეზღუდვებს.
საერთაშორისო სისტემას სამი თავისებურება ახასითებს. პირველი ის, რომ იგი შედგება არაერთნაირი, “არატოლფასოვანი” ერთეულებისაგან. მეორე თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ სისტემის შემადგენელი ელემენტები რეგულარულ ურთიერთქმედებაში (ომიდან მჭიდრო ეკონომიკურ და კულტურულ ურთიერთდამოკიდებულებამდე) იმყოფებიან. თანამედროვე საერთაშორისო სისტემაში ხსენებული ურთიერთქმედება უაღრესად ინტენსიური და ორგანიზებული გახდა. შრომის საერთაშორისო დანაწილების გაღრმავებამ ამ პროცესში დიდი და დადებითი წვლილი შეიტანა. საერთაშორისო სისტემის მესამე თავისებურება მდგომარეობს ამ სისტემის “მართვის” ხასიათში. ბევრს მიაჩნია, რომ საერთაშორისო სისტემაში მისი ანარქიული ბუნების გამო. არავითარი “მმართველი” მექანიზმი არ არსებობს. საერთაშორისო სისტემის დახასიათებისას, სწორედ ეს მესამე თვისება არის ყველაზე მნიშვნელოვანი. ანარქიულ საერთაშორისო სისტემას და, მაშასადამე, სახელმწიფოთაშორისო ურთიერთობებს ახასიათებს წესრიგის საკმაოდ მაღალი “დონე” და სისტემა “აკონტროლებს” სახელმწიფოთა ქმედებებს უზენაესი მმართველი ორგანოს არარსებობის პირობებში.
როდესაც ვსაუბრობთ საერთაშორისო სისტემის მართვისა თუ მასზე დაწესებული კონტროლის შესახებ, მხედველობაში შეიძლება გვქონდეს მხოლოდ “გარკვეული კონტროლი” ან კონტროლისა თუ მართვის მცდელობა. ისევე, როგორც დღემდე ვერც ერთმა მთავრობამ, ყველაზე უფრო ტოტალიტარულმაც კი, ვერ შეძლო სახელმწიფოს შიგნით საზოგადოების მთლიანად გაკონტროლება, არც ერთ სახელმწიფოს არ შეუძლია სრული კონტროლი დაამყაროს საერთაშორისო სისტემაზე. სრული კონტროლი თუ დამყარდა ნებისმიერ საზოგადოებასა ან მთელ კაცობრიობაზე, ცვლილებები, პროგრესი ვეღარ მოხდება. ტექნოლოგიური, პოლიტიკური თუ ეკონომიკური ცვლილებები სწორედ იმიტომ ხდება, რომ ამგვარი კონტროლის დამყარება შეუძლებელია.
რ. გილპინის აზრით, საერთაშორისო სისტემის ფუნქციონირებას ყოველთვის სამი ფაქტორი განსაზღვრავდა: სისტემის სტრუქტურა (მასში ძალთა განაწილებით), სისტემის სახელმწიფოთა შორის პრესტიჟის იერარქია და სისტემაში მიღებული გარკვეული უფლებები და ქცევის წესები.
საერთაშორისო სისტემაში ყოველთვის უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია ძალის, ძალაუფლების დანაწილების ხასიათი სახელმწიფოთა ან მათ კოალიციებს შორის. ყოველ საერთაშორისო სისტემაში გაბატონებული, უძლიერესი სახელმწიფოები განსაზღვრავენ სისტემის იერარქიულობასა და მის შემადგენელ ნაწილებს (სახელმწიფოებს) შორის ურთიერთობათა ხასიათს. საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურა ყოველთვის ოლიგოპოლური ხასიათისაა და ყოველ მოცემულ პერიოდში წამყვანი მონაწილეები უფრო მეტად განსაზღვრავენ სისტემის ხასიათს, ვიდრე თავად სისტემა განსაზღვრავს მათ ქმედებებს. ამა თუ იმ წამყვანი სახელმწიფოს რეჟიმში მომხდარი ცვლილებები, – შენიშნავს რ.არონი, – საკმარისია იმისათვის, რომ შეიცვალოს საერთაშორისო ურთიერთობათა ხასიათი. სისტემაში გაბატონებული სახელმწიფოები საკუთარი ინტერესების უზრუნველსაყოფად ცდილობენ მასზე კონტროლი დაამყარონ.
სისტემის სტრუქტურა. რ.გილპინის აზრით, ისტორიის მანძილზე, საერთაშორისო სისტემებს ახასიათდებდა კონტროლის სამი ფორმა ანუ სტრუქტურის სამი ტიპი: იმპერიული (ჰეგემონური), ბიპოლარული და ძალთა წონასწორობის. იმპერიულ (ჰეგემონურ) სისტემაში ერთი უძლიერესი სახელმწიფო ბატონობს ან აკონტროლებს სისტემის უფრო სუსტ ქვეყნებს. უკანასკნელ ხანებამდე ამ ტიპის სისტემა უფრო ხშირად გვხვდებოდა. მეორე, ბიპოლარული ტიპის სტრუქტურა, როდესაც ორი უძლიერესი სახელმწიფო აკონტროლებს მთელს სისტემას და ამყარებს თავისი გავლენის სფეროებს, როგორც წესი, ხანმოკლეა ხოლმე. მესამე ტიპის, ძალთა ბალანსის, სისტემაში, სამი ან მეტი სახელმწიფო აწონასწორებს და აკონტროლებს სისტემას დიპლომატიური საქმიანობის, კავშირების შექმნისა და ომის მეშვეობით. ამ ტიპის სისტემის კლასიკური მაგალითია ევროპის ძალთა წონასწორობის სისტემა ვესტფალიის ზავიდან (1648 წ.) მოყოლებული პირველი მსოფლიო ომის დაწყებამდე (1914 წ.).
პრესტიჟის იერარქია. პრესტიჟი ძალაუფლების, ძლიერების მაჩვენებელი და, გარკვეულწილად, მისი ფუნქციური ექვივალენტია. სახელმწიფოთა პრესტიჟი გამომდინარეობს მათი რეალური ან წარმოსახული ეკონომიკური და სამხედრო ძლიერებიდან. ძალა, ძლიერება სახელმწიფოს ეკონომიკურ, სამხედრო და სხვა სახის შესაძლებლობებს ასახავს, ხოლო პრესტიჟი წარმოსახვითი ხასიათისაა. ამიტომ სისტემაში ძალის დანაწილება და პრესტიჟის იერარქია შეიძლება ხშირად არ იყოს იდენტური და ეს საერთაშორისო სისტემაში ცვლილებათა მნიშვნელოვანი ფაქტორია.
საერთაშორისო ურთიერთობებში პრესტიჟს უზარმაზარი მნიშვნელობა აქვს, რადგან, თუ რომელიმე სახელმწიფოს ძლიერება აღიარებულია, მას შეუძლია საკუთარ მიზნებს მიაღწიოს ძალის გამოყენების გარეშეც. ეს განსაკუთრებით კარგად ჩანს ხოლმე დიპლომატიური მოლაპარაკებებისა და კონფლიქტების მოგვარების პროცესში, როცა “ვაჭრობისა” და “გარიგების” შედეგები, პირველ ყოვლისა, მონაწილეთა თუ მედიატორთა პრესტიჟზეა დამოკიდებული. საერთაშორისო სისტემის ყველაზე პრესტიჟიან სახელმწიფოებად მიიჩნევენ ისეთებს, რომლებმაც სულ ახლახან შედეგიანად გამოიყენეს სამხედრო ან ეკონომიკური ძლიერება და თავიანთ მიზნებს მიაღწიეს სხვებზე გამარჯვებით.
სისტემაში დამკვიდრებული უფლებები და “ქცევის” წესები. ადამიანებისა თუ სახელმწიფოების ურთიერთქმედებათა ნებისმიერი სისტემა გარკვეული უფლებებისა და ქცევის წესების მინიმუმს მაინც გულისხმობს. ნებისმიერი სოციალური სისტემა ქმნის და ამკვიდრებს ქცევის მარეგულირებელ წესებსა და ნორმებს და ასე ხდება საერთაშორისო სისტემებშიც. უფრო მეტიც, საერთაშორისო სისტემაში მოქმედი სახელმწიფოები ქცევის გარკვეული ნორმებისა და წესების დაცვას უფრო ახერხებენ, ვიდრე ადამიანები; ამას სახელმწიფოები ახერხებენ უზენაესი ხელისუფლების გარეშეც, ანარქიულ საერთაშორისო სისტემაში.
სახელმწიფოთა ურთიერთქმედების გარკვეულწილად მარეგულირებელი წესები სამ სფეროს მოიცავს. პირველი არის დიპლომატიური საქმიანობა და პოლიტიკური ურთიერთობები. მეორე სფერო ომის წარმოების წესებია; ამის საუკეთესო მაგალითია ჟენევის კონვენცია და ომთან დაკავშირებული სხვა საერთაშორისო იურიდიული ნორმები. მესამეში კი იგულისხმება ის წესები, რომლებიც ეკონომიკურ და სხვა სფეროებში მოქმედებენ. სწორედ ყველა ხსენებული წესი და ნორმა (უფლებების ჩათვლით) გვაძლევს იმის საფუძველს, რომ საერთაშორისო სისტემასთან ერთად ვისაუბროთ სახელმწიფოთა საზოგადოების შესახებაც, რომელშიც სისტემის წევრი სახელმწიფოები იზიარებენ საერთო ფასეულობებს, წესებსა და ნორმებს. ყველა ხსენებული უფლება, წესი და ნორმა შეიძლება იყოს არაფორმალური, დამკვიდრებული ტრადიცია; აგრეთვე იყოს ფორმალური და ჰქონდეს საერთაშორისო შეთანხმების სახე. ამავე დროს უნდა ითქვას ისიც, რომ, გარკვეული წესებისა და ნორმების არსებობის მიუხედავად, საერთაშორისო სისტემაში დამკვიდრებული ქცევის წესები და ნორმები გამომდინარეობს სისტემაში გაბატონებული სახელმწიფოების ძლიერებიდან და მათი ინტერესებიდან.
წესრიგი საერთაშორისო სისტემაში
საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, საზოგადოებაში წესრიგი ნიშნავს სოციალური ცხოვრების იმგვარად აწყობას, რომ შესაძლებელი გახდეს გარკვეული ფასეულობებისა და მიზნების რეალიზება.
საერთაშორისო წესრიგი სახელმწიფოთა შორის წესრიგია, რომელიც საშუალებას ქმნის, მიღწეულ იქნას საერთაშორისო სისტემაში შემავალი სახელმწიფოების უპირველესი და ყველაზე ზოგადი მიზნები. პირველი მიზანი თავად საერთაშორისო სისტემის ან საზოგადოების შენარჩუნებაა. მეორე მიზანია მონაწილე სახელმწიფოების დამოუკიდებლობისა და სუვერენულობის შენარჩუნება. მესამე მიზანს მშვიდობა და უსაფრთხოება წარმოადგენს. მეოთხე მიზანი ძალადობის შეკავება, შეზღუდვა და ამავე დროს დადგენილი წესების თუ შეთანხმებების პატივისცემაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფოები პატივს სცემენ ერთმანეთის იურისდიქციის სფეროებს.
საერთაშორისო წესრიგი და მსოფლიო წესრიგი ერთმანეთისგან განსხვავდება. საერთაშორისო წესრიგი, როგორც აღინიშნა, სახელმწიფოთა შორის წესრიგია, ხოლო მსოფლიო წესრიგი მოიცავს აგრეთვე ქვეყნების შიგნით და მუნიციპალურ დონეზე წესრიგსაც. წესრიგი არა მხოლოდ საერთაშორისო პოლიტიკის ვითარების მახასიათებელია, არამედ ფასეულობაა. ასეთივე ფასეულობას წარმოადგენს სამართლიანობა. საერთაშორისო პოლიტიკაში ეს ორი ფასეულობა დაკავშირებულია ერთმანეთთან და ურთიერთგანმსაზღვრელიც არის. ამავე დროს წესრიგი და სამართლიანობა საერთაშორისო პოლიტიკაში, სამწუხაროდ, ხშირად ერთმანეთს უპირისპირდება. საერთაშორისო ურთიერთობებში სამართლიანობის მოთხოვნები პრივილეგიებისა და დისკრიმინაციის მოსპობის, ძლიერი და სუსტი სახელმწიფოების თანასწორობის მოთხოვნებია. როგორც ვხედავთ, ეს სახელმწიფოთაშორისი სამართლიანობის მოთხოვნებია.
საერთაშორისო სისტემაში უფლებები და მოვალეობები ყველაზე მეტად სუვერენულ სახელმწიფოებს გულისხმობს და ამასობაში ადამიანისუფლებებისა და მოვალეობების საკითხი ერთგვარად ჩრდილში აღმოჩნდა.
საერთაშორისო სისტემაში წესრიგისა და სამართლიანობის პრობლემის მეტად აქტუალური შემადგენელი ელემენტია ერთა თვითგამორკვევის პრინციპის ცხოვრებაში დამკვიდრება. ალბათ, არც ერთ თანამედროვე საერთაშორისო პრობლემას ამდენი შიდა წინააღმდეგობა არ ახასიათებს და ამდენი თავსატეხი არ მოაქვს თეორეტიკოსებისა და პრაქტიკოსებისათვის, როგორც ერთა თვითგამორკვევის პრინციპს და მის განუხრელ გავრცელებას საერთაშორისო პრაქტიკაში. საერთაშორისო სამართლის ნორმების თანახმად, ყოველი სახელმწიფო სუვერენულია თავის უფლებებში. ამავე დროს, იგივე სამართალი თვითგამორკვევის უფლებას ანიჭებს ერებსა და ხალხებს. ამგვარად, ერთა თვითგამორკვევის პრინციპი პირდაპირ ეწინააღმდეგება სახელმწიფოთა სუვერენული მთლიანობის საერთაშორისო სამართლის ნორმას და უკვე საკმაოდ ხშირად გვევლინება სუვერენულ სახელმწიფოთა ფრაგმენტაციისა და დაშლის მძლავრ ფაქტორად. საერთაშორისო სისტემაში სტაბილურობასა და გარკვეულ წესრიგს თუკი რაიმე უქმნის ხიფათს, ეს სწორედ ერთა თვითგამორკვევის პრინციპია. დედამიწაზე ორი ათასზე მეტი სხვადასხვა ხალხი ცხოვრობს და თუ მათი გარკვეული რიცხვი ეთნიკურ საფუძველზე საკუთარი სახელმწიფოს შექმნას შეუდგება ხსენებული თვითგამორკვევის პრინციპის გამოყენებით, საერთაშორისო პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემები ამას ვერ გაუძლებს, მოხდება პოლიტიკური და ეკონომიკური კატასტროფა. ყოფილი იუგოსლავიის, საბჭოთა კავშირის და ზოგიერთ სხვა ტერიტორიებზე მომხდარი და მიმდინარე პროცესები ამ გლობალური საშიშროების ზარს რეკავენ. ეს პრობლემა უაღრესად რთული და მტკივნეულია და მისი გადაწყვეტის გზები ჯერჯერობით არ ჩანს.
საერთაშორისო სისტემაში წესრიგი შეიძლება დამყარდეს სამართლიანობის გარეშე, მაგრამ სამართლიანობა სისტემაში წესრიგის გარეშე შეუძლებელია. მხოლოდ გარკვეული წესრიგის პირობებში არის შესაძლებელი ბევრი ფასეულობისა და მიზნის, მათ შორის, სამართლიანობის რეალიზება. საყურადღებოა, რომ თანამედროვე საერთაშორისო სისტემაში წესრიგის უზრუნველყოფა ხორციელდება ძალთა წონასწორობის მექანიზმის, ომისა და საერთაშორისო სამართლის მეშვეობით. არც პირველი, არც მეორე და, რამდენად პარადოქსულადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, ხშირად, საერთაშორისო სამართალიც არ უწყობს ხელს სამართლიანობას. საერთაშორისო სისტემაში წესრიგის უზრუნველყოფა ხორციელდება აგრეთვე უძლიერესი სახელმწიფოების, ჰეგემონების მეშვეობითაც. ადვილი წარმოსადგენია, რომ მათ მიერ დამყარებული და შენარჩუნებული წესრიგი სამართლიანობას არ ემყარება და სწორედ სახელმწიფოთა შორის არსებული უსამართლობიდან გამომდინარეობს.
რომელ ფასეულობას უნდა მივანიჭოთ უპირატესობა, – სამართლიანობასა თუ წესრიგს? არსებობს შეხედულება, რომლის თანახმად უპირატესობა წესრიგს უნდა მიენიჭოს, რადგან საერთაშორისო ურთიერთობებში ყველაზე მეტი, რისი მიღწევაც შეიძლება, არის მინიმალური წესრიგი ანუ თანაარსებობა. საპირისპირო მოსაზრების თანახმად, ყველაზე წინ სამართლიანობა უნდა დავაყენოთ, რადგან მასზე უფრო ღირებული ფასეულობა არ არსებობს. მესამე შეხედულების მიხედვით კი საერთაშორისო პოლიტიკაში ამ ორ ფასეულობას შორის, მართალია, წინააღმდეგობა არსებობს, მაგრამ გარკვეულ ვითარებაში შესაძლებელი ხდება წესრიგისა და სამართლიანობის შეხამება, ერთად მოქმედება.
რაც შეეხება სამართლიანობას, მის შესახებ არ არსებობს ერთიანი შეხედულება. სხვადასხვა ეპოქაში და სხვადასხვა კულტურაში სამართლიანობა ერთსა და იმავეს როდი ნიშნავს. უნდა ვაღიაროთ, რომ არც წესრიგი არის ერთნაირად გაგებული ყველას მიერ. საზოგადოებრივ ცხოვრებაში წესრიგის გარეშე შეუძლებელია სხვა უმნიშვნელოვანესი ფასეულობების განხორციელება. არც საერთაშორისო ცხოვრებაში შეიძლება რაიმე პოზიტიურის მიღწევა, თუ არ არსებობს ძალადობის შემთხვევაში მინიმალური უსაფრთხოება. ამგვარად, საერთაშორისო პოლიტიკაში წესრიგი არა მხოლოდ აუცილებელია, არამედ, შესაძლოა, იგი წინაც უსწრებდეს სხვა მიზნებს, მათ შორის სამართლიანობასაც. ამავე დროს, ეს არ ნიშნავს, რომ სხვადასხვა ფასეულობათა შორის წესრიგი ყველაზე მნიშვნელოვანია და ის სამართლიანობაზე მეტად ფასობს.
როდესაც ვამბობთ, რომ წესრიგი არსებობსო, ვგულისხმობთ, რომ მოცემულ ერთეულებს გარკვეული კონფიგურაცია, ორგანიზაცია ახასიათებთ. რა თქმა უნდა, პირველ ყოვლისა, საჭიროა ვიცოდეთ ამ ერთეულების ბუნება და თვისებები, რადგან ყველაზე ხშირად სწორედ ისინი განსაზღვრავენ “წესრიგის” ხასიათს. წესრიგი საერთაშორისო სისტემაში მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენაა და მის შესახებ ერთიანი შეხედულება ჯერჯერობით ვერ ჩამოყალიბდა. საერთაშორისო ურთიერთობებში გაირჩევა ხუთი სახის წესრიგი: ქარტიისეული (გაეროს ქარტიისა და საერთაშორისო სამართლის ნორმებიდან გამომდინარე) წესრიგი, რეალიზმის წესრიგი, საერთაშორისო ეკონომიკური წესრიგი, მსოფლიო ეკონომიკური წესრიგი და მსოფლიო წესრიგი.
ქარტიისეული წესრიგი. – იგი სახელმწიფოთა სისტემის თანამედროვე დოქტრინიდან გამომდინარეობს. ეს დოქტრინა გამოხატულია გაეროს ქარტიაში, საერთაშორისო სამართლის მრავალ ნორმასა და თანამედროვე დიპლომატიის პრაქტიკაში. ამ სახის წესრიგის ამოსავალი წერტილია ის, რომ იგი ასახავს სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობათა ხასიათს. სახელმწიფოთა შორის წესრიგი გულისხმობს უომრად ყოფნას ან სახელმწიფოთა შორის კონფლიქტების მოგვარებისთვის საჭირო გარკვეული ინსტიტუტებისა და პრაქტიკის არსებობას. ქარტიისეული წესრიგის თანახმად, საერთაშორისო საზოგადოებას საფუძვლად უდევს სახელმწიფოთა სუვერენულობა. მხოლოდ სუვერენული სახელმწიფო შეიძლება იყოს საერთაშორისო საზოგადოების წევრი, მხოლოდ მას შეუძლია სარგებლობდეს სუვერენულობის უფლებით თავის ტერიტორიაზე. ამავე დროს იგი, როგორც ყველა დანარჩენი სახელმწიფო, უნდა იზიარებდეს გარკვეული მოვალეობების შესრულების აუცილებლობასაც. ამ ძირეული პრინციპების გამოხატულებაა რიგი საერთაშორისო ინსტიტუტები და პროცედურები, პირველ ყოვლისა, გაერო. საერთაშორისო სამართლის უდიდესი ნაწილიც აგრეთვე ამ პრინციპების გამოხატულებაა. ამ პრინციპების არსებობა და ცხოვრებაში დამკვიდრება გარკვეული სახის წესრიგს ქმნის საერთაშორისო სისტემაში და ამ წესრიგის ქვაკუთხედს ომის თავიდან აცილების სურვილი წარმოადგენს.
რეალიზმის კონცეფციიდან გამომდინარე წესრიგი დაფუძნებულია სუვერენულ სახელმწიფოთა ურთიერთობათა ხასიათზე და, განსაკუთრებით, უსაფრთხოების აუცილებლობის პრიმატზე. „რეალისტურ წესრიგში“ წესრიგის წყაროს წარმოადგენს საერთაშორისო სისტემის იერარქიულობა. ამ სახის წესრიგში ყველაფერი დამოკიდებულია უძლიერესი ქვეყნების უნარზე, “უპატრონონ” საერთაშორისო საზოგადოებას და დაამყარონ წესრიგი. რეალისტური წესრიგი დამყარებულია ძალის იერარქიასა და ძალის მანიპულირებაზე – საერთაშორისო სისტემის უძლიერესი სახელმწიფოები ქმნიან სამხედრო წონასწორობას, კავშირებს, გავლენის სფეროებს, ზეწოლას ახდენენ იმ უფრო სუსტ სახელმწიფოებზე, რომლებიც „არღვევენ წესრიგს“ და ა.შ.
საერთაშორისო ეკონომიკური წესრიგი არსებითად წარმოადგენს ქარტიისეული წესრიგის ლიბერალურ ეკონომიკურ ვარიანტს, რეალიზმის ზოგიერთი ელემენტის ჩართვით. ეს წესრიგის პლურალისტური კონცეფციაა, რომელშიც მაინც დომინირებს წესრიგის იდეა, დაფუძნებული სახელმწიფოთა ეკონომიკური კეთილდღეობის წონასწორობაზე. სახელმწიფოთა ეკონომიკური განვითარებისა და კეთილდღეობის დონეთა შორის სხვაობები პოტენციური კონფლიქტების წყაროა და, წესრიგის ამ კონცეფციის თანახმად, ყველა სახელმწიფოში კეთილდღეობა და მათი ეკონომიკური თანამშრომლობა საერთაშორისო სისტემაში წესრიგის გარანტი იქნება. მიმდინარე საუკუნის 70-იან წლებში აზვირთდა ახალი საერთაშორისო წესრიგის მოთხოვნები, რომლებიც სუსტად განვითარებული ქვეყნებიდან, ე. წ. “მესამე სამყაროდან” მომდინარეობდა. ახალი ეკონომიკური წესრიგის მიღწევა გულისხმობდა საერთაშორისო საფინანსო და სავაჭრო რეჟიმების ისეთ შეცვლას, რომელიც გააუმჯობესებდა სუსტად განვითარებული ქვეყნების მდგომარეობას. ამ კონცეფციის ვარიანტი, განვითარებულ სახელმწიფოთა შორის არსებული საფინანსო და სავაჭრო რეჟიმების კორექტირების თვალსაზრისით, იყო ე. წ. ტრილატერალიზმი 70-იანი წლების მიწურულში და ეკონომიკური სამიტები, რომლებიც 80-იან წლებში დაიწყო.
მსოფლიო ეკონომიკური წესრიგი საერთაშორისო სისტემაში წესრიგის სტუქტურული კონცეფციაა და არა – პლურალისტური. ეს რადიკალური კონცეფციაა, რომელშიც საერთაშორისო სისტემის იერარქია წარმოდგენილია როგორც სტრუქტურა – “ცენტრი – პერიფერია”. ეს ექსპლუატაციური იერარქიაა, რომელიც წარმოებისა და გაცვლის მსოფლიო კაპიტალისტური სისტემის ბუნებიდან გამომდინარეობს. მსოფლიო კაპიტალისტური ეკონომიკური სისტემა კი, რადიკალ მკვლევართა აზრით, ყოველთვის ქმნის და შექმნის ეკონომიკურ უთანასწორობასა და კონფლიქტურ ვითარებას.
მსოფლიო წესრიგის კონცეფციის თანახმად კი მსოფლიო წესრიგი დაფუძნებულია არა სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობებსა და საერთაშორისო ეკონომიკურ სტუქტურებზე, არამედ ინდივიდების ურთიერთობებზე და მათ მიზნებზე. ამგვარი წესრიგი კაცობრიობის ერთიანობის დასავლური კონცეფციიდან გამომდინარეობს და გულისხმობს სახელმწიფოთა შიდა წესრიგისა და საერთაშორისო საზოგადოებაში წესრიგის გაიგივებას. ეს აგრეთვე გულისხმობს იმასაც, რომ ამ კონცეფციის თანახმად ხორციელდება მსოფლიოს ყველა ადამიანის ფასეულობებისა და მიზნების რეალიზაცია, ხოლო ამ გზით მიღწეული წესრიგის დონე განსაზღვრავს ხსენებული ფასეულობებისა და მიზნების განხორციელების დონესაც.
რეალიზმი
კლასიკური ტრადიციის ჩამოყალიბება
იდეალიზმისა და რეალიზმის შეჯახება ამ უკანასკნელის გამარჯვებით დასრულდა. მეორე მსოფლიო ომის დაწყებიდან დღემდე საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაში რეალისტური სკოლა ბატონობს და, სამწუხაროდ, საერთაშორისო სინამდვილე პოლიტიკური რეალიზმის გაბატონების განმსაზღვრელი ფაქტორია.
უკვე აღინიშნა, რომ პოლიტიკური რეალიზმის შემოჭრა საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაში დაკავშირებულია ე.ქარის გახმაურებულ შრომასთან, რომელმაც სათავე დაუდო ახალ აზროვნებას საერთაშორისო ურთიერთობების შესწავლის სფეროში. არ უნდა გამოგვრჩეს მხედველობიდან ის გარემოებაც, რომ მეორე მსოფლიო ომის წინ გერმანელი, იტალიელი და იაპონელი ავტორები, მათი ქვეყნების იმპერიალისტური, მილიტარისტული და ნაციონალისტური მისწრაფებების გამართლების მიზნით, ვულგარულ გეოპოლიტიკურ იდეებს ქადაგებდნენ, რომლებიც უფრო რეალიზმისკენ იყო გადახრილი, ვიდრე იდეალიზმისკენ
მეორე მსოფლიო ომის წლებში, როცა ეკონომიკური და სამხედრო თვალსაზრისით აშშ ანტიჰიტლერული კოალიციის ყველაზე ძლიერ სახელმწიფოდ იქცა და მისმა საგარეოპოლიტიკურმა ინტერესებმა გლობალური განზომილება მიიღო, საერთაშორისო ურთიერთობათა საკითხების მიმართ ინტერესი ამ ქვეყანაში მკვეთრად გაიზარდა. ამერიკელი ნ.სპაიკმენის გახმაურებული წიგნი “ამერიკის სტრატეგია მსოფლიო პოლიტიკაში: შეერთებული შტატები და ძალთა წონასწორობა” შეეხო სწორედ აშშ-ის ახალ როლსა და ამოცანებს საერთაშორისო ასპარეზზე. სპაიკმენმა სამართლიანად მიუთითა იმ ახალ ვითარებაზე, რომელიც აშშ-ის მსოფლიო ჰეგემონობას მოასწავებდა. ზოგის აზრით, სპაიკმენის წიგნი აშშ-ში გეოპოლიტიკური აზროვნების დამკვიდრებას ნიშნავდა, მაგრამ ყველაზე მეტად ეს წიგნი მსოფლიოში ძალთა ახალი განაწილების შეფასების ცდას წარმოადგენდა.
მწარე სინამდვილე, რომელიც შორს იყო იდეალისტთა მოდელისაგან, საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინისაგან მოითხოვდა საერთაშორისო პოლიტიკისა და ეკონომიკის რეალური ვითარების ანალიზს, პრაქტიკოსი პოლიტიკოსები კი პრაქტიკულ რეკომენდაციებსა და პროგნოზს ელოდნენ.
საერთაშორისო ურთიერთობები, როგორც სამეცნიერო დისციპლინა, თავისი განვითარების ყოველ ეტაპზე არ შეიძლებოდა იმ დროის გაბატონებული ან პოპულარული იდეებისა და კონცეფციების გავლენის ქვეშ არ მოქცეულიყო. ასე მოხდა ამ დისციპლინის განვითარების საწყის ეტაპზე, როცა მისი დაწინაურება იკისრეს უმთავრესად იურისტებმა და საერთაშორისო სამართლის სპეციალისტებმა. ეს კი, პირველ ყოვლისა იმიტომ მოხდა, რომ საერთაშორისო სისტემაში არ არსებობდა კანონის უზენაესობა, სამართლიანობა და მსოფლიო მთავრობა იმდროინდელ საზოგადოებრიობას ადვილად დასამყარებელი ეჩვენებოდა. 30-იანი წლების მიწურულიდან მოყოლებული, საერთაშორისო ურთიერთობები უფრო პოლიტიკური მეცნიერებების გავლენას განიცდის და დისციპლინა მზერას მიაპყრობს საგარეო პოლიტიკისა და საერთაშორისო ორგანიზაციის ურთიერთმიმართების პრობლემებისაკენ.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ საერთაშორისო ურთიერთობები, როგორც აკადემიური სფერო, ყველაზე სწრაფად ვითარდება აშშ-ში. ასობით უნივერსიტეტსა და კოლეჯში იქმნებოდა საერთაშორისო ურთიერთობათა კათედრები და განყოფილებები, გარდა ამისა, იქმნება უსაფრთხოების, სტრატეგიული პრობლემების, საერთაშორისო პრობლემების კვლევითი ცენტრები. აშშ-ში საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინის ომისშემდგომი ბუმი დაკავშირებული იყო ამ ქვეყნის მსოფლიო ჰეგემონად გადაქცევასთან, მის ახალ და მეტად მნიშვნელოვან როლთან საერთაშორისო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებში. აშშ-ის ახალი როლი ქვეყნის ეროვნული ინტერესების, ეროვნული უსაფრთხოების, საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტების ახლებურად გააზრებასა და განსაზღვრას, საერთაშორისო სისტემის განვითარების ხასიათისა და მექანიზმების ღრმა ცოდნას მოითხოვდა.
40-იან წლებში გამოქვეყნდა რამდენიმე შრომა, რომლებმაც დიდი ხნით განსაზღვრეს საერთაშორისო ურთიერთობათა დისციპლინის თეორიული და პრაქტიკული ინტერესები და მთელი ამ დარგის შემდგომი განვითარების ხასიათი. მათ შორის გამოირჩევა ამერიკელი ჰ. მორგენთაუს “ქვეყნების პოლიტიკა: ბრძოლა ძალაუფლებისა და მშვიდობისათვის”, რომელიც პოლიტიკური რეალიზმის ერთგვარ მანიფესტადაც კი ითვლება.
ჰ. მორგენთაუმ თავის წიგნში პოლიტიკური რეალიზმის შემდეგი ექვსი პრინციპი ჩამოაყალიბა:
1. პოლიტიკა იმართება ობიექტური კანონებით, რომელთა ფესვები ადამიანის ბუნებაშია. ეს კანონები რჩება ისეთივე, როგორიც პირველად აღწერეს ძველი ჩინეთის, ინდოეთისა და საბერძნეთის ფილოსოფოსებმა. საერთაშორისო პოლიტიკის ხასიათი შესაძლოა დადგინდეს მხოლოდ პოლიტიკური ქმედებებისა და მათი უშუალო შედეგების შეფასების გზით. სახელმწიფო მოღვაწემ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება გარკვეულ საგარეო პრობლემასთან დაკავშირებით გარკვეულ პირობებში და ეს გადაწყვეტილება უნდა იყოს სპონტანური, გამომდინარე რეალური ვითარებიდან.
2. საერთაშორისო პოლიტიკაში გზის გაგნების მთავარი საშუალება ეროვნული ინტერესების კონცეფციაა. ეროვნული ინტერესები კი ძლიერების, ძალაუფლების მიღწევაში მდგომარეობს, ამიტომ პოლიტიკა ავტონომიურია სხვა სფეროებისაგან (ეკონომიკა, ეთიკა, რელიგია და სხვ.). სახელმწიფო მოღვაწე ფიქრობს და მოქმედებს ეროვნული ინტერესებიდან გამომდინარე. პოლიტიკური რეალიზმი მიიჩნევს, რომ კარგი საგარეო პოლიტიკა არის რაციონალური საგარეო პოლიტიკა, რადგან იგი ამცირებს რისკს და ზრდის შედეგს.
3. ინტერესები გამოიხატება ძლიერებაში, ძალაუფლებაში და პოლიტიკური რეალიზმი მიიჩნევს, რომ სუვერენული სახელმწიფო და მისი ინტერესები ისტორიული პროცესის შედეგია. თუ სუვერენული სახელმწიფოების სამყარო აღარ იქნება, მაშინ ეროვნული ინტერესებიც აზრს დაკარგავს.
4. პოლიტიკურ ქმედებებს ზნეობრივი განზომილება და ზნეობრივი მნიშვნელობა აქვთ. ზნეობრივ მოთხოვნილებებსა და შედეგიან პოლიტიკურ ქმედებას შორის ხშირად წინააღმდეგობა არსებობს. რეალიზმიდან გამომდინარე, უნივერსალური ზნეობრივი პრინციპები არ შეიძლება გამოყენებულ იქნას სახელმწიფოთა ქმედებებთან მიმართებაში მათი აბსტრაქტული უნივერსალური მნიშვნელობით და ისინი უნდა “გაიფილტროს” დროისა და სივრცის კონკრეტულ პირობებში. შესაძლებელი შედეგებიდან ყველაზე მომგებიანის “არჩევა” პოლიტიკოსის უმაღლესი მიღწევაა.
5. არც ერთი ერისა და სახელმწიფოს ზნეობრივი მიზნები არ შეიძლება მივიჩნიოთ საყოველთაო ზნეობრივ კანონებად.
6. პოლიტიკის სფერო ავტონომიურია. პოლიტიკის სფეროში ქმედებების შეფასება უნდა მოხდეს არა საყოველთაო ზნეობრივი ნორმებისა თუ წესების თანახმად, არამედ პოლიტიკური შედეგიანობის მიხედვით. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ პოლიტიკოსი უზნეო უნდა იყოს, მაგრამ მისთვის უმაღლესი ზნეობა მისი ქვეყნის ინტერესებია.
ხსენებული პრინციპები არ ჟღერს როგორც ახალი იდეები. მსგავსი რამ მორგენთაუზე ბევრად უფრო ადრე არაერთგზის გამოითქვა სხვადასხვა მოაზროვნისა თუ სახელმწიფო მოღვაწის მიერ.
პოლიტიკური რეალიზმის ფესვების ძებნას მივყავართ ძველი საბერძნეთის ისტორიკოს თუკიდიდემდე (მეხუთე ს. ჩვ. წელთაღრიცხვამდე). თავის საყოველთაოდ ცნობილ ნაშრომში “ისტორია”, რომელიც პელოპონესის ომს მიუძღვნა, თუკიდიდე აღწერს ომს საბერძნეთის პოლისებს შორის და მათი ურთიერთობების, კავშირების, ომის მიზეზების შესახებ მსჯელობს ზუსტად ისევე, როგორც ამას თანამედროვე რეალისტები აკეთებენ. თუკიდიდე აღწერს ძველი საბერძნეთის ქალაქ-სახელმწიფოთა სისტემის იერარქიულობას, ორი ჰეგემონის – ათენისა და სპარტის კოალიციებს, მათ შორის არსებულ ძალთა წონასწორობის დარღვევას და ომის მიზეზად სწორედ ათენის განდიდებასა და ამის გამო სპარტის საწინააღმდეგო ქმედებას მიიჩნევს. საყურადღებოა, რომ თუკიდიდე დიდ ადგილს უთმობს უფრო პატარა პოლისების ლავირებას დიდ პოლისებთან ურთიერთობებში, მათ სურვილს, მიემხრონ უფრო ძლიერს, რათა თავი გადაირჩინონ ან ძალთა წონასწორობა შექმნან და საომარი მოქმედება თავიდან აიცილონ. ერთი სიტყვით, თუკიდიდე ლამის თანამედროვე საერთაშორისო პოლიტიკას აგვიწერს. მის ნაშრომში ნაჩვენებია, რომ სახელმწიფოები იღვწიან ძალაუფლებისაკენ, რომ ისინი თავიანთ ინტერესებს ზნეობაზე მაღლა აყენებენ, რომ ადამიანში ჩადებულია ბატონობის, ძალაუფლების სურვილი. შემთხვევით არ არის, რომ თუკიდიდეს პოლიტიკური რეალიზმის ერთ-ერთ წინამორბედად მიიჩნევენ.
ფლორენციელი ნიკოლო მაკიაველი (1469-1527 წწ.) აგრეთვე პოლიტიკური რეალიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებელია. მისი ცნობილი ნაწარმოები “მთავარი” ამის დადასტურებაა. მაკიაველი ძლიერი სახელმწიფოს მომხრეა. თუ თუკიდიდესათვის ისტორია ტრაგიკული პროცესია, მაკიაველი ისტორიულ მოვლენებს პრაქტიკოსის თვალით უყურებს და საკუთარ პოლიტიკურ ფილოსოფიას რჩევა-დარიგების სამოსელში წარმოგვიდგენს. მაკიაველის აზრით, პოლიტიკაში ზნეობრივი ნორმები ემორჩილება სახელმწიფოს ინტერესებს. მისთვის პოლიტიკა და ზნეობა სხვადასხვა სფეროებია, სახელმწიფოთა შორის კონფლიქტი კი გარდუვალი, ჩვეულებრივი მოვლენაა საერთაშორისო პოლიტიკაში და ამიტომ უმცირესი ბოროტების არჩევა პოლიტიკოსის სიბრძნის ნიშანია.
ინგლისელი თომას ჰობსის (1588-1679 წწ.) შეხედულებები აგრეთვე ამაგრებს პოლიტიკური რეალიზმის საძირკველს. ჰობსისათვის სამყაროში, რომელშიც არ არის უზენაესი ხელისუფლება, ბუნებრივი მდგომარეობაა “ყველას ომი ყველას წინააღმდეგ”. იქ, სადაც არ არსებობს უზენაესი ხელისუფლება, არ არსებობს კანონიც. ხოლო იქ, სადაც არ არის კანონი, არ შეიძლება არსებობდეს სამართლიანობა. ჰობსის შეხედულებათა თანახმად, ადამიანებისა და ხალხების ბუნებრივი მდგომარეობა ომისთვის მზადება და ომია. მშვიდობაც კი ომის მოლოდინი და მისთვის მზადებაა.
რეალიზმის სამივე წინამორბედის შეხედულებებიდან ცხადად იკვეთება საერთაშორისო ურთიერთობათა ისეთი სურათი, რომელშიც ბატონობს ძალა და სადაც სუსტი განწირულია. ამ შეხედულებებიდან გამომდინარეობს აგრეთვე ისიც, რომ საერთაშორისო ვითარება ყოველთვის ანარქიით ხასიათდება, რომ ყოველთვის არსებობს ომის საშიშროება, რომ ამგვარ პირობებში ზნეობრივი ნორმების გამოყენება მეტად სათუოა.
თანამედროვე რეალიზმის ფესვები. თანამედროვე რეალიზმის კონცეფციაზე დიდი გავლენა იქონია გერმანელი მაქს ვებერის (1864–1920წწ.) შეხედულებებმა. მიუხედავად იმისა, რომ ავტორთა უმრავლესობა საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიის განხილვისას აქამდე რატომღაც გვერდს უვლიდა ვებერს, უნდა გვახსოვდეს, რომ მისი გავლენა მთელ საზოგადოებრივ მეცნიერებებზე უაღრესად დიდია. მ.სმითის აზრით, სწორედ ვებერმა ჩამოაყალიბა თანმიმდევრულად რეალიზმის ძირითადი საკითხები. ვებერის წვლილი რეალიზმის კონცეფციაში, სულ ცოტა, შემდეგია: 1. სახელმწიფოსა და პოლიტიკის მისეული განსაზღვრა; 2. საერთაშორისო პოლიტიკა, როგორც ქვეყნებს შორის დაუსრულებელი ბრძოლა; 3. პოლიტიკაში პასუხისმგებლობის ეთიკა. ვებერის აზრით, სახელმწიფოები ჩაბმულნი არიან გადარჩენისათვის დაუსრულებელ ბრძოლაში და ამდენად მშვიდობა მხოლოდ კონფლიქტის სხვა ფორმაა. საერთაშორისო გარემოსა და საერთაშორისო პოლიტიკის ვებერისეული ხედვა გამომდინარეობს პოლიტიკისა და სახელმწიფოს მისივე განმარტებებიდან, რომლებიც ძალაუფლებისათვის ბრძოლის პრიმატს ემყარება.
ზემოთ უკვე განვიხილეთ ე.ქარისა და ჰ.მორგენთაუს წვლილი პოლიტიკური რეალიზმის თეორიაში. მათ გარდა, მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა აგრეთვე ამერიკელმა პროტესტანტმა თეოლოგმა რაინჰოლდ ნიბურმა (1892-1971წწ.). გამოჩენილმა ამერიკელმა დიპლომატმა ჯორჯ ქენანმა ერთხელ შენიშნა:, “ნიბური ყველა ჩვენგანის მამაა”. ნიბურის წვლილი პოლიტიკური რეალიზმის განვითარებაში, პირველ ყოვლისა, არის ადამიანის ბუნების ქრისტიანული კონცეფცია და ამ კონცეფციის გავლენის გავრცელება საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ნიბური თეოლოგი იყო, იგი პოლიტიკურად მეტად აქტიური იყო და მისმა მრავალრიცხოვანმა ნაწერებმა ძალზე დიდი გავლენა იქონიეს პოლიტიკური რეალიზმის განვითარებასა და აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის საფუძვლების ჩამოყალიბებაზე ცივი ომის ეპოქაში. ნიბურის აზრით, საერთაშორისო პოლიტიკაში უძლიერესი ქვეყნების ჰეგემონობა გარდუვალია, რაც იმპერიალიზმსაც შეიძლება ნიშნავდეს. ამიტომ ყველა ქვეყანა უნდა ეწინააღმდეგებოდეს იმპერიალიზმის გაბატონებას. ამის საშუალება არის ძალთა წონასწორობის მექანიზმი, მაგრამ ქვეყნების შიგნითაც და ქვეყნებს შორისაც კონსტიტუციური სამართალი უნდა სუფევდეს.
ნიბურის აზრით, ზნეობრივი ქცევა ადამიანისათვის ძნელი, მაგრამ შესაძლებელია, მაგრამ ამგვარი რამ ურთულესი ამოცანაა, თუ შეუძლებელი არა, ადამიანთა ჯგუფებისათვის, განსაკუთრებით, დიდი ჯგუფებისათვის. პიროვნება, როცა იგი მოქმედებს როგორც ჯგუფის წევრი, კარგავს პიროვნულობას და ხდება ანონიმური მასის ნაწილი. ადამიანის ბატონობისაკენ სწრაფვა ეროვნულ დონეზე თავის დასრულებულ სახეს იღებს და ამ დონეზე ძალადობა გარდუვალია. ნიბურმა მკაცრად გააკრიტიკა იმდროინდელი ამერიკული წარმოდგენები საგარეო პოლიტიკაზე და ხაზი გაუსვა ერთ გარემოებას: ხანგრძლივი იზოლაციის შედეგად აშშ სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში ვერ გრძნობდა იმას, რომ საერთაშორისო პოლიტიკის საფუძველს მაინც ძალა წარმოადგენს. აშშ ჩაერთო მსოფლიო ბატონობისთვის ბრძოლაში და იდეალისტური წარმოდგენები მსოფლიო წესრიგზე დავიწყებას უნდა მიეცეს. ნიბურის აზრით, პოლიტიკური თეორია პოლიტიკური პრაქტიკიდან, სინამდვილიდან გამომდინარეობს.
პოლიტიკური რეალიზმის კიდევ ერთი ცნობილი “მშენებელი” ამერიკელი დიპლომატი ჯორჯ ქენანია (დაბ. 1904 წელს). საერთაშორისო ურთიერთობათა ამ მძლავრ კონცეფციაში მისი მთავარი წვლილი აქტიური დიპლომატიის გამოყენების აუცილებლობის იდეაა. ქენანის აზრით, დახვეწილ დიპლომატიას დიდი შესაძლებლობები აქვს და, გულუბრყვილო მორალიზმთან და წმინდა სამხედრო მიდგომასთან შედარებით, პოლიტიკურ მოქნილობას უპირატესობები მოეპოვება. ქენანი მნიშვნელოვან როლს ანიჭებს დიპლომატიურ მანევრირებას, თუმცა მას არ ავიწყდება, რომ ისტორიული სინამდვილე და ეროვნული ინტერესები დიპლომატიის შესაძლებლობებს გარკვეულ ჩარჩოებს უქმნიან. ჩვენთვის მეტად საყურადღებოა ქენანის შეხედულება პატარა სახელმწიფოებზე თანამედროვე საერთაშორისო სისტემის პირობებში. ქენანი მიიჩნევს, რომ საერთაშორისო სისტემა იერარქიული უნდა იყოს, რომელშიც წესრიგს ძლიერი ქვეყნები დაამყარებენ; ის ლიბერალურ-ამერიკული წარმოდგენა კი, რომლის თანახმადაც დიდი სახელმწიფოები ბუნებით ცუდები არიან, ხოლო პატარა ქვეყნები – უმანკონი და კეთილნი, ბავშვური სიზმარია. ამგვარი წარმოდგენის შედეგია, ქენანის აზრით, “სუსტი და უუნარო ქვეყნების მთელი გროვა, რომელთა სუვერენული სტატუსი სრული უაზრობაა”. ვიეტნამში დაწყებულ ომთან დაკავშირებით, კონგრესის ერთ-ერთ კომიტეტში მოწყობილ სხდომაზე გამოსვლისას ქენანი შეეხო ანარქიას საერთაშორისო სისტემაში და ძლიერი ქვეყნების და, პირველ ყოვლისა, აშშ-ის როლი დაახასიათა როგორც მსოფლიო მშვიდობის, სტაბილურობის ფაქტორი და შენიშნა, რომ “არსებობს ძალიან ბევრი ახალი პატარა სახელმწიფო გამოუცდელი მთავრობით, ქვეყნები ეროვნული სახელმწიფოებრიობის სუსტი ტრადიციებით. მერწმუნეთ, ისინი ერთმანეთთან ბრძოლას დაიწყებენ და ჩვენი, როგორც ძლიერი ქვეყნის, როლი უნდა იყოს ამ კონფლიქტების იზოლირება, შერბილება, რადგან ისინი დიდ ზიანს მიაყენებენ მსოფლიო მშვიდობას.
საერთაშორისო ურთიერთობებში დიპლომატიის მნიშვნელოვან როლს აღნიშნავს აგრეთვე ცნობილი მეცნიერი და სახელმწიფო მოღვაწე ჰენრი კისინჯერი (დაბ. 1923წ.), რომელიც თანამედროვე რეალიზმის ერთ-ერთ თვალსაჩინო წარმომადგენლად არის მიჩნეული. ჩვენთვის საყურადღებოა კისინჯერის კონცეფციის ის ელემენტი, რომელიც საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ურთიერთდამოკიდებულებას ეხება. კისინჯერისათვის ქვეყნის შიდა პოლიტიკური სტრუქტურა საერთაშორისო ურთიერთობათა საკვანძო საკითხია. საერთაშორისო სისტემა სტაბილური ხდება მაშინ, როცა მასში შემავალი სახელმწიფოების შიდა პოლიტიკური სტრუქტურა საგარეო პოლიტიკის მსგავს მიზნებსა და საშუალებებს ითვალისწინებს. სტაბილური პოლიტიკური სტრუქტურების მქონე სახელმწიფოები არ წარმართავენ რევოლუციურ და ავანტიურისტულ საგარეო პოლიტიკას. მსგავსი შიდა პოლიტიკური სტრუქტურები საერთაშორისო პოლიტიკაში კონსენსუსისა და კანონიერების საწინდარია.
ფრანგი რაიმონ არონი (1904–1983 წწ.) აგრეთვე შეგვიძლია მივიჩნიოთ საერთაშორისო ურთიერთობათა ერთ-ერთ იმ თეორეტიკოსად, რომლის შეხედულებანი ამაგრებენ პოლიტიკური რეალიზმის კონცეფციას. არონიც ფიქრობს, რომ ჰეგემონური საერთაშორისო სისტემები უფრო სტაბილური და “მშვიდია”. არონის აზრით, არსებობს მშვიდობის სამი ტიპი: წონასწორობა, ჰეგემონობა და იმპერია. ყოველ ისტორიულ პერიოდში საერთაშორისო ურთიერთობათა პროცესის მონაწილე სახელმწიფოთა ძალები სამიდან ერთ-ერთ მდგომარეობაში იმყოფება. ესენია: 1. წონასწორობა; 2. ერთ-ერთი მონაწილის დომინირება; 3. ერთ-ერთი მონაწილის სრული უპირატესობა. მართალია, უფრო პატარა სახელმწიფოებს არ ძალუძთ სტატუს-კვოს შეცვლა, ჰეგემონი სახელმწიფო ურიგდება მათს არსებობას და არ შთანთქავს მათ, რასაც ვერ იტყვი იმპერიაზე.
ამერიკელი არნოლდ ვოლფერსი (1892-1968) საერთაშორისო ურთიერთობათა არსს სუვერენულ სახელმწიფოთა ურთიერთქმედებაში ხედავს. ქვეეროვნული, ტრანსეროვნული და სხვა მონაწილეებიც, მისი აზრით, აგრეთვე მონაწილეობენ საერთაშორისო ურთიერთობათა პროცესში, მაგრამ ძირითადი და განმსაზღვრელი მონაწილეები მაინც სუვერენული სახელმწიფოები არიან. თუმცა ვოლფერსი უფრო “მოქნილი” რეალისტია; იგი სახელმწიფოთა საგარეო პოლიტიკურ მიზნებს წყვილ-წყვილად აჯგუფებს: 1. “ფლობის” მიზნები, ე.ი. ეროვნული დამოუკიდებლობა, ფიზიკური გადარჩენა და ტერიტორიული მთლიანობა; 2. “გარემოს” მიზნები ანუ ისინი, რომლებმაც ეროვნულ საზღვრებს გარეთ საერთაშორისო გარემოზე ზემოქმედება უნდა მოახდინონ. ვოლფერსს მიაჩნია, რომ სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკა უნდა წარიმართოს ეროვნულ (სახელმწიფო) ინტერესებიდან გამომდინარე, ხოლო ეროვნული ინტერესები მოიცავს, პირველ ყოვლისა, ტერიტორიულ მთლიანობას, დამოუკიდებლობას და გადარჩენას. ამავე დროს, “გადარჩენას” სხვადასხვა მნიშვნელობა ენიჭება სხვადასხვა პირობებში მყოფი სახელმწიფოების მიერ. ეროვნული ინტერესების განსაზღვრა კი ხდება ფასეულობათა იერარქიიდან გამომდინარე, მაგრამ ყველაზე ხშირად ყველაფერი ეროვნული უსაფრთხოებით იწყება .
მეტად საყურადღებოა ვოლფერსის შეხედულებები სუსტი ქვეყნების ადგილსა და როლზე საერთაშორისო სისტემაში. მიუხედავად იმისა, -აღნიშნავს ვოლფერსი,- რომ ძლიერება მძლავრი, დიდი ქვეყნებისათვის არის დამახასიათებელი, არსებობს “პარადოქსული ფენომენი, რომელსაც ვუწოდებთ “სუსტის ძლიერებას” და რომელიც ასე კარგად გამოიხატა მთელი რიგი სუსტი სახელმწიფოების შედეგიან პოლიტიკაში სუპერ-ძალების სამყაროში, განსაკუთრებით კუბისა და ალბანეთის მაგალითზე, რომლებმაც, თუნდაც გამონაკლის შემთხვევაში, შეძლეს მათზე ბევრად ძლიერი მეზობლების დაწოლის გაძლება. “სუსტის ძლიერების” მთავარი მიზეზი თვით ძლიერი ქვეყნების ურთიერთობებში ძევს.” ვოლფერსს მიაჩნია, რომ პატარა, სუსტ ქვეყნებს შეუძლიათ შედეგიანი პოლიტიკა გაატარონ არა მხოლოდ სხვისაგან ძალის “სესხებით”, არამედ საკუთარი შესაძლებლობების მართებული გამოყენებით, სუსტი ქვეყნების სოლიდარობაზე დაყრდნობით.
პოლიტიკური რეალიზმი: ძალის პრიმატი
პოლიტიკური რეალიზმი საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაში 40-იანი წლებიდან გაბატონდა. უფრო მეტიც, ის, რასაც ამ დისციპლინის კლასიკურ ტრადიციას უწოდებენ, რეალიზმის თეორიიდან გამომდინარეობს.
რეალიზმის თეორია შემდეგნაირად განსაზღვრავს საერთაშორისო ურთიერთობებს: 1. საერთაშორისო სისტემის წამყვანი მონაწილეები ერი-სახელმწიფოები ანუ სუვერენული სახელმწიფოებია; 2. საშინაო პოლიტიკა და საგარეო პოლიტიკა განსხვავდება; 3. საერთაშორისო პოლიტიკა ანარქიულ გარემოში ძალაუფლებისათვის ბრძოლას წარმოადგენს; 4. მიუხედავად იმისა, რომ ყველა სუვერენული სახელმწიფო თანასწორუფლებიანია, ძლიერი და სუსტი სახელმწიფოების შესაძლებლობები და როლი საერთაშორისო ურთიერთობებში მაინც მნიშვნელოვნად განსხვავდება.
რეალიზმის კონცეფციის თანახმად, საერთაშორისო ურთიერთობები არსებითად კონფლიქტურია. სოციალური სინამდვილის არსი არის ჯგუფი, განსაკუთრებით, კონფლიქტური ჯგუფი (ტომი, ქალაქი-სახელმწიფო, სამეფო, იმპერია, ერი-სახელმწიფო) და არა ცალკეული პიროვნება, ხოლო მთელი პოლიტიკური ცხოვრების წამყვანი მოტივაცია ძალაუფლება და უსაფრთხოებაა.
რ. ქიოჰეინმა თანამედროვე, კლასიკური რეალიზმის არსი შემდეგი პრინციპებით გამოხატა:
1. სუვერენული სახელმწიფოები მსოფლიო პოლიტიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი მონაწილეები არიან;
2. სახელმწიფოები არიან რაციონალური, უნიტარული მონაწილეები, რომლებიც მოქმედებენ სტრესის, განუსაზღვრელობისა და სრულყოფილი ინფორმაციის ნაკლებობის პირობებში;
3. სახელმწიფოები იბრძვიან ძალაუფლებისათვის და თავიანთ ინტერესებს ძალის, ძლიერების კატეგორიებით განსაზღვრავენ.
რეალიზმის კონცეფცია, როგორც დავინახეთ, მიმართულია პოლიტიკური იდეალიზმის ანუ უტოპიზმის წინააღმდეგ და იგი უარყოფს საერთაშორისო სისტემის ძირეული მახასიათებლების შეცვლისა და გაუმჯობესების შესაძლებლობებს. რეალიზმის თანახმად, საერთაშორისო სისტემის განმსაზღვრელი ბევრი ფაქტორი ვერასოდეს შეიცვლება. სუვერენულ სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობებში და მათ ინტერესებში ჰარმონიის მიღწევა შეუძლებელია, ხოლო სუვერენული სახელმწიფოების ეროვნული მიზნები და ინტერესები ხშირად კონფლიქტური ხასიათისაა და ომების გამომწვევიც. ამიტომ, ამგვარ პირობებში წინა პლანზე გამოდის სახელმწიფოთა ძალის, ძლიერების საკითხი.
როგორც მორგენთაუ შენიშნავს, საშინაო და საერთაშორისო პოლიტიკა ერთი და იმავე ფენომენისთვის, ძალაუფლებისათვის, ბრძოლის ორი განსხვავებული გამოხატულებაა. ისინი ერთმანეთისაგან იმით განსხვავდებიან, რომ პოლიტიკის აღნიშნულ ორ სფეროში განსხვავებული ზნეობრივი, პოლიტიკური და სოციალური პირობებია გაბატონებული. მაგრამ ყველა შემთხვევაში პოლიტიკის არსი მდგომარეობს ძალაუფლების შენარჩუნებაში, გაზრდაში ან დემონსტრირებაში. სახელმწიფო, რომელიც ძალაუფლების შენარჩუნებას ცდილობს და საერთაშორისო სისტემაში ძალის, ძლიერების გადანაწილებას ეწინააღმდეგება, სტატუს-კვოს შენარჩუნების პოლიტიკას მიმართავს. სახელმწიფო, რომელიც ძალის, ძლიერების გადანაწილების გზით, ცდილობს საერთაშორისო სისტემაში საკუთარი ძალაუფლების გაზრდას, იმპერიალისტურ პოლიტიკას აწარმოებს, ხოლო სახელმწიფო, რომელიც ცდილობს საკუთარი ძლიერების დემონსტრირებას, პრესტიჟის პოლიტიკას მიმართავს .
სახელმწიფოს ძლიერება ზოგჯერ წარმოუდგენიათ როგორც მისი შესაძლებლობების ჯამი, მაგრამ ძლიერების კომპონენტები სხვადასხვა ხასიათისაა, ზოგი რაოდენობრივი, ზოგიც თვისებრივი, და მათ შეფასებას მნიშვნელოვნად განაპირობებს აღქმითი და ფსიქოლოგიური მომენტები. ძალის, ძლიერების გაზომვა, შეფასება ერთობ რთული საქმეა და მსოფლიო ისტორიაში უამრავი ისეთი შეთხვევაა ცნობილი, როცა არც საკუთარი და არც მეტოქის ძალა ყოფილა ჯეროვნად შეფასებული და ამის გამო ბევრი ომიც წაგებულა.
საერთაშორისო ურთიერთობებში და ყოველდღიურ ცხოვრებაში ტერმინები “ძალა”, “ძლიერება”, “დიდი ძალა”, “სუპერძალა”, “ძალთა ბალანსი” იმდენად მოარულია, რომ ხშირად არც ვუფიქრდებით მათ ზუსტ მნიშვნელობას, მათ რაოდენობრივ-თვისებრივ პარამეტრებს. როცა აშშ-ის შეიარაღებული ძალები თავს ესხმიან გრენადას, როცა საბჭოთა ჯარები შედიან ჩეხოსლოვაკიაში, ხოლო ბოლშევიკური რუსეთი იჭრება დემოკრატიულ საქართველოში, ან როცა მოკავშირეები, აშშ-ის მეთაურობით, მიწასთან ასწორებენ ერაყს – ყველამ ვიცით, რომ ძალა იქნა გამოყენებული. ყველამ ვიცით, რომ სიტყვები – “უფრო ძლიერი” და “უძლიერესი”, პირველ ყოვლისა, გულისხმობს სამხედრო ძლიერებას. არავინ აღიქვამს ბელგიასა თუ პარაგვაის როგორც “ძლიერებს”, რადგან მათი სამხედრო ძლიერება “ჩვეულებრივი” და “ბირთვული” სტანდარტებით მცირეა. ძლიერის იარლიყს აკუთვნებენ, ჩვეულებრივ, იმ სახელმწიფოს, რომელმაც შედეგიანად იომა, დაამარცხა სერიოზული მეტოქე. სანამ ეს არ მომხდარა, რანაირად შეგვიძლია დავადგინოთ, ვინ არის ძლიერი ან უძლური? სამხედრო გამარჯვება ადასტურებს ძლიერებას, ძლიერის რეპუტაციას. მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში პრუსიის მიერ ზედიზედ მოპოვებულმა ორმა სწრაფმა გამარჯვებამ (ჯერ, 1866 წელს, სერიოზულ და “პატივსაცემ” იმპერიაზე – ავსტრო-უნგრეთზე, და 1870 წელს, კონტინენტის უძლიერეს ქვეყანაზე საფრანგეთზე), არავისში აღძრა იმის ეჭვი, რომ გაერთიანებული გერმანია ძლიერია. როცა აშშ-მა 1898 წელს კუბაში “წაარტყა” ესპანეთს, ხოლო 1903–1904 წწ. ომში იაპონიამ რუსეთს აჯობა, “სერიოზული” საერთაშორისო პოლიტიკის ამ ორ ახალბედას “ძლიერთა” სტატუსი მიენიჭა. პირველ მსოფლიო ომში (1914–1918 წწ.) საფრანგეთის სისხლისაგან დაცლამ და ბეწვზე გადარჩენამ, ხოლო 1940 წელს გერმანიასთან სამარცხვინო დამარცხებამ საფრანგეთის რეპუტაციას ძირი გამოუთხარა.
ძლიერის რეპუტაციას ეჭვქვეშ აყენებს არა მხოლოდ ომში დამარცხება, არამედ სუსტი მოწინააღმდეგის ფონზე “უხეიროდ” გამოჩენა. ასე მოხდა 1939–1940 წლების სსრკ-ფინეთის ომში, რომელიც, მართალია, სსრკ-მა მოიგო, მაგრამ მისი, როგორც “ძლიერი ქვეყნის”, პრესტიჟი, მნიშვნელოვნად შეირყა. ინგლისმა 1956 წელს, სუეცის კრიზისის შედეგად, დაკარგა ძლიერის სახელი და ამიტომ 1981 წელს არგენტინასთან ფოლკლენდის კუნძულებისათვის ომში შეეცადა საკუთარი შელახული რეპუტაციის აღდგენას. აშშ-ს იგივე მოუვიდა ვიეტნამის ომში. ამერიკელებს გაუჩნდათ ე. წ. “ვიეტნამის სინდრომი”, რომელიც ვერ ამოძირკვა გრენადისა და პანამის წინააღმდეგ ჩატარებულმა შედეგიანმა სამხედრო ოპერაციებმა, მაგრამ ერაყის დამარცხების შედეგად ვიეტნამის სინდრომი მნიშვნელოვანწილად დაძლეულ იქნა. ამგვარი მაგალითი ბევრია.
ქვეყნის ძლიერება მხოლოდ ბრძოლის ველზე როდი მოწმდება. 60-იანი წლებიდან კოსმოსში მოპოვებული მიღწევები ძლიერთა მიერ თავიანთი “ძლიერების” დადასტურების ასპარეზი გახდა. სუპერძალებს შორის თერმობირთვული ომი პრაქტიკულად შეუძლებელი გახდა და კოსმოსში კონკურენციამ ნამდვილი ომის როლი შეასრულა. აშშ-სა და სსრკ-ს შორის მეტოქეობაში რეპუტაციის სიმბოლოდ არა მხოლოდ ცხოვრების წესი და დონე, არამედ კოსმოსური ტექნოლოგიაც იქცა.
ძლიერის რეპუტაცია შეიძლება შეირყეს (ან, პირიქით, განმტკიცდეს) ქვეყნის საშინაო პოლიტიკური მოვლენების შედეგადაც. როცა 1937 წელს სტალინმა მუსრი გაავლო თავისი ქვეყნის ოფიცერთა კორპუსს, სსრკ-ის ძლიერება მისი პოტენციური მეტოქეებისათვის საეჭვო გახდა. საფრანგეთმა ამის შედეგად პოლონეთი სსრკ-ზე ძლიერად მიიჩნია. უფრო მეტიც, გერმანიასთან ომში ჩაბმულმა საფრანგეთმა და ინგლისმა გადაწყვიტეს სსრკ-ის აგრესიის მსხვერპლად ქცეული ფინეთისათვის აღმოეჩინათ დახმარება.
ქვეყნის ძლიერების, ძალის შეფასება გარკვეულწილად აღქმითი შეფასებაა.. ძლიერის რეპუტაცია ქვეყანას ძლიერებას ანიჭებს. ამიტომაც მეტოქე, ისევე როგორც საკუთარი ძლიერება, შესაძლოა სათანადოდ ვერ შეაფასო ან გადამეტებულად შეაფასო. პოლიტიკოსები გადაწყვეტილებებს იღებენ საკუთარ და სხვათა (დაზვერვა, სამხედროები და ა.შ.) აღქმაზე დაყრდნობით. ამას ზოგჯერ შეცდომები მოჰყვება და იქმნება პრობლემები. ამ მხრივ უთუოდ საყურადღებოა გერმანიის კანცლერის ოტო ფონ ბისმარკის დამაფიქრებელი შენიშვნა რუსეთის ძლიერების თაობაზე: “რუსეთი ყოველთვის იმაზე უფრო ძლიერი ან უფრო სუსტი გვეჩვენება, ვიდრე იგი არის სინამდვილეში”.
იმის გამო, რომ მეხსიერებაში შემორჩენილი იყო პირველ მსოფლიო ომში გერმანელების მიერ გამოჩენილი ბრძოლისუნარიანობა და სოლიდურობა, ამჯერად კი ჰიტლერი ბლეფს ოსტატურად იყენებდა, 30-იან წლებში საფრანგეთსა და ინგლისს ბევრჯერ მოუხდათ გერმანიის სამხედრო შესაძლებლობების გადაფასება. მეტოქის შეუფასებლობის მაგალითებად შეიძლება გამოდგეს ვიეტნამის ომში აშშ-ის ჩათრევა და სსრკ-ის ავღანეთში შეჭრა. ვერც ჰიტლერმა და ვერც იაპონიის ხელმძღვანელობამ თავის დროზე ჯეროვნად ვერ შეაფასეს აშშ-ის სამხედრო-ეკონომიკური პოტენციალი (აშშ-ის პოტენციალი იაპონიისას კი თითქმის ათჯერ აღემატებოდა).
ამიტომ, როგორც ჯ. სპენიერი, შენიშნავს სანამ კონფლიქტი ომში გადაიზრდება, ძალა, ძლიერება – გონებაში, ფიქრებშია დამკვიდრებული და მხოლოდ ბრძოლის ველზე გამოჩნდება, რამდენად სწორად იყო იგი შეფასებული. რეალური ძლიერება და აღქმული ძლიერება ყოველთვის სხვაობენ, ზოგჯერ – მნიშვნელოვნადაც. 1939 წელს ჰიტლერის გენერლებს ეშინოდათ საფრანგეთის ძლიერებისა, თვითონ ჰიტლერს კი – არა. გენერლების შეფასება უფრო რაოდენობრივი და სამხედრო ესქსპერტიზა იყო, ჰიტლერის შეფასება კი, – თვისებრივი და პოლიტიკურ-ფსიქოლოგიური. მართალი იგი აღმოჩნდა.
სახელმწიფოს ძლიერება და მისი კომპონენტები
სახელმწიფოს ძლიერება რამდენიმე კომპონენტისაგან შედგება. პირველ ყოვლისა, ტრადიციულად ქვეყნის გეოგრაფიულ მახასიათებლებს (მდებარეობა, სიდიდე, საზღვრების ხასიათი, რელიეფის თავისებურებანი და ა.შ.) ასახელებენ. იმავე მორგენთაუს მიაჩნია, რომ “ყველაზე სტაბილური ფაქტორი, რომელსაც ქვეყნის ძლიერება ემყარება, მისი გეოგრაფიული თავისებურებებია”. თუმცა ამ მოსაზრებას ბევრი არ იზიარებს. ჯ. ჰერცი, მაგალითად, ფიქრობს, რომ თანამედროვე სამხედრო ტექნიკის პირობებში გეოგრაფიულ ფაქტორს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აღარა აქვს. უნდა ვიფიქროთ, რომ ბირთვული იარაღის გამოყენება არ მოხდება და სამხედრო შენაერთებს მაინც მოუწევთ ომის პირობებში როგორც ვრცელი ტერიტორიის, ასევე რთული რელიეფის, ბუნებრივი საზღვრების, სიცხისა და ყინვის, დიდი მდინარეების დაძლევა. გარდა ამისა, ზოგიერთი ქვეყნის ოკეანეში ან პოტენციური აგრესორისაგან მოშორებით მდებარეობა გეოგრაფიულ ფაქტორს მნიშვნელობას არ უკარგავს.
სახელმწიფოს ძლიერების მეორე მნიშვნელოვანი კომპონენტი მისი ბუნებრივი რესურსებია, თუმცა გადამწყვეტ მნიშვნელობას არც ამ კომპონენტს ანიჭებენ. ბუნებრივი რესურსების ოდენობასა და ხასიათს ქვეყნის ძლიერებისათვის ადრე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, დღეისათვის კი უფრო დიდი მნიშვნელობა რესურსების გამოყენების უნარს, ტექნოლოგიის დონეს ენიჭება.. რასაკვირველია, საკმარისი და მრავალფეროვანი სარესურსო ბაზა ნებისმიერი ქვეყნის სამხედრო-ეკონომიკურ ძლიერებას მხოლოდ ხელს შეუწყობს. როგორც საფრანგეთის პრეზიდენტმა კლემანსომ პირველი მსოფლიო ომის დროს შენიშნა: “ნავთობის ერთი წვეთი ჩვენი ჯარისკაცების წვეთი სისხლის ტოლფასია”.
დღეისათვის ქვეყნის ძლიერების ძალზე მნიშვნელოვან კომპონენტად მიიჩნევენ მის სამრეწველო პოტენციალს. ბუნებრივია, რომ განვითარებული, მოწინავე ტექნოლოგიით აღჭურვილი მრეწველობის მქონე სახელმწიფო ძლიერი იქნება. ზოგიერთი ავტორის აზრით, ქვეყნის ძლიერების უმნიშვნელოვანესი “სამრეწველო” კომპონენტი თანამედროვე შეიარაღების საჭირო მასშტაბით წარმოების უნარია. თუმცა ამავე დროს არის ისეთი შემთხვევები, როცა ქვეყანა თვითონ არ აწარმოებს იარაღს (გფრ და იაპონია 50-იან და 60-იან წლებში), მაგრამ მაინც დიდ გავლენას ახდენს საერთაშორისო პოლიტიკაზე.
სახელმწიფოს ძლიერების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტი მისი მოსახლეობაა. ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა ძლიერების გარანტიაა, მაგრამ ძალზე მრავალრიცხოვან ქვეყანას ძლიერების დიდი პოტენციალი აქვს როგორც შრომითი რესურსების, ასევე დიდი შეიარაღებული ძალების გამოყვანის თვალსაზრისით. ნაპოლეონის თქმით, “ღმერთი ყოველთვის დიდი ბატალიონების მხარეზეა”. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ქვეყნის მოსახლეობის საერთო კულტურულ დონეს, განათლების და კვალიფიკაციის დონეს და ა.შ. მორგენთაუ და ზოგიერთი სხვა ავტორი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ ეროვნულ ხასიათს და სულისკვეთებას, როგორც სახელმწიფოს ძლიერების მნიშვნელოვან კომპონენტებს. დიდი მნიშვნელობა აქვს აგრეთვე მოსახლეობის სამხედრო ტრადიციებს, სამხედრო სამსახურის მიმართ განწყობას, სამხედრო-პატრიოტულ სულისკვეთებას.
ძლიერების კიდევ ერთი კომპონენტია ქვეყნის მთავრობა. მას უნდა შესწევდეს უნარი ისე წარმართოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკა, რომ მიღებული გადაწყვეტილებების შედეგად სახელმწიფო იყოს ძლიერი, მოსახლეობა – შეკავშირებული და მობილიზებული გარეშე საფრთხის შემთხვევაშიც. გარდა ამისა, ძლიერი მთავრობა ნიშნავს ოსტატურ და შედეგიან დიპლომატიასაც, რომელიც ნებისმიერი ქვეყნის ძლიერების მნიშვნელოვან კომპონენტად მიიჩნევა. დღესაც დაობენ იმის თაობაზე, თუ მმართველობის რომელი ფორმა, დემოკრატია თუ დიქტატურა, უწყობს უფრო ხელს სახელმწიფოს ძლიერებას, ამ მხრივ ეფექტური დემოკრატია უნდა, თუ დიქტატურა. ამას ემატება ძლიერი, ზოგჯერ ქარიზმატული ლიდერის საკითხიც. ბევრის აზრით, დემოკრატიას მეტი შეუძლია, რადგან დემოკრატიულ სახელმწიფოში მოსახლეობა ნებაყოფლობით და შეგნებულად უჭერს მხარს საკუთარ მთავრობას, დიქტატურის პირობებში კი ყველაფერი ძალდატანებით ხდება. მიუხედავად იმისა, რომ დემოკრატიული სახელმწიფო საყოველთაოდ არის აღიარებული, როგორც მმართველობის საუკეთესო და უნივერსალური ფორმა, ისტორიამ ბევრი ისეთი მაგალითი მოგვცა, როცა ომიდან გამარჯვებულნი სწორედ ავტორიტარული და დიქტატორული რეჟიმები გამოსულან.
ძლიერება არის ძალა, მისი ეფექტურად და მოქნილად გამოყენების, ახალ ვითარებასთან სწრაფი შეგუების უნარი. ძლიერების კომპონენტების გამოყენების დროს მოქნილობა ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც საკუთრივ ფიზიკური თუ სამხედრო ძალა.
ძლიერება პოლიტიკური ფენომენია. ძალა, ძლიერება მის მფლობელ ქვეყანას შესაძლებლობას უქმნის, დაიცვას საკუთარი ეროვნული ინტერესები ანარქიული საერთაშორისო პოლიტიკური სისტემის პირობებში. როგორც უკვე აღინიშნა, ქვეყნის ძლიერების ყველაზე ნაცადი ინდიკატორი მისი სამხედრო ძლიერებაა. სახელმწიფოები დღესაც განაგრძობენ ურთიერთობებს, პირველ ყოვლისა, სამხედრო ძლიერების გათვალისწინებით და მშვიდობას მასზე დაყრდნობით ეძიებენ. თანამედროვე მსოფლიოს სამი მნიშვნელოვანი მოვლენა – სამხედრო ხარჯების ზრდა, სამხედრო პოტენციალის განუხრელი ზრდა და გამალებული საერთაშორისო ვაჭრობა იარაღით – ამის დამადასტურებელია. საკმარისია გავეცნოთ თანამედროვე სახელმწიფოების პირდაპირ და არაპირდაპირ სამხედრო ხარჯებს, რათა დავრწმუნდეთ, რომ სამხედრო ძლიერებას მნიშვნელობა არ დაუკარგავს. საყურადღებოა, რომ ადრე ყველაზე შეიარაღებულნი მდიდარი ქვეყნები იყვნენ. ამჟამად კი ეს სენი ღარიბ ქვეყნებსაც გადაედო. ღარიბ ქვეყნებს სამხედრო ხარჯების კიდევ უფრო გაზრდის საშუალებას მხოლოდ მძიმე ეკონომიკური ვითარება არ აძლევს. ბევრი მთავრობა უცხოელთა შესაძლო შემოტევისაგან საკუთარი მოქალაქეების დასაცავად, მეტს ხარჯავს, ვიდრე ამ მოქალაქეების სოციალურ დაცვაზე, მათ განათლებასა და ჯანმრთელობაზე.
თუ წარსული მომავლის გზამკვლევია, მაშინ, როგორც ჩანს, სამხედრო ძლიერება საერთაშორისო ურთიერთობების უმნიშვნელოვანეს ფაქტორად კიდევ დიდხანს დარჩება. ამგვარ შეხედულებას დღეს ყველა როდი ეთანხმება. ერთნი მიიჩნევენ, რომ ბირთვული იარაღის არსებობა გამორიცხავს ომს მსოფლიოს უძლიერეს ქვეყნებს შორის, მაგრამ ამგვარი ომი სწორედ იმიტომ არ მომხდარა, რომ უზარმაზარი სამხედრო ძლიერება არეგულირებს ამ ქვეყნებს შორის ურთიერთობებს. მეორენი მიიჩნევენ, რომ კაცობრიობის მწვავე გლობალურმა პრობლემებმა (გარემოს დაბინძურებამ, ენერგიისა და ნედლეულის ნაკლებობამ და ა.შ.) ომისა და სამხედრო ძლიერების მნიშვნელობა ძალზე შეამცირა. ეს ძლიერი არგუმენტია – გლობალურმა პრობლემებმა მართლაც შეაკავშირა კაცობრიობა და აიძულა იგი, დაეწყო საერთაშორისო თანამშრომლობა ზემოხსენებული პრობლემების გადასაჭრელად. მაგრამ ეს თანამშრომლობა ჯერ მხოლოდ დაიწყო და ის სამომავლო იმედი უფროა, ვიდრე არსებული საერთაშორისო ვითარების გადამწყვეტი, განმსაზღვრელი ფაქტორი. სხვადასხვა სახელმწიფოებს საკუთარი, ძალზე განსხვავებული პრობლემები აქვთ მოსაგვარებელი და ჯერჯერობით დედამიწაზე არ არსებობს ისეთი ორგანიზაცია თუ ორგანო, რომელიც მათ აიძულებდა შეთანხმებულიყვნენ. მსოფლიო მთავრობაც რომ შეიქმნას, მასაც შეიარაღებული ძალები, ე.ი. სამხედრო ძალა დასჭირდება, პოლიციური ფუნქციების შესასრულებლად.
ექსპერტთა გარკვეული ჯგუფის აზრით, მსოფლიო ეკონომიკურ სისტემაში ინტეგრაციული პროცესი იმდენად დინამიურია და ქვეყნები ეკონომიკურად უკვე იმდენად ურთიერთდაკავშირებულნი და ურთიერთდამოკიდებულნი არიან, რომ სამხედრო ძლიერებას აზრი ეკარგება. მაგრამ სწორედ ინტეგრირების მაღალი დონის მქონე დასავლეთის ქვეყნების მაგალითზე კარგად ჩანს, რომ ეს არგუმენტი სუსტია. განა სწორედ აშშ-ის სამხედრო ძლიერების წყალობით არ შეიქმნა პირობები დასავლეთ ევროპისა და იაპონიის სწრაფი ეკონომიკური აღმავლობისათვის, დასავლეთ ევროპის ინტეგრაციისათვის? აშშ-ის სამხედრო ძლიერების გარეშე ეს ვერ მოხერხდებოდა და, რა თქმა უნდა, ამის გამო აშშ-საც განვითარების უკეთესი პირობები შეექმნა. სწორედ უზარმაზარ სამხედრო ძლიერებაზე დაყრდნობით შეძლო აშშ-მა, გაეტარებინა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ისეთი საფინანსო, სავაჭრო და სხვა პოლიტიკა, რომელიც მას ხელს აძლევდა. თუნდაც სსრკ-ის მაგალითზეც ჩანს კარგად, რომ სამხედრო ძლიერებას ჯერ მნიშვნელობა არ დაუკარგავს.
ვინაიდან საერთაშორისო სისტემა ანარქიულია, ძალა და პოლიტიკა ურთიერთდაკავშირებულია. სამხედრო ძალა თავისთავად გადარჩენის და კეთილდღეობის გარანტია ვერ იქნება, მაგრამ იგი ორივეს არსებითი კომპონენტია.
სამხედრო ძალის გარეშე დიპლომატიასაც აზრი ეკარგება. ძალა ნებისმიერი სახელმწიფოს ბოლო “კარტია” პოლიტიკურ თამაშში. ძალის ჩვენება ან თუნდაც მისი არსებობა თავის როლს ყოველთვის ასრულებს. დიპლომატები მიდიან გარიგებაზე, კომპრომისზე, რადგან იციან, რა მოხდება ძალის გამოყენების შედეგად. ძალა დიპლომატების პასუხისმგებლობის, “დისციპლინის” საწინდარია. დიპლომატია ვაჭრობაა, მოლაპარაკებაა – მისი მიზანი ისეთი შედეგის მიღწევაა, რომელიც იდეალური შეიძლება არც იყოს მონაწილე მხარეებისათვის, მაგრამ სჯობდეს ზოგიერთ ალტერნატიულს, რომლებიც სამხედრო ძალის გამოყენებას გულისხმობს. რანაირადაც არ უნდა წარიმართოს მოლაპარაკება და რანაირად ცუდ ურთიერთობებშიც არ უნდა იმყოფებოდნენ მხარეები, მოლაპარაკებებში ყოველთვის შეინიშნება საერთო ინტერესი და ორმხრივი ზიანის თავიდან აცილების მცდელობა.
როცა საკმარისი ძალა გაქვს, – შენიშნავს თომას შელინგი, – მაშინ დიპლომატია – “ვაჭრობაც” აღარ გინდა. დიდი სამხედრო ძლიერების მქონე სახელმწიფოს ძალით შეუძლია მოიპოვოს ის, რაც სჭირდება და დაიცვას ის, რაც აბადია. ქვეყანას ყველაფერი ძალუძს, თუ მას აქვს საკმარისი ძლიერება, “საკმარისი” კი იმით განისაზღვრება, თუ როგორ სამხედრო ძლიერებას ფლობს მოწინააღმდეგე. სამხედრო ძალის გამოყენება ომს, ძალადობას ნიშნავს. ომი კი სულიერი და მატერიალური ფასეულობების მოსპობას, ადამიანთა ტკივილს, შიშსა და ტანჯვასაც ნიშნავს. სამხედრო ძლიერების ეს მხარე, – ტკივილის შიში, – იწვევს შესაძლო “მსხვერპლის” მოტივაციას, სურვილს, თავი დააღწიოს ამ ტკივილს. ძალადობის შიშით პიროვნებებს და სახელმწიფოებს შეუძლიათ დათმონ, სხვაგვარად მოიქცნენ, თავის არჩევანზე თუ გადაწყვეტილებაზე უარი თქვან, მაგრამ ყოველივე ეს სხვისგან მომდინარე ძალადობაა. ძალადობის, ტკივილის მიყენების შესაძლებლობა – მოლაპარაკებათა მიღმა მდგომი სამხედრო ძალა, “ვაჭრობის” ნაწილია. მისი გამოყენება დიპლომატიაა, – შენიშნავს შელინგი, – უზნეო, მაგრამ მაინც დიპლომატიაა.
სახელმწიფო ძლიერების კიდევ ერთი და სულ უფრო მზარდი მნიშვნელობის მქონე კომპონენტი ეკონომიკური ძლიერებაა. თანამედროვე სახელმწიფოს ეკონომიკური განვითარების დონე და ხასიათი, მისი ეკონომიკის დივერსიფიცირებულობა, მსოფლიო ეკონომიკური კონიუნქტურის ცვლილებებზე სწრაფად რეაგირება, საკუთარი საწარმოო სიმძლავრეების განახლების და მოწინავე ტექნოლოგიის და ტექნიკის დროული დანერგვის უნარი განსაზღვრავს საერთაშორისო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებში მის ადგილს. თანამედროვე სამხედრო ძლიერება პრაქტიკულად მთლიანად ეფუძნება ქვეყნის ეკონომიკურ პოტენციალს. განვითარებულ, მდიდარ სახელმწიფოს ძალუძს არა მხოლოდ აწარმოოს და იყიდოს ძვირადღირებული შეიარაღება და სხვადასხვა სამხედრო მასალები და ტექნიკა, არამედ გაწვრთნას და შეინახოს მრავალრიცხოვანი შეიარაღებული ძალები. რაც უფრო აღჭურვილი, გაწვრთნილი და მობილურია ქვეყნის შეიარაღებული ძალები, მით უფრო ძლიერია ქვეყანა, მაგრამ ეფექტურ სამხედრო პოტენციალს უზარმაზარი ხარჯები სჭირდება. დიდი სამხედრო ხარჯები დამამძიმებელია თვით ყველაზე განვითარებული სახელმწიფოებისათვისაც კი; დიდი სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი ხელს არ უწყობს ქვეყანაში ეკონომიკურ დინამიზმს და დროთა განმავლობაში ეკონომიკისა და საზოგადოებისათვის მძიმე ტვირთად გადაიქცევა. გამალებული შეიარაღება და ეკონომიკის მილიტარიზაცია ამუხრუჭებს ეკონომიკის განვითარებას, ხოლო თავდასხმისა თუ თავდაცვის ახალ-ახალი საშუალებების ძებნა სულ უფრო მეტ ხარჯებსა და ძალისხმევას მოითხოვს. ამგვარად, სამხედრო ძლიერება დღეისათვის უშუალოდ არის დამოკიდებული ეკონომიკურ ძლიერებაზე, მაგრამ სამხედრო ძლიერება ხელს როდი უწყობს ქვეყნის ეკონომიკური პოტენციალის სრულ ამოქმედებას, მის დინამიზმსა და ცვალებადი ეკონომიკური ვითარებისადმი შეგუების უნარს.
ბუნებრივია, რომ პატარა ქვეყნებს არ გააჩნიათ საკმარისი ეკონომიკური პოტენციალი საკუთარი ძლიერი სამხედრო მანქანის შესაქმნელად. უფრო მეტიც, სამხედრო აღჭურვილობასა და მასალებზე ფასების განუხრელი მატება და ეფექტური შეიარაღებული ძალების შენახვისათვის საჭირო მზარდი ხარჯები ძალზე უარყოფითად მოქმედებენ ამ ქვეყნების სოციალურ-ეკონომიკურ განვითარებაზე.
საერთაშორისო ასპარეზი პოლიტიკური რეალიზმის თვალით
ომი. ომი, როგორც ისტორიული ცვლილებების ძირითადი წყარო და მთელი პოლიტიკური ცხოვრების განმსაზღვრელი ფაქტორი, საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიის ყურადღების ცენტრში ყოველთვის იდგა; ამჟამადაც ასეა. საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორია და პრაქტიკა ერთი ცენტრალური პრობლემის ირგვლივ ტრიალებს; ეს პრობლემა არის „ომის მიზეზები და მშვიდობის, უსაფრთხოების, წესრიგის პირობები“. მაშასადამე, საერთაშორისო ურთიერთობათა არსებითი საკითხები დაკავშირებულია ომთან და მშვიდობასთან, ხოლო ომი კი საერთაშორისო ურთიერთობათა ფუნდამენტური პრობლემაა.
რა არის ომი? ჰედლი ბულის განმარტების თანახმად, „ომი არის ორგანიზებული ძალადობა, რომელსაც ახორციელებს ერთი პოლიტიკური ერთეული მეორის მიმართ“. ძალადობა ომი არ არის, სანამ იგი პოლიტიკური ერთეულის მიერ არ გატარებულა. ომი პოლიტიკის საშუალებაა. ამის თაობაზე კარლ ფონ კლაუზევიცმა (1780–1831წწ.) მოსწრებულად შენიშნა, რომ „ომი არის პოლიტიკის გაგრძელება სხვა საშუალებებით“. ომი პოლიტიკური აქტია, იგი პოლიტიკის ინსტრუმენტია.
ომი კაცობრიობის არსებობის თითქოს აუცილებელ პირობად იქცა. ომს ერთნი თავიდან მოსაშორებელ ჭირად და კაცობრიობის შეცდომად მიიჩნევენ, მეორენი – დანაშაულად, მესამენი – ანაქრონიზმად, სხვები კი, როგორც უკვე დავინახეთ, საერთაშორისო ურთიერთობათა ლოგიკურ მოვლენად, პოლიტიკის ერთ-ერთ ინსტრუმენტად მიიჩნევენ.
ჩვენ მიზანს არ შეადგენს ომის, როგორც ფენომენის, როგორც საერთაშორისო ურთიერთობათა უმნიშვნელოვანესი მოვლენის განხილვა. ჩვენ გვაინტერესებს ომის როლი საერთაშორისო სისტემის ფუნქციონირებისა და ტრანსფორმაციის თვალსაზრისით.
სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობები განისაზღვრება როგორც მონაწილე სახელმწიფოთა ბუნებით, ასევე საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურით და ხასიათით, ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი საერთაშორისო საზოგადოების წესებითა და ნორმებით. თუ საზოგადოებრივი პროგრესი თანამშრომლობისა და მშვიდობიანობის დონით უნდა შეფასდეს, მაშინ საერთაშორისო საზოგადოება საკმაოდ პრიმიტიულ დონეზე მდგომად უნდა მივიჩნიოთ. სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობებში ყველა სახის კონფლიქტი გვხვდება, მაგრამ ომი მათ შორის ყველაზე დამანგრეველი და საშინელია. ომის თავიდან აცილების მცდელობები ჯერჯერობით უნაყოფოა და, თუმცა აგრესია დაგმობილია, ომები მაინც ხდება.
ცალკეული სახელმწიფოს პოზიციიდან გამომდინარე, ომი წარმოადგენს პოლიტიკის, საკუთარი მიზნების მიღწევის საშუალებას. როცა სახელმწიფო ომს იწყებს, ეს აუცილებლად როდი ნიშნავს, რომ მისი დაწყება წინასწარ კარგად გათვლილი იყო. ომი შეიძლება დაიწყოს ისეც, რომ მეომარი ქვეყნები ომში ჩათრეულნი აღმოჩნდნენ მასში მონაწილეობის დიდი სურვილის გარეშეც. ამის თაობაზე ბევრი იწერება; იხმარება სპეციალური ტერმინი „შემთხვევითი ომი“, რომლითაც აღნიშნავენ ისეთ ომს, რომელიც მხარეთა წინასწარი განზრახვის გარეშე იწყება. “შემთხვევითი” ომების ორ სახეობას გამოყოფენ. პირველი ასახავს ისეთ ვითარებას, როცა ომი ერთ-ერთი მხარის სამხედრო უდისციპლინობის, შეცდომის ან ტექნიკურ საშუალებათა გაუმართაობის მიზეზით იწყება. მეორე ტიპის „შემთხვევითი“ ომი მაშინ ხდება, როცა ერთ-ერთი მხარე, მნიშვნელოვანი ფსიქოლოგიური სტრესის და დროის უკმარისობის პირობებში, ხშირად სწორად ვერ აღიქვამს შექმნილ ვითარებას, მეორე მხარის ქმედებებს თავისთვის საფრთხედ მიიჩნევს და საომარ მოქმედებას იწყებს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგიერთი ავტორი კატეგორიულად უარყოფს შემთხვევითი ომის შესაძლებლობას.
საერთაშორისო ურთიერთობათა გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფოები, თავიანთი ეროვნული ინტერესების დაცვის საბაბით, ომს საკუთარი მიზნების მისაღწევად იყენებენ, თუმცა ხშირად ისეც ხდება, რომ ომის დამწყები თვითონვე მარცხდება.
საერთაშორისო სისტემის ფუნქციონირების თვალსაზრისით, ომი ამ სისტემის მდგომარეობისა და ხასიათის მთავარი დეტერმინანტია. ომი ან ომის საშიშროება განსაზღვრავს, რომელი სახელმწიფო გადარჩება, რომელი დაიშლება ან გაქრება, რომელი აღზევდება და გაბატონდება, რანაირ კონფიგურაციას მიიღებს სახელმწიფოთა საზღვრები, ამა თუ იმ ქვეყანაში როგორი პოლიტიკური რეჟიმი დამყარდება და ა.შ. სწორედ ომის შემდეგ ხდება ნათელი, სისტემა ძალთა წონასწორობის სახეს მიიღებს, თუ ერთი რომელიმე სახელმწიფო ავა ჰეგემონის “ტახტზე”. როგორც ჰ. ბული შენიშნავს, ომი და მისი საშიშროება არა მარტო განსაზღვრავენ საერთაშორისო სისტემის ხასიათს, არამედ იმ ძირითად ცნებებსაც, რომელთა მეშვეობით აღიწერება ეს სისტემა – ძლიერი და სუსტი ქვეყნები, კავშირები და გავლენის სფეროები, ძალთა წონასწორობა და ჰეგემონიზმი და ა.შ.
საერთაშორისო საზოგადოების კონცეფციის თვალსაზრისით, ომს მეტად თავისებური როლი ენიჭება. რადგან ომს დესტაბილიზაცია, უწესრიგობა, უბედურება მოაქვს, საერთაშორისო საზოგადოება მას უკიდურესად უარყოფით მოვლენად მიიჩნევს და გარკვეული საშუალებებით (საერთაშორისო სამართალი, საერთაშორისო ორგანიზაციები და სხვ.) ცდილობს მის გარკვეულ ჩარჩოებში ჩაყენებას. ამავე დროს, საერთაშორისო სამართლის ნორმების ცხოვრებაში დამკვიდრება, აგრესორის დასჯა და საერთაშორისო საზოგადოებაში წესრიგის დამყარება-შენარჩუნება ძალის გამოყენებას მოითხოვს. გავიხსენოთ თუნდაც 1991 წლის „დამსჯელი“ აქცია ერაყის წინააღმდეგ, რომლითაც საერთაშორისო თანამეგობრობამ დასაჯა ერაყი პატარა კუვეიტის წინააღმდეგ აგრესიისათვის. ამის მსგავსია გაეროსა და ნატოს მიერ 1995 წელს ჩატარებული დამსჯელი აქციები ბოსნიელი სერბების წინააღმდეგ.
თანამედროვე ეტაპზე, როცა ბირთვულმა იარაღმა მსოფლიოს უძლიერესი (და არა მხოლოდ უძლიერესი!) სახელმწიფოების შეიარაღებაში წამყვანი ადგილი დაიკავა, ძალის გამოყენება, ე.ი. ომის წარმოება ბევრის მიერ განიხილება როგორც უაზრობა. გაბატონებული შეხედულების თანახმად, თუ ყველა სახელმწიფო დაეპატრონა ბირთვულ იარაღს, ომის საშიშროებაც გაქრება.
მართალია, ბირთვული იარაღი სამხედრო-პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად მხოლოდ ორჯერ იქნა 1945 წლის აგვისტოში, გამოყენებული, ბირთვული ომის აჩრდილი მაინც კაცობრიობას 1945 წლიდან 90-იან წლებამდე თავს დასტრიალებდა და მისი საშიშროება აღმოფხვრილი არც ამჟამად არის. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ათობით საერთაშორისო კონფლიქტი, ისეთებიც კი, რომლებშიც უშუალოდ იყო ჩათრეული ბირთვული იარაღის მფლობელი ესა სუ ის სახელმწიფო (აშშ, სსრკ, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ჩინეთი, ინდოეთი, ისრაელი), ამ საშინელი იარაღის გამოყენების გარეშე წარიმართა. ბევრი ექსპერტის აზრით, სწორედ ბირთვული იარაღის არსებობას უნდა უმადლოდეს კაცობრიობა იმას, რომ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მსოფლიო მასშტაბის ომი დედამიწაზე არ მომხდარა. „ცივ ომს“ ამის გამო „ხანგრძლივი მშვიდობაც“ კი უწოდეს.
მართალია, ბირთვული იარაღის არსებობის პირობებში მრავალი ლოკალური და რეგიონული ომი მოხდა, ამ იარაღმა გარკვეული და, ალბათ, მნიშვნელოვანი დაღი დაასვა მთელ საერთაშორისო სისტემას, საერთაშორისო ურთიერთობებს, სახელმწიფოთა საგარეო პოლიტიკასა და დიპლომატიას. მან მკვეთრად გაზარდა არა მხოლოდ პოტენციური აგრესორის სამხედრო ძლიერება, შესაძლებლობები, არამედ ასევე მკვეთრად გაზარდა მისი შეკავების შესაძლებლობებიც. სწორედ “ბირთვული შეკავება” აღმოჩნდა ის მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელმაც დიდი ომის შესაძლებლობა შესამჩნევად შეამცირა.
ცნობილია, რომ სახელმწიფოები ომობენ სამი სახის მიზნისათვის: ეკონომიკური, უსაფრთხოების და იდეოლოგიური. ეკონომიკური მიზნებიდან გამოვყოფდით ნედლეულის წყაროებისა და ბაზრებისათვის ბრძოლას. ამის საუკეთესო მაგალითებად შეგვიძლია მოვიყვანოთ მერკანტილიზმის ეპოქაში ევროპული სახელმწიფოების სავაჭრო და კოლონიური ომები. უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზეზით წამოწყებული ომები ჩვეულებრივ გულისხმობს ისეთ შემთხვევებს, როცა სახელმწიფო იბრძვის საკუთარი ტერიტორიული მთლიანობისა და დამოუკიდებლობის შენარჩუნებისათვის, პოტენციური მეტოქის დასუსტებისათვის და ა.შ. ამგვარი ომების კლასიკური მაგალითებია: პელოპონესის ომი, ომი ესპანეთის ტახტისათვის, ირან-ერაყის ომი და სხვ. იდეოლოგიური მოტივით წამოწყებული ომების მიზანი, ჩვეულებრივ, რელიგიური და პოლიტიკური იდეოლოგიის ექსპანსიას გულისხმობს. ასეთი იყო ისლამის ექსპანსიასთან დაკავშირებული ომები, ჯვაროსნული ლაშქრობები, ნაწილობრივ, საფრანგეთის რევოლუციური ომები და სხვ. ამავე დროს უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ომების მიზეზებსა და მეომარი მხარეების მიზნებში, ხშირად სხვადასხვა პროპორციით ვხვდებით სამივე სახის მიზნებს.
ყველა ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ომი საერთაშორისო სისტემის ხასიათის მთავარ დეტერმინანტად რჩება, მაგრამ ბირთვული იარაღის მქონე უძლიერესი სახელმწიფოების ურთიერთობებს ომის საფრთხე უფრო განსაზღვრავს, ვიდრე თავად ომი. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ საერთაშორისო სისტემაში შეინიშნება სამი სიახლე: უძლიერესი ქვეყნების კონფრონტაცია არ გადაზრდილა ომში; შედარებით სუსტი ქვეყნების კონფლიქტებიც უძლიერესი ქვეყნების მიერ კონტროლდებოდა და ეს უკანასკნელნი ცდილობდნენ ხსენებული კონფლიქტები არსებულ ჩარჩოებში დაეტოვებინათ; გაიზარდა სამოქალაქო და ეთნიკური კონფლიქტების როლი და საერთაშორისო სისტემაზე სწორედ ამგვარი კონფლიქტები უფრო მეტად ზემოქმედებენ, ვიდრე სახელმწიფოთა შორის წარმოშობილი კონფლიქტები (იშლება იმპერიები, სეპარატიზმი ცვლის საზღვრებს და ხელს უწყობს ახალი სუვერენული სახელმწიფოების შექმნას). სწორედ ომისშემდგომი საერთაშორისო სისტემის უკანასკნელი თავისებურებებით განსაზღვრულმა ვითარებამ შექმნა ათობით ახალი სახელმწიფო, განსაკუთრებით კი მომრავლდა პატარა სუსტი სახელმწიფოები – ყოფილი კოლონიები.
დროთა განმავლობაში საერთაშორისო სისტემაში შემავალი სახელმწიფოების ინტერესები და ძალთა წონასწორობა იცვლება ეკონომიკური, ტექნოლოგიური, იდეოლოგიური და სხვა სახის ცვლილებების გამო. ამგვარ ვითარებაში ის სახელმწიფო ან სახელმწიფოები, რომლებმაც ზემოხსენებული ცვლილებების შედეგად გარკვეული უპირატესობები მოიპოვეს და გაძლიერდნენ, როგორც წესი, ცდილობენ თავიანთი მიზნების მიღწევას და ამით საერთაშორისო სისტემის ხასიათის შეცვლას, მის გარდაქმნას. საერთაშორისო ურთიერთობები უკვე ორი ათას წელზე მეტია, რაც ანარქიულ საერთაშორისო სისტემაში მონაწილე სახელმწიფოების ძალაუფლებისა და სიმდიდრისათვის განუწყვეტელ ბრძოლას წარმოადგენს. ნათელია, რომ საერთაშორისო სისტემის ხასიათი ასახავს, ვის ინტერესებს ემსახურება ყველაზე მეტად არსებული სისტემა. მაშასადამე, სისტემაში შემავალი მოქმედი პირები – სუვერენული სახელმწიფოები ცდილობენ თავიანთი უსაფრთხოების, პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ იდეოლოგიური მიზნების განხორციელებას. საერთაშორისო სისტემა სტაბილურია, ე.ი. წონასწორობის მდგომარეობაშია, თუ არც ერთი სახელმწიფო არ ცდილობს თავისი მიზნების მიღწევისათვის შეცვალოს სისტემა. სისტემის ნებისმიერი მონაწილე მხოლოდ იმ შემთხვევაში, შეეცდება მასში ცვლილებები შეიტანოს, თუ მას მოეჩვენა, რომ „მოგება“ „ხარჯებზე“ მეტი იქნება. როგორც წესი, საერთაშორისო სისტემა სტაბილური რჩება იმ დროის განმავლობაში, როცა სისტემის უძლიერესი სახელმწიფოები კმაყოფილნი არიან არსებული ვითარებით. ანარქიული საერთაშორისო სისტემის პირობებში ამგვარი წონასწორობა ჰომეოსტატიკური ანუ დინამიური წონასწორობაა.
ნებისმიერ სისტემაში წონასწორობის დაკარგვის და აღდგენის პროცესები გარკვეულ „სტაბილურ“ ჩარჩოებში რჩება იქამდე, სანამ რაიმე სახის ცვლილებები (ეკონომიკური, ტექნოლოგიური, იდეოლოგიური და სხვ.) გარკვეულ ზღვარს არ გადააჭარბებს სისტემის რომელიმე ძლიერ სახელმწიფოში, რის გამოც მისი საგარეო პოლიტიკა შეიძლება შეიცვალოს და სისტემის დესტაბილიზაციის პროცესი დაიწყოს. როგორც წესი, დესტაბილიცაზიის პროცესი დიდი ომის შედეგია.
სახელმწიფოთა მიზნები და ინტერესები. სახელმწიფოს მიზნები და საგარეო პოლიტიკა, პირველ ყოვლისა, განისაზღვრება მასში გაბატონებული წევრების, დაინტერესებული ჯგუფების თუ კოალიციების ინტერესებით. არსებობს ორი შეხედულება იმის თაობაზე, თუ რა არის ეს მიზნები და ინტერესები. ერთი შეხედულების მომხრეების (განსაკუთრებით, პოლიტიკური რეალისტების) აზრით, სახელმწიფოს უპირველესი მიზნები არის უსაფრთხოება და ძლიერება, ხოლო მეორე შეხედულების მომხრეებს მიაჩნიათ, რომ დღეისათვის ნებისმიერი სახელმწიფოს უპირველესი ამოცანებია ეკონომიკური სტაბილურობა და კეთილდღეობა.
რ. გილპინის აზრით, სახელმწიფოს მიზნები გამომდინარეობს მისი ეროვნული ინტერესებიდან და ამ ინტერესების განსაზღვრაში გვეხმარება თანამედროვე ეკონომიკური ანალიზი, რომელიც ეროვნულ ინტერესებს არა მხოლოდ პრაგმატულ ხასიათს ანიჭებს, არამედ მათი განსაზღვრის ლოგიკურ, რაციონალურ მექანიზმს გვთავაზობს. გილპინს მიაჩნია, რომ სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესები ინდივიდუალური მომხმარებლის მიზნების, მოთხოვნილებებისა და საჭიროების ანალოგიურია. ეკონომიკურ თეორიაში ხსენებულ საკითხებს მომხმარებელთა ქცევის თეორია, კერძოდ, ინდიფერენტულობის ანალიზი განიხილავს. ამ თეორიის თანახმად, ყოველი მომხმარებლის მიზნები, მოთხოვნილებები და საჭიროებანი ქმნიან გარკვეულ იერარქიას, რომელიც ყალიბდება მომხმარებლის შემოსავლის, მოსალოდნელი ხარჯების (ფასი) და გემოვნების გათვალისწინებით. ინდიფერენტულობის ანალიზის თანახმად, მომხმარებელს სხვადასხვა მიზნები და სურვილები აქვს და მან ისინი ერთმანეთს უნდა შეუთავსოს. მაშასადამე, მიზნების იერარქიის (იგი მაქსიმიზაციას ნიშნავს) ნაცვლად, ინდიფერენტულობის ანალიზი გულისხმობს, რომ ინდივიდი მიზნების სხვადასხვა კომბინაციებს არჩევს და იყენებს არა მაქსიმიზაციის, არამედ „დამაკმაყოფილებელ“ სტრატეგიას, ე.ი. ინდვიდი,მომხმარებელი (ან სახელმწიფო!) ეცდება არა ერთი რომელიმე მიზნის მიღწევას სხვა მიზნების ხარჯზე, არამედ გადაწყვეტს გამოძებნოს გარკვეულად ოპტიმალური პოზიცია ინდიფერენტულობის მრუდზე. მაშასადამე, სახელმწიფო კი არ ეცდება საკუთარი ძლიერების მაქსიმიზაციას კეთილდღეობის ხარჯზე, არამედ ამ ორი მიზნის ოპტიმალურ, მისთვის მისაღებ (დამაკმაყოფილებელ) კომბინაციას შეარჩევს, როგორც სასურველ მიზანს .
მიზნების, ეროვნული ინტერესების სხვადასხვა კომბინაცია, რა თქმა უნდა, განისაზღვრება სუვერენული სახელმწიფოს განვითარების სტადიით, „ასაკით“, მისი საშინაო და საგარეო პოლიტიკური ვითარებით, მმართველი წრეების იდეოლოგიითა და შეხედულებებით, ქვეყნის ადგილითა და როლით საერთაშორისო სისტემაში. როცა სახელმწიფო იმყოფება კრიტიკულ, ექსტრემალურ პოლიტიკურ თუ ეკონომიკურ სიტუაციაში, მისი ეროვნული ინტერესები განსხვავებული და, ცხადია, რომელიმე ერთი ან ორი მიზნის მაქსიმიზაციაზე იქნება ორიენტირებული. არასაგანგაშო, შედარებით “ნორმალური” ვითარების პირობებში სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესების კომბინაცია ინდიფერენტულობის მრუდის ანალოგიური იქნება.
ეჭვგარეშეა, რომ ზემოაღნიშნული ანალოგია სახელმწიფოს მიზნებსა და ინდივიდუალური მომხმარებლის ქმედებებს შორის საგარეო პოლიტიკური სინამდვილის უკიდურესი გამარტივებაა, მაგრამ რ. გილპინი საკმაოდ დამაჯერებლად გვიჩვენებს, რომ თანამედროვე მიკროეკონომიკური თეორია საერთაშორისო ურთიერთობათა საკითხებში გარკვევისათვისაც გამოსადეგია.
სახელმწიფოები, მათი მმართველი ელიტები იღვწოდნენ და იღვწიან პოლიტიკური, ეკონომიკური და იდეოლოგიური ხასიათის საკმაოდ ფართო სპექტრის მიზნებისათვის. სხვადასხვა ეპოქებში ეს მიზნები სხვადასხვა იყო. უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური მიზნების თანაფარდობა დამოკიდებული იყო საშინაო და საგარეო ფაქტორებზე. გუშინდელი მიზანი დღეისათვის აქტუალური და სასიცოცხლო შეიძლება აღარ იყოს და პირიქით. ადრე რელიგიური მიზნები უფრო გამოკვეთილი იყო, შემდგომში საგარეო პოლიტიკაში უფრო მკვეთრად ჩანდა ლიბერალიზმისა და კონსერვატიზმის პოლიტიკური იდეოლოგიების გავლენა. მეოცე საუკუნის მიწურულისაკენ ძალიან გაიზარდა ეკონომიკური ინტერესებისა და მიზნების მნიშვნელობა.
საზოგადოდ, მთელი ისტორიის მანძილზე სახელმწიფოთა მთავარი საგარეო პოლიტიკური მიზნები სამი სახის იყო:
1. თითქმის ყველა დროს სახელმწიფოთა მთავარი მიზანი უსაფრთხოების, ეკონომიკური და სხვა ინტერესებიდან გამომდინარე ტერიტორიული ექსპანსია იყო. მეთვრამეტე საუკუნის სამრეწველო რევოლუციამდე, ტერიტორიაზე კონტროლი ძალაუფლების და სიმდიდრის თითქმის სინონიმად რჩება. სახელმწიფო საკუთარ ძლიერებასა და სიმდიდრეს ზრდიდა სხვა ტერიტორიებისა და ხალხების დაპყრობით, შემოერთებით. ეს ექსტენსიური განვითარების შედეგიც იყო. სამრეწველო და სამხედრო ტექნოლოგიამ შეცვალა ეს წრფივი დამოკიდებულება ძლიერებასა და ტერიტორიის სიდიდეს შორის, მაგრამ ინტენსიური განვითარების, სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის პირობებშიც ტერიტორიაზე კონტროლი სახელმწიფოთა მნიშვნელოვან მიზნად რჩება.
2. მეორე ძირითადი მიზანი იყო და არის სხვა სახელმწიფოთა ქმედებებზე გავლენის გაზრდა მუქარისა და ძალადობის, დიპლომატიის გამოყენებით, კავშირებისა და კოალიციების შექმნით. გავლენის განსაკუთრებული სფეროების შექმნის გზით სახელმწიფოები ცდილობენ ისეთი საერთაშორისო პოლიტიკური „გარემოს“ და სისტემაში ქცევის ისეთი წესების შექმნას, რომლებიც მათ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და იდეოლოგიურ ინტერესებს წაადგებოდა, ე.ი. მიზანი საერთაშორისო სისტემის სხვა წევრებზე კონტროლის დაწესება ყოფილა.
3. მესამე ძირითადი მიზანი, რომელიც დღეისათვის სულ უფრო დიდ მნიშვნელობას იძენს, მსოფლიო ეკონომიკაზე (ან უფრო ზუსტად, შრომის საერთაშორისო დანაწილების მექანიზმზე) კონტროლი ან თუნდაც ზეგავლენაა. ეს მესამე მიზანი პირველი ორისაგან იზოლირებული არ არის. მსოფლიო მეურნეობის ჩამოყალიბებისა და საბაზრო ეკონომიკის გაბატონების შედეგად ეკონომიკური ძლიერება სახელმწიფოთა მიერ შრომის საერთაშორისო დანაწილების პროცესის გაკონტროლების და წარმართვის ძირითად საშულებად იქცა.
შრომის თანამედროვე საერთაშორისო დანაწილება მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს სახელმწიფოთა სიმდიდრეს, უსაფრთხოებას და პრესტიჟს. სავაჭრო პირობები, რესურსების (კაპიტალის, ტექნოლოგიების, ნედლეულის) გადაადგილება და საერთაშორისო სავალუტო-საფინანსო სისტემის გაკონტროლება თანამედროვე სახელმწიფოთა ინტერესებისა და მიზნების უმნიშვნელოვანესი შემადგენელი ნაწილია. სახელმწიფოთა მიზნებს შორის უმნიშვნელოვანესია ისეთები, რომლებიც მათთვის არის სასიცოცხლო და რომელთა გამო ომსაც არ მოერიდებოდნენ. მართალია, ცნება „სასიცოცხლო ინტერესები“ საკმაოდ ბუნდოვანია, მაგრამ იგი აუცილებელია სახელმწიფოთა საგარეო პოლიტიკისა და ომის მიზნების გაგებისათვის.
ნეორეალიზმი
არაერთგზის აღნიშნულა, რომ რეალიზმი დღემდე საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიის ყველაზე უფრო გავლენიან კონცეფციად რჩება. რეალიზმის სახელით ცნობილი შეხედულებათა სისტემა, ფაქტობრივად, უკვე ორ კონცეფციას – პოლიტიკურ რეალიზმსა და ნეორეალიზმს მოიცავს. პოლიტიკური რეალიზმი დაკავშირებულია ჰ. მორგენთაუს, ჯ. ქენანის, ჯ. ჰერცის, რ. არონისა და სხვათა სახელებთან და მისი ამოსავალი იმის მტკიცებაა, რომ ადამიანის ბუნებაში კონფლიქტურობა, აგრესია არის ჩადებული და რომ საერთაშორისო ურთიერთობები არის ისეთი გარემო, სადაც სუვერენული სახელმწიფოების უმთავრეს მიზანს სამხედრო უსაფრთხოება, ძალაუფლებისათვის ბრძოლა წარმოადგენს. საერთაშორისო სისტემა კი თავიანთი ეროვნული ინტერესების უზრუნველყოფისათვის მებრძოლი სუვერენული სახელმწიფოების ასპარეზია. მიუხედავად იმისა, რომ ამ შეხედულებებს დღემდე ბევრი იზიარებს, პოლიტიკური რეალიზმის ძირითადი პოსტულატები თავიდანვე კრიტიკის ქარცეცხლში აღმოჩნდა.
რეალიზმის თეორიის განვითარებამ მოგვცა მისი თანამედროვე სახესხვაობა, რომელიც ნეორეალიზმის სახელით არის ცნობილი. ნეორეალიზმის “მანიფესტად” აღიარებულია ამერიკელი ქენეთ უოლცის შრომა „საერთაშორისო პოლიტიკის თეორია“.
თუ პოლიტიკური რეალიზმის ამოსავალი წერტილია ადამიანის ბუნებაში თანდაყოლილი ნაკლოვანებები, რომლებიც მთელ საერთაშორისო პოლიტიკას განსაზღვრავენ, ნეორეალიზმი აქცენტს საერთაშორისო სისტემაზე აკეთებს და საერთაშორისო პოლიტიკის არსის განმსაზღვრელად სისტემის თავისებურებებს მიიჩნევს.
ნეორეალიზმის თეორიის თანახმად, სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობებს, საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურა განსაზღვრავს. მაგრამ საერთაშორისო პოლიტიკა სისტემაში ჩართული სუვერენული სახელმწიფოების და სხვა მონაწილეების საგარეო პოლიტიკის მექანიკურ ჯამს როდი წარმოადგენს და იგი თავად სისტემისათვის დამახასიათებელი თავისებურებებით განისაზღვრება. სტრუქტურა, ნეორეალისტების აზრით, გვიჩვენებს, თუ რანაირად არიან მისი შემადგენელი ელემენტები ამ სისტემად ორგანიზებული. საშინაო პოლიტიკაში მონაწილეთა ურთიერთობა იერარქიული ხასიათისაა, საერთაშორისო სისტემის არსი კი მის ანარქიულობაში, სუვერენულ სახელმწიფოთა ზემოთ მდგომი უზენაესი ხელისუფლების, „ცენტრალური მმართველობის“ არარსებობაში მდგომარეობს. აქედან გამომდინარე, სისტემაში ყოველი მონაწილე სახელმწიფო მოქმედებს ფართო დიაპაზონში „გადარჩენიდან მსოფლიო ბატონობამდე“ მისი შესაძლებლობების გათვალისწინებით. ძალთა წონასწორობა კი ამგვარი სისტემის ფუნქციონირების აუცილებელი პირობაა. ამგვარ პირობებში მყოფი სახელმწიფოებისათვის არსებობის ორი გზაა: საკუთარი შესაძლებლობების (სამხედრო, ეკონომიკური და სხვა) გაზრდა ქვეყნის შიგნით და საერთაშორისო ასპარეზზე მოქმედების საუკეთესო სტრატეგიის გამოყენება.
ნეორეალიზმის თეორიის ორი ძირითადი პოსტულატი საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურის ხასიათით განისაზღვრება: 1. საერთაშორისო სისტემა ანარქიული უფროა, ვიდრე იერარქიული ხასიათისა; 2. სისტემაში ურთიერთქმედებენ ერთი და იმავე ფუნქციების მქონე, მსგავსი ერთეულები.
მთელი საერთაშორისო პოლიტიკის არსი ამ ორი მომენტიდან გამომდინარეობს, ხოლო სისტემის სტრუქტურის კიდევ ერთი, მესამე ელემენტი – სისტემის შემადგენელ სახელმწიფოთა შორის შესაძლებლობათა, ძლიერების განაწილება – იცვლება ერთი ისტორიული ეპოქიდან მეორემდე, ერთი სისტემიდან მეორემდე. სისტემის ხსენებული მესამე ელემენტი – ძალის, ძლიერების განაწილება – დიდმნიშვნელოვანია, რადგან სტრუქტურებს „განსაზღვრავს არა მათში წარმოდგენილი ყველა მონაწილე, არამედ მონაწილეთა შორის ყველაზე უფრო ძლიერები“. სწორედ სტრუქტურა განაპირობებს საერთაშორისო პოლიტიკის მოვლენებს, იგი უწყობს ხელს ერთს და აფერხებს მეორეს. ამიტომ, ქ. უოლცის აზრით, საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურის თავისებურებათა გაგება ხელს გვიწყობს სახელმწიფოთა ქმედებების შეფასება-ანალიზისას, რადგანაც სახელმწიფოები თავიანთ ეროვნულ ინტერესებსა და სტრატეგიას განსაზღვრავენ საერთაშორისო სისტემაში საკუთარი პოზიციის შეფასების საფუძველზე; ეს პოზიცია კი სახელმწიფოს ძლიერებაზეა დამოკიდებული. ძალა პოლიტიკაში იგივეა, რაც ეკონომიკაში – ფული. ამის თაობაზე ა.ვოლფერსი შენიშნავს: „საერთაშორისო პოლიტიკაში ძალა და გავლენა იმავე როლს ასრულებს, რასაც საბაზრო ეკონომიკაში – ფული“.
ნეორეალიზმის თეორიიდან გამომდინარე, საერთაშორისო სისტემა თავისთავად „გამგებელი“ და განმსაზღვრელია იმ ერთეულების ქმედებებისა, რომლებიც ამ სისტემას შეადგენენ; ამ ერთეულებმა (სახელმწიფოებმა) კი თვითონ უნდა მიხედონ საკუთარ თავს და ამიტომ სისტემაში ძალთა წონასწორობა სახელმწიფოთა ქმედებების (ომი, კავშირები, გაძლიერება და ა.შ.) ლოგიკური მიზანი და ამავე დროს შედეგიცაა. სისტემა უფრო სტაბილურია, როცა არ არის სისტემის მასშტაბის, მსოფლიო ომი, როცა უძლიერესი სახელმწიფოების რიცხვი უფრო მცირეა, ე.ი. როცა სისტემაში მხოლოდ ორი უძლიერესი სახელმწიფოა წარმოდგენილი.
ნეორეალიზმის თვალით დანახულ საერთაშორისო სისტემაში მხოლოდ სუვერენული სახელმწიფოები როდი მოქმედებენ. ნეორეალიზმის თეორია სისტემაში გარკვეულ როლს ანიჭებს საერთაშორისო ორგანიზაციებს, ტრანსნაციონალურ კორპორაციებს, საერთაშორისო ურთიერთობათა სხვა მონაწილეებსაც. არც ეკონომიკური კონკურენცია და შრომის საერთაშორისო დანაწილება დარჩენილა ნეორეალიზმის მოდელის გარეთ. ვინაიდან, ნეორეალიზმის პრინციპების თანახმად, ყოველი სახელმწიფო თავის საერთაშორისო პოლიტიკურ ქმედებებში საკუთარ ძალებს უნდა ეყრდნობოდეს, საერთაშორისო ეკონომიკურ საქმიანობაშიც სახელმწიფოები, ნეორეალიზმის მოდელის მიხედვით, ასევე საკუთარი ინტერესებისათვის უნდა იბრძოდნენ და საერთაშორისო ეკონომიკური სისტემის ხასიათიც ამით უნდა იყოს განსაზღვრული. მართალია, საერთაშორისო ეკონომიკური თანამშრომლობა არსებობს და ღრმავდება და ამის შედეგად შრომის საერთაშორისო დანაწილებაც ძალზე გაღრმავდა, მაგრამ საერთაშორისო ეკონომიკური თანამშრომლობა მაინც სახელმწიფოთა პოლიტიკური კონკურენციის ჩარჩოებში რჩება. ნეორეალიზმის სკოლის ყველაზე გავლენიანი ავტორი ქ.უოლცი მიიჩნევს, რომ საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულება კვლავაც არ არის დიდი. ნეორეალიზმის კონცეფციის თანახმად, მსოფლიო ეკონომიკური სისტემის წარმოდგენა ერთი ბაზრის, ერთი სახელმწიფოს ეკონომიკური სისტემის ანალოგად არ შეიძლება და ამის გაკეთება დიდ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ განსხვავებებზე, უთანასწორობაზე თვალის დახუჭვას ნიშნავს. ვინაიდან საერთაშორისო სისტემა შედგება სახელმწიფოებისაგან, რომლებიც ერთმანეთისაგან თავიანთი შესაძლებლობებით უფრო მეტად განსხვავდებიან, ვიდრე ნებისმიერი სახელმწიფოს შიგნით – ცალკეული რეგიონები, და ამავე დროს ეს სახელმწიფოები პოლიტიკურად და ეკონომიკურად თუ მტრები არა, მეტოქეები მაინც არიან, საერთაშორისო ეკონომიკურ სისტემაში სრულ ურთიერთდამოკიდებულებასა და ინტეგრაციაზე საუბარიც კი ზედმეტია.
უნდა ვაღიაროთ, რომ, ნეორეალიზმის ლოგიკის მიუხედავად, მსოფლიოში ურთიერთდამოკიდებულების პროცესი იმდენად გაღრმავდა, რომ ნეორეალიზმის თეორიაში საკმაო ეჭვის შეტანის უფლებაც გაგვიჩნდა.
უკვე 1959 წელს ქ.უოლცმა თავის ცნობილ შრომაში “ადამიანი, სახელმწიფო და ომი” პოლიტიკური რეალიზმის რევიზია მოახდინა, როცა განაცხადა, რომ სახელმწიფოთა შორის მეტოქეობას, ადამიანის ბუნება კი არ განსაზღვრავს, არამედ – ანარქიული საერთაშორისო სისტემა. მასში „ყოველი სახელმწიფო იცავს საკუთარ ეროვნულ ინტერესებს, რომლებსაც იგი შეძლებისდაგვარად განსაზღვრავს. ძალა რჩება სახელმწიფოს საგარეო მიზნების მიღწევის საშუალება, რადგან დაპირისპირებული ინტერესების მოგვარების შედეგიანი, სანდო პროცესი არ არსებობს, ხოლო ეს კონფლიქტები აუცილებლად წარმოიქმნება მსგავს ერთეულთა შორის ანარქიის პირობებში“.
ნეორეალიზმის კონცეფციაში სუსტი და ძლიერი სახელმწიფოების საგარეო პოლიტიკა ერთმანეთისაგან ძირეულად განსხვავდება. სუსტი სახელმწიფოები ისე არ მოქმედებენ, როგორც ძლიერები, რადგანაც სუსტების შესაძლებლობები მეტად შეზღუდულია არა მხოლოდ გლობალური, არამედ რეგიონული მასშტაბითაც. ბუნებრივია, რომ სუსტი ქვეყნები ცდილობენ გამონახონ მფარველი ან ისეთ კავშირში შევიდნენ, რომელიც მათ საფრთხისაგან გადაარჩენს. ძლიერი ქვეყნები არა მარტო გადარჩენაზე ფიქრობენ, არამედ ცდილობენ რეგიონში თუ გლობალურ დონეზე პოზიციები გაიუმჯობესონ. მიუხედავად იმისა, რომ ხსენებული ორი კატეგორიის ქვეყნების საგარეო პოლიტიკური ამოცანები ერთმანეთისაგან განსხვავდება, მათ შორის ბევრი მსგავსებაა. განსხვავება მხოლოდ ქვეყნების შესაძლებლობებში, მათ ძლიერებაში მდგომარეობს. საერთაშორისო სისტემაში შემავალი სახელმწიფოების საგარეო პოლიტიკური ფუნქციები ერთი და იგივეა, მათ მხოლოდ შესაძლებლობები აქვთ სხვადასხვა. საერთაშორისო პოლიტიკა შედგება ისეთი ერთეულებისაგან, რომლებიც ერთსა და იმავე „თამაშის წესებს“ ემორჩილებიან, ერთნაირად მოქმედებენ საერთაშორისო ასპარეზზე, ვინაიდან ისინი ანარქიული საერთაშორისო სისტემის ელემენტებს („მოქმედ პირებს“) წარმოადგენენ.
საერთაშორისო პოლიტიკის ფუნდამენტური პრობლემა მშვიდობიანი განვითარების, მშვიდობიანი გარდაქმნების პრობლემაა. რეალიზმი, პოლიტიკური რეალიზმი და ნეორეალიზმიც გვიჩვენებენ, რომ, იერარქიული სახელმწიფო სისტემისაგან განსხვავებით, საერთაშორისო პოლიტიკაში, ე.ი. საერთაშორისო სისტემაში მშვიდობიანი ცვლილებების, გარდაქმნების მიღწევა ძალზე ძნელია; და, რაც მთავარია, რეალიზმი არ გვთავაზობს მშვიდობიანი გადასვლის, გარდაქმნის არანაირ თეორიას. რეალისტები ამ მხრივ მხოლოდ დიპლომატიის იმედით არიან.
ამგვარად რეალიზმი (მისი ნეორეალისტური სახესხვაობითაც) გვიჩვენებს, რატომ ვართ ამგვარ უბედურებაში, მაგრამ მისგან თავის დაღწევის თაობაზე ბევრს არაფერს ამბობს. კაცობრიობას კი სურს, ომებს, კონფლიქტებს თავი დააღწიოს და ამ ურთულეს საქმეში საკუთარი წვლილი საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიამაც უნდა შეიტანოს.
ამ თეორიას ნეორეალიზმის მრავალი კრიტიკოსი სერიოზულ პრეტენზიებს უყენებს. პირველ ყოვლისა, ნეორეალიზმს ბრალად ედება, რომ იგი უარყოფს ისტორიას, როგორც პროცესს. გარდა ამისა, ნეორეალიზმი თითქოს უარყოფს პრაქტიკის ისტორიულ მნიშვნელობას. აგრეთვე ნეორეალიზმი პოლიტიკას ეკონომიკური თეორიის პოსტულატებით განიხილავს და მას სულსა ხდის, პოლიტიკა მხოლოდ ტექნიკამდეა დაყვანილი. პოლემიკა ნეორეალისტებსა და მათ კრიტიკოსებს შორის არ ცხრება.
70-იან და 80-იან წლებში. ნეორეალიზმის ჩარჩოებში მეტად საყურადღებო კონცეფციები შემუშავდა. ეს არის ძალთა წონასწორობის ქ.უოლცისეული ინტერპრეტაცია, გ.სნაიდერისა და პ.დიზინგის მიერ თამაშთა თეორიის ფორმალური მოდელების გამოყენება კონფლიქტების ანალიზისათვის და რ.გილპინის ჰეგემონური ციკლების თეორია.
რადგან ძალთა წონასწორობის კონცეფციას საგანგებო ადგილს ვუთმობთ, საჭიროდ მიგვაჩნია, შევჩერდეთ რ.გილპინის „ჰეგემონიისა და ომის“ ციკლებზე.
რობერტ გილპინის „ჰეგემონიისა და ომის“ ციკლები
გილპინის აზრით, მსოფლიო ისტორია ციკლების გაუთავებელი სერიისაგან შედგება. საერთაშორისო სისტემაში შემავალი სახელმწიფოები რაციონალურად მოქმედებენ (ამისთვის იგი ანალოგად იყენებს ფირმის სტრატეგიას მიკროეკონომიკური თეორიიდან), მაგრამ უძლიერესი სახელმწიფოებიდან ერთ-ერთი საბოლოოდ ჰეგემონობას აღწევს და თავის “ყაიდაზე” აწესრიგებს საერთაშორისო სისტემას. გილპინი აანალიზებს დასავლეთის 2400-წლიან ისტორიას და იმ დასკვნამდე მიდის, რომ იგი ჰეგემონური სტაბილურობისა და ომების მონაცვლეობაა. ჰეგემონი სახელმწიფო საკუთარ წესრიგს ამყარებს სისტემაში და ახერხებს ამ წესრიგის შენარჩუნებას (ამ დროს სისტემა სტაბილური რჩება) იმ დრომდე, სანამ არ გამოჩნდება სხვა ქვეყანა, რომელიც არსებულ ჰეგემონს პირველობას შეეცილება (ასეთ ქვეყანას იგი “ჩელენჯერს” უწოდებს). რატომ სუსტდება ჰეგემონი? გილპინი მიიჩნევს, რომ იმპერიის განვითარებასთან ერთად საჭიროა იზრდებოდეს მისი ეკონომიკური ეფექტიანობა, რომელიც სამხედრო ხარჯების ზრდის ტემპს უნდა უსწრებდეს, რადგანაც ამის გარეშე იმპერია ვერ გადარჩება. მაგრამ დგება დრო, როდესაც ჰეგემონი სახელმწიფო (ადრე ასეთი იყო იმპერიები) მის მიერ დაბანდებულზე მეტს მოიხმარს და იწყება მისი დაკნინება. დგება ახალი იმპერიის ჰეგემონობის ეპოქა.
მსოფლიო მეურნეობისა და თანამედროვე სახელმწიფოთა სისტემის ჩამოყალიბებამ იმპერიების ციკლი ევროპაში ძალთა წონასწორობის სისტემით შეცვალა. მეცხრამეტე და მეოცე საუკუნეებში დაიწყო უძლიერეს სახელმწიფოთა ჰეგემონობის ციკლები. თუ ადრე ბატონობდნენ მრავალეროვანი იმპერიები და ლოკალიზებული სოციალური ერთეულები (ტომები, ქალაქი-სახელმწიფოები, ფეოდალური ერთეულები) და ისინი საერთაშორისო ურთიერთობათა წამყვანი მოქმედი პირები იყვნენ, თანამედროვე მსოფლიოში მათი ადგილი სუვერენულმა სახელმწიფომ დაიკავა. პოლიტიკური ორგანიზაციის წამყვანი ფორმა ერი-სახელმწიფო, სუვერენული სახელმწიფო გახდა. მართალია, იმპერიები სამხედრო თვალსაზრისით ძლიერნი იყვნენ, მაგრამ ისინი ამავე დროს სუსტებიც იყვნენ, რადგან მათი მოსახლეობის არცთუ ისე დიდი ნაწილი იყო მართლა დაინტერესებული მათი დაცვითა და შენარჩუნებით. იმპერიების მიზნები და ინტერესები, ჩვეულებრივ, საკმაოდ განსხვავდებოდა მათი მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის მიზნებისა და ინტერესებისაგან და სწორედ ეს იყო იმპერიების “აქილევსის ქუსლი”, მათი შინაგანი სისუსტის მიზეზი.
ერი-სახელმწიფოს, ეროვნული სახელმწიფოს გაბატონება საერთაშორისო სარბიელზე მეჩვიდმეტე-მეთვრამეტე სს. დაიწყო. თანამედროვე სახელმწიფოები სწორედ ამ კატეგორიას მიეკუთვნება. საერთაშორისო სისტემაში შემავალი სახელმწიფოები ამავე დროს საერთაშორისო ეკონომიკურ სისტემაშიც მოქმედებენ, მსოფლიო მეურნეობის შემადგენელ ელემენტს წარმოადგენენ. მათი ძლიერების, სიცოცხლისუნარიანობის უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი ეკონომიკური ძლიერება, ეკონომიკური ეფექტიანობა გახდა. ამიტომ ძლიერი სახელმწიფო, მით უმეტეს ჰეგემონი, თუ მისი ეკონომიკა ეფექტიანად არ მოქმედებს ან ვეღარ მოქმედებს, განწირულია იმპერიული ტიპის ისეთ ეკონომიკად გადაიქცეს, როგორიც საბჭოთა ბლოკი იყო.
მსოფლიო მეურნეობისა და თანამედროვე სახელმწიფოების ჩამოყალიბება საერთაშორისო სისტემაში ძალთა წონასწორობის მექანიზმის გაბატონების პირობებში ხდებოდა. ამიტომ ევროპის ერთ იმპერიად გაერთიანების რამდენიმე მცდელობა უშედეგო აღმოჩნდა და ამან ხელი შეუწყო საერთაშორისო ეკონომიკური ბაზრის განვითარებას, საბაზრო მექანიზმების განმტკიცებას. მსოფლიო მეურნეობა მერკანტილიზმის ბატონობის ასპარეზად იქცა. ეკონომიკური განვითარება გამოიყენებოდა ეროვნული ინტერესების უზრუნველსაყოფად, სახელმწიფოს ყველანაირი მიზნების (სხვა სახელმწიფოებზე გავლენის გაზრდა, კოლონიური დაპყრობა, პრესტიჟი, ძლიერების მიღწევა და ა.შ.) მისაღწევად. ამას ე. წ. თავისუფალი ვაჭრობის ეპოქა მოჰყვა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ნაპოლეონის დამარცხების შედეგად მსოფლიო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებში გაბატონდა დიდი ბრიტანეთი და მან თავისთვის (როგორც ყველაზე განვითარებული ქვეყნისათვის) მომგებიანი საერთაშორისო წესრიგი დაამკვიდრა, რომელშიც საერთაშორისო ეკონომიკა თავისუფალი ვაჭრობის პრინციპებს დაეფუძნა.
მეჩვიდმეტე-მეთვრამეტე საუკუნეებში ევროპის ხუთი სახელმწიფო – ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ნიდერლანდები, ესპანეთი და პორტუგალია-აზიისა და ამერიკის ეკონომიკური ექსპლუატაციისათვის მეტოქეობას უწევდნენ ერთმანეთს, მაგრამ მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში დიდი ბრიტანეთი სამრეწველო რევოლუციისა და ძლიერი ფლოტის წყალობით (ამან განაპირობა მისი გაბატონება ზღვებზე) მსოფლიოს ჰეგემონი გახდა. სწორედ მისი ჰეგემონობის პერიოდში (პირველ მსოფლიო ომამდე) მსოფლიო ეკონომიკური სისტემა, ანუ მსოფლიო მეურნეობა, სახელმწიფოთა შორის სამდიდრისა და ძლიერების გადანაწილებისა და ამავე დროს ზოგიერთი სახელმწიფოს სწრაფი აღზევების მექანიზმად იქცა.
მაშასადამე, მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულიდან იმპერიების ჰეგემონობის ჯაჭვი გადაიზარდა ორი სახელმწიფოს – არსებული ჰეგემონისა (დიდი ბრიტანეთი) და ჩელენჯერის (აშშ) მეტოქეობაში. ორივე ცდილობდა მსოფლიოს პოლიტიკური, ტერიტორიული და, განსაკუთრებით, ეკონომიკური ურთიერთობების იმგვარად მოწყობას, რომ ეს სასარგებლო ყოფილიყო მათი უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური ინტერესებისათვის. ჯერ ჰეგემონი დიდი ბრიტანეთი იყო, შემდეგ კი მისი როლი აშშ-მა დაისაკუთრა.
საერთაშორისო სისტემაში ჰეგემონის მიერ დამყარებულმა წესრიგმა შეიძლება დიქტატის სახეც მიიღოს, მაგრამ საერთაშორისო ურთიერთობათა პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ჰეგემონი ყოველთვის დაინტერესებულია საერთაშორისო სისტემაში წესრიგითა და სტაბილურობით. ჰეგემონური წესრიგისათვის უცხო თანამშრომლობაც არ არის. პირიქით, როგორც რობერტ ქიოჰეინი აღნიშნავს, ჰეგემონია დაფუძნებულია გარკვეული ტიპის ასიმეტრიულ თანამშრომლობაზე, რომელიც ჰეგემონის ინტერესებს ესადაგება და რომლის შენარჩუნებასაც იგი ცდილობს.
ჰეგემონი სახელმწიფოს ბატონობა არ შეიძლება უსაზღვროდ გაგრძელდეს. მართალია, საერთაშორისო სისტემაზე კონტროლი უზრუნველყოფს უფრო ფართო სარესურსო (ბუნებრივი რესურსები, კაპიტალი, მუშახელი) ბაზას ჰეგემონისათვის, მაგრამ ამ კონტროლის დიდხანს შენარჩუნება სულ უფრო ძვირი ჯდება. ეს სიძვირე მოიცავს სამხედრო ხარჯებს, მოკავშირეთათვის ფინანსურ და სხვა სახის დახმარებას და საერთაშორისო ეკონომიკის გაძღოლისათვის საჭირო ძალისხმევას. სამხედრო ტექნოლოგიაში ლიდერობის შენარჩუნება თანდათანობით ძალიან ძვირი ჯდება (ამავე დროს ასეთივე ტექნოლოგია ჩნდება მეტოქე სახელმწიფოებში, ხშირად კვლევასა და დანერგვაზე გაღებული დიდი ხარჯების გარეშეც!). ეკონომიკური კეთილდღეობაც ვრცელდება, რადგანაც იგივე ეკონომიკური პროცესები, ჰეგემონს რომ ეხმარება, ბოლოს და ბოლოს სხვა სახელმწიფოებსაც ამდიდრებს და აძლიერებს. კეთილდღეობის, მოხმარების ზრდის დიდი მოთხოვნილება და იმავე დროს ჰეგემონის სტატუს-კვოს შენარჩუნება ძნელდება, რადგან კეთილდღეობა და დოვლათი ანელებენ ინოვაციებს, ამცირებენ შრომის ნაყოფიერებას და საბოლოო ჯამში, ასუსტებენ სამხედრო ძლიერების საფუძველს. წარმოებაში ინვესტირებისა და გრძელვადიანი ეკონომიკური განვითარების საზიანოდ, იზრდება თავდაცვასა და მოხმარებაზე გაღებული ხარჯები, ხოლო სამხედრო დასუსტების შეგრძნება აიძულებს ჰეგემონს კიდევ უფრო მეტი მოახმაროს სამხედრო სექტორს, რაც ხელს უშლის წარმოებაში ინვესტირების გაფართოებას, ამცირებს შრომის ნაყოფიერებას და, პერსპექტივაში, – თვით ქვეყნის სამხედრო პოტენციალსაც.
ჰეგემონის დაკნინებისა და სხვა ძლიერი სახელმწიფოს აღზევების შედეგად ირღვევა წონასწორობა, სისტემაში ძალის განაწილების დისბალანსი ჩნდება და ჰეგემონის მიერ (ბატონობის ზენიტში ყოფნისას) ჩამოყალიბებულ ურთიერთობებში, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ პროცესებში რღვევა იწყება. რ.გიპლინის აზრით, ისტორიაში ამგვარი ვითარება ყოველთვის მოასწავებდა ჰეგემონიისათვის ომს და საერთაშორისო სისტემის „გადალაგებას“ ახალი ჰეგემონის ინტერესებიდან გამომდინარე. ეს იმას ნიშნავს, რომ ძველი ჰეგემონი ომში დამარცხების შედეგად ადგილს უთმობს ახალ ჰეგემონს, რომელიც საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე, იწყებს საერთაშორისო სისტემის რესტრუქტურიზაციას.
ამავე დროს რ.გილპინის თეორია ე. წ. „ხანგრძლივი მშვიდობის“ (1945-1991 წწ.) მიზეზების ახსნასაც გვთავაზობს. გერმანია (ჩელენჯერი) დამარცხდა მეორე მსოფლიო ომში და მსოფლიო ჰეგემონის როლი ბრიტანეთისგან აშშ-მა „გადაიბარა“. ამან სისტემაში წონასწორობა აღადგინა და აშშ-მა საკუთარი ძლიერებისა და გავლენის მეშვეობით საერთაშორისო სისტემის რესტრუქტურიზაცია მოახდინა იმგვარად, როგორც მას წესრიგის დასამყარებლად და საკუთარი ინტერესების უზრუნველყოფისთვის საუკეთესოდ ეჩვენებოდა; ეს იყო საერთაშორისო ლიბერალური ეკონომიკის შექმნა, რომელიც ბრეტონ-ვუდსის საფინანსო-სავალუტო სისტემასა და ნატო-ზე დამყარებულ უსაფრთხოებასა და კოალიციათა ჯაჭვს ემყარებოდა. სწორედ აშშ-ის ჰეგემონიის გამო არ მომხდარა დიდი ომი. მშვიდობას ხელი შეუწყო აგრეთვე იმანაც, რომ სისტემაში მიმდინარე პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული პროცესები სისტემის მონაწილეთა უმრავლესობისათვის მისაღები აღმოჩნდა, ხოლო თვით სისტემა გაწონასწორებული იყო. მიუხედავად იმისა, რომ 70-იანი წლებისათვის აშშ-ის სამხედრო და ეკონომიკური უპირატესობა და დომინირება შეფარდებითად კლებას იწყებს, ეს კლება მაინც არ არის დაცემა და არც იმდენად სწრაფია, რომ „ჰეგემონურ ომს“ პირობები შეუქმნას.
რ. გილპინის თეორიის მიხედვით, თანამედროვე საერთაშორისო სისტემა სახიფათო მიმართულებით ვითარდება. აშშ-ის შეფარდებითი ეკონომიკური და სამხედრო უპირატესობა თანდათანობით კლებულობს, ხოლო იაპონიისა, გერმანიისა და, უკანასკნელ ხანებამდე, სსრკ-ისა თანდათანობით მატულობს. ამან, გილპინის აზრით, განაპირობა საერთაშორისო სისტემაში დისბალანსის ზრდა და ძალის დეკონცენტრაცია. ბოლოს და ბოლოს, ერთ-ერთი ჩელენჯერი მოინდომებს ჰეგემონის როლის შესრულებას და ამისთვის ძალადობას მიმართავს. გილპინის აზრით, კაცობრიობის მომავალი დამოკიდებულია იმ „მშვიდობიანი მექანიზმის“ პოვნაზე, რომელიც „ჰეგემონობისათვის ომის“, როგორც მსოფლიო პოლიტიკაში სისტემური ცვლილებების მექანიზმის, ადგილს დაიკავებდა. მართალია, გილპინის თეორიის თანახმად, მომავალი საკმაოდ პესიმისტურად უნდა აღვიქვათ, მაგრამ იგი გარკვეულ იმედს მაინც გვაძლევს, რადგან, მისი აზრით, ბირთვული იარაღი, სახელმწიფოთა ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულება და საერთაშორისო საზოგადოების ელემენტების დამკვიდრება შეიძლება საერთაშორისო ურთიერთობებში ძირეული ცვლილებების საწინდარი გახდეს.
ჯორჯ მოდელსკის მსოფლიო ლიდერობის გრძელი ციკლები
ჯ. მოდელსკიმ და უ.რ. ტომპსონმა შეიმუშავეს ე.წ. მსოფლიო ლიდერობის გრძელი ციკლების თეორია, რომელიც აგრეთვე საერთაშორისო სისტემაში ცვლილებების მექანიზმის დადგენის მცდელობაცაა. გრძელი ციკლების თეორია ჯ.მოდელსკიმ ჯერ თავის 1978 წლის სტატიაში წამოაყენა, შემდეგ ეს თეორია მის შემდგომ ნაშრომებში დაიხვეწა და საბოლოო სახე 1987 წელს მის მიერ გამოქვეყნებულ წიგნში მიიღო, იგულისხმება „გრძელი ციკლები მსოფლიო პოლიტიკაში“. ეს თეორია უარყოფს საერთაშორისო სისტემის ანარქიულობასა და საერთაშორისო პოლიტიკურ პროცესებზე მაღლა საერთაშორისო ეკონომიკური პროცესების დგომას.
ჯ. მოდელსკის თეორიიდან გამომდინარეობს, რომ თანამედროვე გლობალურ სისტემაში მისი წარმოშობიდანვეა (1494წ.) ჩადებული სისტემური განვითარებისა და გლობალური ომის რეგულარული ციკლები, რომლებიც თითო საუკუნე გრძელდება; ყოველი ასეთი ციკლი დაკავშირებულია ერთ მსოფლიო ლიდერთან – უძლიერეს სახელმწიფოსთან, რომელიც მისი ლიდერობის, ბატონობის პერიოდში (ციკლში) წესრიგს ამყარებს მსოფლიო სისტემაში. ამ თეორიაში ხაზგასმით არის აღნიშნული საზღვაო ძლიერების, როგორც გლობალური მასშტაბის მქონე კონტროლის ფაქტორის მნიშვნელობა. წარმოდგენილია ხუთი ციკლი:
1. მე-16 ს. - ლიდერი – პორტუგალია
2. მე–17 ს. - ლიდერი – ნიდერლანდები
3. მე–18 ს. - ლიდერი – დიდი ბრიტანეთი
4. მე-19 ს. - ლიდერი – დიდი ბრიტანეთი
5. მე-20 ს. - ლიდერი – აშშ
როგორც ვხედავთ, დიდმა ბრიტანეთმა ორჯერ მოახერხა მსოფლიო ლიდერობა, ხოლო ესპანეთმა, ჯ.მოდელსკის აზრით, ვერ დაისაკუთრა გლობალური ლიდერის როლი. ამავე დროს, ჩვენ ვხედავთ, რომ საზღვაო ძლიერებასთან ერთად მეოცე საუკუნეში ლიდერს საჰაერო ძლიერებაც დასჭირდა და აშშ-ის მაგალითზე ეს კარგად გამოჩნდა.
ყოველ ციკლში ოთხი ფაზაა გამოყოფილი: 1. გლობალური ომი; 2. მსოფლიო ბატონობა; 3. დელეგიტიმაცია; 4. დეკონცენტრაცია.
გლობალური ომი გლობალური სისტემის უკიდურესი უწესრიგობის ჟამს ხდება. ხანგრძლივი და მძაფრი გლობალური ომის შედეგია “მსოფლიო ბატონის”, ლიდერის გაჩენა, რომელსაც საზღვაო ძლიერებაში (დღეს – ჰაერშიც!) ვერავინ შეეცილება. ძალის რეკონცენტრაცია და ლეგიტიმაცია, ჩვეულებრივ, ომის შედეგად ხელმოწერილ შეთანხმებებში აისახება. ახალი მსოფლიო ლიდერი, საკუთარი უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური ინტერესების გათვალისწინებით, მსოფლიო ეკონომიკის რეგულირებისა და პოლიტიკური სტაბილურობისათვის იყენებს თავის ბატონობას ზღვებზე და მსოფლიო ვაჭრობაში. ლიდერობის შენარჩუნების „სიძვირე“ და ახალი მეტოქეების გამოჩენა თანდათანობით ასუსტებს მსოფლიო ლიდერის პოზიციებს და მესამე ფაზაში ახალი პრეტენდენტების აღზევება და არსებული მსოფლიო წესრიგის დელეგიტიმაცია ძლიერდება. მეოთხე, დეკონცენტრაციის ფაზაში, ეს პროცესი თავის აპოგეას აღწევს. ამის შედეგად უწესრიგობაში ჩაფლული სისტემის სტაბილურობისათვის პოლიტიკური რესურსები აღარ რჩება და მსოფლიო ლიდერის გვირგვინის მოსაპოვებლად კვლავ გლობალური ომი იწყება. გლობალური ომების პერიოდები იყო: 1. იტალიის ომები (1494-1517 წწ.), რომელთა წიაღიდანაც პორტუგალია აღზევდა, როგორც მსოფლიო ლიდერი; 2. ომი ნიდერლანდების დამოუკიდებლობისათვის (1585-1609 წწ.), რომელმაც ნიდერლანდები მსოფლიო ლიდერის პოზიციაზე გაიყვანა; 3. ლუი მეთოთხმეტეს ომები (1689-1715 წწ.), რომელთა შედეგადაც მსოფლიოს “ბატონი” დიდი ბრიტანეთი გახდა; 4. საფრანგეთის რევოლუციური და ნაპოლეონის ომები (1792-1815 წწ.), რომლებმაც განაახლეს დიდი ბრიტანეთის ბატონობა; 5. ორი მსოფლიო ომი მეოცე საუკუნეში (1914-1918 წწ. და 1939-1945 წწ.), რომლებმაც გზა გაუხსნეს აშშ-ს მსოფლიო ბატონობისაკენ.
ჯ.მოდელსკის თეორიის თანახმად, გლობალური ომები არ იწყება როგორც მსოფლიო ლიდერობისათვის მეტოქეთა უშუალო შერკინება; ისინი ლოკალური კონფლიქტებიდან გლობალურში გადაიზრდება ხოლმე. ამ თეორიის თანახმად, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გლობალური ომი არ მომხდარა იმიტომ, რომ მსოფლიო ლიდერმა აშშ-მა საერთაშორისო პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებში წესრიგის დასამყარებლად საკმარისი ძლიერების შენარჩუნება შეძლო. ტომპსონის გამოთვლების თანახმად, გლობალურ ომებს შორის მშვიდობიანი ინტერვალი 80 წელიწადია. იგი შემდეგი გლობალური ომისათვის საჭირო პირობების შექმნას 2025 წლისათვის წინასწარმეტყველებს. ჯ.მოდელსკის გაანგარიშებით, გლობალური ომის საშიშროება 2030 წლისათვის დადგება. ამ თეორიიდან გამომდინარეობს, რომ ბირთვული იარაღის არსებობას და მისით შეკავებას გრძელი ციკლების განვითარებისათვის მნიშვნელობა არა აქვს და თუ არ გამოინახა რაიმე ახალი მექანიზმი, რომელიც გლობალურ ომს თავიდან აგვაცილებს, მსოფლიო ლიდერობისათვის ბრძოლის ლოგიკა კვლავ მსოფლიო ომამდე მიგვიყვანს. გლობალური ომების არსებითი ფუნქცია კი დედამიწაზე ახალი ლიდერის შემრჩევი მექანიზმის როლის შესრულებაში მდგომარეობს. ამ თეორიას დიდი ყურადღება ექცევა საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიაში, იგი ამჟამად კრიტიკული ანალიზის სტადიას გადის.
ჯოშუა გოლდსტაინის გრძელი ციკლების თეორია
საერთაშორისო ურთიერთობათა პროცესებისა და მოვლენების რთულ ალგებრაში გზის გაკვლევისა და გარკვეულ კანონზომიერებათა გამოვლენის კიდევ ერთი ცდაა ამერიკელი ჯოშუა გოლდსტაინის ე. წ. გრძელი ციკლების თეორია. მასში ერთმანეთთან არის დაკავშირებული მსოფლიო ეკონომიკური აღმავლობისა და სტაგნაციის გრძელი ტალღები, ჰეგემონი სახელმწიფოების აღზევება, დაცემა და დიდი ომები.
ამ თეორიაში ნაჩვენებია ხანგრძლივი, 50-წლიანი ეკონომიკური „ტალღების“ არსებობა, მათი მნიშვნელობა საერთაშორისო ურთიერთობებისათვის და, განსაკუთრებით, დიდი ომების ციკლური ხასიათისათვის. გოლდსტაინის თეორიიდან ის აზრი გამომდინარეობს, რომ ეკონომიკური აღორძინება, წარმოების გაფართოება ზრდის რესურსებზე მოთხოვნილებას. რესურსების გამო მეტოქეობას კი დიდ ომამდე მივყავართ, რადგან მათზე კონტროლის დამყარება უამისოდ არ ხერხდება. აღმავლობის გზაზე მდგარი ეკონომიკა სახელმწიფოს სამხედრო ძლიერებასა და შესაძლებლობებს ზრდის და მისთვის ომი მისაღები ინსტრუმენტი ხდება. თავის მხრივ, დიდი ომი დიდ ზიანს აყენებს ეკონომიკას; იგი კნინდება და უკვე აღარც ომი შეუძლია და აღარც ეკონომიკური აღმავლობისათვის საჭირო რესურსების სათანადო მოცულობა აბადია. მაგრამ მშვიდობიანი განვითარება ხელახალ ბიძგს აძლევს ეკონომიკას და იწყება აღმავლბის ახალი, 50-წლიანი ციკლი.
გოლდსტაინის თეორიის თანახმად, მსოფლიო ეკონომიკური აღმავლობის პროცესი მოსალოდნელია 1995-2020 წლებში და იგი დაემთხვევა აშშ-ის, როგორც მსოფლიო ჰეგემონის, დაკნინების პროცესს. ამიტომ 2000-2030 წლები იქნება ეკონომიკური აღმავლობისა და სუსტი ჰეგემონის ეპოქა, რაც დიდი ომის შესაძლებლობის პირობებს ქმნის, განსაკუთრებით, ხსენებული პერიოდის მიწურულისათვის, როცა პოტენციური მეტოქეები შეძლებენ საკმარისი სამხედრო ძალის დაგროვებას.
ვერც გოლდსტაინის თეორია გადაურჩა კრიტიკის ქარცეცხლს. სხვა მომენტებთან ერთად კრიტიკოსები, ხაზს უსვამენ იმ გარემოებასაც, რომ მეორე მსოფლიო ომი უდიდესი ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ დაიწყო და არა მსოფლიო ეკონომიკური აღმავლობის „ტალღის“ მიწურულში. თვით გოლდსტაინიც აღიარებს, რომ მის თეორიაში, მეორე მსოფლიო ომი მართლაც „ანომალიაა“, მაგრამ დანარჩენ ცხრა შემთხვევაში თავის შეხედულებას მართებულად მიიჩნევს.
ეკონომიკური აღმავლობისა და ომების ციკლების შესწავლა მთელ რიგ საყურადღებო კითხვას ბადებს. მაგალითად, განა წარმოების ზრდას აუცილებლად რესურსებისათვის ბრძოლამდე მივყავართ? თანამედროვე ეკონომიკაში აღმავლობის მიღწევა შესაძლებელი ხდება შიდა რესურსების ინტენსიური გამოყენების გზითაც, გარეშე რესურსების გამოყენება კი შესაძლებელია საერთაშორისო ვაჭრობის მექანიზმების გამოყენებით. გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია რ.გილპინის და სხვათა მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ სახელმწიფოები ომს იწყებენ მაშინ, როცა, მათი „გამოთვლით“, „შემოსავალი“ „ხარჯებს“ გადაფარავს. დღევანდელ პირობებში კი დიდი ომი ამ მხრივ უაზროდ გვეჩვენება.
სამწუხაროდ, ყველა განხილული თეორია სკეპტიკურად ეკიდება საერთაშორისო მშვიდობის დამყარების შესაძლებლობებს და ომს ტრაგიკულ, მაგრამ ლოგიკურ მოვლენად მიიჩნევს. ალბათ, ის მაინც უნდა გვახარებდეს, რომ ვერც ერთი ზემოხსენებული თეორია ვერ ახერხებს დაგვარწმუნოს იმაში, რომ ომი ბუნებრივი, ლოგიკური და „მოუშორებელი ჭირია“.
ეროვნული ინტერესები
საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში ცნება „ეროვნული ინტერესები“ იმდენად მოარულია, რომ მას ნებისმიერი პოლიტიკური აქციის დასასაბუთებლად და გასამართლებლად იყენებენ. ამ ცნებამ რაღაც განსაკუთრებული, ერთგვარი მისტიკური ელფერიც კი მიიღო. ეროვნული ინტერესები „მაღალი პოლიტიკის“ ქვაკუთხედად არის აღიარებული. „მაღალი პოლიტიკა“ კი სუვერენული სახელმწიფოს არსებობისა და განვითარების აუცილებელი პირობაა. ე. წ. „ეროვნული მიზნებისა“ და „ეროვნული პერსპექტივის“ რეალიზაცია ეროვნული ინტერესების განსაზღვრის შედეგად, მათი თანმიმდევრული დაცვით ხორციელდება (ცხადია, აქ აუცილებელი კორექტირებაც იგულისხმება).
ეროვნული ინტერესები საგარეო პოლიტიკის საკვანძო ცნებაა. თანამედროვე, ე. წ. ანარქიულ საერთაშორისო სისტემაში, სადაც არ არის საერთაშორისო კანონების ზეობა და არ არსებობს საერთაშორისო წესრიგისა და მშვიდობის გარანტად გამოსადეგი უზენაესი ხელისუფლება, სუვერენული სახელმწიფოები ატარებენ ისეთ საგარეო პოლიტიკას, რომელიც, მათი მთავრობების აზრით, ეროვნული ინტერესებიდან გამომდინარეობს, რაც, თანამედროვე საერთაშორისო სისტემაში გაბატონებული ფასეულობების გათვალისწინებით, სახელმწიფოთა პოლიტიკური და ეკონომიკური ძლიერების გაზრდას გულისხმობს.
ეროვნული ინტერესების კონცეფცია პოლიტიკური რეალიზმის სკოლასთან არის დაკავშირებული. იგი ფაქტობრივად, მისი პირმშოა. ეს კონცეფცია პოლიტიკური რეალიზმის შეხედულებათა სისტემის საკვანძო ელემენტია. ამავე დროს იგი ყველაზე ნაკლებად იყო შესწავლილი და ზოგადი ფორმულირებების დონეს ვერ გასცდა. პ.რეინოლდსის შეხედულებით, ცნება „ეროვნული ინტერესები“, საერთოდ, უვარგისია, რადგანაც მას არ გააჩნია ზუსტი მნიშვნელობა. გარდა ამისა, კონკრეტული ქვეყნის ეროვნული ინტერესების ჩამოყალიბება შეუძლებელია და ამ ცნებას პოლიტიკოსები საზოგადოებრიობისა და საკუთარი თავის მოსატყუებლად იყენებენ. ზემოთქმულის მიუხედავად, ეს ცნება მეტად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა და იგი დღემდე ფართოდ გამოიყენება საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიასა და პრაქტიკაში.
სახელმწიფო მოღვაწეები, პოლიტიკური პარტიები თუ მოსახლეობის დაინტერესებული ჯგუფები, რომლებიც მონაწილეობენ სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკის შემუშავებაში ან ამ პოლიტიკას წარმართავენ, თავიანთ შეხედულებებს, გადაწყვეტილებებს და პოლიტიკას სწორედ ეროვნული ინტერესებით ასაბუთებენ და ამართლებენ. ეროვნული ინტერესები და ეროვნული უსაფრთხოება, იმის გამო, რომ მათ ზუსტი მნიშვნელობა არ გააჩნიათ, როგორც ცალკეული პიროვნებების, ასევე საზოგადოებრიობის სხვადასხვა ჯგუფების მიერ სხვადასხვაგვარად აღიქმებიან. ამიტომაც, ძალზე რთულია, მთელი ქვეყნის მასშტაბით კონსენსუსს მიაღწიო, როცა იმაზეა საუბარი, თუ რაში მდგომარეობს ქვეყნის ეროვნული ინტერესები და რანაირი საგარეო პოლიტიკით უნდა მიაღწიოს მან წარმატებას.
ეროვნული ინტერესების არსი. ზოგადად ეროვნული ინტერესები გულისხმობს გარკვეულ მიზნებს, რომელთა მიღწევისათვის სახელმწიფომ უნდა გაატაროს სათანადო პოლიტიკა. ეროვნული ინტერესები გულისხმობს აგრეთვე პოლიტიკის ისეთ მიმართულებას, რომელიც დანარჩენებისაგან გამოირჩევა, მიუხედავად იმისა, რაოდენ ალტერნატიულადაც არ უნდა გამოიყურებოდნენ ისინი. ამგვარი პოლიტიკა გულისხმობს იმ მიზნების მიღწევას, რომლებიც ცალკეული პირების, ჯგუფების ინტერესებს კი არ გამოხატავენ, არამედ მთელი ერის, სახელმწიფოს ინტერესებს. ამგვარი პოლიტიკა იმას ნიშნავს, რომ ყველაფერი ეროვნულ, სახელმწიფო ინტერესებს არის დაქვემდებარებული. პოლიტიკური რეალიზმის ერთ-ერთი „მამამთავარი“ ჰ. მორგენთაუ აღნიშნავს, რომ ეროვნულ ინტერესებს დაცვა სჭირდებათ („ეროვნული ინტერესები დაცულ უნდა იქნან არაეროვნული ინტერესების მიერ უზურპაციისაგან“).
ნებისმიერი საგარეო პოლიტიკა, რომელიც ეროვნული ინტერესებით განისაზღვრება, აუცილებლად გულისხმობს, ყველაზე ცოტა, ერის, ქვეყნის გადარჩენას, მისი ტერიტორიული მთლიანობის, პოლიტიკური ინსტიტუტების, კულტურის შენარჩუნებას. მაშასადამე, ყოველი სახელმწიფო მოწოდებულია, დაიცვას საკუთარი გეოგრაფიული, პოლიტიკურ-ეკონომიკური და კულტურული სახე, როცა სხვა სახელმწიფოსაგან ხელყოფის საფრთხე ემუქრება.
ჰ. მორგენთაუ ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ სახელმწიფო მოღვაწეები საერთაშორისო ასპარეზზე მოღვაწეობისას სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე ფიქრობენ და მოქმედებენ. ასე იყო წარსულში, ასეა ამჟამად და ასევე იქნება მომავალშიც. აშშ-ის ყოფილმა სახელმწიფო მდივანმა ჰ. კისინჯერმა 1974 წელს ვაშინგტონში განაცხადა, რომ აშშ-ის საგარეო პოლიტიკა არის პრაგმატული და იგი ნაკარნახევია ქვეყნის ინტერესებით. მსგავსი შეხედულებანი და განცხადებები საკმაოდ ხშირია განსაკუთრებით პოლიტიკური რეალიზმის სკოლის წარმომადგენელთა და პრაქტიკოს-პოლიტიკოსთა შორის.
პოლიტიკური რეალიზმის პრინციპების თანახმად (საერთაშორისო პოლიტიკაში ჯერჯერობით სწორედ ეს პრინციპებია ყველაზე მეტად გამოყენებული!), საერთაშორისო პოლიტიკა, ისევე როგორც ყველანაირი პოლიტიკა, ძალაუფლებისათვის განუწყვეტელი ბრძოლაა. რადგან სუვერენული სახელმწიფოები საერთაშორისო პოლიტიკის წამყვანი მოქმედი პირები არიან, ძალა პოლიტიკის მისაღები და ეფექტური ინსტრუმენტია, ხოლო ძლიერება – სასურველი მიზანი. საერთაშორისო სისტემას ახასიათებს სახელმწიფოთა შორის აქტიური ან პოტენციური კონფლიქტი და მუდამჟამს ძალის გამოყენების, ომის შესაძლებლობა. ყოველი სახელმწიფო ცდილობს დაიცვას საკუთარი ტერიტორია და ინტერესები ნამდვილი ან მოჩვენებითი საშიშროებისაგან. ქვეყნებს შორის პოლიტიკური ინტეგრაცია სუსტია და იქამდე გრძელდება, სანამ იგი ამ ქვეყნების ეროვნულ ინტერესებს ემსახურება. მხოლოდ ძალის გამოყენება ან მისი დემონსტრირება (მუქარა) არის ქვეყნის გადარჩენის ფაქტორი. როცა პოლიტიკოსები, სახელმწიფოთა ლიდერები თავიანთი ინტერესების ურთიერთშეთანხმებას ახერხებენ, ან როცა მყარდება ძალთა წონასწორობა, საერთაშორისო სისტემა სტაბილურობას იძენს.
სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესები, პირველ ყოვლისა, „მაღალი პოლიტიკის“, ეროვნული უსაფრთხოების ინტერესებს გულისხმობს. ნებისმიერი მთავრობა, დემოკრატიულია იგი თუ – არა, ეროვნული ინტერესების დაცვის პოლიტიკას გაატარებს, – რადგან დაუნდობელ ანარქიულ საერთაშორისო ასპარეზზე ეს ერთადერთი ლოგიკური არჩევანია.
რას ნიშნავს ეროვნული ინტერესები? კ. დოიჩის აზრით, ინდივიდისა თუ ჯგუფის ინტერესები განისაზღვრება ორი მომენტით: ყურადღების პრიორიტეტითა და „ჯილდოს“ მოლოდინით. თუ რაიმემ აღძრა ჩვენი ინტერესი, იგი ჩვენს ყურადღებას მიიქცევს და გარკვეულ გამოცდილებას, კმაყოფილებას მოგვანიჭებს ან ამგვარი „ჯილდოს“ მიღების იმედს მოგვცემს. „ჯილდოს“ მიღება ნიშნავს ისეთი რამის მიღებას, რასაც ჩვენთვის ფასი აქვს, ან იმის შენარჩუნებას, რაც გვეძვირფასება და რის დაკარგვასაც ვერ შევურიგდებოდით. პოლიტიკაში კი უპირველესი „ჯილდო“ უსაფრთხოებაა. ამასთან ერთად – თავისუფლება, ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა, ეროვნული ღირსება, ეკონომიკური კეთილდღეობა და სხვ.
როგორც ვხედავთ, ეროვნული ინტერესების საფუძველში გარკვეული ფასეულობები ძევს. ეს ფასეულობები ერის ფასეულობებია, მისი კულტურის პროდუქტს წარმოადგენს და მის ერთიანობას გამოხატავს. ფასეულობები გამოიხატება იდეოლოგიაში, რომელიც შეიძლება დემოკრატიულიც იყოს და ტოტალიტარულიც. მაგრამ იდეოლოგია მხოლოდ მისწრაფებებს გამოხატავს, რადგან არც ერთი საზოგადოება არ გამხდარა აქამდე სრულიად დემოკრატიული ან ტოტალიტარული.
ფასეულობათა სისტემები ხანდახან ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მყოფ ფასეულობებს მოიცავენ. ასევე უნდა გვახსოვდეს, რომ სხვადასხვა კულტურები ერთსა და იმავე ფასეულობებს სხვადასხვა მნიშვნელობებს ანიჭებენ. ადამიანები უმაღლეს ფასეულობას ყოველთვის ეძიებდნენ, მაგრამ ამ როლის შესასრულებლად „ეროვნულ ინტერესებს“ საკმარისად მკაფიო მნიშვნელობა არა აქვთ მინიჭებული, ხოლო უმაღლესი ფასეულობის როლს „ძალაუფლება“, „ძლიერება“ ასევე ვერ შეასრულებს. მართალია, ძალაუფლება, ძლიერება გადარჩენის აუცილებელი პირობაა, მაგრამ იგი საკმარისად უნივერსალური მაინც არ არის. როცა ორი ან მეტი ფასეულობა ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოდის, მათი შეფარდებითი მნიშვნელობა შეიძლება დადგინდეს და “დალაგდეს”, მაგრამ ეს ხშირად იოლი როდია; რადგან ამ პროცესში კონკრეტული ვითარება და ემოციები დიდ როლს ასრულებენ, რაც ართულებს ფასეულობათა მნიშვნელობის ობიექტურად შეფასებას. ფასეულობები თავიანთ სრულ პოლიტიკურ მნიშვნელობას ავლენენ ქმედებაში, როცა პოლიტიკოსები მათ აქტიურად იყენებენ. პოლიტიკური გადაწყვეტილება მოითხოვს პოლიტიკოსისაგან, თავისი ფასეულობები შეუთავსოს იმ გარემოს, რომელშიც ის იმყოფება. ამიტომ მას სჭირდება სანდო, დიდი ინფორმაცია და პოლიტიკური ინტუიცია. ამის გარეშე ჭირს ფასეულობათა „გადაყვანა“ ეროვნულ ინტერესებში.
სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესები გულისხმობს ისეთ ფასეულობებსა და მიზნებს, რომელთა მისაღწევად თუ შესანარჩუნებლად იგი შეიძლება უდიდეს მსხვერპლზე დასთანხმდეს. სწორედ ეს ფასეულობები და მიზნები არის, ჩვეულებრივ, ჩადებული ქვეყნების საგარეო პოლიტიკის ძირითად პრინციპებსა და პრიორიტეტებში. ისინი ამის გამო განიხილება როგორც წმიდათაწმიდა ინტერესები და მიზნები. პოლიტიკოსები ამგვარ ინტერესებს „სასიცოცხლოს“ უწოდებენ, ხოლო მეცნიერები – ძირითად, მთავარ ფასეულობებს.
რომელი ინტერესები და ფასეულობებია სასიცოცხლო? ტრადიციულად, სახელმწიფოს ასეთი ინტერესები დაკავშირებულია მის სიცოცხლისუნარიანობასა და არსებობასთან. ეს არის სუვერენიტეტი, ტერიტორიული მთლიანობა, დამოუკიდებლობა, კულტურული თვითმყოფადობა, პოლიტიკური ინსტიტუტები, სოციალურ-ეკონომიკური სტრუქტურა.
სასიცოცხლო ინტერესებს ხშირად აიგივებენ ეროვნულ უსაფრთხოებასთან. ზოგჯერ სასიცოცხლო ინტერესებად წმინდა პრესტიჟული მომენტებიც კი ცხადდება. მაგალითად, 70-იანი წლების დასაწყისში ისრაელის მთავრობამ იერუსალიმი ქვეყნის დედაქალაქად გამოაცხადა. ეს არ იყო უკიდურესად აუცილებელი არც უსაფრთხოების თვალსაზრისით, არც ეკონომიკურად და არც იდეოლოგიურად, მაგრამ იერუსალიმს, როგორც სიმბოლოს, სასიცოცხლო ინტერესების “სტატუსი” მიეკუთვნა.
გამოყოფენ ეროვნული ინტერესების სხვადასხვა ტიპებს. მაგალითად, განასხვავებენ სასიცოცხლო და მეორეხარისხოვან, ზოგად და განსაკუთრებულ ინტერესებს. განასხვავებენ აგრეთვე იდენტურ, “ურთიერთშემავსებელ” და წინააღმდეგობრივ ეროვნულ ინტერესებს. ჯ.ფრენკელი გვთავაზობს ეროვნული ინტერესების ფორმულირების ორ დონეს: სასურველსა და ოპერაციულს (შესაძლებელს). პირველი მოიცავს იმ მიზნებსა და ამოცანებს, რომელთა რეალიზება სასურველი იქნებოდა სათანადო წანამძღვრებისა და საშუალებების არსებობის პირობებში. როგორც წესი, ამგვარი ეროვნული ინტერესები გრძელვადიანია. პანარაბიზმი, პანთურქიზმი, მსოფლიო რევოლუცია, კომუნიზმის მსოფლიოში გაბატონება ამგვარი ინტერესების კარგი მაგალითებია. მეორე დონის ინტერესები, ჩვეულებრივ, მოკლევადიანია, არსებული პირობებისა და შესაძლებლობების ადეკვატურია. დიდი ბრიტანეთის ინტერესის მაგალითად მის მიერ ინდოეთისაკენ მიმავალ საზღვაო გზაზე სტრატეგიული ბაზების “ჯაჭვის” (გიბრალტარი, მალტა, კვიპროსი, სუეცი, ადენი) შექმნა და შენარჩუნებაც იკმარებს.
საერთაშორისო ურთიერთობათა თანამედროვე ეტაპზე განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ეროვნული ინტერესების „ეკონომიკური კომპონენტის“ მკვეთრად გაზრდილი მნიშვნელობა. სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაცია, ინტეგრაციული პროცესები, ტრანსნაციონალური კორპორაციების ბატონობა, გეოპოლიტიკის გეოეკონომიკად ტრანსფორმირება, ქმნიან ისეთ ვითარებას, როცა არა მხოლოდ კონფლიქტების მიზეზები, არამედ მათი გადაწყვეტის საშუალებებიც სულ უფრო ხშირად ეკონომიკურია (იმპორტის შემცირება-გადიდება, ექსპორტის სუბსიდირება, კონკურენტუნარიანი ტექნოლოგიური პროექტების დაფინანსება და ა.შ.). ეს კი ეროვნულ ინტერესებს ძლიერ ეკონომიკურ „შეფერილობას“ ანიჭებს. ყოველი სახელმწიფო ეკონომიკურად იმდენად მჭიდროდ არის დაკავშირებული დანარჩენ სამყაროსთან, რომ მისი სიცოცხლისუნარიანობა, მისი მოსახლეობის დასაქმება და კეთილდღეობა საერთაშორისო სამეურნეო პროცესებზეა დამოკიდებული. ეკონომიკური ფაქტორები ლამის ეროვნული ინტერესების „გამგებლებად“ იქცნენ. ეროვნული ინტერესების ეკონომიკურ კომპონენტს ყოველთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ხოლო თანამედროვე სახელმწიფოების ეროვნული ინტერესები იმდენად „ეკონომიზებულია“, რომ ზოგიერთ შემთხვევებში პოლიტიკური მხარე ეკონომიკური ინტერესებით თითქმის იჩრდილება. ამიტომაა, რომ ექსპერტების გარკვეული ნაწილი თანამედროვე სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესების განმსაზღვრელ ფაქტორად ეკონომიკურ კეთილდღეობას მიიჩნევს. ეროვნული ინტერესების ფორმულირების მექანიზმი, ზოგიერთი ავტორის აზრით, ეკონომიკურ თეორიაში კარგად ცნობილი ინდივიდუალური მომხმარებლის მიზნებისა და მოთხოვნილებების ფორმულირების ანალოგიურია.
სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკური მიზნები უნდა გამომდინარეობდეს მისი ეროვნული ინტერესებიდან. მაშასადამე, ეროვნული ინტერესები გულისხმობს გარკვეული მიზნების იდეალურ შეთანხმებას. ეს ის მიზნებია, რომელთა ცხოვრებაში დამკვიდრებას სუვერენული სახელმწიფო (სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობის გზით) გარკვეული დროის განმავლობაში ცდილობს. მიზანი ან მიზნები არსებითად არის ისეთი მომავალი ვითარება ან პირობები, რომელთა მიღწევა საჭიროდ მიაჩნია სახელმწიფოს ხელმძღვანელობას. ზოგიერთი მიზანი, შესაძლოა, კარგა ხანს აქტუალური იყოს, ზოგიერთები კი საკმაოდ სწრაფად ენაცვლებოდეს ერთმანეთს. საგარეო პოლიტიკაში ძალზე ხშირია შემთხვევები, როცა ეროვნული ინტერესებისა და, მაშასადამე, საგარეო პოლიტიკური პრიორიტეტებისა და მიზნების ფორმულირება არა ხანგრძლივი პროცესის შედეგად, არამედ მოულოდნელი მოვლენების საპასუხოდ, “ცაიტნოტის” პირობებში, სწრაფი რეაგირების გზით ხდება. არაერთგზის აღნიშნულა, რომ ყველაზე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები ხშირად სწორედ ამგვარ კრიზისულ ვითარებაში და დროის უქონლობის პირობებში ყოფილა მიღებული. ამგვარი პრაქტიკის გამოა, რომ, საერთაშორისო ურთიერთობათა სპეციალისტების გარკვეული ნაწილის აზრით, მთავრობებს, ჩვეულებრივ, არ გააჩნიათ “დაგეგმილი” პოლიტიკა და ისინი მხოლოდ სხვათა ქმედებებს უპასუხებენ; თუმცა ამგვარი პოლიტიკაც აუცილებლად უნდა ემყარებოდეს ეროვნულ ინტერესებს, რომლებიდანაც მომდინარეობს სახელმწიფოს პოლიტიკური ორიენტაცია და, საერთაშორისო სისტემასა და საზოგადოებაში მისი ადგილიცა და როლიც.
ვინ აყალიბებს, განსაზღვრავს სახელმწიფოს ეროვნულ ინტერესებს? ჰ.მორგენთაუ აღნიშნავს, რომ საზოგადოების სხვადასხვა დაინტერესებული ჯგუფები ეროვნული ინტერესების თავისებურად განსაზღვრას ცდილობენ. მეწარმეები, ეთნიკური უმცირესობები, პარლამენტი, მთავრობა, ყველანაირი იდეოლოგები ერთმანეთს ეჯიბრებიან, თავიანთი კერძო ინტერესები ეროვნულ ინტერესებად გამოაცხადონ და გაასაღონ. მორგენთაუ ამას „ეროვნული ინტერესების“ უზურპაციის მცდელობას უწოდებს. მისი აზრით, მთავარია ობიექტური ანალიზის გზით ეროვნული ინტერესების „რაციონალური ბირთვის“ განსაზღვრა. როცა ეს ბირთვი იკვეთება, მაშინ ზემოაღნიშნული უზურპაციის მცდელობების მიუხედავად, ეროვნული ინტერესები მართებული და გამჭრიახი საგარეო პოლიტიკის საძირკველს ქმნის. ზნეობრივი აბსტრაქციებით ნაკარნახევი საგარეო პოლიტიკა, ეროვნული ინტერესებისთვის ანგარიშის გაწევის გარეშე, უნაყოფოა.
ეროვნული ინტერესების განსაზღვრა და მათი რეალიზება ქვეყნის პოლიტიკური ელიტის საკმაოდ მაღალ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ კულტურასთან ერთად, აგრეთვე დახვეწილ დიპლომატიას მოითხოვს. ამ მხრივ საყურადღებოა ახლადშექმნილი სუვერენული სახელმწიფოების მთავრობათა მიერ ეროვნული ინტერესების შემუშავება-რეალიზების პროცესთა თავისებურებანი. ამგვარი სახელმწიფოები, როგორც წესი, რევოლუციური ძვრების, პოლიტიკური და ეკონომიკური კატაკლიზმების, ეროვნული თვითგამორკვევის პრინციპის ცხოვრებაში გატარებისა და სეპარატიზმის შედეგად არიან წარმოშობილნი და მათ, მეტწილად, გამოუცდელი, პოპულიზმისა და ნაციონალიზმის „საფუარით“ აღზევებული პოლიტიკური ძალები განაგებენ. სისხლიანი თუ „ხავერდოვანი“ რევოლუციები, დიდი სახელმწიფოების დაშლა თუ სხვადასხვა ქვეყნების ინტეგრირება არღვეევენ საერთაშორისო და რეგიონულ სისტემებში ძალთა წონასწორობას, ქმნიან ძალის ვაკუუმს, პოტენციურ აგრესორებს სხვათა ხარჯზე საკუთარი პოზიციების გაუმჯობესების ცდუნებებსა და შესაძლებლობებს უქმნიან. რევოლუციურ მთავრობებს რაც შეეხება, მათ ხშირად მეტისმეტი იდეოლოგიზაციითა და უკიდურესი ნაციონალიზმით გამოწვეული იდეოლოგიური პათოლოგია, რეალური პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების უგულებელყოფა და გარე სამყაროსა თუ სხვა საერთაშორისო მოვლენების რამდენადმე სპეციფიური, არარეალისტური, დამახინჯებული აღქმა და ხედვა ახასიათებთ. ამას ემატება ეროვნული სუვერენიტეტისა და ეროვნული თვითგამორკვევის ძალების დაპირისპირება ეთნიკურად არაერთგვაროვან ქვეყნებში (ამის მაგალითებად ყოფილი იუგოსლავია და სსრკ კმარა). ყოველ ერსა და ეთნიკურ ჯგუფს საკუთარი ისტორიული ხედვა აქვს. საკუთარი წარსულის განდიდება და უკუღმართი ისტორიული მოვლენების მსხვერპლად საკუთარი თავის გამოცხადებაც აგრეთვე ჩვეულებრივი მოვლენაა. ამგვარ პირობებში მოვლენების ობიექტური, რაციონალური ჭვრეტა და ეროვნული პერსპექტივის, ეროვნული ინტერესების განსაზღვრა და სათანადო პოლიტიკის გატარება მეტად რთული ამოცანაა. რევოლუციური, იდეოლოგიზირებული და ნაციონალისტური რეჟიმების მქონე ახლადწარმოქმნილი, სუვერენული სახელმწიფოების ხელმძღვანელობა, ჩვეულებრივ, დიდ ყურადღებას უთმობს ეროვნული ინტერესების სამხედრო ასპექტებს, მაშინ როცა ეს ინტერესები ეკონომიკურ და კულტურულ მიზნებსაც მოიცავს. სამხედრო ინტერესების მიმართ მეტისმეტი ყურადღება ნიშნავს სამხედრო ხარჯების ზრდას, რაც მოსახლეობის კეთილდღეობას ხელს სულაც არ უწყობს. ამის შედეგად ქვეყნის ეროვნულ ინტერესებში ჩადებულია შიდა წინააღმდეგობა, რომელსაც ხატოვნად „კარაქისა და ზარბაზნის“ დილემას უწოდებენ.
დიდი, ძლიერი ქვეყნის ეროვნული ინტერესები მსოფლიოს ყველა მხარეზე და ცხოვრების ყველა სფეროზე ვრცელდება. ასე მაგალითად, მეცხრამეტე საუკუნეში დიდი ბრიტანეთის ეროვნული ინტერესები გულისხმობდა ევროპის კონტინენტზე ძალთა წონასწორობის შენარჩუნებას, მსოფლიო ოკეანეზე ბატონობას, მეტროპოლიასა და კოლონიებს შორის კავშირებისა და ვაჭრობის უზრუნველყოფას. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში აშშ-ის ეროვნული ინტერესები, ჯ.ჩეისის შეხედულების თანახმად, ოთხ უმთავრეს ასპექტს მოიცავდა: ნებისმიერი პოტენციური აგრესორისათვის აშშ-ის ტერიტორიაზე თავდასხმის ყოველგვარი შესაძლებლობის გამორიცხვას; მთელ მსოფლიოში ერთა თვითგამორკვევისა და დემოკრატიისათვის მხარის დაჭერას; საერთაშორისო ვაჭრობის მფარველობას, მისთვის ხელის შეწყობას; მსოფლიოს მასშტაბით აშშ-ისთვის სასურველი ძალთა წონასწორობის დამყარებას.
საშუალო ქვეყნების ეროვნულ ინტერესებში, როგორც წესი, უმნიშვნელოვანესი ადგილი უსაფრთხოების საკითხებს, რეგიონში ლიდერობისათვის ბრძოლას, “მომგებიან” კოალიციაში შესვლასა და ხელსაყრელი საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობების დამყარებასა და განმტკიცებას უჭირავს.
პატარა ქვეყნებისათვის უსაფრთხოების საკითხი (ძლიერი მოკავშირის, მფარველის გამონახვის, ხელსაყრელ კოალიციაში შესვლისა თუ სხვა გზით) გადამწყვეტია. ვინაიდან პატარა ქვეყნის ეკონომიკა, მისი შიდა ბაზრის მცირე ტევადობისა და მეურნეობის ნაკლები დივერსიფიცირებულობის გამო, უფრო გახსნილია, უდიდესი მნიშვნელობა აგრეთვე ხელსაყრელ სტაბილურ ეკონომიკურ კავშირებს ენიჭება. ეროვნული თვითმყოფადობისა და კულტურულ ფასეულობათა შენარჩუნების საკითხი პატარა ქვეყნის ეროვნული ინტერესების მეტად “მგრძნობიარე” კომპონენტია. პატარა, სამხედრო თვალსაზრისით შედარებით სუსტი ქვეყნების ეროვნული ინტერესები, შესაძლოა, სხვათა თვალში შთამბეჭდავად არ გამოიყურებოდნენ, მაგრამ ძალზე შეზღუდული სამხედრო და ეკონომიკური პოტენციალის გამო მათი უზრუნველყოფა უკიდურესად ძნელი საქმეა. სწორედ პატარა ქვეყნების ეროვნული ინტერესების განსაზღვრა და რეალიზება ყველაზე ნაკლებად უნდა შეიცავდეს ემოციურ, პოპულისტურ ელემენტებს; იგი უაღრესად რეალისტური, საკმარისად მოქნილი (ამავე დროს პრინციპული) პოლიტიკის შემუშავებასა და გატარებას მოითხოვს.
ეროვნული უსაფრთხოება
სუვერენული სახელმწიფოსთვის უსაფრთხოების საკითხები სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა. უსაფრთხოების უზრუნველყოფა გულისხმობს ბევრ რამეს, მაგრამ, პირველ ყოვლისა, ეს არის სუვერენიტეტის, ქვეყნის მთლიანობის, პოლიტიკური ინსტიტუტების, კულტურული თვითმყოფადობის დაცვა-შენარჩუნება. ცნებას – „ეროვნული უსაფრთხოება“ – ბევრი მოწინააღმდეგე ჰყავს. მათი არგუმენტები შემდეგია: 1. ეს ცნება ძლიერი, მაგრამ ძალიან ბუნდოვანი სიმბოლოა. 2. პრობლემა ეროვნული უსაფრთხოება კი არა არის, არამედ საერაშორისო უსაფრთხოება. ადამიანი უნდა ცხოვრობდეს უსაფრთხო მსოფლიოში და არა – უსაფრთხო ქვეყანაში; 3. ეროვნული უსაფრთხოება სახელმწიფოს უსაფრთხოებაა და არა – ადამიანისა. მთავრობები ამ ცნებას ხშირად იყენებენ ქვეყნის შიგნით უკმაყოფილებისა და ოპოზიციის დასათრგუნავად. საკუთარი უსაფრთხოებისათვის სახელმწიფოს ზედმეტად აქტიური ზრუნვის გამო პიროვნების პირადი უსაფრთხოება ხშირად შეზღუდულია; 4. ეს ცნება ხშირად გამოიყენება გარკვეული ჯგუფის ან პიროვნების ვიწრო ინტერესებისთვის (ამის მაგალითებია: ავტორიტარული ლიდერი, სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი, ძალოვანი სტრუქტურები).
ვინაიდან ყოველი სუვერენული სახელმწიფო დღენიადაგ საკუთარ უსაფრთხოებაზე ზრუნავს, ამიტომ არ არსებობს საყოველთაო უსაფრთხოება. ამის გამო მსოფლიო “ჩაეფლო” ისეთ ვითარებაში, რომელიც “უსაფრთხოების დილემის” სახელწოდებით არის ცნობილი. იგი ლოგიკურად გამომდინარეობს სუვერენულ სახელმწიფოთა საერთაშორისო სისტემის ანარქიულობიდან, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყოველი სახელმწიფო საყოველთაო უნდობლობის ვითარებასა და უზენაესი საერთაშორისო ხელისუფლების არარსებობის პირობებში იძულებულია, თავად უზრუნველყოს საკუთარი უსაფრთხოება. მაშასადამე, ყოველი ქვეყანა, უნდა მას ეს თუ არა, იძულებულია გააძლიეროს საკუთარი სამხედრო და სამხედრო-ეკონომიკური შესაძლებლობები, რადგან არ არის დარწმუნებული, რომ მას ხელს არავინ ახლებს. ამრიგად, ერთი ქვეყნის სამხედრო პოტენციალის ზრდა აიძულებს მის მეტოქეს ან მეტოქეებს თავიანთი სამხედრო შესაძლებლობების გაძლიერებაზე იზრუნონ. ნათელია, რომ ყველაზე ძლიერი ქვეყანაც კი არ არის უსაფრთხოების მდგომარეობაში, რადგანაც მისი მეტოქე ან მეტოქეები, საპასუხოდ, საკუთარი პოზიციების გაუმჯობესებას ცდილობენ და ამგვარ კონკურენციას ბოლო არ უჩანს. დილემა სწორედ ისაა,, რომ რაც არ უნდა გაძლიერდე, შენი უსაფრთხოება კვლავ არ არის უზრუნველყოფილი. ამგვარი ვითარება და, აბსოლუტური თუ არა, შედარებითი უსაფრთხოებისაკენ დაუცხრომელი ლტოლვა მაინც განაპირობებს არა მხოლოდ გამალებული შეიარაღებისა და სამხედრო-სტრატეგიული პრობლემების მიმართ გამოჩენილ განსაკუთრებულ ინტერესს, არამედ თვით ომების, სამხედრო-პოლიტიკური კავშირების წარმოქმნის მიზეზსაც. საზოგადოდ, საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა სუვერენული სახელმწიფოს უპირველეს მოთხოვნილებად და ამოცანად არის მიჩნეული.
სამყაროში, სადაც ყველაზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ფაქტორად ძალას, ძლიერებას აღიარებენ, უსაფრთხოებისადმი განსაკუთრებული დამოკიდებულება სავსებით გასაგებია. ამავე დროს უნდა ვაღიაროთ, რომ უსაფრთხოების საკითხები დინამიკურ პოლიტიკურ სინამდვილეში სულ ახალ-ახალი რთული პრობლემებისა და დილემების სახით გვევლინება და საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიასა და პრაქტიკას ბევრ თავსატეხს უქმნის.
რადგან საფრთხე არა მხოლოდ ფიზიკურად არსებობს, არამედ ხშირად ძალზე სუბიექტურადაც და იგი ყველას მიერ განსხვავებულად აღიქმება, უსაფრთხოებას მნიშვნელოვანი ფსიქოლოგიური ასპექტიც ახასიათებს. უსაფრთხოების ფსიქოლოგიური ასპექტები მის ობიექტურ შეფასებასა და აღქმას მეტად ართულებს და ხშირ შემთხვევებში ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტებისა და პოლიტიკის განსაზღვრისას არარაციონალური გადაწყვეტილებების მიღებას განაპირობებს.
აშშ: ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის ევოლუცია.
ყოველ ქვეყანას უსაფრთხოების საკუთარი პირობები და პრობლემები აქვს. ძლიერი ქვეყნის უსაფრთხოების პრობლემები დიდად განსხვავდება სუსტი ქვეყნის ანალოგიური პრობლემებისაგან, თუმცა მათ ბევრი რამ საერთოც ახასიათებთ. ისეთ ძლიერ სახელმწიფოს, როგორიც არის აშშ, უსაფრთხოების ისეთივე რთული და წინააღმდეგობრივი პრობლემები ექმნება, როგორც – ნებისმიერ სხვა ქვეყანას; ამდენად, ინტერესს მოკლებული არ იქნებოდა, აშშ-ის, ამჟამინდელი მსოფლიო ჰეგემონის, უსაფრთხოების პრობლემების მაგალითზე გაგვეხილა, საზოგადოდ, უსაფრთხოების პრობლემები.
მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდამდე, აშშ-ის მთავრობის ოფიციალურ დოკუმენტებში, პრეზიდენტების გამოსვლებში ტერმინი “ეროვნული უსაფრთხოება” პრაქტიკულად არ იხმარებოდა. იგი მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, 40-იანი წლებიდან მოყოლებული მკვიდრდება აშშ-ის პოლიტიკურ ლექსიკონში.
ე. მეის აზრით, ეროვნული უსაფრთხოების თაობაზე ამერიკელთა შეხედულებების ევოლუცია შეიძლება ოთხ ისტორიულ პერიოდად დავყოთ: 1. მეთვრამეტე ს. 90-იანი – მეცხრამეტე ს. 70-იანი წლები; 2. მეცხრამეტე ს. 70-იანი – მეოცე ს. 30-იანი წლების მიწურული; 3. მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისიდან 60-იანი წლების ჩათვლით; 4. 60-იანი წლებიდან დღემდე.
პირველ პერიოდში აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტი იყო ეროვნული საზღვრების უსაფრთხოებისა და შტატებს შორის კავშირის შენარჩუნების უზრუნველყოფა. მართალია, 1820-იანი წლებიდან აშშ-ის სახელმწიფო საზღვრებს საფრთხე აღარ ემუქრებოდა, ხოლო ამ წლების მიწურულს პრეზიდენტმა მონრომ გამოაცხადა, რომ აშშ არ მოითმენს სხვათა ჩარევას ამერიკის კონტინენტის საქმეებში (“მონროს დოქტრინა”), და მაინც, აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტად ქვეყნის შიდა უსაფრთხოება და მთლიანობა რჩებოდა.
მეორე პერიოდში, რომელიც მიმდინარე საუკუნის 30-იანი წლების მიწურულამდე გაგრძელდა, აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოება სხვა ამერიკული რესპუბლიკების უსაფრთხოებასთან მჭიდრო კავშირში განიხილებოდა (ეს უკვე „მონროს დოქტრინის“ ცხოვრებაში გატარება იყო), მაგრამ პრიორიტეტი ეძლეოდა აშშ-ის შიგნით სოციალურ მშვიდობასა და კლასობრივი კონფლიქტების თავიდან აცილებას.
აშშ-ის შექმნიდან მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე ქვეყნის საგარეო პოლიტიკა არ ატარებდა გლობალურ ხასიათს, საზოგადოებრივი აზრი, პოლიტიკოსთა უმრავლესობა იზოლაციონიზმის, სხვა რეგიონებში კონფლიქტებისა და ომებისაგან აშშ-ის განზე დგომის მომხრე იყო. აშშ დინამიკურად ვითარდებოდა და ძირითადად საკუთარი საშინაო საქმეებით იყო გართული. მხოლოდ პირველი მსოფლიო ომის მიწურულს ჩაება აშშ საომარ მოქმედებებში გერმანიის წინააღმდეგ, მაგრამ ქვეყნის საზოგადოებრივი აზრი ჯერ კიდევ იზოლაციონიზმის მომხრე იყო. როგორც ჯ. სპენიერი აღნიშნავს, აშშ-ს ისტორიული ტრადიცია იზოლაციონიზმი იყო.
მესამე პერიოდში, რომელიც 60-იანი წლების მიწურულამდე გაგრძელდა, აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების „ჩარჩოები“ საგრძნობლად გაფართოვდა და უკვე „თავისუფალი სამყაროს“ ქვეყნების უსაფრთხოებასაც მოიცავდა. ამავე დროს, ეროვნული უსაფრთხოების მნიშვნელოვან ელემენტად მიჩნეული იქნა ქვეყნის ეკონომიკის დინამიზმისა და მოსახლეობის კეთილდღეობის უზრუნველყოფა. საყურადღებოა, რომ ამიერიდან აშშ კისრულობს დემოკრატიული სამყაროს დამოუკიდებლობისა და თავისუფლების დაცვას კომუნიზმისგან. 1948 წელს პრეზიდენტი ჰარი ტრუმენი აცხადებს, რომ ნებისმიერი ქვეყნის მიერ დამოუკიდებლობის დაკარგვა პირდაპირ ემუქრება აშშ-ის და ყველა თავისუფალი ქვეყნის უსაფრთხოებას. ამ დროისათვის აშშ, მსოფლიოს სამხედრო და ეკონომიკური ჰეგემონი, დასავლეთის სამყაროს ლიდერია. 1951 წელს, კორეაში ომის დასაწყისში, ჰ.ტრუმენი აცხადებს, რომ აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოება მჭიდროდ არის დაკავშირებული სხვა თავისუფალი ქვეყნების ბედთან. სწორედ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ შექმნილი ეროვნული უსაფრთხოების საბჭო (1947წ.) იწყებს საიდუმლო დირექტივების მომზადებას, რომლებშიც განსაზღვრულია აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტები უახლოესი მომავლისათვის. გასაგებია, რომ სსრკ-თან დაწყებული „ცივი ომის“ პირობებში, ამ დოკუმენტებში აქცენტირებულია პოლიტიკა სსრკ-ის მიმართ, მისი შეკავება, აგრეთვე ევრაზიაში მისი დომინირების წინააღმდეგ ბრძოლა 60-იანი წლებიდან იწყება ახალი პერიოდი აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების იდეოლოგიაში. ბირთვული და სარაკეტო იარაღის განვითარებამ, აშშ-სა და სსრკ-ის გლობალური მასშტაბით შეჭიდებამ, საკუთრივ აშშ-ის ტერიტორიისათვის შექმნილმა საფრთხემ ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების შინაარსი რამდენადმე შეცვალა. ამიერიდან, აშშ-ის უსაფრთხოება განიხილება დანარჩენი ქვეყნების საშინაო მდგომარეობასთან მჭიდრო კავშირში. ამავე დროს ეროვნული უსაფრთხოების მიზნებში პრიორიტეტი აგრეთვე მიენიჭა ეკონომიკურ კეთილდღეობას მთელ მსოფლიოში. სსრკ-სა და კომუნიზმის შეკავება კვლავ წამყვან პრიორიტეტად დარჩა.
ცივი ომის დასრულებამ და სოციალისტური ბანაკისა და სსრკ-ის დაშლამ, კომუნისტური იდეოლოგიის დამარცხებამ დღის წესრიგში დააყენა აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების ახლებურად გააზრებისა და განსაზღვრის ამოცანა. ამჟამად, როცა აშშ-ის ერთადერთი მეტოქე – სსრკ აღარ არსებობს, ამერიკის საზოგადოებრიობა მოითხოვს ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტების გადასინჯვას, შიდა სოციალური და ეკონომიკური პრობლემებისაკენ მიბრუნებას.
როგორც დავინახეთ, აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოება ყოველთვის განიხილებოდა, როგორც შიდა და გარე კომპონენტების შეხამება. ზოგჯერ ისინი ერთმანეთს ავსებდნენ, ზოგჯერ კი ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში აღმოჩნდებოდნენ ხოლმე. მეორე თავისებურება ის არის, რომ აშშ საკუთარ ეროვნულ უსაფრთხოებას ყოველთვის სხვა სახელმწიფოების უსაფრთხოებასთან კავშირში განიხილავდა. ამას ზოგიერთი ექსპერტი „ინტერნაციონალიზმსაც“ კი უწოდებს. ამერიკელი ა. ტონელსონის აზრით, გლობალური მასშტაბის „ინტერნაციონალური“ საგარეო პოლიტიკა ცივი ომის დასრულების შემდეგ აშშ-ს აღარ წაადგება და ამიერიდან მან ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტები რეალურ ეროვნულ ინტერესებს უნდა მიუსადაგოს.
აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის შეურიგებელი კრიტიკოსები ამ პოლიტიკას იმპერიალისტურად, ხოლო ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების დოქტრინებს იმპერიალისტური მიზნებისადმი დაქვემდებარებულად ნათლავდნენ და ამჟამადაც ასეა.
90-იანი წლებიდან აშშ-ში ეროვნული უსაფრთხოების პრობლემების მიმართ ინტერესი მკვეთრად გაიზარდა. ცივი ომის დასრულებამ, სსრკ-ისა და სოციალისტური ბანაკის დაშლამ, მსოფლიოში ძალთა თანაფარდობისა და გეოპოლიტიკური ვითარების შეცვლამ მოითხოვა ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის მნიშვნელოვანი გადასინჯვა, მისი ახლებურად განსაზღვრა. გაისმა ხმები, რომ ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებისადმი მიდგომა უნდა ემყარებოდეს დიდი ბიზნესის მიერ დამუშავებულ და გასინჯულ მეთოდებს. ეროვნული უსაფრთხოება დიდძალი ფული ჯდება, ამიტომ მისი პრიორიტეტების განსაზღვრა და მათი რეალიზაცია ეკონომიკურად ეფექტიანი უნდა იყოს. აშშ-ის უსაფრთხოებაზე დახარჯული ყოველი 5 დოლარიდან 4 სამხედრო დანიშნულებისა იყო, ხოლო უსაფრთხოების ბიუჯეტის თითქმის ნახევარი ბირთვულ იარაღსა და ევროპაში აშშ-ის სამხედრო ხარჯებზე მოდიოდა, რაც კიდევ ერთხელ გვიჩვენებს, რომ ქვეყნის უსაფრთხოების ცენტრალური პრობლემა ევროპაში შესაძლო საბჭოთა შემოტევასთან გამკლავება იყო. უსაფრთხოებისათვის გაღებული არასამხედრო კომპონენტის ხარჯები (1/5) ფულითაც, პერსონალითაც ბევრად ნაკლებია სამხედრო კომპონენტზე (4/5), მაგრამ მისი ეფექტიანობის შეფასება ადვილი არ არის. ამავე დროს ცნობილია, რომ ოსტატურმა დიპლომატიამ შეიძლება ისეთი შედეგები გამოიღოს, რომ მკვეთრად შემცირდეს სამხედრო სფეროს ხარჯები. გარდა ამისა, ქვეყნის შიდა პრობლემების შერბილება, ერის სოციალური და პოლიტიკური ერთიანობის, კეთილდღეობის გაზრდა ასევე აძლიერებს ქვეყნის ეროვნულ უსაფრთხოებას, მაგრამ ამ შედეგების ფულადი შეფასება ძალზე ძნელი საქმეა. ერთი სიტყვით, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის კრიტიკული შეფასება არა მხოლოდ კონცეფციებსა და პრიორიტეტებს, არამედ მათ ეკონომიკურ ასპექტებსაც შეეხო.
ამერიკელი თ.სორენსონი შენიშნავს, რომ შეკავების ეპოქა დასრულდა და საჭიროა ეროვნული უსაფრთხოების ახალი კონცეფციის შემუშავება. მისი აზრით, თანამედროვე აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციას ორი მთავარი მიზანი უნდა ჰქონდეს: ეკონომიკური დამოუკიდებლობა და მსოფლიოში დემოკრატიული განვითარების მხარდაჭერა. ამავე დროს განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს შიდა პრობლემებს – ტექნოლოგიურ პროგრესს, ტექნიკურ დარგებში კადრების მომზადების მკვეთრად გაუმჯობესებას და ა.შ. თუ სორენსონი მსოფლიოში დემოკრატიული პროცესების მხარდაჭერას მშვიდობიანი და „ტაქტიანი“ ფორმების გამოყენებით ამჯობინებს, მისი თანამემამულე თ.დიბელი აღიარებს, რომ მსოფლიოში ამერიკულ ფასეულობათა გავრცელება და დემოკრატიული პროცესების მხარდაჭერა სხვა ქვეყნების შიდა საქმეებში ჩარევას ნიშნავს. კიდევ ერთი ამერიკელი ჯ.მურავჩიკი პირდაპირ აცხადებს, რომ დემოკრატიის „ექსპორტს“ აშშ-ს ეროვნული უსაფრთხოებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. იგი ასახელებს სამ მიზეზს: 1. დემოკრატია მმართველობის ჯერჯერობით საუკეთესო ფორმაა; 2. რაც უფრო დემოკრატიულია მსოფლიო, მით უფრო მეგობრულია აშშ-ის გარემოცვა; 3. რაც უფრო დემოკრატიულია მსოფლიო, მით უფრო მშვიდობიანია იგი. მურავჩიკი აღნიშნავს, რომ სხვა ქვეყნებისათვის აშშ-ის დახმარება არის არა მხოლოდ ქველმოქმედება, არამედ გეოსტრატეგიის, საშინაო პოლიტიკის, ეკონომიკის და ქველმოქმედების ნარევი. მისი აზრით, ქვეყნის გრძელვადიანი უსაფრთხოების პრიორიტეტების წინასწარი განჭვრეტა ძნელია, მაგრამ უსაფრთხოების უზრუნველყოფას სწორედ გრძელვადიანი, პერსპექტიული ხასიათი უნდა ჰქონდეს. დემოკრატიის ექპორტს კი სწორედ ეს მიზანი აქვს. აშშ-ის შეუძლია დემოკრატიის ექსპორტი, – აღნიშნავს იგი და იქვე დასძენს: „რაც კარგია დემოკრატიისათვის, კარგია ამერიკისათვის“.
ამერიკელ ექსპერტთა უმრავლესობას მაინც მიაჩნია, რომ მიმდინარე ეტაპზე ქვეყანამ მეტი ყურადღება უნდა მიაქციოს საკუთარ საშინაო პრობლემებს. მათი აზრით, აღარ შეიძლება „საგარეო“ და „საშინაო“ პოლიტიკის გათიშვა, მითუმეტეს, რომ, მათი აზრით, აშშ თანდათანობით კარგავს ეკონომიკურ ჰეგემონობას. მისი ბიუჯეტისა და საგადამხდელო ბალანსის დეფიციტი, შენელებული ტექნოლოგიური პროგრესი და სხვა ეკონომიკური პრობლემები ამცირებს ქვეყნის გლობალურ კონკურენტუნარიანობას და სერიოზულ საფრთხეს უქმნის მის ეროვნულ ინტერესებს. შიდა პრობლემებზე ყურადღების გადატანის, გლობალურ “მოვალეობებზე” უარის თქმის, ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტების გადასინჯვის მოთხოვნები, ბუნებრივია, კრიტიკულ შეფასებებსაც იწვევს იმ ექსპერტთა მხრიდან, რომლებიც ძლიერ სამხედრო პოტენციალში ხედავენ აშშ-ის უსაფრთხოების საფუძველსა და გარანტს.
ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა - ზოგიერთი ასპექტი
როგორც დავინახეთ, ეროვნული უსაფრთხოება მხოლოდ სამხედრო შესაძლებლობათა უზრუნველყოფასა და მათ გამოყენებას როდი ნიშნავს. სამხედრო ძლიერება თუმცა კვლავაც რჩება ეროვნული უსაფრთხოების წამყვან კომპონენტად, ის სხვებთან ერთად მაინც ერთ-ერთი კომპონენტია. დღეისათვის ყალიბდება ეროვნული უსაფრთხოების უფრო ფართო, კომპლექსური გაგება, რომელიც, სამხედრო კომპონენტებთან ერთად, მოიცავს ეკონომიკურ, დიპლომატიურ, სოციალურ და ეკოლოგიურ კომპონენტებს.
უსაფრთხოება უშუალოდ დაკავშირებულია ფასეულობებთან, მაგრამ იგი თავად არ წარმოადგენს ფასეულობას. სახელმწიფოსათვის იგი ის პირობაა, რომლის მეშვეობითაც ხორციელდება ფასეულობათა შენარჩუნება. მაშასადამე, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა არის „მთავრობის პოლიტიკის ის ნაწილი, რომლის მიზანია ეროვნულ ფასეულობათა დაცვისა და შენარჩუნებისათვის სახელმწიფო და საერთაშორისო დონეებზე ისეთი პოლიტიკური პირობების შექმნა, რომლებიც არსებული და პოტენციური მეტოქეების წინააღმდეგ იქნება მიმართული“.
უსაფრთხოების ობიექტური “გაზომვა” ან შეფასება უკიდურესად ძნელია, რადგან ამგვარი შეფასება გულისხმობს არა მხოლოდ მოცემული ძლიერებისა და სისუსტის შეფასებას, არამედ შესაძლებელი საფრთხის აღქმასაც. უსაფრთხოება შეფარდებითი მდგომარეობაა და მისი შეფასება არსებულ და პოტენციურ საფრთხესთან მიმართებაში გვიხდება. ამავე დროს უსაფრთხოება არ არის ვაკუუმში არსებული სტატიკური მდგომარეობა და იგი განისაზღვრება მუდმივად ცვლადი შიდასახელმწიფოებრივი და საერთაშორისო კონტექსტით.
ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის მიზანია ერისა და სახელმწიფოს ფასეულობათა დაცვა და შენარჩუნება. ყველაზე მნიშვნელოვანი ფასეულობა ამ შემთხვევაში არის გადარჩენა. მის გარეშე, ქვეყანას სხვა ფასეულობებთან აღარაფერი ესაქმება. გადარჩენაში, პირველ ყოვლისა, იგულისხმება მოსახლეობის, ტერიტორიული მთლიანობისა და სუვერენულობის შენარჩუნება. მხოლოდ ფიზიკური გადარჩენა საკმარისი არ არის – საზოგადოებას ესაჭიროება თავისუფლება, სამართლიანობა, დემოკრატიული ინსტიტუტები, კეთილდღეობა, კულტურა და სხვა ფასეულობები, რომლებიც დაცვასა და შენარჩუნებას მოითხოვენ. ეს ფასეულობები დემოკრატიულ სახელმწიფოში მოსახლეობის სხვადასხვა ჯგუფებს შორის კონკურენციისა და კომპრომისის საფუძველზე განისაზღვრება, ხოლო ტოტალიტარულ სახელმწიფოში – მმართველი ჯგუფის მიერ. ამიტომაც, ამ უკანასკნელში გარკვეული რეჟიმის გადარჩენა მთელი საზოგადოების გადარჩენასთან შედარებით, უფრო მნიშვნელოვან მიზნად განიხილება.
იმისათვის, რომ ხსენებული ფასეულობების დაცვა და გადარჩენა ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის საფუძველი გახდეს, საჭიროა, ისინი უფრო კონკრეტულად განისაზღვროს და კონკრეტულ პოლიტიკურ ვითარებას მიესადაგოს, ე.ი. პოლიტიკოსებმა უნდა განსაზღვრონ ის სპეციფიკური მიზნები და ინტერესები, რომლებიც ქვეყნის შიდა და საერთაშორისო ვითარებასთან ეროვნული ფასეულობების მიმართებიდან გამომდინარეობენ. მაშასადამე, ეროვნული ინტერესები და ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტები განიხილება და განისაზღვრება ფასეულობებსა და არსებულ შიდა და საერთაშორისო ვითარებას შორის ურთიერთქმედების ანალიზის საფუძველზე. ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა ფასეულობათა არსიდან გამომდინარე უნდა შემუშავდეს.
იმის განსაზღვრა, თუ რას მოიცავს ეროვნული უსაფრთხოების სფერო, პოლიტიკური საკითხია და მასში ერთდროულად საშინაო და საგარეო პოლიტიკა, მათი შეჯერებაც იგულისხმება. პირველ ყოვლისა, საერთაშორისო ეკონომიკურ სისტემაში ინტეგრაციის დონის განუხრელი ზრდის გამო, საგარეო პოლიტიკა დღეს, ისე როგორც არასდროს, არის დაკავშირებული საშინაო პოლიტიკასთან და ფაქტობრივად, გამომდინარეობს მისგან. ამიტომ, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა ერთდროულად საშინაო და საგარეო ფაქტორებით განისაზღვრება, ე.ი. იგი ერთდროულად მოიცავს საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ელემენტებს.
ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკას სამი განზომილება აქვს: დიპლომატიური, ეკონომიკური და სამხედრო. დიპლომატიური პოლიტიკის სფეროა სხვა ქვეყნებთან პოლიტიკური ურთიერთობები, ეკონომიკური პოლიტიკა საზოგადოების შიგნით რესურსების განაწილება და სხვა ქვეყნებთან ეკონომიკური ურთიერთობებია. სამხედრო პოლიტიკა კი არის ყველაფერი ის, რაც ეხება შეიარაღებულ ძალებს და სამხედრო ძალის გამოყენებას. საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის ხსენებული სამი განზომილება, სამი კომპონენტი ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია, ურთიერთგანმსაზღვრელია.
ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა ტრადიციულად განიხილება, პირველ ყოვლისა, როგორც სამხედრო პოლიტიკა. დღეისათვის სამხედრო კომპონენტი კვლავინდებურად მეტად მნიშვნელოვანია, მაგრამ დანარჩენი ორი (დიპლომატიური და ეკონომიკური) სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს.
დიპლომატიური პოლიტიკის მთავარი ამოცანა მდგომარეობს კავშირების ეფექტურობის შენარჩუნებასა და ეროვნული ინტერესებისადმი მათ მუდმივ მისადაგებაში. ისეთ უძლიერეს სახელმწიფოსაც კი, როგორიც არის აშშ, არ მოეპოვება საკმარისი რესურსები, რათა მხოლოდ საკუთარი ძალებით უზრუნველყოს საკუთარი ეროვნული უსაფრთხოება.
ეკონომიკური პოლიტიკის მთავარი ელემენტებია: სხვა ქვეყნებისათვის ეკონომიკური დახმარების გაწევა ან ამგვარი დახმარების მიღება, ეკონომიკური სანქციები, ტექნოლოგიის გადაცემა ან მიღება, საკუთარი საწარმოო დარგების პროტექციონიზმი და სტრატეგიული რესურსებით უზრუნველყოფა და სხვ.სამხედრო პოლიტიკის ორი ძირითადი კომპონენტი არსებობს: სამხედრო სტრატეგია და შეიარაღებული ძალების სტრუქტურა (ორგანიზაცია, შეიარაღება, ეფექტურობის გაზრდა და ა.შ.). სახელმწიფო, თუ საქმე მის სასიცოცხლო ინტერესებზე მიდგა, ყოველთვის მზად უნდა იყოს საკუთარი შეიარაღებული ძალების გამოსაყენებლად, მაგრამ სამხედრო ძალის გამოყენება ან მისი გამოყენებით დამუქრება საბოლოოდ მაინც სათანადო პოლიტიკური მიზნებისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნას ემსახურება.
ეროვნული უსაფრთხოება დინამიკური პროცესია. ცვლილებები, როგორც სახელმწიფოთა შიგნით, ასევე საერთაშორისო მასშტაბით, განაპირობებს ეროვნული უსაფრთხოების პრიორიტეტებისა და პოლიტიკის გადასინჯვას ან კორექტირებას. ეროვნული უსაფრთხოების პრობლემის არსებობა განპირობებულია საერთაშორისო სისტემის ხასიათით, რომელიც სახელმწიფოთა სუვერენულობის იდეაზე არის დაფუძნებული. საერთაშორისო სისტემის ანარქიულობა განსაზღვრავს სუვერენულ სახელმწიფოთა კონფლიქტურ ურთიერთქმედებას. კონფლიქტის საშიშროება კი სამხედრო ძალას, ძლიერებას მოითხოვს. სამწუხაროდ, სწორედ სამხედრო ძლიერება არის ის ფაქტორი, რომელსაც ძალუძს ერთგვარად შეამციროს რისკი და შემთხვევითობა საერთაშორისო ურთიერთობებში. ამავე დროს ეროვნული უსაფრთხოების თანამედროვე გაგება სულ უფრო ახალი შინაარსით, ახალი ელემენტებით (კეთილდღეობა, ეკოლოგია და სხვ.) ივსება. ბევრი ექსპერტის აზრით, სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაციამ, სამხედრო ტექნოლოგიის სწრაფმა პროგრესმა და კაცობრიობის ახალმა „ეკოლოგიურმა“ შეგნებამ ძირეულად შეცვალა საერთაშორისო ურთიერთობათა არსი და ამ მოვლენების შედეგად სახელმწიფოთა საგარეო პოლიტიკურ მიზნებში უსაფრთხოების ადგილი კეთილდღეობამ დაიკავა. აქედან გამომდინარე, ძალის ფაქტორს უწინდელი მნიშვნელობა უნდა დაეკარგა და სუვერენული სახელმწიფოს, როგორც საერთაშორისო ურთიერთობათა ძირითადი „მოქმედი პირის“, მნიშვნელობაც საგრძნობლად უნდა შემცირებულიყო. საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიაში დღემდე გაბატონებული რეალიზმის სკოლის წარმომადგენლებს მიაჩნიათ, რომ ვერც სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაცია, ვერც ბირთვული ან სხვა სახის მასობრივი მოსპობის იარაღი და ვერც გლობალური ეკოლოგიური პრობლემები ვერ შეცვლიან სუვერენული სახელმწიფოების სამყაროს საერთაშორისო პოლიტიკის არსს. კაცობრიობის გონებრივი, ტექნოლოგიური და ეკონომიკური პროგრესი ვერ მოსპობს ძალაუფლებისათვის ბრძოლას, მაგრამ იგი უთუოდ დადებით გავლენას მოახდენს სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესების უკეთ განჭვრეტასა და მათ რეალიზებაზე, რ.გილპინს მიაჩნია, რომ საერთაშორისო პოლიტიკა არ შეცვლილა თუკიდიდეს ეპოქიდან (მეხუთე ს. ძვ. წ.) დღემდე.
ბირთვული იარაღის ფაქტორი. მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ ბევრი ისეთი რამ მოხდა, რასაც არ შეეძლო დიდი გავლენა არ მოეხდინა საერთაშორისო ურთიერთობებზე. პირველ ყოვლისა, ეს ბირთვული იარაღის შექმნა იყო, რამაც არა მარტო ომს, არამედ საერთაშორისო პოლიტიკასაც ახალი, საშინელი განზომილება შესძინა. გაჩნდა საყოველთაო ბირთვული ომისა და, მაშასადამე, საყოველთაო თვითმკვლელობის შიში, მაგრამ ბირთვულ იარაღს ომის პრობლემა დღის წესრიგიდან არ მოუხსნია. ბირთვულმა იარაღმა, მართალია, ტოტალური ომი თითქმის შეუძლებელი გახადა და ამგვარი იარაღის მქონე ქვეყნებს მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ იგი არც გამოუყენებიათ, მაგრამ ამ გარემოებას ძალის, ძლიერების ფაქტორი, როგორც საერთაშორისო პოლიტიკის მთავარი კომპონენტი, არ გაუბათილებია. უფრო მეტიც, ბირთვული იარაღის მფლობელებმა ძლიერებისა და ძალაუფლების თვისებრივად უფრო მაღალ საფეხურს მიაღწიეს, ხოლო ის ჟინი, რომელსაც მსოფლიოს ბევრი დიდი და პატარა ქვეყანა „ბირთვულ კლუბში“ მოხვედრისათვის ავლენს, პოლიტიკაში ძალის ფაქტორის დაკნინებაზე ნამდვილად არ მიგვანიშნებს.
ბირთვულმა იარაღმა მნიშვნელოვნად შეაბრუნა ძალის ვექტორი – „ბირთვული“ ძალა უფრო მეტად ქვეყნების უსაფრთხოების, მათი სტატუს-კვოს (დამოუკიდებლობისა და ტერიტორიული მთლიანობის) შენარჩუნების გარანტი თუ არა, უმძლავრესი ფაქტორი გახდა. აქედან გამომდინარე, ბევრს მიაჩნია, რომ ბირთვული იარაღის ფართო გავრცელება საბოლოოდ საყოველთაო მშვიდობამდე მიგვიყვანს, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ „ბირთვულ“ სამყაროშიც ძალებისა და შესაძლებლობების იერარქია კვლავაც იარსებებს.
სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაციის ფაქტორი. უკანასკნელი სამი ათწლეულის მანძილზე სახელმწიფოთა მკვეთრად გაზრდილმა ურთიერთდამოკიდებულებამ და სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაციამ, ზოგიერთი ავტორის შეხედულებათა თანახმად, შეცვალეს საერთაშორისო პოლიტიკა და უკანა პლანზე გადაწიეს ტერიტორიული კონფლიქტები, ძალის გამოყენების საჭიროება; მათ აგრეთვე შეცვალეს ეროვნული უსაფრთხოების შინაარსი და სუვერენული სახელმწიფოების საგარეო პოლიტიკის ბევრი ტრადიციული ფორმა. სხვები, პირიქით, ფიქრობენ, რომ ნეომერკანტილისტური თეორია და პრაქტიკა სულ უფრო იკიდებს ფეხს და ისეთივე პერსპექტიულია, როგორც ლიბერალური. ეროვნული უსაფრთხოება, პირველ ყოვლისა, კვლავაც, სამხედრო უსაფრთხოებაა, მაგრამ ახალი ურთიერთობების სინამდვილე, რომელშიც ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულება და სახელმწიფოს კეთილდღეობის მნიშვნელობა მკვეთრად გაიზარდა, ეროვნული უსაფრთხოების ეკონომიკურ ასპექტებს კიდევ უფრო აძლიერებს.
ეკოლოგიური ფაქტორი. ამ ფაქტორის როლი ეროვნული უსაფრთხოების განსაზღვრა-ფორმულირებაში შედარებით ახალი, მაგრამ მეტად ღირსშესანიშნავი მოვლენაა. გლობალური და რეგიონული ეკოლოგიური პრობლემების გამწვავება და ამ პრობლემების საერთაშორისო თანამშრომლობის გზით გადაჭრის აუცილებლობის გაცნობიერება კაცობრიობის საერთაშორისო ცხოვრების მეტად თვალსაჩინო მოვლენებია. ეკოლოგიურმა პრობლემებმა მართლაც რომ ახალი განზომილება შესძინა ისეთ ტრადიციულ ცნებებს, როგორიცაა „ეროვნული ინტერესები“, „ეროვნული უსაფრთხოება“, „ომი“, „გადარჩენა“, „კეთილდღეობა“ და სხვ. ბირთვული ენერგეტიკის განვითარება, რადიოაქტიური და სხვა ნარჩენებისა და გაბინძურების პრობლემები მნიშვნელოვან შემაკავებელ ფაქტორად იქცა ძალის პოლიტიკის “მოთვინიერების” თვალსაზრისით. სახელმწიფოთა ეროვნული უსაფრთხოების კომპონენტთა შორის ეკოლოგიური კომპონენტი სულ უფრო მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს. ეკოლოგიური უსაფრთხოების პრობლემა განსაკუთრებით მწვავეა პატარა ქვეყნებისათვის, რადგან მათი ტერიტორია, ჩვეულებრივ, მცირეა და სერიოზული ეკოლოგიური საშიშროება ეროვნული კატასტროფის ტოლფასი შეიძლება გახდეს.
მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნული უსაფრთხოება ახალ შინაარსს იძენს, იგი კვლავაც რჩება სუვერენულ სახელმწიფოთა საგარეო პოლიტიკის ქვაკუთხედად.
ძალთა წონასწორობის კონცეფცია
ისევე როგორც „ეროვნული ინტერესების“ ცნება, „ძალთა წონასწორობის“ კონცეფციაც საკვანძოა საერთაშორისო ურთიერთობათა რეალიზმის თეორიაში.
მეცხრამეტე საუკუნის ინგლისელი პოლიტიკოსი ჯონ ბრაითი აღნიშნავდა, რომ ძალთა წონასწორობის მთელი იდეა მცდარია, მიუხედავად იმისა, რომ იგი უძველესი დროიდან მოდის. ბრაითზე ერთი საუკუნით ადრე, ინგლისელმა ფილოსოფოსმა დევიდ იუმმა ძალთა წონასწორობის კონცეფციას მეცნიერული კანონზომიერება, პოლიტიკური ცხოვრების ფაქტი უწოდა. მართლაც, 1713 წლის უტრეხტის ზავის პირობებში მითითებულია, რომ საფრანგეთისა და ესპანეთის ტახტების გამიჯვნა გამართლებულია ევროპაში წონასწორობის საჭიროებით. კარლ პოლანის აზრით, მეცხრამეტე საუკუნის ცივილიზაცია დაფუძნებული იყო ძალთა წონასწორობაზე, საერთაშორისო ოქროს სტანდარტზე, თვითრეგულირებად ბაზარსა და ლიბერალურ სახელმწიფო მმართველობაზე.
ჰ. მორგენთაუს თქმით, „ძალთა წონასწორობა და მისი შენარჩუნებისაკენ მიმართული პოლიტიკა სუვერენულ სახელმწიფოთა საზოგადოებაში არის არა მხოლოდ გარდაუვალი, არამედ არსებითი მასტაბილიზებელი ფაქტორი“. საერთაშორისო სისტემაში ძალთა წონასწორობა სახელმწიფოთა მიერ გამოიყენება საკუთარი უსაფრთხოების მიზნებისათვის. მისი ანტიპოდი შეიძლება იყოს „კოლექტიური უსაფრთხოების“ პრინციპი, რომლის დამკვიდრებას ეცადნენ 1919 წლიდან, მაგრამ მან არ გაამართლა.
ძალთა წონასწორობის კონცეფცია ყოველთვის კრიტიკულად განიხილებოდა იმის გამოც, რომ ძალიან ბუნდოვანი იყო (ისევე როგორც „ეროვნული ინტერესების“ კონცეფცია). ინის კლოდმა მოსწრებულად შენიშნა, რომ „ძალთა წონასწორობასთან დაკავშირებული პრობლემა ის კი არ არის, რომ მას მნიშვნელობა არა აქვს, არამედ სწორედ ის, რომ ძალიან ბევრი მნიშვნელობა აქვს“. ერნსტ ჰაასმა ძალთა წონასწორობის პრინციპს სულ ცოტა რვა მნიშვნელობა მაინც გამოუძებნა: 1. ძალთა ნებისმიერი განაწილება; 2. გამაწონასწორებელი პროცესი; 3. ჰეგემონია ან მისკენ სწრაფვა; 4. სტაბილურობა და მშვიდობა ქვეყანათა თანამეგობრობაში; 5. არასტაბილურობა და ომი; 6. ძალის პოლიტიკა; 7. ისტორიის უნივერსალური კანონი; 8.სისტემა და პოლიტიკოსისათვის სახელმძღვანელო პრინციპი.
ჩვეულებრივ, როცა საერთაშორისო პოლიტიკაში ძალთა წონასწორობის პრინციპის შესახებ ვსაუბრობთ, მხედველობაში გვაქვს სამხედრო ძალა, ძლიერება. ჯერ კიდევ დ.იუმი აღნიშნავდა, რომ სამხედრო წონასწორობის პრინციპს დიდი ყურადღება ექცეოდა ანტიკურ ხანაში, რომელმაც აზროვნებისა და ცოდნის ყველა სფეროში ძალიან ბევრი შთამბეჭდავი მაგალითი მოგვცა. ანტიკური ხანის ბრძენი და გამოცდილი მმართველები ძალთა წონასწორობის პრინციპს იცნობდნენ და იყენებდნენ. შუა საუკუნეებში და, განსაკუთრებით, მეთვრამეტე და მეცხრამეტე საუკუნეებში ძალთა წონასწორობის პრინციპის გამოყენება პოლიტიკოსთა საყვარელ საქმედ იქცა. ძალთა წონასწორობის პრინციპი თანამედროვე საერთაშორისო პოლიტიკაშიც სახელმწიფოთა ეროვნული ინტერესებისა და, უპირველეს ყოვლისა, ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ერთ-ერთ საშუალებად რჩება.
ძალთა წონასწორობის კონცეფცია გულისხმობს ისეთი საგარეო პოლიტიკის გატარებას, რომელიც მიზნად ისახავს რეგიონში ან გლობალური მასშტაბით ძალთა (პირველ ყოვლისა, სამხედრო ძალთა) წონასწორობის დამყარებასა და შენარჩუნებას. სახელმწიფოები ანარქიულ საერთაშორისო სისტემაში მოქმედებენ და მათი მიზნების დიაპაზონი ასეთია: გადარჩენიდან – მსოფლიო ბატონობამდე. ყოველი სახელმწიფო ცდილობს საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად გამოიყენოს ძალთა წონასწორობის პრინციპი და კავშირებისა და კოალიციების შექმნის გზით გაანეიტრალოს ობიექტურად არსებული ან სუბიექტურად აღქმული საფრთხე. ძალთა წონასწორობის პრინციპის გამოყენება რეგიონულ და გლობალურ საერთაშორისო სისტემას სტაბილურობას ანიჭებს. ძალთა წონასწორობის გლობალური მასშტაბით დამყარება და შენარჩუნება მსოფლიოს უძლიერესი სახელმწიფოების მეშვეობით ხორციელდება და იგი ამ სახელმწიფოების სურვილსა და შესაძლებობებზეა დამოკიდებული. სწორედ ევროპის უძლიერესი ქვეყნები განსაზღვრავენ მსოფლიოს ამ ნაწილში ძალთა წონასწორობისა და, მაშასადამე, საერთაშორისო სისტემების სტაბილურობის ხასიათსა და ხანგრძლივობასაც. მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარშიც ძალთა წონასწორობის პრინციპი ბატონობდა მსოფლიო პოლიტიკაში, როგორც საერთაშორისო წესრიგის ერთადერთი ცნობილი ფორმა. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჩამოყალიბებული ბიპოლარული საერთაშორისო სისტემაც ძალთა წონასწორობის ან, როგორც მას უწოდებენ, „ტერორის წონასწორობის“ სისტემა იყო.
ქ. უოლცი ძალთა წონასწორობის კონცეფციას თეორიასაც კი უწოდებს და აღნიშნავს, რომ ეს თეორია ზუსტად ასახავს საერთაშორისო სისტემაში მიმდინარე პროცესებს იმ შემთხვევაში, თუ იგი შედგება უნიტარული მოქმედი პირებისაგან (სუვერენული სახელმწიფოებისაგან), რომლებიც, ყველაზე ცოტა, გადარჩენისათვის და, ყველაზე მეტი, მსოფლიო ბატონობისათვის იბრძვიან. ამგვარ სისტემაში ყოველი ქვეყანა ცდილობს ნებისმიერი გზით მიაღწიოს საწადელ მიზნებს. ამ მიზნების მიღწევა კი ქვეყნებს შეუძლიათ საშინაო პოლიტიკის გზით (ეკონომიკური განვითარება, სამხედრო ძლიერების გაზრდა, გონიერი სტრატეგიის შემუშავება და ა.შ.) და მათ საზღვრებს გარეთ ძალისხმევით (კავშირში შესვლა, „საკუთარი“ კავშირის გაძლიერება, მოწინააღმდეგე კავშირის შესუსტება ან მასში გადასვლა და ა.შ.). ამიტომ საერთაშორისო სისტემაში სამი ან მეტი მონაწილე უნდა იყოს, რადგან ორი მონაწილისაგან შემდგარ სისტემაში შეიძლება ძალები გაწონასწორდეს და ყოველ ქვეყანას წონასწორობის შესანარჩუნებლად შეუძლია მხოლოდ საკუთარი შესაძლებლობები გაზარდოს.
ძალთა წონასწორობის კონცეფციაში მეტად საყურადღებო ადგილი ეთმობა სახელმწიფოთა კავშირებისა და კოალიციების შექმნის პრობლემას. ამის შესახებ ჩვენ დაწვრილებით ქვემოთ ვისაუბრებთ.
ძალთა წონასწორობის მდგომარეობა შეიძლება შეიქმნას ყოველგვარი განზრახვის გარეშე, როცა გარკვეული პროცესების შედეგად რეგიონის დონეზე თუ მთელ საერთაშორისო პოლიტიკურ სისტემაში ძალების გაწონასწორება მოხდება. უფრო ხშირად კი ძალთა წონასწორობის მდგომარეობის მისაღწევად სახელმწიფოები თავიანთ საგარო პოლიტიკას სათანადო მიმართულებით წარმართავენ.
ძალთა წონასწორობის ფუნქცია არა მშვიდობის, არამედ თავად საერთაშორისო სისტემის შენარჩუნებაა. სწორედ ამის შედეგად ხდება, რომ ეს პრინციპი სისტემის უძლიერესი ქვეყნის ინტერესების შესატყვისად გამოიყენება, პატარა, სუსტი ქვეყნების საზიანოდ, რაც ამ უკანასკნელთა დანაწევრებაში ან რომელიმე ძლიერი ქვეყნის მიერ მათ მიერთებაში გამოიხატება. ცალკეული სახელმწიფოს გადარჩენა იმ სისტემის გადარჩენასაც გულლისხმობს, რომლის შემადგენელ ელემენტსაც იგი წარმოადგენს. თუ სახელმწიფოთა უპირველესი მიზანი გადარჩენა და დამოუკიდებლობის შენარჩუნებაა და ამისათვის საუკეთესო გზა – თვით საერთაშორისო თუ რეგიონული სისტემის შენარჩუნება, ბუნებრივი იქნება დავასკვნათ, რომ სისტემაში შემავალი არც ერთი ქვეყანა არ უნდა აღზევდეს იმდენად, რომ სხვებისათვის საფრთხე შექმნას. ამიტომაც არის, რომ სახელმწიფოები თავის დასაცავად კავშირებს ქმნიან და ფხიზლად ადევნებენ თვალს პოტენციურ მეტოქეებს.
ძალთა წონასწორობის შენარჩუნება თავისთავად სისტემაში მშვიდობას არ გულისხმობს; ეს ჩანს იქიდანაც, რომ სახელმწიფოები ომს მიმართავენ, რათა ძალთა წონასწორობა აღადგინონ და შეინარჩუნონ. სწორედ ომი არის ძალთა წონასწორობის მიღწევის ერთ-ერთი საშუალება.
როცა სახელმწიფო საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას ცდილობს, სხვა სახელმწიფოებთან კავშირში შედის, მიმართავს ინტერვენციას (პრევენტიულ ომს), რათა არ დაუშვას პოტენციური მეტოქის აღზევება. ამ მხრივ სახელმწიფოებს დიდი მოქნილობა და მობილურობა ესაჭიროებათ, რათა კრიზისის მომენტში მყისვე დაუკავშირდნენ გუშინდელ მეტოქეებს და „გაეყარონ“ გუშინდელ მოკავშირეებს. ძალთა წონასწორობის პრინციპის პრაქტიკაში გამოყენების ზემოხსენებული გზა საერთაშორისო პოლიტიკის ნორმებითაც ძალზე უზნეო საქმედ მიიჩნევა, რადგან სახელმწიფოს უკიდურესი „ეგოიზმით“ არის ხოლმე ნაკარნახევი. ამ მხრივ უფრო იოლ მდგომარეობაში იყვნენ აბსოლუტიზმის ეპოქის სახელმწიფოები, რომლებიც ხელთათმანებივით იცვლიდნენ მოკავშირეებსა და მეტოქეებს. დემოკრატიული რეჟიმისათვის, რომელიც გარკვეულ მორალურ ფასეულობებსა და პრინციპებს იზიარებს, არ არის ადვილი სწრაფი, გუშინდელის საწინააღმდეგო გადაწყვეტილების მიღება. იდეოლოგიური ვალდებულებებით „დამძიმებული“ რეჟიმისათვის ძალთა წონასწორობის მისაღწევად ასევე არ არის ადვილი გუშინდელ იდეოლოგიურ მეტოქესთან დაახლოება; თუმცა 1939 წელს ფაშისტური გერმანიისა და კომუნისტური სსრკ-ის „დაძმობილება“ გვიჩვენებს, რომ საერთაშორისო პოლიტიკაში ყველაფერია შესაძლებელი. ძალთა წონასწორობის პრინციპის გამო გუშინდელი მტრები კავშირს კრავენ, ხოლო გუშინდელი მოკავშირეები მტრები ხდებიან.
ძალთა წონასწორობის პრინციპს, საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიის თვალსაზრისით, რამდენიმე ფუნქცია აქვს. ჰ.ბულის შეხედულებით, ეს ფუნქციები შემდეგია:
1. ძალთა წონასწორობა, საერთაშორისო მასშტაბით, იცავს საერთაშორისო სისტემას დაპყრობათა შედეგად უნივერსალურ იმპერიად გარდაქმნისაგან;
2. რეგიონში ძალთა წონასწორობა იცავს სახელმწიფოთა დამოუკიდებლობას ადგილობრივი (რეგიონული) უძლიერესი ქვეყნის ბატონობისა თუ მის მიერ „ჩაყლაპვისაგან“;
3. საერთაშორისო და ადგილობრივი (რეგიონული) ძალთა წონასწორობა ქმნის პირობებს, რომლებშიც მოქმედების საშუალება ეძლევა საერთაშორისო წესრიგის დამამყარებელ სხვა ინსტიტუტებს (დიპლომატია, ომი, საერთაშორისო სამართალი და სხვ.).
ჯ. დოგერტი და რ. პფალცგრაფი მიიჩნევენ, რომ ძალთა წონასწორობის ფუნქციებია:
1. საყოველთაო ჰეგემონიის თავიდან აცილება;
2. საერთაშორისო სისტემის შემადგენელი ელემენტებისა და, საკუთრივ, სისტემის შენარჩუნება;
3. საერთაშორისო სისტემაში სტაბილურობისა და უსაფრთხოებისათვის ხელის შეწყობა;
4. ომის შეკავებით მშვიდობის განმტკიცება და გახანგრძლივება.
ძალთა წონასწორობის კონცეფცია რეალიზმის თეორიის საკვანძო კონცეფციას წარმოადგენს. მას ბევრი მომხრე ჰყავს, მაგრამ ბევრი მას სერიოზულად აკრიტიკებს, პირველ ყოვლისა, იმის გამო, რომ საკუთრივ ცნება „ძალთა წონასწორობა“ საკმაოდ ბუნდოვანია და იგი მრავალ რამეს გულისხმობს. ამ კონცეფციას კიდევ იმიტომ აკრიტიკებენ, რომ ძალთა წონასწორობისაკენ სწრაფვას ხშირად ომისკენ მივყავართ და რომ ამ პრინციპს სახელმწიფო მოღვაწეები ზოგჯერ ბოროტად იყენებენ როგორც საკუთრივ პოლიტიკაში, ისე პროპაგანდისტული მიზნებით. ამავე დროს, ძალთა წონასწორობის მექანიზმს, ზოგის აზრით, თანამედროვე პოლიტიკაში. მნიშვნელობა ეკარგება
ბირთვული იარაღის ეპოქაში ძალთა წონასწორობის კონცეფციამ ახალი შეფერილობა მიიღო და, როგორც უკვე აღინიშნა, „ტერორის წონასწორობის“ მეტსახელიც კი დაიმსახურა. ძალთა წონასწორობა ისტორიის კონკრეტული სინამდვილეა და არა მხოლოდ აბსტრაქტული კონცეფცია, მაგრამ ისიც არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ობიექტურად არსებული ძალთა წონასწორობა სუბიექტურად აღქმულისაგან ხშირად საკმაოდ განსხვავდება და ეს განსაკუთრებით ბირთვული იარაღის ეპოქის ძალთა წონასწორობის შესახებ ითქმის. „ტერორის წონასწორობა“, უბრალო ძალთა წონასწორობასთან შედარებით, კიდევ უფრო სუბიექტურია, რადგან დაპირისპირებული „ბირთვული“ სახელმწიფოების ხელმძღვანელებისათვის, როგორც წესი, ძალზე ძნელი ხდება იმის განსაზღვრა, თუ როგორი ზიანი შეიძლება იგუოს მეტოქემ, რა უკიდურეს ნაბიჯზე წასასვლელად არის იგი მზად და ა.შ. „ბირთვულ“ საერთაშორისო პოლიტიკაში თავდაცვამ და შეკავებამ ადგილები გაცვალეს. თუ ადრე შეკავებას მეორეხარისხოვანი ფუნქცია ჰქონდა, ბირთვული იარაღის ეპოქაში, „ტერორის წონასწორობის“ ვითარებაში, მთელი აქცენტი შეკავებაზე გადავიდა. თუ შეკავებამ არ გაამართლა, მთელი სისტემა დაიღუპება.
უკვე აღინიშნა, რომ ძალთა წონასწორობის პრინციპი ძლიერი სახელმწიფოების სასიკეთოდ და სუსტების საზიანოდ “მუშაობს”. მართლაც, თუ თვალს გადავავლებთ 1648-1914 წწ. ევროპის ისტორიას, დავინახავთ, როგორ მკვეთრად შემცირდა ევროპულ სახელმწიფოთა რიცხვი ამ პერიოდში; და ამის ერთ-ერთი (თუ უმნიშვნელოვანესი არა) მიზეზი, ძლიერი სახელმწიფოების მიერ ძალთა წონასწორობის პრინციპის ცხოვრებაში გატარება იყო. პოლონეთის არაერთგზის დანაწილება სწორედ ამ პრინციპის პრაქტიკული გამოყენების ტრაგიკული მაგალითია.
როგორც ჰ.ბული შენიშნავს, ძალთა წონასწორობის მსხვერპლი სუსტი სახელმწიფოს პოზიციებიდან, ეს დაუნდობელი პრინციპია, მაგრამ საერთაშორისო წესრიგის შენარჩუნებისათვის ამ პრინციპის გამოყენება საჭიროა; სჯობს სისტემაში საყოველთაო წონასწორობა იყოს, თუნდაც ამას რომელიმე სუსტი სახელმწიფო ან სახელმწიფოები შეეწიროს. როგორც ვხედავთ, სუსტი სახელმწიფო საერთაშორისო სისტემაში ძალთა წონასწორობის პრინციპის მსხვერპლად გვევლინება.
არანაკლები უბედურებაა ეს პრინციპი საერთაშორისო სამართლისთვისაც. მისი მოქმედებისათვის ძალთა წონასწორობის მდგომარეობა არსებითი პირობაა, მაგრამ ამ წონასწორობის შენარჩუნებისათვის (ომები წონასწორობის აღსადგენად, ქვეყნების დანაწილება და ა.შ.) საჭირო ხდება საერთაშორისო სამართლის ნორმების დარღვევა. ამრიგად, ეს პრინციპი და საერთაშორისო სამართალი კონფლიქტში იმყოფებიან.
წონასწორობა ბიპოლარულ და მულტიპოლარულ სისტემებში
ძალთა წონასწორობის კონცეფციის ანალიზისას განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა საერთაშორისო სისტემაში ძალთა განაწილებას, რომელიც შეიძლება ბიპოლარული ან მულტიპოლარული ხასიათისა იყოს. საერთაშორისო სისტემის სხვადასხვა ტიპების განხილვისას უკვე აღინიშნა, რომ ისტორიამ ჯერჯერობით მხოლოდ ეს ორი ტიპი “შემოგვთავაზა”. ამიტომ საჭიროდ მიგვაჩნია მათ განხილვას გარკვეული ადგილი დავუთმოთ.
ბიპოლარული სისტემა. სისტემა ბიპოლარულია, როცა მასში ძალა კონცენტრირებულია ორი პოლუსის, ორი უძლიერესი სახელმწიფოს ირგვლივ (როგორც ეს, მაგალითად, „ცივი ომის“ პერიოდში. იყო.). სისტემა მულტიპოლარულია, როცა უძლიერესი სახელმწიფოების რიცხვი ორს აღემატება (როგორც ეს მეცხრამეტე საუკუნის მანძილზე, პირველი მსოფლიო ომის წინა წლებში და ორ მსოფლიო ომს შორის პერიოდში იყო). სისტემაში სტაბილურობისა და წონასწორობის დამყარების, მისი „მშვიდობიანობის“ თვალსაზრისით, ერთი ან მეორე ტიპის უპირატესობების და ნაკლოვანებების თაობაზე ბევრი დაიწერა. ავტორების უმრავლესობა უფრო სტაბილურ სისტემად ბიპოლარულს აღიარებს.
ტერმინი „ბიპოლარულობა“ დამკვიდრდა მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ და მან საერთაშორისო სისტემაში ძალთა განაწილების ახალი ხასიათი ასახა. მსოფლიო პოლიტიკის ადრინდელი სისტემა, რომელშიც, რამდენიმე ძლიერი სახელმწიფო გამუდმებით იმის ცდაში იყო, ძალთა წონასწორობის მექანიზმი საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად გამოეყენებინა, წარსულს ჩაბარდა და მის ნაცვლად ჩამოყალიბდა ახალი სისტემა, რომელშიც საერთაშორისო წესრიგის შენარჩუნება მსოფლიოს ორი უძლიერესი სახელმწიფოს პრეროგატივად იქცა. ამგვარად, საერთაშორისო სისტემაში სტაბილურობა ორ გიგანტს, აშშ-სა და სსრკ-ს, შორის წონასწორობას დაეფუძნა.
ისეთ ბიპოლარულ სისტემაში, როცა ორი უძლიერესი სახელმწიფო, სამხედრო შესაძლებლობების თვალსაზრისით, ჩრდილავს ყველა დანარჩენს (მაგ., აშშ-სსრკ-ის დაპირისპირება), ამ უკანასკნელებს (განსაკუთრებით კი – ყველაზე სუსტებს), პრაქტიკულად არავითარი გავლენის მოხდენა არ შეუძლიათ ძალთა წონასწორობის „სასწორის“ მექანიზმზე. ყველა სუსტი სახელმწიფო ან ერთი ან მეორე სუპერგიგანტის ორბიტაში ექცევა და მათი საგარეო პოლიტიკური მიზნები და შესაძლებლობები ბიპოლარული სისტემის თავისებურებებითა და მოთხოვნებით განისაზღვრება. ჰ.მორგენთაუ სამართლიანად შენიშნავს, რომ ამგვარ სისტემაში მოქცეული ბევრი ქვეყანა შემთხვევით არ იმსახურებს „თანამგზავრის“ მეტსახელს. ამავე დროს, ბიპოლარულ სისტემაში ორივე უძლიერესი სახელმწიფო, ჩვეულებრივ, ცდილობს დაეხმაროს თავის უფრო სუსტ მოკავშირეებს სამხედრო და ეკონომიკურ სფეროში, რაც კარგად გამოჩნდა ცივი ომის პერიოდში, როცა ამერიკის შეერთებული შტატებიც და საბჭოთა კავშირიც თავიანთი შესაძლებლობების ფარგლებში ბევრს აკეთებდნენ თავიანთი მოკავშირეების გასაძლიერებლად; ბევრმა მათგანმა, (განსაკუთრებით აშშ-ის მოკავშირეებმა), ხსენებული დახმარება თავის სასიკეთოდ გამოიყენა.
ბიპოლარულ საერთაშორისო სისტემაში, რომელშიც მხოლოდ ორი უძლიერესი სახელმწიფო დომინირებს, ქ.უოლცის აზრით, ძალთა წონასწორობა არასტაბილურია. მისივე აზრით, იგი სტაბილური გახდება, როცა სისტემაში ოთხი უძლიერესი ქვეყანაა წარმოდგენილი, ხოლო იმავე რანგის მეხუთე “გამაწონასწორებელიც” თუ გამოჩნდა, სისტემა საკმაოდ სტაბილური ხდება. თუ რომელიმე ქვეყანაზე დაწოლა ძალზე დიდია, ეს ქვეყანა თუნდაც სატანას შეეკვრება,, ოღონდ კი სამხედრო დამარცხებას გადაურჩეს. თუ მულტიპოლარულ სისტემაში, სადაც ხშირად საკმაოდ ჭირს იმის გარკვევა, ვინ ვისი მოწინააღმდეგეა ან მოკავშირე, არჩევანის საშუალება მეტია, ბიპოლარულში ყველაფერი ნათელია; აქ ორივე მხარე მშვენივრად იცნობს თავის მეტოქეს, გაურკვევლობა მინიმუმამდეა დაყვანილი და შეფასების გაკეთებაც ადვილდება. ამგვარ ვითარებაში, როცა ორივე მეტოქის, როგორც დაპირისპირებული ბანაკების ლიდერების, მდგომარეობა მყარია და მოკავშირეთა სურვილებზე და მათ მიმართ ვალდებულებებზე ნაკლებად არის დამოკიდებული, ორივე ლიდერის ხელმძღვანელობას შესაძლებლობა ეძლევა, უფრო დამოუკიდებელი, მოქნილი პოლიტიკა გაატაროს.
ბიპოლარულ სამყაროში ურთიერთობათა ხასიათი გამარტივებულია და ორ მეტოქეს შორის დაძაბულობა (განსაკუთრებით – ბირთვული იარაღის ეპოქაში), ერთსაც და მეორესაც აიძულებს, თავიანთ პოლიტიკაში იყვნენ კონსერვატულნი. ბიპოლარული სისტემა უფრო „მშვიდობიანია“ სამი მიზეზის გამო: 1. კონფლიქტური წყვილების რიცხვი მცირეა და ამიტომ ომის შესაძლებლობა ნაკლებია; 2. შეკავება უფრო იოლდება, რადგან ძალთა გაუწონასწორებლობა ნაკლებია და წონასწორობის აღდგენა უფრო იოლად შეიძლება; 3. შეკავების შესაძლებლობები დიდია, რადგან შეფარდებითი ძლიერებისა და მეტოქის მიზნების შეფასება უფრო ადვილია.
ბიპოლარულ სისტემაში ომის შესაძლებლობა პრაქტიკულად მხოლოდ ორ დაპირისპირებულ უძლიერეს სახელმწიფოს შორის არსებობს, რადგან უფრო სუსტი სახელმწიფოები ორი ლიდერის გავლენის ქვეშ იმყოფება და ცხადია, ერთმანეთში ვერ იომებენ.
რ.როუზკრენსის აზრით, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდი ბიპოლარული კი არა, ტრიპოლარული უფრო იყო. ჰ.ბულიც მიიჩნევს, რომ 60-იანი წლებიდან 70-იანზე გადასვლისას ძალთა პოლარიზაციის სურათი საკმაოდ ბუნდოვანი გახდა და მსოფლიო პოლიტიკაში სხვა სახელმწიფოების “წონა” ისე გაიზარდა, რომ ორი უძლიერესი ქვეყანა ყველა დანარჩენზე უკვე მთლიანად ვეღარ დომინირებდა მათთან თანამშრომლობის შემთხვევებშიც კი. ორი სუპერსახელმწიფო ბატონობდა, მაგრამ მათი ბატონობა აბსოლუტური აღარ იყო.
მულტიპოლარულ სისტემაში, როგორც ვთქვით, არა ორი, არამედ სამი და მეტი უძლიერესი სახელმწიფო დომინირებს და სუსტ ქვეყნებს უკვე მეტი მანევრირების, სხვადასხვა კავშირებში გაერთიანებისა და დამოუკიდებლად მოქმედების მეტი შესაძლებლობა აქვთ.
კ. დოიჩი და დ.ზინგერი ფიქრობენ, რომ, ვინაიდან ძალთა წონასწორობის მექანიზმი ობიექტურად არსებობს და მოქმედებს, მულტიპოლარული სისტემა უფრო „მშვიდობიანია“; ამ დროს ძალთა განაწილების მულტიპოლარული ხასიათის გამო სახელმწიფოთა მანევრირებისა და სტაბილურობის მიღწევის მეტი შესაძლებლობა იქმნება. სისტემის მონაწილეთა რიცხვის გაზრდა დაპირისპირებებისა და ამავე დროს კავშირების შექმნის ბევრად მეტ შესაძლებლობას იძლევა. მულტიპოლარულ მსოფლიოში ცალკეულ სახელმწიფოებს სამხედრო და ეკონომიკური შესუსტებისა ნაკლებად ეშინიათ, რადგან მისი კომპენსირება სხვადასხვა კავშირებში შესვლით და ამ გზით დამატებითი „ძალის სესხება“ ყოველთვის შეუძლიათ. ამასთანავე მულტიპოლარულობა ხელს არ უწყობს სახელმწიფოთა გამალებულ შეიარაღებას.
მულტიპოლარულ სისტემას ბევრი კრიტიკოსი ჰყავს. მათი აზრით, ამგვარ სისტემაში საერთაშორისო კონფლიქტების მეტი შესაძლებლობაა ჩადებული, რადგან სისტემაში წარმოდგენილი ბევრი სახელმწიფოს ეროვნული ინტერესები ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში აღმოჩნდება. ამგვარ სისტემაში ძნელდება მომავალი ცვლილებების პროგნოზირება და ხშირია პოტენციურ მეტოქეთა ზრახვებისა და შესაძლებლობების შეუფასებლობა თუ გადაფასება, რაც კონფლიქტების, ომების მიზეზი ხდება. მულტიპოლარულობა აძნელებს პოლიტიკოსთა საქმიანობას, რადგან მათ უხდებათ მრავალი ვარიანტის გათვლა, უამრავი ფაქტის, მოვლენისა თუ პროცესის ობიექტურად შეფასება, რაც ურთულეს (შეუძლებელს თუ არა) ამოცანას წარმოადგენს. სამხედრო თვალსაზრისით, მულტიპოლარულ სისტემაში სახელმწიფოთა ურთიერთდამოკიდებულება ძალიან დიდია, განსაკუთრებით – კრიზისებისა და ომების ჟამს. ბიპოლარულ სისტემაში დაპირისპირებული ორი მეტოქე შეიძლება „მტერ-პარტნიორებად“ იქცნენ, როგორც ეს „ცივი ომის“ დროს მოხდა, რადგან, პოლარულად საპირისპირო ინტერესების მიუხედავად, მათ გლობალური ბირთვული ომის თავიდან აცილების სურვილი აერთიანებდა.
ბიპოლარულობამ ბირთვულ ეპოქაში კაცობრიობა მსოფლიო ომს გადაარჩინა, მაგრამ თავიდან ვერ აგვაცილა უამრავი ნაკლებმასშტაბიანი ომი. ეს იმის შედეგიც იყო, რომ შეკავება „ბირთვულ დონეზე“ სხვა ხასიათისაა, ვიდრე „ჩვეულებრივი“ სამხედრო თვალსაზრისით შეკავება. მულტიპოლარულ სისტემაში, შედარებით სუსტი სახელმწიფოების რეგიონულ, ლოკალურ კონფლიქტში ჩაბმამ შესაძლოა, ამგვარ კონფლიქტში უფრო მნიშვნელოვანი სახელმწიფოებიც ჩაითრიოს. ძალთა გაწონასწორების მექანიზმი მულტიპოლარულ სისტემაში უფრო მოქნილია, მაგრამ ამავე დროს იზრდება კონფლიქტებისა და ომების, რეგიონული გაუწონასწორებლობის შესაძლებლობები.
ერთი სიტყვით, ბიპოლარული და მულტიპოლარული სისტემების შედარებისას, ექსპერტთა უმრავლესობა იმ დასკვნამდე მიდის, რომ ბიპოლარულ სისტემაში, მულტიპოლარულ სისტემასთან შედარებით, გლობალური ომის საშიშროება (ბირთვულ ეპოქაში!) ბევრად ნაკლებია.
კავშირები
ორზე მეტი სახელმწიფოსაგან შემდგარ სისტემაში ძალთა წონასწორობის მოქმედი მექანიზმის აუცილებელ ფუნქციას კავშირები წარმოადგენს. ორ მეტოქე სახელმწიფოს პოზიციის შენარჩუნების ან გაუმჯობესების მხოლოდ სამი გზა აქვს: შეუძლია საკუთარი ძლიერება გაზარდოს; შეუძლია სხვა სახელმწიფოების ძლიერება დაიმატოს; შეუძლია მეტოქე იმით დაასუსტოს, რომ მას სხვა სახელმწიფოს (ან სახელმწიფოების) ძლიერება წაართვას. როცა ისინი პირველ გზას ადგანან, ეს სამხედრო გაძლიერებას, გამალებულ შეიარაღებას ნიშნავს. ორ დანარჩენ შემთხვევაში ისინი კავშირებს იყენებენ. სწორედ სახელმწიფოთა მიერ კავშირებისა და კოალიციების შექმნაში გამოიხატება ყველაზე მკაფიოდ ძალთა წინასწორობის მექანიზმის არსი.
სახელმწიფოები ქმნიან კავშირებს, როცა მათი ინტერესები ერთმანეთს ემთხვევა, როცა მათ საერთო საფრთხე ემუქრება და როცა კავშირის შექმნით ისინი ერთად აწონასწორებენ მეტოქის რეალურად თუ სუბიექტურად აღქმულ ძლიერებას. პოტენციური აგრესორი საკმარისად ძლიერი კავშირის წინააღმდეგ ბრძოლას მოერიდება. კავშირის შექმნა ძალის „სესხება“ და ძალის „დამატებაა“. კავშირში მყოფი სახელმწიფოების ვალდებულებები და შესაძლებლობები სინამდვილეში არასოდეს არის ერთი და იგივე „წონისა“, რადგან სახელმწიფოები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან სიდიდით, სამხედრო-ეკონომიკური შესაძლებლობებით და ა.შ. არის კავშირები, რომლებშიც მოკავშირეები თითქმის თანაბრად ინაწილებენ ვალდებულებებს და სარგებელს, მაგრამ არის ისეთი კავშირებიც, რომლებშიც ვალდებულებების „ლომის წილი“ ერთ მოკავშირეზე მოდის, ხოლო მეორე (ან ყველა დანარჩენი) მოკავშირე სარგებლის თითქმის ასეთსავე წილს იღებს. კავშირში გაერთიანებული სახელმწიფოების მიზნებისა და იმედების ზუსტად შეფასება ყოველთვის როდი ხერხდება, მაგრამ მოკავშირეებს ყოველთვის აახლოებს საერთო საფრთხის შეგრძნება. ზოგჯერ ერთსა და იმავე კავშირში სხვადასხვა პოლიტიკური და იდეოლოგიური პრინციპების მქონე მოკავშირეებს ვხვდებით, მაგრამ უფრო ხშირად მოკავშირეებს ბევრი რამ (პოლიტიკური, იდეოლოგიური, კულტურული მომენტები) საერთო აქვთ. დიდი, უძლიერესი სახელმწიფოებისათვის კავშირში შესვლა ზოგჯერ არც არის ხოლმე აუცილებელი, მაგრამ საშუალო და პატარა ქვეყნები, რომელთა სამხედრო-ეკონომიკური შესაძლებლობები შედარებით მოკრძალებულია, კავშირში შესვლით დამატებით ძალას „სესხულობენ“ და თავს უფრო უსაფრთხოდ გრძნობენ.
Комментариев нет:
Отправить комментарий