მირზა რეზა ხან არფა‘ ად-დოულე (1853-1937) XIX ს-ის საქართველოს შესახებ

მირზა რეზა ხანი, ცნობილი ლაყაბებით „დანეში“, „არფა‘ ად-დოულე“, „მო‘ინ ალ-ვეზარა“ და „პრინცი“, დაიბადა თავრიზში 1853 წელს (ზოგი მონაცემით - 1846 წელს). დაწყებითი განათლების მიღების შემდეგ სწავლა განაგრძო ჯერ სტამბოლში და მერე თბილისში. აქ მას ირანის გენერალური კონსული მირზა მაჰმუდ ხანი მფარველობდა და ჯერ კიდევ სწავლის დასრულებამდე, 1878 წელს საკონსულოში დააწყებინა მუშაობა. მოკლე ხანში ის კონსულის პირველი თანაშემწე გახდა. მირზა რეზა ხანი მონაწილეობდა რუსეთ-ირანის საზღვრის სადემარკაციო კომისიის მუშაობაში. 1886 წელს ის გადაიყვანეს პეტერბურგში, სადაც ირანის საელჩოს თარჯიმნად მუშაობდა. 1889 წელს თბილისში დაბრუნდა და 1894 წლამდე გენერალური კონსული იყო.

1895 წელს მირზა რეზა ხანი რუსეთში ირანის ელჩად დაინიშნა. პარალელურად სხვადასხვა დროს ეკავა უფლისწულ მოზაფარ ად-დინ მირზას მთავარი ადიუტანტის თანაშემწის, პირველი სართიფის (ბრიგადის გენერალი) და ამირ თუმანის (დივიზიის მეთაური) თანამდებობები. 1899 წელს ხელმძღვანელობდა ირანის დელეგაციას ჰააგის სამშვიდობო კონფერენციაზე. 1901-1910 წლებში იყო ირანის სრულუფლებიანი ელჩი ოსმალეთში. 1910-1912 წლებში მონაკოში (მონტე-კარლოში) ცხოვრობდა, შემდეგ ირანში დაბრუნდა და გახდა ჯერ იუსტიციის, შემდეგ სახალხო განათლების მინისტრი. 1921-1926 წლებში მირზა რეზა ხანი იყო ირანის წარმომადგენელი ერთა ლიგაში. სიცოცხლის ბოლო პერიოდში ხანგამოშვებით მონაკოში ცხოვრობდა. 1933 წელს იგი წარადგინეს ნობელის პრემიაზე მშვიდობის დარგში. გარდაიცვალა 1937 წელს თეირანში.

გარდა დიპლომატიური და სამხედრო სამსახურისა, მნიშვნელოვანია მირზა რეზა ხანის სამწერლობო მოღვაწეობაც: მის კალამს ეკუთვნის მემუარული თხზულება „პრინც არფა‘ს მოგონებები“, ასევე ლექსების სამი კრებული და სამეცნიერო ტრაქტატი, რომელშიც ის არაბულ-სპარსული დამწერლობის რეფორმის საკუთარ გეგმას გადმოსცემს.

მირზა რეზა ხანი სამჯერ იყო დაქორწინებული. მეორე ცოლი ინგლისელი ლიუდმილა (ლილი) ჯერვისი მან თბილისში გაიცნო. თბილისშივე დაიბადა მისი ვაჟი ჰასანი. მესამე ცოლს ელზა მარია სესილია ლინდსბერგს, ფინელი მევიოლინეს ქალიშვილს, ის სკანდინავიაში გემით მოგზაურობის დროს შეხვდა. ელზა მარიამ, რომელმაც გათხოვების შემდეგ ისლამი მიიღო და დოულათ ხანუმი დაირქვა, მირზა რეზას ვაჟი ებრაჰიმი და ქალიშვილი ფატიმა გაუჩინა.

მირზა რეზა ხანის გატაცებას სახლების მშენებლობა წარმოადგენდა. საქართველოში მისი თაოსნობით აშენდა სასტუმრო „ფირუზე“ და სააგარაკე სახლი „დანეშაბადი“ ბორჯომში, ასევე „ალმასის სასახლე“ თბილისში, გუდოვიჩის (ახლანდელი ჭონქაძის) ქუჩაზე. 1910 წელს მან მონტე-კარლოში ააგო ექსტრავაგანტური არქიტექტურის სამსართულიანი სახლი „დანეშგაჰი“, რომელსაც მოგვიანებით „ვილა ისფაჰანი“ ეწოდა და ახლა „ირანის მუზეუმის“ სახელით არის ცნობილი. სახლის პირველ სართულზე მოწყობილ „მშვიდობის გალერეაში“ სხვადასხვა ქვეყნის ანტიკვარული ნივთები და უიშვიათესი წიგნები იყო თავმოყრილი. მირზა რეზა ხანის თეირანის სახლში კი 1950-იანი წლებიდან ირანის კულტურის სამინისტროს საგამოფენო დარბაზი იყო გახსნილი.

„პრინც არფა‘ს მოგონებები“ მისი თბილისში ყოფნის პერიოდშივე ითარგმნა რუსულად და ფრანგულად, მაგრამ ეს არის არა სრული ტექსტის, არამედ სხვადასხვა ეპიზოდების ნაკრების თარგმანი და თბილისური პერიოდიდან მასში მხოლოდ ორი მცირე ეპიზოდი შევიდა.

პრინც არფა‘ს მოგონებები

თავი 2

მოგზაურობა კავკასიასა და სტამბოლში (1876)

...თბილისში ჩასვლისთანავე ყადის1 ბინა უქირავეს განთქმული მირზა ფათჰალი ახუნდოვის სახლში. ხუთი ოთახიდან ერთი სასტუმრო იყო, ერთი - კაბინეტი, ერთი - ყადის საძინებელი, ერთი - ჩემი და ერთიც - მოლა რეზასი. ათი დღე ყადის მეურვეობის ქვეშ გავატარე. თბილისში მცხოვრები ირანელები, როგორც ვაჭრები, ისე ხელოსნები, ძალიან თბილი ხალხია. ქალაქში ორი ქარვასლაა: ხალათოვის2 და მირზოევის3. ირანელი ვაჭრები და ხელოსნები, ვისაც ცოლ-შვილი არ ჰყავს, ამ ქარვასლებში ქირაობენ ოთახებს, სადაც თან ცხოვრობენ და თან ვაჭრობენ. თბილისში დაახლოებით 10000 ირანელია, რომელთა უმეტესობა შავი მუშაა. აქაური მეთუნეები ძირითადად სალმასის, დილმაყანის და ურმიას რაიონებიდან არიან, ფილაქნის დამგებები კი - მარაღადან, თავრიზიდან, მარენდიდან და ხოიდან. თბილისელი დიდვაჭრები არიან ჰაჯი მოჰამად ბაყერ რეზაიოვი, ჰაჯი ფათჰალი, მოჰამად აყა თოჯარბაში, ჰაჯი მეჰდი აყა და ჰაჯი მოჰამად ებრაჰიმი. თბილისის ღირშესანიშნაობა ნომრებიანი აბანოებია, რომლებშიც მინერალური წყალი მოდის. აყა მირ ფათაჰის ერთ-ერთი ვაჟი აყა მირ ნემათოლაჰი აქ ცხოვრობს. ირანელები მას დიდი პატივისცემით ეპყრობიან და მიუხედავად იმისა, რომ განათლება არა აქვს, თავიანთ წინამძღოლად თვლიან. ორი კვირის განმავლობაში ყადი გულმოდგინედ მივლიდა. ერთი ერევნელი ვაჭარი ჩემი შორეული ნათესავი აღმოჩნდა. ჰაჯი რაჰიმ აყა ერევანი, რომელიც ხალათოვის ქარვასლაში ცხოვრობდა, თავისი ხანდაზმული ასაკის გამო, ირანელი და სხვა ვაჭრებისა წრეში დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა და მას ყველანი ჰაჯი რაჰიმ ამუს ეძახდნენ. ამ საწყალს საშინელი უბედურება დაატყდა თავს და სულ სევდიანად გამოიყურებოდა. ეს პატივცემული კაცი ერევნელი ემიგრანტების წრიდან გახლდათ.

ორი კვირის თავზე სამგზავრო სამზადისს შევუდექი. ყადიმ ეს ამბავი რომ გაიგო, სტამბოლში მიმავალ ჰაჯი აყა ყავყაზის დამამგზავრა. თბილისიდან ჯერ ფოთში უნდა ჩავსულიყავით, რადგან იმ დროს რკინიგზა მხოლოდ ამ ქალაქამდე მიდიოდა. ყადიმ და მისმა მეგობრებმა რკინიგზის სადგურზე გამაცილეს. ყადიმ ერთი ყარაბაღული სალოცავი ხალიჩა და ერთი პატარა სამგზავრო სამოვარი მაჩუქა.

[ფოთში] მე და ჰაჯი აყამ გემის მესამე კლასის ბილეთები ავიღეთ. გემზე რომ ავედით, ნაჩუქარი ხალიჩა გავშალე. პილიგრიმებმა ჩემი სამოვარით ისარგებლეს, ცეცხლი დაანთეს და ჩაი მოადუღეს. რადგან მექაში მიდიოდნენ, არ უნდოდათ, რომ გემის სანოვაგე ეჭამათ, ამიტომ ფოთში პური და ყველი მოემარაგებინათ. გარდა ამისა, თან ერთი ტომარა ჩირი, ნიგოზი, ქიშმიში, საბზა და ფინიკიც ჰქონდათ და გზაში მეც მიმასპინძლდებოდნენ. ჩვენი საჭმელი სულ ეს იყო და თანამგზავრები მეუბნებოდნენ, თქვენი სამოვარი რომ არა, გემზე ჩაისაც არ დავლევდითო...

[სტამბოლში სასწავლებლად ჩასული მირზა რეზა ავად გახდა. ექიმებმა ავადმყოფობის მიზეზად იქაური კლიმატი მიიჩნიეს და იგი იძულებული გახდა, სტამბოლი დაეტოვებინა].

1. იგულისხმება თბილისის ყადი ახუნდი ჰაჯი მოლა ბაბა.

2. ხალათოვის ქარვასლა აშენდა 1850-იან წლებში არქიტექტორ ა. სოკოლოვის პროექტით და ერთ-ერთი უდიდესი იყო იმდროინდელ თბილისში. ის იდგა ვორონცოვის (ახლანდელი გორგასლის) ქუჩის დასაწყისში და უკანა მხარეს მტკვარს გადაჰყურებდა.

3. იგულისხმება ივანე მირზოევი (გარდ. 1880 წ.) - ცნობილი თბილისელი კომერსანტი და მეწარმე, სახლების მფლობელი. 1865 წლიდან მას ეკუთვნოდა სასტუმრო „კავკაზი“ იმდროინდელი ერივანსკის მოედანზე. მირზოევის საცხოვრებელი სახლი ქალაქგარეთ იყო. ჩვეულებრივ, იქ პატიჟებდნენ ხოლმე თბილისში ჩამოსულ საპატიო სტუმრებს. ამ სახლს ახსენებენ და აღწერენ როგორც აღმოსავლელი, ისე დასავლელი მოგზაურები. ამერიკელი მოგზაური ჯ. კერტინი იხსენებს, რომ მას ქალაქგარეთ მირზოევის სახლის წინ გაშლილ მდელოზე გაუმართეს სადილი აღმოსავლურ სტილში. სადილი დასრულდა ცნობილი სპარსელი მომღერლების დასის კონცერტით და ფეიერვერკებით.

[თბილისში სწავლის წლები] (1876)

[სტამბოლიდან] დაუძლურებული გამოვემგზავრე. თბილისში ჩავედი თუ არა, ჩემი დაბრუნების ამბავი ყადის შევატყობინე. დამხვდა, თავის სახლში წამიყვანა და რუსეთის სახელმწიფო საავადმყოფოს მთავარ ექიმს, რომელიც წარმოშობით გერმანელი იყო, ჩემი მკურნალობა სთხოვა. თბილისის ჰავამ ჩემზე სასიკეთოდ იმოქმედა და რამდენიმე დღეში გამოვმჯობინდი. როცა სტამბოლის თავგადასავლები და ფრანგულისა და ინგლისურის სწავლის ამბავი ყადის ვუამბე, მითხრა: „ვერ დავუშვებ, რომ თავრიზში დაბრუნდეთ. თუ სტამბოლში ბერძენი დალალის ვაჟი ნიკოლასი დაგეხმარათ, აქ მე გაგიწევთ თანადგომას. რუსეთის ხელისუფლებამ თბილისში მუსლიმებისთვის ორი სასწავლებელი გახსნა: ერთი შიიტებისთვის და მეორე სუნიტებისთვის. მათი პროგრამა შეიცავს სპარსულ ენასა და ლიტერატურას და არაბულის დაწყებით კურსს, რომელიც სპარსული ლიტერატურის შესასწავლად არის აუცილებელი. პროგრამის ძირითადი საგნებია რუსული ენის სინტაქსი და მორფოლოგია, რუსული ლიტერატურა, გეოგრაფია, არითმეტიკა, მსოფლიო ისტორია და ფიზიკის წანამძღვრები. რადგან თქვენ სპარსული და არაბული არ გჭირდებათ, რუსულს სულ ცოტა ხანში ისწავლით. მართალია, თქვენი ასაკი დაწყებითი კლასის ბავშვების ასაკს არ შეეფერება, მაგრამ სკოლის უფროსი შეიხ ალ-ესლამია, რომლის რეკომენდაციითაც მე აქ დამნიშნეს და რადგან ჩემდამი ძალიან კეთილგანწყობილია, დარწმუნებული ვარ, რომ გამონაკლისის სახით მიგიღებთ“.

ამგვარად, სტამბოლიდან ჩამოტანილი მთელი საქონელი რეზაიოვის დახმარებით თავრიზში ჰაჯი რეზა აყას ვაჟს ჰაჯი მოჰამად თაყის გავუგზავნე, თავად კი რუსულ სკოლაში დავიწყე სწავლა. ვცხოვრობდი ისევ მირზა ფათჰალი ახუნდოვის სახლში, სადაც ყოველ საღამოს თბილისის მუსლიმი დიდგვაროვნები იკრიბებოდნენ. ახუნდოვი კავკასიის მეფისნაცვლისა და სამხედრო მაღალჩინოსნების რუსული ენის თარჯიმანი იყო. მან გვარად ახუნდოვი აირჩია4 და, რადგან თბილისში უამრავი სპარსული და თურქული წერილი მოდიოდა, თავისი ძმისშვილი მირზა მოსტაფა ახუნდოვი თანაშემწედ აიყვანა. მირზა ფათჰალიმ სპარსული და არაბული ენები, ამ ქვეყნების ლიტერატურა და ასევე რუსული ენა სრულყოფილად იცოდა, თუმცა არაბები არ უყვარდა და მათდამი უცნაურ ანტიპატიას გრძნობდა. ყოველთვის, როცა ირანისა და არაბეთის ისტორიაზე იწყებდა ლაპარაკს, ფირდოუსის ამ ლექსს ამბობდა:

„აქლემისა და ნიანგის რძის სმისგან

არაბების საქმე იქამდე მივიდა,

რომ მეფეთა ტახტი მოინდომეს,

ფუი, შენ, ბედისწერის ჩარხო, ფუი“.

ის ხშირად ქილიკობდა ყურანის ისტორიებზე, განსაკუთრებით - მუჰამედისა და მოსეს შეხვედრისა და ზულკარნაინის5 ამბებზე. ერთ საღამოს მე და ყადი მოთმინებიდან ისე გამოგვიყვანა, რომ ბოლოს ვეღარ მოვითმინე და ვუთხარი: „ჩემი მოკრძალებული აზრით, ის, რომ ზულკარნაინის ამბავი ისტორიულ სინამდვილეს არ შეესაბამება, ეს თავად წმინდა ყურანში წერია. იოსების სურაში ხომ ნაბრძანებია: „და ჩვენ გიამბობთ შენ საუკეთესო იგავთ“ [12:3]6. იგავი ლეგენდას ნიშნავს, ასე რომ თავად ყურანი ამბობს, რომ ეს ამბავი ზღაპარია. არაბები მიდიოდნენ წინასწარმეტყველთან და სთხოვდნენ, მუჰამედ, ზღაპარი გვიამბეო და ისიც მათი გემოვნების შესაბამის ამბებს უყვებოდა“. ჩემი ნათქვამი ძალიან არ მოეწონა და ვიგრძენი, რომ თუ მანამდე ჩემდამი კარგად იყო განწყობილი, იმ საღამოს მთელი კეთილგანწყობა გაუქრა. ახუნდოვი წინააღმდეგობას მიუჩვეველი იყო, რადგან მასთან საღამოს შეკრებებზე მისულები მის ნებისმიერ სიტყვას ეთანხმებოდნენ. მაგრამ ზრდილობიანი კაცი იყო და ყოველთვის, როცა ყადის პატიჟებდა, არც მე მივიწყებდა, რადგან მასთან ერთად ვცხოვრობდი. მეც სიამოვნებით მივდიოდი, ვინაიდან თუ არ ჩავთვლით რელიგიურ თემებზე კამათს, სხვა მხრივ ის ძალიან სასიამოვნო მოსაუბრე იყო: გვიყვებოდა ყარაბაღის, შირვანის და შაქის მოსახლეობის ზნე-ჩვეულებებზე, რაც ჩემთვის სიახლე იყო. ანბანის შეცვლის იდეა პირველს მე გამანდო, თუმცა მე თვითონ ანბანის ნაკლოვანებებს ვერ ვაცნობიერებდი. როგორც კი ამ თემაზე ჩამოვარდებოდა ლაპარაკი, მზად ჰქონდა რამდენიმე სიტყვა, რომლის წაკითხვაც სხვადასხვანაირად შეიძლებოდა7. პირველი სიტყვა ჰსნ იყო. მსმენელებს წინ უდებდა და ეკითხებოდა: აბა, რა წერიაო? თუ ვინმე „ჰასან“-ს წაიკითხავდა, ეტყოდა, „ჰასან“ კი არა „ჰოსნ“ არისო, თუ ვინმე „ჰოსნ“-ს წაიკითხავდა, ეტყოდა, რატომ „ჰოსნ“, „ჰესნ“ არისო. თავისი დროის მოლები ისეთ უვიცებად და უბირებად მიაჩნდა, რომ მეტი არ შეიძლება. სულ იმას იმეორებდა, დაწყებითი სკოლის შვიდი წლის ბავშვებმა მეტი იციან მსოფლიო ისტორიასა და გეოგრაფიაში, ვიდრე მოჯთაჰედებმაო. მე ერევანში შოქრ ხანის ვაჟებთან შეხვედრა გამახსენდა და სირცხვილით დავიწვი8. ახუნდოვს მსოფლიო რუკა ჰქონდა, ხალხს აჩვენებდა და ეუბნებოდა: აბა, ჯაბალყა და ჯაბალსა9 მიპოვეთო. მირზა ფათჰალიმ კავკასიურ თურქულ ენაზე დაწერა რამდენიმე კომედიის ჩომედიე წიგნი, რომლებიც თეატრში იდგმებოდა. მათგან ყველაზე ცნობილი დოქტორი ჟორდანი10 და ხან სარაბი11 იყო. ამ წარმოდგენებზე ხალხი სიცილით იხოცებოდა, თუმცა ეს წიგნები სრულიად ამორალური იყო და ძირითადად ქალების ჰეჯაბის წინააღმდეგ ილაშქრებდა. ახუნდოვს ერთი ქალიშვილი ჰყავდა, რომელიც ბაჰმან მირზას ვაჟს ხან ბაბა ხანს მიათხოვა. ის თავის ქალიშვილს ნებას რთავდა, რომ მას რუსი ქალებივით თავდაუხურავს ევლო იმ დროს, როცა სხვა მუსლიმი ქალები ჰეჯაბს ატარებდნენ. თბილისელ მუსლიმებს, რომლებიც ფანატიკურად მორწმუნეები იყვნენ, მირზა ფათჰალი თავისუფალი აზრებისა და ქალიშვილის თავშიშველა სიარულის გამო არ უყვარდათ. თავად ახუნდოვისგან გამიგია, რომ ქუჩაში შემხვედრები მას თვალს არიდებდნენ. სინამდვილეში კი ის ძალიან გულჩვილი კაცი გახლდათ. ერთი ინსპექტორი ჰყავდა, რომელსაც, როცა სტუმრები არ იყვნენ, უფლებას აძლევდა, რომ მასთან ერთად ეჭამა. ამ ინსპექტორისგან გამიგია, რომ მირზა ფათჰალის იქაური გაჭირვებული მუსლიმების სია ჰქონდა და პარასკეობით და მუსლიმურ დღესასწაულებზე მათთან ჩუმად დახმარებას ატანდა, თან უკრძალავდა, რომ მათი სახელები ვინმესთვის ეთქვა.

მთელი კავკასიის შეიხ ალ-ესლამი ახუნდი მოლა აჰმადი ბრძანდებოდა. ის სალიანიდან იყო და განათლება სალიანსა და ყარაბაღში ჰქონდა მიღებული. ირანსა და საზღვარგარეთის სხვა ქვეყნებში ნამყოფი არ იყო, მაგრამ ბიბლიოთეკაში ირანის, თურქესტანის და ოსმალეთის ისტორიის თითქმის ყველა წიგნი შეეკრიბა. სპარსული ენა და ლიტერატურა და, განსაკუთრებით, ოსმალური თურქული მშვენივრად იცოდა. ყოველ საღამოს თავის სახლში აწყობდა შეკრებებს, რომლებზეც სტუმრებს რომელიმე სულთნის ან გამოჩენილი სწავლულის ისტორიებს უყვებოდა. საოცარი მეხსიერება ჰქონდა: ადამიანებისა და ადგილების სახელებს ერთი მოსმენით იმახსოვრებდა და მერე სხვებს უამბობდა. თბილისელი ბეგები და წარჩინებულები მის შეკრებებს მირზა ფათჰალის შეკრებებს ამჯობინებდნენ. რადგან იმ დროს თეატრებსა და კომედიებზე სიარული მიღებული არ იყო, თბილისელი მუსლიმები თეატრის, კომედიის და კონცერტის ნაცვლად ან მირზა ფათჰალისთან, ან შეიხ ალ-ესლამთან იკრიბებოდნენ. შეიხ ალ-ესლამი სტუმრებს სასაცილო ამბებითა და იგავებით ართობდა, თუმცა მიუხედავად მთხრობელის დიდი მცდელობისა, არავინ იცინოდა. მე მისი ისტორიები ძალიან მომწონდა და სხვებზე მეტს ვიცინოდი, ამიტომ ჩემდამი კეთილგანწყობილი იყო. მაგალითისთვის მოვიტან მის ერთ-ერთ ხუმრობას, რომელიც ერთ დღეს მინბარიდან წარმოთქვა: „ბატონებო, გუშინ ყადირის დღესასწაული12 იყო და ხალხი ჩემთან მოდიოდა. ვხედავ, 30 წლის კაცი და 17 წლის ახალგაზრდა მოვიდნენ. კაცმა დღესასწაული მომილოცა და მთხოვა: აყა, მე და ამ ბიჭს შეკავშირების რიტუალი ჩაგვიტარეთ. აღშფოთებულმა ვუთხარი: შენ ჩემზე გითხრეს, რომ შუამავალი ვარ, მაგრამ მე კაცსა და ქალს შორის ვშუამავლობ და მათ ვაქორწინებ და არა კაცებს. წადი, დაიკარგე, შე ღორო!“ ერთ დღესაც მინბარიდან გამოაცხადა: „ბატონებო, მე მკვლელი ვარ. გუშინწინ მზის ჩასვლისთვის ჩემთან მოვიდა მექუდე მაშჰადი აჰმადი და მომიტანა ქუდი, რომელიც ექვსი თვის წინ შევუკვეთე. ისეთი ვიწრო გამოდგა, რომ ძლივს დავიხურე, ვიგრძენი, რომ სული მეხუთებოდა და სასწრაფოდ ფასი ვკითხე. მიპასუხა: ათი მანეთი. დაუყოვნებლივ მივეცი, რომ წასულიყო და იმ ვიწრო ქუდისგან განვთავისუფლებულიყავი. წავიდა თუ არა, მსახურს დავუძახე, მაკრატელი მოვატანინე და ვთხოვე, ქუდის მოხდაში დამხმარებოდა. ორივე ხელით ძლივს მომხადა და მომცა. მაკრატლით ქუდის გვერდები ჩავჭერი, თავზე დავიხურე და წარბებამდე ჩამოვიწიე. თავისუფლად დამეხურა და შვებით ამოვისუნთქე. მეორე დღეს გამთენიისას რიტუალურ განბანვას ვასრულებდი, რომ კარზე კაკუნი შემომესმა. ზღურბლთან მივედი და შევიტყვე, რომ მიცვალებულისთვის ნამაზის წასაკითხად მიბარებდნენ. ვიკითხე, ვინ გარდაიცვალა-მეთქი და მიპასუხეს, მექუდე მაშჰადი აჰმადიო. ეს საცოდავი თურმე წინა ღამეს დარდით მომკვდარიყო, რადგან იმ ალიაქოთში 30 მანეთიან ქუდში 10 მანეთი გამომართვა. ასე რომ, მე მისი მკვლელი ვარ“.
    თბილისელი დიდგვაროვანი ბეგები ცხოვრობდნენ მუსლიმურ უბანში, რომელსაც ვორონცოვის ქუჩა ერქვა13. მათ შორის იყვნენ გენერალი ესრაფილბეგოვი, აყა ბეგ აგალაროვი, ალაჰიარ ბეგი, ბეგ აყა და ქუჩექ აყა.
   ერთ დღეს მე და ყადიმ მოვინახულეთ აბას ყოლი ხანის ვაჟები, რომლებიც მადამ სტასულევიჩის პანსიონში ცხოვრობდნენ. ყადიმ მადამს ჩემი თავი წარუდგინა და უამბო, რომ სტამბოლში ფრანგულსა და ინგლისურ ენებს ვსწავლობდი, აქ კი რუსულს ვეუფლებოდი. მადამი ფრანგულად გამომელაპარაკა და მითხრა: „ჩემი პანსიონი სადღეღამისოა, მოწაფეები აქ მთელ დროს ატარებენ და, სხვა სკოლებისგან განსხვავებით, არდადეგები არა აქვთ. ამიტომ შეგიძლიათ, საჯარო სკოლების დასვენების პერიოდში აქ ენის პრაქტიკა გაიაროთ და მე და ჩემს მოწაფეებს გვესაუბროთ. თქვენ ფრანგული არ დაგავიწყდებათ და მოწაფეებიც სარგებელს ნახავენ“.
   სტასულევიჩის პანსიონში გატარებული დროიდან ორი შემთხვევა დამამახსოვრდა და მოგიყვებით. ერთ დღეს მადამის არყოფნაში ბიჭები და გოგოები დარბაზში ვიყავით შეკრებილი, რომ უცებ ერთი მოწაფე შემოვიდა და დამიძახა: „რეზა, წამოდი, წამოდი, თქვენი წინასწარმეტყველი მოვიდა და გეძახის!“ ვუთხარი: „რა სისულელეებს ლაპარაკობ, ჩვენს წინასწარმეტყველს აქ რა უნდა?“ მაგრამ ჩამაცივდა და დაიფიცა, მართალს გეუბნებიო. ეზოში გავედი და დავინახე: აივნის ქვეშ გაცვეთილ ჩალმებსა და ძველ სამოსში გამოწყობილი სამი სეიდი იდგა, თითოეულს თავისი სიმაღლის ჯოხი ეჭირა და დამტვრეული რუსულით მათხოვრობდა: „რადი ხრისტა დავაი“, ღვთის გულისთვის რამე მოგვეცით. ამ უზნეო ბავშვებმა წყლის ბიდონიდან და ნაცრიანი აქანდაზიდან, რომლებიც ახალი ავსებული იყო, მათ ქუდში წყალი ჩაუსხეს და ნაცარი ჩაუყარეს, თან ეუბნებოდნენ, ქრისტეს გულისთვის აი, ეს აიღეთო. უსირცხვილო სეიდები კი იმის მაგივრად, რომ შეურაცხყოფა სწყენოდათ, იცინოდნენ და ისევ მათხოვრობდნენ. თავი ვეღარ შევიკავე და ვუთხარი: „ეი, თქვე უთავმოყვარეებო, მუსლიმებსა და სეიდებს რატომ არცხვენთ? წადით და სხვა ირანელებივით შავ მუშებად იმუშავეთ, რომ ასეთ დამცირებულ მდგომარეობაში არ აღმოჩნდეთ“. როცა დაინახეს, რომ აზერბაიჯანულად ვლაპარაკობდი და მუსლიმი ვიყავი, იმის მაგივრად, რომ შერცხვენოდათ, ლანძღვა დამიწყეს და მითხრეს: „თქვენ, მუსლიმებს, ჩვენთვის წინაპრების ქონება რომ დაგებრუნებინათ, ასეთ დამცირებულ მდგომარეობაში აღარ გვნახავდი“. როცა ბავშვებმა დაინახეს, რომ სეიდები არ მიდიოდნენ და თან მე მეჩხუბებოდნენ, დარაჯს დაუძახეს. დარაჯი მოვიდა და ისინი ეზოდან გაყარა. მე კი იქვე ჩემს თავს პირობა მივეცი, რომ როდესაც თბილისში ვიმსახურებდი, ამგვარ ვაი-სეიდებს ნებას არ მივცემდი, რომ ასეთი სამარცხვინო საქმეები ჩაედინათ. სხვათა შორის, მსგავსი ინციდენტის შესახებ მირზა ფათჰალისგანაც მქონდა მოსმენილი. თურმე, ერთ დღეს ორი ასეთი სეიდი კავკასიის მეფისნაცვლის დიდი თავადი მიხეილის სასახლესთან მივიდა. მისი აღმატებულება ის იყო კალიასკაში ჯდებოდა, რომ ამ არაკაცებმა თაყვანი სცეს და ყვირილი დაიწყეს, თქვენთან სათხოვარი გვაქვსო. მეფისნაცვალი გაჩერდა, ისინი თავისთან იხმო და ჰკითხა: „რა სათხოვარი გაქვთ?“ მათ დამტვრეული რუსულით უპასუხეს, რომ წინაპრების ქონებას ითხოვდნენ. დიდი თავადი მათ ნათქვამს ვერ მიხვდა, ეგონა, რომ ამ ხალხს მამების დანატოვარი ქონება პოლიციამ ჩამოართვა და არ უბრუნებს. ბრძანა, მათთვის თანადგომა გაეწიათ და კარგად გაერკვიათ, რას ითხოვდნენ. სასახლეში დაბრუნებულმა მეფისნაცვალმა მირზა ფათჰალი და სეიდები თავისთან დაიბარა და ჰკითხა: „წინაპრების ქონებას ვინ არ გიბრუნებთ?“ მათ უტიფრად უპასუხეს: „ჩვენი წინაპრების ქონება თქვენ გაქვთ“. ამ სიტყვებმა მეფისნაცვალი ისე გააკვირვა და გააბრაზა, რომ ბრძანა, სეიდები საგიჟეთში წაეყვანათ, რადგან გიჟებად ჩათვალა. მას შემდეგ მირზა ფათჰალის მათ შესახებ არაფერი სმენოდა. როგორც ჩანს, საგიჟეთში იმდენ ხანს დაჰყვეს, რომ იქვე დაიხოცნენ.
   ახლა მადამის პანსიონში მომხდარ მეორე შემთხვევას მოგიყვებით: იქ მოსწავლე გოგო-ბიჭებიდან უმეტესობა სომეხი იყო. არ ვიცი რატომ, მაგრამ ერთმა გოგონამ ამითვალისწუნა და ფრანგულად ხმას არ მცემდა. მოწაფეებს სახლებიდან კანფეტები და ნამცხვრები მოჰქონდათ ხოლმე და თანაკლასელებს უნაწილებდნენ. ერთ დღეს ერთმა ბიჭმა, სახელად ალიხანოვმა, სახლიდან კანფეტები და ტკბილეულობა მოიტანა და მეც მიწილადა. იმ გოგომ უთხრა: „ამ თათარს ტკბილეულობას რატომ აძლევ, არ გენანება?“ ალიხანოვი შეეპასუხა: „იმიტომ ვაძლევ, რომ ოდესმე, როცა ის თბილისის კონსული გახდება და შაჰის დაბადების დღის ზეიმს მოაწყობს, მეც დამპატიჟებს და გამიმასპინძლდება“. მართლაც, როცა განგების ნებით თბილისში გენერალური კონსულის რანგში დავბრუნდი, ჩემ მიერ გამართულ პირველსავე ბრწყინვალე წვეულებაზე ალიხანოვი და მისი მშობლები მოვიწვიე. ვახშამზე ეს ამბავი სტუმრებს თავად ალიხანოვმა უამბო.
   თბილისში სწავლის პერიოდში ხშირი იყო შემთხვევები, როცა მათემატიკის (არითმეტიკის გაკვეთილი) დავალება მასწავლებლისთვის სადილის მერე უნდა ჩამებარებინა და ამიტომ ყადისთან სადილად წასვლას ვერ ვასწრებდი. ასეთ დღეებში ხუთ კაპიკად შავ პურს ვყიდულობდი და, რადგან ჩემი სკოლა ზედ მტკვრის პირას იდგა, სამეცადინოდ მდინარეზე მივდიოდი. იქ თან დავალებას ვაკეთებდი და თან შავ პურს ვჭამდი და მტკვრის წყალს ვაყოლებდი. სწორედ მაშინ, როცა ხელმოკლედ ვიყავი, ერთ კვირა დღეს ჰაჯი მოლა მოჰამად ალიმ, შემდგომში მოლა მოჰამად ალი ხანმა, რომელიც შეიხ ალ-ესლამის სახლის ხშირი სტუმარი იყო და ძალიან ხუმარა კაცი გახლდათ, მთელი დღით სტუმრად დამპატიჟა. რადგან ვიცოდი, რომ ისიც ჩემსავით ჯიბეგაფხეკილი იყო, მიპატიჟება არ მივიღე. რაც უფრო მაცივდებოდა, მით უფრო მტკიცედ ვიდექი უარზე, მაგრამ ბოლოს მაინც დამითანხმა. ყადის სახლიდან გამოვედით, ცოტა ფეხით გავიარეთ და ცარიელი დროშკა დავინახეთ. მოჰამად ალიმ დროშკა გააჩერა, შიგ ჩავსხედით და მეეტლეს უბრძანა, რომ მოჯთაჰედის ბაღში წავეყვანეთ. ბაღის სიახლოვეს რესტორნის მოპირდაპირე მხარეს დროშკიდან ჩამოვედით. ჩემმა მასპინძელმა მბრძანებლურად შემომხედა და მითხრა: „მეეტლეს ფული მიეცი“. ცხადია, მივეცი და რესტორანში შევედით. მოჰამად ალიმ ოფიციანტებს დაუძახა და საჭმელი და სასმელი შეუკვეთა. რაღაც უცნაურ ხასიათზე იყო, ხუმრობდა და ვიცინოდით. როცა ანგარიში მოიტანეს, ღიმილით მითხრა: „გადაიხადე და მერე გავსწორდებით“. ღმერთმა მიშველა, რომ ჯიბეში რამდენიმე მანეთი მედო. რესტორნის დანახარჯი რომ გადავიხადე, მითხრა: „ახლა ბაღში გაგასეირნებთ, გაჩვენებთ, იქაურობა რა ლამაზია“. ბაღს რამდენიმე წრე დავარტყით და დაღლილები ისევ რესტორანთან გამოვედით. სწორედ ამ დროს ერთი კაცი დროშკიდან გადმოვიდა და მეეტლეს გაუსწორდა. მოლა მოჰამად ალიმ მეეტლეს უბრძანა, რომ ანატომიური მუზეუმის კარავთან წავეყვანეთ. დროშკა გაჩერდა მეფისნაცვალის სასახლის წინ, სადაც კარავი იყო გაშლილი. შესასვლელთან ერთი კაცი იდგა და ბილეთებს ჰყიდდა. მას შემდეგ, რაც დროშკის ფული ისევ მე გადავიხადე, ბილეთების გამყიდველთან მივედით და ფასი ვიკითხეთ. გვითხრა, რომ გამოფენა ახალგაზრდების ჭკუის სასწავლებლად იყო მოწყობილი, რათა ისინი ცუდ საქმეებს მორიდებოდნენ და ამიტომ შესვლა ხუთი კაპიკი ღირდა. ორი ბილეთი ავიღე და ის იყო, ფული უნდა გადამეხადა, რომ ჰაჯი მოლა მოჰამადმა უხეშად გამაჩერა და მითხრა: „უნამუსო ხომ არ გგონივარ, რომ ბილეთი აგაღებინო. შენ რა, დაგავიწყდა, რომ ჩემი სტუმარი ხარ?“ სასწრაფოდ გადაიხადა 10 კაპიკი და კარავში შევედით. რას ვხედავთ! ერთ მწკრივში აწყვია ცვილისგან გაკეთებული მამაკაცის სასქესო ორგანოები, რომელთაც სხვადასხვა დაავადებები სჭირთ, მეორე მწკრივში კი, იმავე პრინციპით, - ქალის. დამთვალიერებლებს ექსპონატებს აჩვენებდნენ და შესაბამის განმარტებებსაც აძლევდნენ. გარეთ გამოვედით. რადგან ყადის სახლი ახლოს იყო, ჰაჯი მოლა მოჰამადმა შემომთავაზა: მოდი, ნუღარ დავიხარჯებით და ფეხით წავიდეთო. სახლში რომ მივედი, ყადის ყველაფერი დაწვრილებით ვუამბე. მითხრა: „ამ საღამოს შეიხ ალ-ესლამთან წავიდეთ და ეს ამბავი ყველას თანდასწრებით მოყევი“. განგების ნებით, შეიხ ალ-ესლამთან ჰაჯი მოლა მოჰამადიც იყო. ყადიმ მაიძულა, დამსწრეებისთვის, რომელთა შორის ბეგებიც იყვნენ, იმ დღის თავგადასავალი მეამბნა. იმის მაგივრად რომ შერცხვენოდა, მოჰამად ალი სხვებზე მეტს იცინოდა. ღმერთმა დამიფარა, რომ იმ დღეს მხოლოდ ათი კაპიკი დახარჯა, რადგან წლების მერე, თბილისში ჩემი გენერალური კონსულობის დროს, ამ თანხის სანაცვლოდ ათასჯერ მეტი გამომართვა.
   თბილისში სწავლის ორი წლის განმავლობაში სხვა ისეთი არაფერი მომხდარა, რომ აღსაწერად ღირდეს. სკოლაში ჩემი სპარსულისა და არაბულის მასწავლებელი მოლა აბდ ალ-ესლამი იყო, რომელიც შემდგომ კავკასიის შეიხ ალ-ესლამი გახდა, ხოლო რუსული ენის - მუსიე კარაბაშოვი. ორივე ძალიან თბილად მექცეოდა.

თავი 3

სახელმწიფო სამსახურის დაწყება [1878-1882]

სკოლის დამთავრებამდე და ატესტატის აღებამდე ორი თვე მრჩებოდა, რომ ერთ დღეს აწ განსვენებულმა მირზა მაჰმუდ ხანმა, რომელიც შემდგომ ალა ალ-მოლქი გახდა, ყადისთან ფარაში ალი გამოგზავნა, რომელმაც მითხრა, რომ გენერალური კონსული მიბარებდა. მის აღმატებულებას ვიცნობდი და მან ჩემი სწავლის შესახებ იცოდა: ერთხელ ყადიმ საკონსულოში წამიყვანა და მას ჩემი თავი წარუდგინა. იმ დღის მერე, მირზა მაჰმუდ ხანის მიწვევით, ყოველ კვირა დღეს საკონსულოში სადილად დავდიოდით და თუ რომელიმე კვირას გავაცდენდით, ხელმეორედ გვპატიჟებდა. მარტო ჩემი მიწვევა ყადის გაუკვირდა. გავიფიქრე, ნეტა რა მოხდა- მეთქი და მიზეზი ფარაშ ალის ვკითხე, მაგრამ არ იცოდა. მითხრა: „მე მხოლოდ ნაბრძანები მაქვს, რომ საკონსულოში მიგიყვანოთ“. ფარაშ ალის გავყევი და გენერალურ კონსულს ვეახლე. მითხრა: „ერთი გაუთვალისწინებელი შემთხვევა მოხდა, რომელიც შეიძლება თქვენთვის სასიკეთოდ შემობრუნდეს“. ვუპასუხე: „თუ მაღალი ღმერთი ინებებს“. მითხრა: „საქმე ისაა, რომ რამდენიმე დღეში მისი უდიდებულესობა ნასერ ად-დინ შაჰი ევროპაში თავის მეორე მოგზაურობაში მიემგზავრება და ჯულფასა და ერევნის მერე თბილისსაც ეწვევა. სადრ ა‘ზამმა ჰაჯი მირზა ჰოსეინ ხან სეფაჰსალარმა თავის გერს ასტრახანის გენერალურ კონსულს მირზა აჰმად ხანს მისწერა, რომ ის თავის თარჯიმან მირზა თაყი ხანთან ერთად თბილისში ჩამოსულიყო და მეც ტელეგრამა გამომიგზავნა, რომ ჩემი თარჯიმნის მირზა მა‘სუმ ხანის თანხლებით მისი უდიდებულესობის დასახვედრად ჯულფაში წავსულიყავი. მაგრამ მირზა მა‘სუმ ხანი რამდენიმე დღეა, რაც ავად არის. გუშინ საღამოს ციებ-ცხელების შეტევა დაემართა და თავის მსახურს მარიამს, რომელიც წარმოშობით სომეხია, ქინაქინას აბები სთხოვა. მარიამმა ქინაქინას ნაცვლად ვერცხლისწყლის აბები მისცა, რადგან ორივე ერთნაირ ბოთლში იდო. მირზა მა‘სუმ ხანმა, ჩქარა რომ მორჩენილიყო, ორის მაგივრად ოთხი აბი დალია. ამ დროს მირზა თაყი ხანი, რომელიც მირზა მა‘სუმ ხანის სტუმარი იყო, სეირნობიდან დაბრუნდა და ავადმყოფის ოთახში შევიდა. წამლის ბოთლი რომ დაინახა, ჰკითხა: ეს რა არისო? მირზა მა‘სუმ ხანმა უპასუხა: შეუძლოდ ვარ და, რადგან ხვალ დილით აუცილებლად უნდა გავემგზავრო, ქინაქინას აბები დავლიეო. მირზა თაყი ხანმა თქვა, მეც შეუძლოდ ვარო და იმანაც ოთხი აბი ვერცხლისწყალი დალია. შუაღამისას ორივეს საშინლად ასტკივდა ყელი და კაცი გაგზავნეს სახელმწიფო საავადმყოფოს უფროსთან, რომელიც საკონსულოს მეზობლად ცხოვრობდა. ექიმმა ავადმყოფები მოინახულა, მერე წამლის ბოთლი გასინჯა და თქვა: ეშმაკმა დალახვროს, ვერცხლისწყლის აბები დაგილევიათ, დაუყოვნებლივ საავადმყოფოში უნდა წაგიყვანოთო. ახლა ორივე მძიმე მდგომარეობაშია და საავადმყოფოში სძინავთ, ჩვენ კი დღეს საღამოს ან ხვალ დილით უნდა გავემგზავროთ, თარჯიმანი კი არა გვყავს, ამიტომ თქვენ უნდა წამოხვიდეთ და გაგვიწიოთ თარჯიმნობა”. ვუთხარი: „ჯერ ერთი, ყადის ნებართვის გარეშე ვერაფერს შეგპირდებით, რადგან მისი სტუმარი ვარ და ჩემთვის ბევრი სიკეთე აქვს გაკეთებული. გარდა ამისა, სკოლის დამთავრებამდე ორი თვეღა დამრჩა და სწორედ ახლა კარაბაშოვმა საატესტატო გამოცდისთვის რამდენიმე თემა მომცა და უნდა მოვამზადო. თუ თქვენთან ერთად გავემგზავრები, ვშიშობ, გამოცდას ვერ ჩავაბარებ და იძულებული გავხდები, სკოლაში კიდევ ერთი წელი ვისწავლო“. გენერალურმა კონსულმა მითხრა: “რაც შეეხება ყადის, მას გადაეცით, რომ ჩემი აზრით, ამგვარი დასაწყისი თქვენი მომავალი წარმატებების საწინდარი იქნება და ასეთი ხელსაყრელი შემთხვევის ხელიდან გაშვება არ შეიძლება. კარაბაშოვს კი უთხარით, რომ ის რამდენიმე დღე, რომელსაც მოგზაურობას მოვანდომებთ, დაბრუნების შემდეგ აგინაზღაუროთ, მე კი პირობას ვაძლევ, რომ შაჰს მისთვის მისი რანგის შესაბამის ლომისა და მზის ორდენს გამოვართმევ. ახლა კი ნუღარ აყოვნებთ, წადით, სახლიდან პატარა სამგზავრო ჩემოდანი წამოიღეთ და მალევე დაბრუნდით, რადგან უმჯობესია, თუ დღესვე გავემგზავრებით და ამ ღამეს ფოსტის სადგურში გავათენებთ“.
ყადისთან დავბრუნდი და საქმის ვითარება მოვუყევი. ყადიმ, რომელსაც ძალიან სჯეროდა ყურანზე მკითხაობის, მითხრა: „სანამ არ გიმკითხავებ, ვერსად გაგიშვებ. გზაზე იმდენი ხიფათია, მითუმეტეს, რომ თქვენ ურმებით დილიჯანის უღელტეხილის გავლით უნდა წახვიდეთ. ეს გზა სავალადაც ძნელია და თან შეიძლება მალაკნების ცოფიან ცხენებსაც გადაეყაროთ“. ხმის ამოღება არ მაცალა, თავისი ყურანი მოიტანა და სამკითხაოდ გაშალა. აი, ეს აია ამომივიდა იუსუფის სურიდან: „ჩაუშვა სათლი ჭაში და წამოიძახა: ო, გახარებავ! ეს ყმაწვილიაო“ (12: 19). ყადიმ მომილოცა, კარაბაშოვთან კაცი გაგზავნა, ჩვენთან მოიწვია და საქმის ვითარება თავად გააცნო. კარაბაშოვს, როგორც ყველა რუსს, ორდენები ძალიან უყვარდა და სიხარულით მომცა გამგზავრების უფლება.
ნაშუადღევს ფარაშმა ალიმ გამომიარა, ჩემი ჩემოდანი აიღო და საკონსულოში წავედით. მირზა მოჰამად ალი ხან ქაშიმ, რომელიც თბილისი-ვლადიკავკაზის გზატკეცილის უფროსი იყო, ახალი კარგი კალიასკა გამოგვიგზავნა. კალიასკაში სამნი ჩავსხედით, მსახურები დავტოვეთ, რადგან გენერალური კონსულის თქმით, შაჰსა და მის მხლებლებს იმდენი მსახური ეყოლებოდათ, რომ ჩვენებისთვის ადგილი არ იქნებოდა. რუსეთის ტერიტორიაზე მისი უდიდებულესობა სახელმწიფოს ოფიციალური სტუმარი იყო და მისი მოგზაურობის მთელ ხარჯებს რუსეთის ხელისუფლება იხდიდა. ბრძანება გასცეს, რომ ჯულფადან თბილისამდე ყველა ფოსტის სადგური შეძლებისდაგვარად გაელამაზებინათ: კედლებზე ხალიჩები და ფარდაგები დაკიდეს და კარები და ფანჯრები მინდვრის ყვავილებით მორთეს. გენერალურ კონსულს თბილისის გუბერნატორის სარეკომენდაციო წერილი ჰქონდა, ამიტომ ყველა პუნქტში ცხენებს სწრაფად გვიცვლიდნენ. ერთი საათის დაღამებული იყო, რომ დილიჯანის ფოსტის სადგურში შევედით. მირზა აჰმად ხანმა გვითხრა: „მოდით, ჩვენ სამმა მოვალეობები ტოლად გავინაწილოთ, რადგან მსახურები არა გვყავს და ჩვენს თავებს ჩვენ თვითონ უნდა მოვემსახუროთ“. გადაწყდა, რომ რაკი მე რუსული ენა ვიცოდი, წყაროდან წყლის მოტანა და პურის, კვერცხის, ყველის და ხილის ყიდვა ჩემზე იქნებოდა. ჩაის თავად მირზა აჰმად ხანი მოამზადებდა, მაგრამ სამოვარი მალაკნებისთვის მე უნდა გამომერთმია. მირზა მაჰმუდ ხანმა სანთლების ანთება, სუფრის გაწყობა და საჭმლის მომზადება ითავა. შევთანხმდით, რომ ხორცი, ქაბაბი და აბგუშთი არ გაგვეკეთებინა და ერბოკვერცხით დავკმაყოფილებულიყავით. საქმის ასეთი განაწილება ძალიან მომეწონა, რადგან დავინახე, რომ კონსულები როგორც თანასწორს, ისე მექცეოდნენ. ღამე ფოსტის სადგურში გავატარეთ, დილით გზა განვაგრძეთ და რუსულ ჯულფაში ჩავედით. იმ დროს მდინარე არაქსზე ხიდი არ იყო, ამიტომ ერთი ნაპირიდან მეორემდე სქელი ბაწარი გაეჭიმათ და მასზე გამოებათ ბარკასი, რომლითაც მენიჩბეებს მგზავრები მეორე ნაპირზე გადაჰყავდათ, თოკი კი იმისთვის იყო საჭირო, რომ ბარკასი წყალს არ მოეტაცა. ასე გადავკვეთეთ არაქსი. ირანის მხარეს საპასპორტო დაწესებულებისთვის რამდენიმე ოთახი აეშენებინათ, შენობის წინ მინდორში კი შაჰისთვის, მისი მხლებლებისთვის და ვალიაჰდისთვის კარვები გაეშალათ. აწ განსვენებულმა მირზა აფზალ ხან ვაქილ ალ-მოლქმა, რომელიც ვალიაჰდის კანცელარიის უფროსი და გენერალური კონსულის მირზა მაჰმუდ ხანის ძმა იყო, ჩვენი ჩამოსვლის ამბავი ტელეგრამით შეიტყო. მისი განკარგულებით შენობაში, რომელიც თან საბაჟოს და თან საპასპორტოს ფუნქციას ასრულებდა, მოსასვენებლად სამი კეთილმოწყობილი ოთახი გამოგვიყვეს, თავად კი საპასპორტოს უფროსის ამინ ალ-ვეზარასა და მეგობრების თანხლებით არაქსის ნაპირზე შეგვეგება. მეორე დღეს მისი უდიდებულესობა დიდი ზარ-ზეიმით მარენდიდან უნდა ჩამობრძანებულიყო. ვაქილ ალ-მოლქმა სამი ცხენი მოგვცა და ყველანი უზენაესი კორტეჟის დასახვედრად გავემგზავრეთ. ფადიშაჰის პირადი რაზმის მხედრებმა და მაქუს, ყარაბაღის, ქურთებისა და შაჰსევანების თემების წინამძღოლებმა მტვრის ისეთი კორიანტელი დააყენეს, რომ ერთმანეთს ვეღარ ვხედავდით. იქაური წესის მიხედვით, ასე ხანები შაჰს თავიანთ საცხენოსნო ხელოვნებას უჩვენებდნენ. მისი უდიდებულესობის ბრწყინვალე კორტეჟი ბანაკში გაჩერდა. მეორე დღეს ჩამოვიდნენ რუსი მეჰმანდარები და, მათ შორის, ძმები ბეგლაროვები, რომლებმაც სპარსული კარგად იცოდნენ. მასპინძლებმა არაქსი გადალახეს და ოფიციალურ ტანსაცმელში გამოწყობილები შაჰს ეახლნენ. გადაწყდა, რომ ნაშუადღევს, სადილის მერე გავემგზავრებოდით და ღამეს რუსულ ჯულფაში გავატარებდით. მისი უდიდებულესობა ჰაჯ მირზა ჰოსეინ ხან სეფაჰსალართან და სხვა მხლებლებთან ერთად ბარკასში ჩაჯდა და არაქსი მშვიდობიანად გადალახა. რადგან ჩვენთვის ადგილი აღარ დარჩა, მენავე შეგვპირდა, რომ უკან დაბრუნდებოდა და მეორე ჯერზე გადაგვიყვანდა. ამ მოლოდინში ვიყავით, რომ უცებ დავინახეთ: საუბედუროდ, ბაწარი გაწყდა და ბარკასი წყალმა წაიღო. მენიჩბეებმა მხოლოდ ის მოახერხეს, რომ ნავი იმ ადგილიდან საკმაოდ მოშორებით ნაპირზე გაიყვანეს. გზა ჩაიკეტა. კონსულები ლამის ტიროდნენ და ამბობდნენ: „რა გვეშველება, ფადიშაჰი კავკასიაში შებრძანდება და ჩვენ ვერ დავხვდებით. მისი უდიდებულესობა და მისი მხლებლები რას იზამენ და, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი ბრალი არ არის, ჩვენდამი როგორ განეწყობიან?!“ მირზა მაჰმუდ ხან ალა ალ-მოლქი ძალიან მამაცი კაცი იყო და სიკვდილს არად დაგიდევდათ. თქვა: „თუ ნავს ვიშოვით, მეორე ნაპირზე გადავალთ და გინდ დავიხოცოთ, ფადიშაჰის სამსახურში დავიხოცებით“. ვაქილ ალ-მოლქმა უპასუხა: „ნავს კი ვიშოვით, მაგრამ ძალიან საშიშია და ვერ გაგიშვებთ. არაქსი ისეთი ადიდებულია, რომ ბარკასი წაიღო და თქვენ ნავით როგორ გადახვალთ?!“ მაგრამ ალა ალ-მოლქმა დაიჟინა, რადაც არ უნდა დამიჯდეს, ამ საღამოსვე მეორე ნაპირზე უნდა მოვხვდეო. ვაქილ ალ-მოლქი იძულებული გახდა, ამინ ალ-ვეზარასთვის, რომელიც იმ მხარის გუბერნატორი იყო, ნავი ეთხოვა. იქაურმა ხანებმა ერთი ნავი და ექვსი მენიჩბე მოიყვანეს. მენავემ თქვა: „აქ მოსვლა ხანმა მაიძულა, თორემ მე ასეთი წყალდიდობის დროს არაქსის გადაცურვა უგუნურება მგონია, რადგან ძალიან საშიშია“. მირზა აჰმად ხანიც ამ აზრზე იყო, მაგრამ რადგან ალა ალ-მოლქი კავკასიის გენერალური კონსული გახლდათ და მთელი პასუხისმგებლობა მასზე იყო, ვერავინ შეეწინააღმდეგა. მიუხედავად იმისა, რომ ნავი დიდი იყო და შიგ ბევრი ხალხი ეტეოდა, მხოლოდ სამნი ჩავსხედით, სხვა ვერავინ გაბედა. ნაპირს მოვშორდით თუ არა, დინების ძალამ მენიჩბეების ძალას აჯობა და ნავი წყალმა წაიღო. მენავემ გვითხრა: „რადგან ჩემი გაფრთხილება არად ჩააგდეთ, ახლა ლოცვა-ღა დაგრჩენიათ. თქვენი ღმერთი თუ გიშველით, თორემ მე უძლური ვარ“. მენიჩბეებმა მაშინათვე „ო, ალის“ ძახილი დაიწყეს. დახმარებისთვის ღმერთს იშვიათად მიმართავდნენ, ძირითადად წინასწარმეტყველ ალის სთხოვდნენ შველას. წყლის ნაკადი ერთხანს უგზო-უკვლოდ მიგვაქროლებდა. მენიჩბეები მხოლოდ იმას ახერხებდნენ, რომ რუსეთის ნაპირს არ მოვშორებოდით. თქვეს: „ორდუბადსა და ჯულფას შორის ბოშების დასახლებაა. თუ იქამდე მივაღწევთ, იქნებ ბოშებმა გვიშველონ“. „ო, ალის“ ძახილით გზა განვაგრძეთ და უცებ შორს ბანაკის ჩირაღდნები დავინახეთ. მენავეები გამოცოცხლდნენ და ყვირილი დაიწყეს: „გვიშველეთ, გვიშველეთ, გვიშველეთ!“ ბოშებმა მათი ძახილი გაიგეს, ჩვენსკენ გამოიქცნენ და რადგან კარგი მოცურავეები იყვნენ, წყალში გადაეშვნენ. მენავეებმა მათ თოკი გადაუგდეს და საერთო ძალით ნავი სამშვიდობოზე გაიყვანეს. ნაპირზე რომ გავედით, შუა ბოშების ბანაკში აღმოვჩნდით. სასწრაფოდ ჩაი მოგვიტანეს და ცეცხლი დაანთეს, რადგან მიუხედავად ზაფხულისა, ღამე ძალიან ციოდა. ცეცხლს შემოვუსხედით, ჩაი დავლიეთ და ცოტა გავთბით. ალა ალ-მოლქმა მათ წინამძღოლს უთხრა: „ცხენები უნდა მოგვცეთ და ერთი კაცი უნდა გამოგვაყოლოთ, რომ ჯულფაში ჩაგვიყვანოს“. ვკითხეთ: „აქედან ჯულფამდე რა მანძილია?“ ერთმა თქვა, ორი ფარსახიაო, მეორემ - სამიო. გამყოლის ცხენის გარდა კიდევ სამი ცხენი მოგვიყვანეს. ორს უნაგირი ჰქონდა, მესამეს კი - მხოლოდ ასალი. კონსულები უნაგირიან ცხენებზე შესხდნენ, ასალიანი ცხენი კი მე მომცეს. გზას გავუდექით. ძალიან ბნელი ღამე იყო, მაგრამ, საბედნიეროდ, გზა მდინარეს მიუყვებოდა, სწორი იყო და ცხენებიც იქაურობას კარგად იცნობდნენ. ჯულფამდე დაახლოებით ნახევარი საათი რჩებოდა, რომ ალა ალ-მოლქის ცხენმა შეიკუნტრუშა და ჩემს ცხენს წიხლი ჰკრა. წიხლი ფეხში მომხვდა და საშინლად მეტკინა. ალა ალ-მოლქი ძალიან შეწუხდა, რომ აქ წამომიყვანა და შესაძლებელი იყო, ხეიბრად დავრჩენილიყავი. მანუგეშებდა და მეუბნებოდა: “ნუ გეშინიათ, რუსეთის მხარეს რუსული სამხედრო ჰოსპიტალია და იქ წაგიყვანთ“. დიდი გაჭირვებით მივაღწიეთ ჯულფას. კონსულებმა დაუყოვნებლივ რუსულ საავადმყოფოში წამიყვანეს. საავადმყოფოს მუშებმა ცხენიდან ძლივს ჩამომიყვანეს, საკაცეზე მომათავსეს, ზევით ამიყვანეს და საწოლში ჩამაწვინეს. მაშინათვე ქირურგი მოვიდა, გამსინჯა და თქვა: „ერთი ძვალი დაზიანებულია, მაგრამ ნუ გეშინიათ, მორჩება“. სასწრაფოდ ჩამისვა და შემიკრა, მაგრამ ძლიერი ტკივილისგან ვერაფრით ვერ დავიძინე.
ჯულფაში რომ ჩავედით, შუაღამე დიდი ხნის გადასული იყო და ყველას ეძინა. მეორე დღეს ნასერ ად-დინ შაჰმა, ჩვეულებისამებრ, დილაადრიანად გაიღვიძა და კონსულებმა მას ჩვენი თავგადასავალი უამბეს. მისმა უდიდებულესობამ ჩემი სახელი პირველად გაიგო და სადრ ა‘ზამის მეშვეობით გენერალურ კონსულს ჰკითხა: „რეზა ვინ არის?“ ალა ალ-მოლქმა უპასუხა: „რუსული ენის თარჯიმანია“. შაჰს ძალიან შევეცოდე, რომ მის სამსახურში ასეთი უბედურება შემემთხვა. თავისი ჰაქიმბაში ექიმი ტულუზანი საავადმყოფოში გამოგზავნა და დაავალა, ჩემი ფეხი ენახა და თუ კარგად არ იყო შეკრული, გაესწორებინა. ექიმმა ტულუზანმა მინახულა, ქირურგს ჩემი მდგომარეობა გამოჰკითხა, შეაქო, არტახები აღარ მომხსნა და წავიდა, რომ ყველაფერი მისი უდიდებულესობისთვის მოეხსენებინა. საბედნიეროდ, ბარკასის თოკის გაწყვეტის გამო შაჰის კორტეჟი იძულებული გახდა, ჯულფაში ორი დღე დარჩენილიყო და მსახურებსა და ბარგს დალოდებოდა. მე კი ამ ორ დღეში ტკივილმა გამიარა, ბევრად უკეთ გავხდი და დიდი წვალებით რამდენიმე ნაბიჯიც გადავდგი. როცა მსახურები ჩამოვიდნენ და ბარგიც ჩამოიტანეს, უზენაესი კორტეჟი ერევნისკენ დაიძრა... ერევანში სამი დღე დავისვენეთ და გზა განვაგრძეთ.
თბილისში შაჰი, სადრ ა‘ზამი და ამალის სხვა წევრები კავკასიის მეფისნაცვლის სასახლეში დაბინავდნენ, დანარჩენები კი ჰოტელ „კავკაზში“14 გავჩერდით. ერთ საღამოს გენერალურმა კონსულმა ოფიციალური ვახშამი გამართა. მიპატიჟებულთა შორის სადრ ა‘ზამის, შაჰის მხლებლების, პეტერბურგიდან ჩამოსული რუსი მეჰმანდარებისა და თბილისის გუბერნატორის გვერდით თქვენი მონა-მორჩილიც გახლდით.
ამ დღეებში ორი ამბავი შემემთხვა და მოგიყვებით. ერთი ის იყო, რომ ჰაჯი მირზა ჰოსეინ ხან სეფაჰსალარმა ალა ალ-მოლქს სთხოვა, ვინმე გაეგზავნათ, რათა მისთვის მინერალური წყლის საუკეთესო აბანო ექირავებინათ. აბანო, სულ ცოტა, სამი საათით უნდოდა, რადგან თმებს საღებავითა და ხნით იღებავდა. ალა ალ-მოლქმა ეს მისია მე დამაკისრა და მეც იქაური საუკეთესო აბანო, რომელსაც ერეკლეს აბანოს ეძახიან, მოვამზადებინე. დათქმულ დროს მეფისნაცვლის სასახლეში მივედი. ზღურბლთან მდგარ კალიასკებში გუბერნატორ ორლოვის ცხენები იყო შებმული. სეფაჰსალარი და აწ განსვენებული მირზა ალი ასყარ ხანის მამა აყა ებრაჰიმი გარეთ გამოვიდნენ და კალიასკაში ჩასხდნენ. სეფაჰსალარმა მითხრა, რომ მეეტლის გვერდით დავმჯდარიყავი. მე შევეპასუხე: „მეეტლის გვერდით ჯდომა არ შემეფერება, თანაკლასელებმა რომ დამინახონ, გაუკვირდებათ“. ჩემი პასუხი ძალიან არ მოეწონა და გაღიზიანებულმა იგივე თავის საქმეთა მმართველს ალი ხანს სთხოვა. ალი ხანმა, რომელსაც ხელში სეფაჰსალარის საცვლებითა და ფარჩის ტანსაცმლით სავსე ბოღჩა ეჭირა, ეს დავალება დიდ პატივად ჩათვალა და კოფოზე ამაყად დაჯდა. ალა ალ-მოლქმა, რომელიც მეეტლის გვერდით იდგა, მისაყვედურა, ქვეყნის პირველ მინისტრს როგორ შეეპასუხეო. მერე მკითხა: „აბანოს მისამართი თუ უთხარი?“ ვუპასუხე: „არა, არ მითქვამს“. თავში ხელები წაიშინა და მისაყვედურა: „ეს რა შავ დღეში ჩამაგდე! ვორონცოვის ქუჩაზე რამდენიმე აბანოა და სრულიად შესაძლებელია, მისი აღმატებულება შეცდომით შევიდეს სხვა აბანოში, სადაც ადგილები არ იქნება და მაშინ რა მეშველება?!“ მისი მღელვარება რომ დავინახე, აღარ დავაყოვნე და შაჰის მხლებლებისთვის გამზადებულ ერთ-ერთ კალიასკაში ჩავჯექი, მაგრამ ორლოვის ცხენებს რას დავეწეოდი. გამწარებული დიდი თავადის კალიასკას ჩანჩალით მივსდევდი, სანამ ფქვილის მოედანს15 არ მივაღწიე. რას ვხედავ, ხარებშებმულ ოცამდე ურემს, რომლებიც ფქვილით არის დატვირთული, გზა ჩაუხერგავთ და სადრ ა‘ზამის კალიასკაც გაჩერებულია. ეს რომ დავინახე, ძველი ეგვიპტელებივით ხარის თაყვანისმცემელი გავხდი: მინდოდა, მივსულიყავი და მათ წინაშე დამეჩოქა, რომ მე და გენერალური კონსული გადაგვარჩინეს. ერთი საათი ვიდექით, სანამ პოლიციელები ხარებს გვერდზე გაიყვანდნენ. გზა რომ გაიხსნა, ეტლიდან ჩამოვედი, დიდი თავადის მეეტლესთან მივედი და ვუთხარი, რომ ერეკლეს აბანოში წასულიყო. მას შემდეგ, რაც სადრ ა‘ზამი და მისი მხლებლები აბანოში შევიდნენ, მე ალა ალ-მოლქთან დავბრუნდი და ყველაფერი მოვუყევი. ბევრი იცინა და მითხრა: „იღბალი გქონია. ახლა წადი და ხარებზე ილოცე“.
მეორე შემთხვევა ასეთი იყო: სეფაჰსალარის საქმეთა მმართველმა ალი ხანმა თბილისიდან გამგზავრების დღეს მითხრა: „ორი საწვიმარი ქოლგა გვჭირდება, ოღონდ აბრეშუმის კარგი ქოლგები უნდა იყოს და სახელურიც მდიდრული უნდა ჰქონოდეს. წადი, მაღაზიის მეპატრონეს უთხარი, რომ რამდენიმე ცალი მოგვიტანონ და შევარჩევთ“. წავედი ერთ ახლადგახსნილ მაღაზიაში, რომელშიც ძალიან კარგი საქონელი იყიდებოდა და მსახურს ვუთხარი, ქოლგები მეფისნაცვლის სასახლეში მოეტანა. დავალების შესასრულებლად სულ რამდენიმე წუთი დამჭირდა და ალი ხანმა ქოლგები სეფაჰსალარს მიართვა. მან ორი ცალი აირჩია, დანარჩენები კი დააბრუნა. ქოლგები 50 მანეთი ღირდა, რადგან აბრეშუმის იყო. ალი ხანმა გვითხრა: „ქოლგების ფულს კონსული გადაიხდის, მაგრამ ახლა შაჰის გამგზავრებასთან დაკავშირებით დიდი ალიაქოთია, ამიტომ მაღაზიის მფლობელს უთხარით, რომ ცოტა მოიცადოს და როგორც კი დროს გამოვნახავ, წავალ და კონსულს ფულს გამოვართმევ“. მე და მსახური ფულის მოლოდინში ვიყავით, რომ უცებ დავინახე: კონსული შაჰის კორტეჟთან ერთად კალიასკაში ჩაჯდა და პეტერბურგში გაემგზავრა. საგონებელში ჩავვარდი, აღარ ვიცოდი, რა მექნა. მსახურის თანხლებით მაღაზიის მეპატრონესთან წავედი და საქმის ვითარება ავუხსენი. შეწუხდა, მაგრამ სხვა რა გზა ჰქონდა, კონსულის დაბრუნებას უნდა დალოდებოდა. როცა ორი კვირის მერე ალა ალ-მოლქი დაბრუნდა, მას ყველაფერი ვუამბე. თქვა: „მათ ჩემთვის ქოლგის ფული არ მოუციათ. გამყიდველმა უნდა მოითმინოს, სანამ მე ამ ამბავს პარიზში მივწერ და ისინი ფულს გამოგზავნიან“. ეს რომ მაღაზიის მეპატრონემ გაიგო, მითხრა: „სადრ ა‘ზამთან და კონსულთან რა საქმე მაქვს, ქოლგები მე თქვენ მოგეცით და ფულიც თქვენ უნდა გადამიხადოთ“. რადგან ამხელა თანხა არ მქონდა, ხელწერილი გამომართვა, რომ თანდათანობით გადავუხდიდი.
პეტერბურგიდან დაბრუნებულმა გენერალურმა კონსულმა ჩემდამი დიდი გულისხმიერება გამოიჩინა და მითხრა: „თუ ყადი თანახმა იქნება, სკოლის დამთავრებამდე საკონსულოში იცხოვრეთ. განკარგულებას გავცემ, ერთი ოთახი გამოგიყონ და სადილსა და ვახშამს ჩვენთან ერთად შეჭამთ. ჩემი ვაჟიშვილი ჯავად აყა რუსულ გიმნაზიაში სწავლობს და რუსულ ენას ეუფლება. პარიზიდან მისთვის ჩამოვაყვანინე მასწავლებელი ქალი, რომელიც თან ფრანგულს ასწავლის და თან უვლის. თქვენ ჯავად აყას რუსულად დაელაპარაკებით, მასწავლებელს - ფრანგულად და ასე ფრანგულსაც გაიუმჯობესებთ“. მისი შემოთავაზება ძალიან გამიხარდა. წავედი, ყადისგან ნებართვა ავიღე და ჩემი მცირე ბარგით საკონსულოში გადავედი. ფრანგი მასწავლებლის ჩამოსვლასთან დაკავშირებით საკონსულოში ცოტა სივიწროვე იყო, ამიტომ მე კონსულის პირველი თანაშემწის მირზა მოჰამად ხანის სამუშაო ოთახში დამასახლეს. ის თავის ოჯახთან ერთად ცალკე ბინას ქირაობდა და სამსახურში მხოლოდ დღისით რამდენიმე საათით მოდიოდა და საპასპორტო საქმეებს აგვარებდა. გენერალურ კონსულს პირადი მდივანიც ჰყავდა, რომელიც საკანცელარიო საქმეებს განაგებდა. როცა მირზა მოჰამად ხანი მუშაობდა, მე ან სკოლაში ვიყავი, ან - ჯავად აყასთან, ასე რომ ერთმანეთს ხელს არ ვუშლიდით. გენერალურ კონსულს ხელფასზე ჩემთვის არაფერი უთქვამს, მაგრამ საკონსულოში გადასვლის მესამე დღეს ამ საკითხზე საქმეთა მმართველს მირზა ფაროხს დაელაპარაკა და დაავალა: “სანამ მირზა რეზას მოვალეობები გაირკვევა, მას ჯიბის ფულად თვეში 25 მანეთი და, ასევე, ყოველ კვირა ერთი გირვანქა შაქარი და ცოტა ჩაი მიეცით”. როცა მირზა ფაროხმა ეს სასიხარულო ამბავი მამცნო, ძალიან გამიხარდა. რადგან პარიზიდან გენერალური კონსულის წერილის პასუხი არ ჩანდა, მე კი ამ საკითხზე მასთან საუბრის განახლება მერიდებოდა, მირზა ფაროხს ვთხოვე: “მე დილაობით ჩაის არ ვსვამ, ამიტომ ჩაისა და შაქრის ფული ხელზე მომეცით”. თანხმობა მივიღე თუ არა, წავედი და მაღაზიის მეპატრონეს შევუთანხმდი, რომ ვალის საფასურად ყოველ თვე ხუთ მანეთს გადავუხდიდი.
აწ განსვენებული ალა ალ-მოლქი, მართლაც, შვილივით მექცეოდა და თავის ვაჟისგან არ მასხვავებდა. ცირკში, თეატრში თუ სასეირნოდ ოთხნი დავდიოდით: კალიასკაში მადმუაზელ მასწავლებელი მის გვერდით ჯდებოდა, მე და ჯავად აყა კი - მათ წინ. ცირკსა და თეატრშიც ერთ ლოჟაში ვსხდებოდით. ჯავად აყა ალა ალ-მოლქის ერთადერთი შვილი იყო და მამას ის გაგიჟებით უყვარდა. მან თეირანიდან სპარსული ენის მასწავლებელი გამოიძახა, რათა მის შვილს სპარსულად შირაზელივით ელაპარაკა. მასწავლებელი, რომელსაც ჯანაბს ეძახდნენ, ჯავად აყას სპარსულში ავარჯიშებდა, მაგრამ რადგან ჩემსავით ვერ წერდა, ალა ალ-მოლქმა გადაწყვიტა, რომ ჯანაბი ოფიციალური მასწავლებელი იქნებოდა, ხოლო მე - არაოფიციალური და მის შვილს ჩუმად ვასწავლიდი, რომ ჯავადს არ სწყენოდა. უნდა გითხრათ, რომ მე მანამდე თეატრში ნამყოფი არ ვიყავი. შემოდგომაზე, როცა თბილისის სახელმწიფო თეატრი გაიხსნა, ალა ალ-მოლქმა იქ ლოჟა შეიძინა და წავედით. მარია სტიუარტი16 გადიოდა და მარიას როლს ასრულებდა რუსი არტისტი, რომელიც ძალიან მაღალი და ლამაზი იყო. იმ სცენების ხილვისას, როცა ინგლისის დედოფლის ელისაბედის ბრძანებით პროტესტანტმა მსაჯულებმა მარია სტიუარტს თავის მოკვეთის განაჩენი გამოუტანეს, როცა ჯალათებმა ის სიკვდილით დასჯის ადგილზე - ეშაფოტზე მიიყვანეს და ბოლოს, როცა მარია სიკვდილის წინ უკანასკნელად ლოცულობდა, გული ისე ამიჩუყდა, რომ მთელი ლოჟის გასაგონად მოთქმა-გოდება დავიწყე. ალა ალ-მოლქი და მადმუაზელი მანუგეშებდნენ, მეუბნებოდნენ, მართლა კი არ მოკლავენო. ვუთხარი: „თვითონაც ვიცი, რომ არ მოკლავენ, მაგრამ რა ვქნა, ამ საწყალი დედოფლის ამბავმა გული დამითუთქა“.
რამდენიმე დღის მერე ჯავად აყამ თავისი სავარჯიშო რვეული მომიტანა. გადავშალე და ვნახე, რომ ჯანაბს კალიგრაფიაში სავარჯიშოდ ასეთი ნიმუში ჩაეწერა:
ამ ღამეს შენზე დარდით სისხლის ცრემლებში უნდა დავიძინო,
და ბედნიერების სარეცლისგან შორს უნდა დავიძინო.
ეს ლექსი რომ წავიკითხე, რაღაც უცნაური გრძნობა დამეუფლა და მთელი ტანით ავკანკალდი. ის ნიმუში შევინახე, ფურცელი ავიღე, სხვა ნიმუში ჩავუწერე და ვუთხარი: „ის არ ვარგოდა“. ჯავად აყა წავიდა და ცოტა ხანში ჯანაბი მოვიდა. ვუსაყვედურე: „ბავშვს ასეთი მდარე ლექსი ნიმუშად როგორ მიეცით?“17 ჯანაბმა მიპასუხა: „სიმართლე რომ გითხრათ, დავასრულე თუ არა, მაშინვე ვინანე, მაგრამ უკვე დაწერილი მქონდა“.
ალა ალ-მოლქს თავისი ვაჟი მართლაც რომ თვალის ჩინზე მეტად უყვარდა. იმ დროს თბილისში ასეთი წესი იყო, რომ შეძლებული ხალხი ერთცხენიან ორადგილიან ლამაზ დაწნულ კალიასკებს ევროპაში უკვეთავდა და იქიდან ჩამოჰქონდა. საღამოობით ორი კაცი კალიასკაში ჯდებოდა და სასეირნოდ მიდიოდა. ჯავად აყას მასწავლებელი მადმუაზელ ლუიზა ძალიან პატივმოყვარე ქალი იყო და ჯავად აყა აიძულა, მამამისისთვის ასეთი კალიასკა ეთხოვა. ალა ალ-მოლქმაც ეტლი ევროპიდან გამოიწერა და მისთვის ერთი ყარაბაღული არაბული ცხენიც იყიდა. როცა ცხენი დროშკაში შეაბეს, მადმუაზელ ლუიზამ გამოაცხადა: მე თვითონ შემიძლია კალიასკის მართვა და მეეტლე არ მჭირდებაო. მან შემომთავაზა, მათთან ერთად გამესეირნა და მეც დავთანხმდი. სანამ მასწავლებელი ემზადებოდა, საკონსულოში ერთი ირანელი მოვიდა და გენერალურ კონსულს შესჩივლა, რომ ვიღაც სომეხმა მისი ვაჟი უმიზეზოდ სცემა. თურმე მან ეს ამბავი პოლიციას შეატყობინა, მაგრამ რადგან მამა-შვილმა რუსული არ იცოდა, პოლიციამ სომხის ნაცვლად მისი შვილი დააკავა. აბობოქრებული ირანელი რომ დაეშოშმინებინა, ალა ალ-მოლქმა მთხოვა, მადმუაზელთან ერთად ჯერ პოლიციაში წავსულიყავი და დაკავებული ირანელი გამომეხსნა. რადგან მადმუაზელი იგვიანებდა, ხოლო პოლიციის განყოფილება იქვე ახლოს იყო, ალა ალ-მოლქმა მითხრა: „ჩქარა წადით და მალე დაბრუნდით, რომ სასეირნოდ წასვლა მოასწროთ“. საბედისწეროდ, პოლიციის უფროსი ადგილზე არ დაგვხვდა. მითხრეს, მალე მოვაო, მაგრამ სანამ მე მას ველოდებოდი და მერე ირანელის საქმეს ვაგვარებდი, საკმაო დრო გავიდა. საკონსულოში რომ დავბრუნდი, ფარაშებმა მითხრეს: „მადმუაზელი გელოდათ, მაგრამ რომ დაიგვიანეთ, გაბრაზდა და ჯავად აყასთან ერთად სასეირნოდ წავიდა“. ვკითხე: „საით წავიდნენ?“ მიპასუხეს: „მოჯთაჰედის ბაღისკენ“. რაც ძალი და ღონე მქონდა, ფეხით გამოვედევნე, რადგან დარწმუნებული ვიყავი, რომ ყავახანასთან გაჩერდებოდნენ. მიხეილის პროსპექტს რომ მივადექი, დავინახე, ვიღაც პოლიციელს მკერდშენგრეული გასისხლიანებული ცხენი და გატეხილი შარაბანი საკონსულოსკენ მიჰყავდა. ვკითხე: „რა ამბავია?“ მიპასუხა: „კონსულის ვაჟმა და მისმა მასწავლებელმა ცხენი ვერ დაიმორჩილეს და მან კალიასკა გაიტაცა. სახელმწიფო საავადმყოფოსთან შეკრებილმა ხალხმა მათი დახმარება და ცხენის გაჩერება სცადა, მაგრამ ეტლი გაზის ლამპიონის ბოძს შეეჯახა და ამოტრიალდა, რის შედეგადაც კონსულის ვაჟმა ტვინი გაასხა, ხოლო მასწავლებელმა ფეხი მოიტეხა“. ადვილი წარმოსადგენია, რა დღეში ჩავვარდებოდი. საავადმყოფოში გავიქეცი და დავინახე, რომ კიბეებს იმ საწყლების სისხლი ჯერ კიდევ არ შეხმობოდა. ჯავად აყას ნეშტი ერთ ოთახში ესვენა და პოლიციელი შიგ არავის უშვებდა, მადმუაზელი კი მეორე ოთახში საწოლში იწვა. მასთან შევედი და ვნახე, რომ ის უბედურ დღეზე გაჩენილი გატეხილ ფეხზე მეტად ჯავად აყას ამბავს განიცდიდა და მოსთქვამდა: ღმერთო, მომკალი და უბედური მამამისის სახეს ნუ დამანახებო. ამასობაში ეს ამბავი საწყალმა მირზა მაჰმუდ ხანმა გაიგო, საავადმყოფოშო მოვიდა და საავადმყოფოს დირექტორთან ერთად იმ ოთახში შევიდა, სადაც ჯავად აყა ესვენა. როცა მამამ თავგატეხილი შვილი დაინახა, ერთი ამოიგმინა და თავი კედელს ისეთი ძალით მიანარცხა, რომ გაუსკდა და სისხლმა ჩანჩქერივით გადმოხეთქა. უბედური ალა ალ-მოლქი მიწაზე უგონოდ დაეცა. საავადმყოფოს ექიმები მისცვივდნენ, თავი შეუხვიეს და გონზე მოიყვანეს, მაგრამ საცოდავი მკვდარზე უარეს დღეში იყო. ექიმის თანხლებით ის საკონსულოში გადაიყვანეს და საწოლში ჩააწვინეს. ღმერთმა ყველა მამას აშოროს ასეთი უბედურება. როცა ოდეკოლონით გონზე მოიყვანეს, საწოლიდან წამოხტა და საავადმყოფოში გაქცევას ლამობდა, მაგრამ მომვლელმა ექიმმა და საკონსულოს თანამშრომლებმა გააკავეს და ოთახში დააბრუნეს. საწყალი ტანზე ტანსაცმელს იხევდა და ისეთ დღეში იყო, კაცს მისი ამბავი რომ არ სცოდნოდა, გიჟი ეგონებოდა. მიუხედავად ასეთი მდგომარეობისა, განკარგულება გასცა, რომ მისი ვაჟის ნეშტისთვის ამბომე (ბალზამირება) გაეკეთებინათ, რათა თავრიზში მათ საგვარეულო სასაფლაოზე დაესაფლავებინა. როცა ალა ალ-მოლქი ცოტა გონს მოვიდა და თავიც შეუხორცდა, ვაჟის ნეშტი თავრიზში გადაასვენა.
ალა ალ-მოლქის გამგზავრების მერე, მისი პირველი თანაშემწე მირზა მოჰამად ხანი საკონსულოს უფროსი გახდა. ის მუდმივად იმის შიშში იყო, რომ, ღმერთმა ნუ ქნას, ოდესმე მისი ადგილი არ დამეკავებინა, ამიტომ ყოველმხრივ მავიწროვებდა. მაგალითად, ჩვენი საერთო ოთახის გასაღებს, რომელიც, კონსულის განკარგულებით, ჩემ არყოფნაში სახლში წასვლის წინ ფარაშბაშისთვის უნდა დაეტოვებინა, არასდროს არ ტოვებდა და თან მიჰქონდა. რადგან საკონსულოდან საკმაოდ შორს ცხოვრებდა, სანამ ჩემ მიერ გაგზავნილი ფარაში მასთან მივიდოდა, გასაღებს გამოართმევდა და მომიტანდა, იძულებული ვიყავი, აივანზე ვმდგარიყავი. როცა ასეთ დროს ჩემთან თანაკლასელები და მეგობრები მოდიონენ, საშინლად მრცხვენოდა, რადგან ვერ ვუხსნიდი, რატომ არ ვპატიჟებდი ოთახში და რატომ ვიდექით გარეთ. ერთ დღეს მირზა ფაროხ ხანს ვუთხარი: „გთხოვთ, მირზა მოჰამად ხანთან წახვიდეთ და ჩემგან გადასცეთ, რომ კარგად ვიცი, ასე რატომ იქცევა: ეშინია, რომ დამაწინაურებენ, პირველ თანაშემწედ დამნიშნავენ და მის ადგილს დავიკავებ. მინდა იცოდეს, რომ მე უფრო მაღლა ვუმიზნებ, ვიდრე კონსულის პირველი თანაშემწეობაა. მას კი იმ დღის ეშინოდეს, როცა პირდაპირ გენერალური კონსული გავხდები და ის ჩემ წინაშე წარსდგება, იმ დღის ეშინოდეს, როცა მისი საქციელი გამახსენდება და სამაგიეროს გადავუხდი“. მირზა ფაროხ ხანმა შემომხედა და იფიქრა, რომ ვბოდავდი. მითხრა: “თქვენს დანაბარებს ვერ გადავცემ. კონსულის პირველ თანაშემწეს ასეთი სიტყვები როგორ შევკადრო, როცა მესამე თანაშემწეც კი არა ხართ“. ერთი მხრივ, მართლაც უცნაური იყო ასეთი პრეტენზიების მოსმენა კაცისგან, რომელიც დილაობით ჩაის არ სვამდა და ჩაის ფულს მირზა ფაროხ ხანი ხელზე აძლევდა. ამ ყველაფერს ვაცნობიერებდი, მაგრამ იმის ნაცვლად, რომ ცოტა უკან დამეხია და საკუთარი ნათქვამის შემრცხვენოდა, კიდევ ერთხელ ვუთხარი: „წადი და ჩემი ნათქვამი მას მოახსენე”. მართლაც, წავიდა და ჩემი დანაბარები მირზა მოჰამად ხანს გადასცა. ამ უკანასკნელმა ბევრი იცინა და შემომითვალა: გონს მოეგეო.
იმ დროისთვის, როცა მირზა მაჰმუდ ხანი თავრიზიდან დაბრუნდა, მე სკოლა უკვე დამთავრებული მქონდა და დიპლომი - აღებული. ფრანგულ-სპარსული ლექსიკონის შემდგენელი და კავკასიის სამეცნიერო საზოგადოების თავმჯდომარე მუსიო ბერჟე18, რომელიც წარმომავლობით გერმანელი იყო, სკოლის დამთავრების ცერემონიას ესწრებოდა და დიპლომი საკუთარი ხელით გადმომცა. კარაბაშოვმა შემთხვევით ისარგებლა და ძალიან მაქო, ამიტომ მუსიო ბერჟე ჩემდამი კეთილად განეწყო და თბილისში ჩამოსულ ალა ალ-მოლქს, რომელიც მას დიდ პატივს სცემდა, ჩემზე ბევრი საქებარი სიტყვა უთხრა. მუსიო ბერჟე კეთილი და საინტერესო კაცი იყო. ერთ დღეს ასეთ ისტორიას მოგვიყვა: „მსახური, რომელიც პეტერბურგიდან ჩამოვიყვანე, უკან გაბრუნდა და იძულებული გავხდი, ჩემი მოხელისთვის მეთხოვა, რომ სხვა მსახური ეპოვა. სხვათა შორის, ცნობილია, რომ კავკასიელი პრინცების უმრავლესობა ნამდვილი პრინცი არ არის. ამასთან დაკავშირებით ერთი ისტორია მახსენდება: ერთხელ ერთმა მებაღემ საქართველოს ერთ-ერთი პატარა სამთავროს ხელმწიფეს ადრეული ვაშლებით სავსე კალათა მიართვა. მეფემ დედოფალს უთხრა: თუ ფული გაქვს, ამ კაცს ხუთი მანეთი მიეციო. დედოფალმა დაიფიცა, რომ ერთი კაპიკიც კი არ ჰქონდა. რადგან ფული არც ხელმწიფეს აღმოაჩნდა, დედოფალს ჰკითხა: რა ვქნათ? დედოფალმა უპასუხა: მოდი, ხუთი მანეთის ნაცვლად, პრინცის ტიტული ვუბოძოთო. იმ დროს კავკასიაში ხელმწიფე სამგან იჯდა: თბილისში, სამეგრელოში და აფხაზეთში. როცა თბილისის ხელმწიფე ერეკლემ რუსეთთან ხელშეკრულება დადო და მთელი საქართველო რუსეთის მფარველობის ქვეშ გადასცა, საქართველოს დიდგვაროვნებმა, რომლებიც მანამდე ბეგის ტიტულს ატარებდნენ, რუსეთის ქვეშევრდომობის მიღების შემდეგ ძველი ტიტულები დაკარგეს, რამაც მათ შორის დიდი მითქმა-მოთქმა და პროტესტი გამოიწვია. ეს ისტორია თავად ქართველებისგან მაქვს მოსმენილი. რუსეთის ხელისუფლებამ კავკასიის მეფისნაცვალს უბრძანა, რომ ყველასთვის, ვინც ადრე ბეგი იყო, კნიაზის ტიტული მიენიჭებინათ. მისი ეს ქმედება ორი მოსაზრებით იყო ნაკარნახევი: ერთი ის, რომ ამ შემთხვევაში ქართველი თავადები რუსეთის ქვეშევრდომობას მთელი სულითა და გულით, სიხარულით მიიღებდნენ, მეორე კი - ის, რომ რუსეთის ხელისუფლებამ კავკასიაში ბატონობის პერიოდში საადგილმამულო ბანკი გახსნა, კნიაზებად ქცეულმა ბეგებმა კი, რომლებმაც მიწათმოქმედებას და მესაქონლეობას თავი გაანებეს, თავიანთი მამულები ბანკში დააგირავეს და ფული აიღეს. ასე ქართველი თავადების ქონება რუსეთის კუთვნილება გახდა. ეს ყველაფერი ჩანართი იყო, ახლა კი დავუბრუნდეთ მუსიო ბერჟეს ისტორიას. მან გვიამბო: მოხელემ მომიყვანა ერთი კნიაზი, რომელსაც უნდოდა, რომ ჩემი მსახური გამხდარიყო. კნიაზმა მითხრა: ერთი პირობით 10 მანეთად ვიმუშავებ, მეორე პირობით კი - 5 მანეთად. თუ პატივისცემით მომექცევით და დავალების მოცემისას ალტუს-ს19 დამიძახებთ, 5 მანეთს გამოგართმევთ, ხოლო თუ სხვა მსახურებივით მომმართავთ - 10 მანეთს. ვუპასუხე: ორი მიზეზით პირველ პირობაზე დაგთანხმდებით: ერთი, სახალისოდ და მეორე, ეკონომიისთვის. მას შემდეგ, ყოველ დილით, როცა ვდგები, მსახურს ვეძახი: ალტუს, ფეხსაცმელი გამიწმინდე და მომიტანე. ასე, რომ მიცემულ სიტყვას კეთილსინდისიერად ვასრულებ, ოღონდ ერთი პირობა დავუდე, რომ უცხოელი სტუმრის თანდასწრებით სახელს დავუძახებდი და დამთანხმდა“.
თბილისში დაბრუნებული მირზა მაჰმუდ ხანი მართლაც რომ შვილივით მექცეოდა და მეუბნებოდა, შენ ჩემთვის ჯავად აყას მოსაგონარი ხარო. რადგან ჯულფაში შაჰის დახვედრის ცერემონიაში მივიღე მონაწილეობა, ჩემი სახელი უზენაესი კორტეჟის მხლებელთა სიაში ჩაწერა და ერთ დღესაც, ყოველგვარი გაფრთხილების გარეშე, თავისთან დამიბარა, სტანისლავის მესამე ხარისხის ორდენი გადმომცა და ჩემ ცხოვრებაში პირველი ორდენის მიღება მომილოცა. მართალია, ეს ყველაზე პატარა რუსული ორდენი იყო, მაგრამ რადგან კავკასიელ მუსლიმებს რუსული ორდენებით ძალზე იშვიათად აჯილდოვებდნენ, მისი მიღება ძალიან გამიხარდა. ჩემს ბალიშს მივაკერე და ღამ-ღამობით რამდენჯერაც თვალს გავახელდი, ორდენს შევხედავდი და ისევ ვიძინებდი. რამდენიმე თვის შემდეგ გენერალურმა კონსულმა კვლავ დამიბარა და ამჯერად გადმომცა ლომისა და მზის მეხუთე ხარისხის ორდენი და ფირმანი, რომლითაც მე საკონსულოს მესამე თარჯიმნად ვინიშნებოდი და მირზას ტიტულს ვიღებდი. გენერალურმა კონსულმა მითხრა: „თქვენ საკონსულოს პირველი თარჯიმანი ხართ, რომელიც შაჰის ფირმანითა და სადრ ა‘ზამის ხელმოწერით დაინიშნა. ჩვეულებრივ ასეთ ბრძანებულებებს საგარეო საქმეთა სამინისტრო გასცემს, მაგრამ მე ეს სპეციალურად გავაკეთე, რადგან თუ სხვა ადგილას გამაგზავნიან, ჩემმა შემცვლელმა საკუთარი ნება-სურვილით ვეღარ გაგათავისუფლოთ“.
როცა სკოლაში ვსწავლობდი და ყადისთან ერთად მირზა ფათჰალი ახუნდოვის სახლში ვცხოვრობდი, ყოველ საღამოს ჩვენი ანბანის ნაკლოვანებებზე ლაპარაკს ვისმენდი. ამ საუბრებმა ირანის ანბანის შეცვლა და შესწორება გადამაწყვეტინა და სპარსულ ენაზე ერთი ტრაქტატი დავწერე: ლათინური ასოების უმრავლესობა და რამდენიმე რუსული ასო გადავარჩიე და მათი მეშვეობით ახალი ანბანი შევადგინე. ტრაქტატს, რომელიც სახელმძღვანელოს ტიპის იყო, სახელად „ჭეშმარიტების გზა“ ვუწოდე. ნაშრომი გენერალურ კონსულს ვუჩვენე და მისი სტამბოლში გაგზავნისა და გამომცემლობა „ახთარ”-ში დაბეჭდვის ნებართვა ვთხოვე. კონსული დამყაბულდა და მითხრა: „ვხედავ, რომ ამ საქმით ანთებული ხარ და მინდა, რომ ხელი შეგიწყო“.
იმ დროს რუსული პოლიცია, ადგილობრივი კანონების შესაბამისად, ირანელების მიერ თეირანში, თავრიზში ან საზღვარზე აღებულ პასპორტებს არ ცნობდა და ამის მიზეზად ის მოჰყავდა, რომ ირანში აღებული პასპორტების მეშვეობით აქაური სომხები, ქართველები და თათრები სამხედრო სამსახურსა და სხვა ვალდებულებებს თავს არიდებდნენ. დღესაც კი ამ პასპორტების სანდოობაზე პასუხს არავინ აგებს, რადგან მათში გაცემის ადგილი და ხელმომწერის ვინაობა მითითებული არ არის. როცა რუსეთის მოქალაქეებისგან ასეთ ყალბ პასპორტებს ვიღებდით, დაუყოვნებლივ თეირანში რუსეთის საელჩოში ვაგზავნიდით, მაგრამ იქ მათ არავინ ცნობდა. ამიტომ კავკასიის პოლიციის უწყებამ დაადგინა, რომ სანამ პასპორტს საკონსულო გასცემდა და კავკასიის პოლიცია დაამოწმებდა, ირანის საკონსულოს პასპორტის მფლობელისთვის ჯერ [დროებითი] მოწმობა და მერე ერთწლიანი დოკუმენტი უნდა მიეცა. ირანის საგარეო საქმეთა სამინისტრო ამ დადგენილების შესახებ საქმის კურსში იყო და მოწმობის ფასი ერთი მანეთით განსაზღვრა. ალა ალ-მოლქის ბრძანებით, მთელ ამ მოწმობებს, რომლებიც არა ნაბეჭდი, არამედ ხელნაწერი უნდა ყოფილიყო, მე ვწერდი და ყოველი მეათის საფასურსაც ვიღებდი, რამაც ჩემი შემოსავალი საგრძნობლად გაზარდა. თბილისსა და კავკასიაში იმ დროს ძალიან ბევრი ირანელი იყო, ამიტომ მუშაობა ხან ღამის ორ საათამდე, ხან კი დილამდე მიწევდა. რაც მეტ მოწმობას ვწერდი, ალა ალ-მოლქი მით უფრო კმაყოფილი იყო, რადგან მეტი ფული მრჩებოდა. ამის გამო საკონსულოს თანამშრომლებს ჩემი შურდათ, მაგრამ მათი უფროსის ჩემდამი კეთილგანწყობის გამო ვერაფერს აკეთებდნენ.
იმ პერიოდში რუსეთსა და ოსმალეთს შორის ყარსის ბრძოლის სახელით ცნობილი შეტაკება გაიმართა. ყარსში ოსმალეთის ლაშქრის დამარცხების შემდეგ20, იქიდან დაახლოებით 10000 ტყვე ჩამოიყვანეს და თბილისის გარეუბანში კარვებში დაასახლეს. რადგან რუსმა ოფიცრებმა მათი ენა არ იცოდნენ, ტყვეების ზედამხედველებად თურქულის მცოდნე კავკასიელი სომხები დანიშნეს. ეტამაჟორის (შტაბის) უფროსმა ალა ალ-მოლქს მისწერა და სთხოვა, მისთვისგაეგზავნა თურქულის მცოდნე სანდო პირი, რათა ის რუს ოფიცრებს ტყვეების მდგომარეობის შესამოწმებლად გაჰყოლოდა და სომხების მათდამი მოპყრობის შესახებ გამოეკითხა. ალა ალ-მოლქმა მე წარმადგინა და ერთ პოლკოვნიკთან და ორ პოდპოლკოვნიკთან ერთად ტყვეების ბანაკში წავედი. როგორც გაირკვა, სომხები ამ საწყლებს საშინლად ექცეოდნენ: საკმარის საკვებს არ აძლევდნენ, ძირითადად აშიმშილებდნენ, უმიზეზოდ სცემდნენ და დღიურ ოც კაპიკს, რომელიც რუსეთის ხელისუფლებამ მათ ჯიბისა და თამბაქოს ფულად გამოუყო, ან საერთოდ არ აძლევდნენ, ან შუაზე უყოფდნენ და ნახევარს თვითონ ითვისებდნენ. როცა ჩემი რაპორტი კავკასიის მეფისნაცვალს წარუდგინეს, ბრძანა, რომ სომხები ტყვეების ზედამხედველობიდან ჩამოეშორებინათ და მათ ადგილზე რუსები დაენიშნათ. მეფისნაცვალმა გენერალურ კონსულს სთხოვა, ჩემთვის ნება დაერთო, რომ კვირაში ერთხელ ბანაკი შემემოწმებინა და რაპორტი დამეწერა. რამდენიმე თვის შემდეგ ზავი დაიდო და ტყვეები სამშობლოში დაბრუნდნენ.
ოსმალეთის ხელისუფლებამ თბილისში საკუთარი გენერალური კონსული დანიშნა. ალა ალ-მოლქთან პირველივე ვიზიტის დროს მან ჩემი ნახვა მოისურვა და გაწეული სამსახურისთვის მაჯიდიეს IV ხარისხის ორდენი გადმომცა. ოსმალეთის კონსულმა მადლიერების ნიშნად შემომთავაზა, რომ ჩემს ტრაქტატს, რომელსაც თბილისში ფრანგულ ენაზე ვბეჭდავდი, სტამბოლში ქემალ ფაშას გაუგზავნიდა. ქემალ ფაშა იმ დროს ოსმალეთის განათლების მინისტრი იყო და მოგვიანებით სადრ ა‘ზამი გახდა. მერიდებოდა, რომ გენერალური კონსულის მესამე თანაშემწეს ისეთი დიდი ადამიანისთვის, როგორიც ქემალ ფაშა იყო, პირდაპირ მიმეწერა, მაგრამ თურქეთის კონსულმა გამაბედინა. წერილი დავწერე და ოსმალეთის საკონსულოს საშუალებით გავაგზავნე. ქემალ ფაშასგან პასუხად ისეთი აღტაცებული შეფასება მივიღე, სულ რომ არ ველოდი. მისმა პასუხმა გამათამამა და ტრაქტატის ერთი ნუსხა და ქემალ ფაშას წერილის ასლი გავუგზავნე თეირანში სანი‘ ად-დოულე მოჰამად ჰასან ხანს, რომელიც მერე ე‘თემად ას-სალთანე გახდა. იმ დროს თეირანში ერთი ოფიციალური გაზეთი, სახელად “ირანი” გამოდიოდა. მისი რედაქტორი ზაქა ალ-მოლქის მამა მოჰამად ჰოსეინ ხანი გახლდათ. ჩემდა გასაკვირად, მან თავისი გაზეთის ერთი სვეტი ჩემი და ჩემი ტრაქტატის ქებას დაუთმო. სწორედ ამ პერიოდში ლონდონში ირანის ელჩმა პრინც მალქომ ხანმა, რომელიც თეირანში იყო გამოძახებული და ახლა ლონდონში ბრუნდებოდა, გზად რამდენიმე დღე თბილისში გაატარა, რადგან მისი ძმა ესქანდერ ხანი ავად გახდა და მისთვის უნდა ემკურნალათ. მასაც ანბანის შესწორების საკითხებზე წიგნი ჰქონდა დაწერილი და თავადაც ახალი ანბანის ავტორი იყო, ამიტომ ჩემი ტრაქტატის სპარსული ვარიანტი მივართვი და მოვახსენე, რომ ფრანგული თარგმანი ახლა იბეჭდებოდა. მან ჩემს ნაშრომს მაღალი შეფასება მისცა და მის ნათქვამს სიტყვასიტყვით მოვიტან:
„ბატონო მირზა რეზა ხან, მსხვერპლადაც შეგეწირებით. თქვენ ჩვენი ეპოქის სიახლეების შესახებ კარგად მოგეხსენებათ და, უეჭველია, გესმით, რომ ყველა ადამიანს სახელის გარდა გვარიც უნდა ჰქონდეს. გვარის საჭიროებისა და დადებითი მხარეების ახსნით თავს აღარ შეგაწყენთ და მხოლოდ იმას გთხოვთ, რომ თქვენი გვარისთვის რომელიმე სიტყვა შეარჩიოთ. თქვენი მრავალმხრივი ღირსებების გათვალისწინებით შესაფერის გვარად დანეში21 მესახება. ამიერიდან მე თქვენ ყოველთვის მირზა რეზა ხან დანეშად მოგიხსენიებთ და ღმერთმა ქნას, რომ თქვენმა მოწყალებამ ეს ბრწყინვალე სახელი სულ უფრო და უფრო მეტი პატივით შეამკოს. 1299 წლის 1 რამაზანი (1882 წლის 17 ივლისი), ნაზემ ად-დოულე მალქომი“.
როცა ჩემი წიგნი სპარსულ და ფრანგულ ენებზე დაიბეჭდა, ალა ალ-მოლქის რჩევით მის უდიდებულესობა ვალიაჰდ მოზაფარ ად-დინ მირზას მივუძღვენი და მირზა ფაზლ ალაჰ ხან ვაქილ ალ-მოლქის მეშვეობით მას მივართვი. სანაცვლოდ მივიღე ფირმანი, რომლითაც ვალიაჰდის მთავარი ადიუტანტის თანაშემწის თანამდებობა მიწყალობეს. ამ თანამდებობის პირებს ძალიან ლამაზი და მოხდენილი ოფიციალური ტანსაცმელი ეცვათ და ჩემთვისაც შევაკერინე. ერთ საღამოს ერთმა კნიაზმა თავისთან დამპატიჟა და მასთან ახალ ფორმაში გამოწყობილი წავედი. როცა იქ შეკრებილმა ახალგაზრდა ოფიცრებმა დაინახეს, რომ სახლის პატრონის ცოლი ჩემდამი განსაკუთრებულ ყურადღებას იჩენდა, შურით აღივსნენ და ამ ქალბატონის წინაშე ჩემი დამცირება მოიწადინეს. ერთმა მათგანმა ხმამაღლა მკითხა, რომელ სამხედრო სასწავლებელში სწავლობდითო, თუმცა კარგად იცოდა, რომ იმ დროს ირანში სამხედრო სასწავლებელი არ იყო და სამხედრო თანამდებობები მხოლოდ საპატიო წოდებას წარმოადგენდა. ვუპასუხე: „ბატონო, ძალიან ვწუხვარ, მაგრამ სწორედ ახლა, როცა ბედს რამდენიმე წუთი მოვტაცე და ამ თავაზიან ქალბატონთან საუბარი მეღირსა, გინდათ, რომ დრო სისულელეებზე დამაკარგვინოთ. მე ირანის გენერალურ საკონსულოში ვცხოვრობ და თუ ეს საკითხი ძალიან გაინტერესებთ, ხვალ ათ საათზე საკონსულოში მოდით და იქ გიპასუხებთ“. მოკლედ, იმის მაგივრად რომ მე დავემცირებინე, უფრო საკუთარი თავი დაიმცირა. ქალბატონმა შექების ნიშნად ტაში დამიკრა, თუმცა ჩემი პასუხი იძულებით იყო ნაკარნახევი. მთელი ღამე ვიტანჯებოდი. ერთი მხრივ, ვალიაჰდის ადიუტანტის თანაშემწის თანამდებობა და ეს ტანსაცმელი მიხაროდა, მეორე მხრივ კი სინდისი მქეჯნიდა: ფორმა, რომელიც არ მეკუთვნის, რატომ მაცვია-მეთქი. გადავწყვიტე, შეძლებისდაგვარად, სამხედრო საქმე შემესწავლა. ალა ალ-მოლქის მეგობრებს შორის, რომლებიც საკონსულოში მოდიოდნენ, ერთი ეტამაჟორის (სამხედრო შტაბის) პოლკოვნიკი იყო. მისი კეთილგანწყობით ვისარგებლე, სახლში ვეწვიე და ჩემი გაჭირვება მოვუყევი. ჩემმა მონათხრობმა პოლკოვნიკი ძალიან გაამხიარულა, ბევრი იცინა და მითხრა: „ამ საქმეს მე ვითავებ და რაც საჭიროა, ყველაფერს გასწავლით“. დიდი მადლობა გადავუხადე და მოკრძალებით შევბედე: „ახლა, როცა ჩემდამი ასეთი სიკეთე გამოიჩინეთ, გთხოვთ, სწავლის თვიური საფასური განმისაზღვროთ, რომ დათქმულ დროს თქვენთან სიარული არ მომერიდოს“. თავიდან უარზე იყო, მაგრამ დავიჟინე, ანაზღაურების გარეშე თქვენ შეწუხებას ვერ გავბედავ-მეთქი და დამთანხმდა, ოღონდ იმ პირობით, რომ ფულს თვიურად კი არა, სწავლის დასრულების მერე ერთბაშად გადავუხდიდი. ასე დავიწყე სამხედრო საქმის შესწავლა. პოლკოვნიკი დღეში ერთ საათს კადეტსკი კორპუსის სკოლის პროგრამით მამეცადინებდა. თავდაპირველად თავის იარაღის საწყობში წამიყვანა, სათითაოდ ყველა სისტემის იარაღი დამათვალიერებინა და მათი მუშაობის მექანიზმი - თოფისწამლის ჩადება და ჩახმახის მეშვეობით გასროლა - ამიხსნა. ჯერი ბერდანკას22 ტიპის შაშხანაზე მიდგა. ის შემდეგნაირად იტენებოდა: ჩახმახის ზამბარას ქვევით სწევდი, თოფი იხსნებოდა, შიგ ვაზნას დებდი, ზამბარას მაღლა სწევდი და იარაღი ისროდა. გარდა ამისა, მასწავლა ჯარისკაცების მარშირება, როგორც იარაღით, ისე უიარაღოდ, და, ასევე, მისალმების წესი. როცა ეს ყველაფერი ვისწავლე, ორი სქელტანიანი სამხედრო წიგნი მომცა: ერთი მილიტარული ტაქტიკის (სამხედრო ტაქტიკის) და მეორე მილიტარული ადმინისტრაციის (შტაბში სამსახურის ტექნიკის) სფეროში.
ჩვენი მეცადინეობები ჩემ თეირანში წასვლამდე გაგრძელდა. მე და პოლკოვნიკი ხშირად დავდიოდით წმინდა დავითის ანუ შეიხ სანაანის მთაზე, ერთ ჯარისკაცს თან რევოლვერი (თოფი) მოჰქონდა და მიზანში სროლის წესებს მასწავლიდა. ერთ დღეს პოლკოვნიკმა მითხრა: „დღევანდელ რუსეთში დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ ცეკვის ცოდნას, რადგან ყოველ საღამოს იმართება საცეკვაო მეჯლისები, რომლებზეც კადრილს, ვალსს და ვენგერკას ცეკვავენ“. სამხედროები ყველა ცეკვას ვენგერკას ამჯობინებდნენ. მაშინდელი კადრილი ხუთფიგურიანი იყო. თავად მას ცეკვა გერმანელი მასწავლებლის ბოლდუინისგან ჰქონდა ნასწავლი. პოლკოვნიკმა მითხრა: „კაცს სიარულზე ეტყობა, სამხედროა თუ არა. ჯარისკაცი მარშირებებზე სწავლობს, ოფიცრის ამა თუ იმ ბრძანებაზე რომელი ფეხი წინ გადადგას და რომელი - უკან. მარშირებებზე ნასწავლი მოძრაობა მას ცეკვის დროსაც ადგება და მოცეკვავეს ყოველთვის ეტყობა, სამხედროა თუ არა“.
ალა ალ-მოლქი რამდენიმეწლიანი სამსახურის შემდეგ თეირანში დაბრუნდა და მის ნაცვლად გენერალური კონსულის თანამდებობა აწ განსვენებულმა ალა ას-სალთანემ დაიკავა. ამ დროისათვის მე კონსულის პირველი თანაშემწის მოვალეობას ვასრულებდი. თბილისში ჩამოსვლამდე ალა ას-სალთანე ბაღდადის კონსული იყო და, რადგან ცხენები ძალიან უყვარდა, იქიდან სამი არაბული ცხენი, ჩალვადარი და მეჯინიბე ჩამოიყვანა. ერთ-ერთი ცხენი ძალიან ლამაზი და ჯიშიანი იყო. იმ დროს მეც ერთი სალმასური ცხენი მყავდა და დროდადრო ოფიცრებთან და მადმუაზელებთან ერთად ვსეირნობდი. ალა ას-სალთანემ მითხრა: „თქვენი ცხენი არაფრად ვარგა, გაყიდეთ და როცა დაგჭირდებათ, ჩემი ცხენებით ისარგებლეთ“. მისი ცხენებისადმი სიყვარული რაში გამოიხატებოდა, ვერ გავიგე, რადგან სანამ თბილისში იყო, ზედ ერთხელაც არ შემჯდარა და მის ცხენებს თავლაში უქმად დგომისგან რამე რომ არ დამართნოდათ, ჩალვადარი და მეჯინიბე ასეირნებდნენ.
ერთ დღეს მეფისნაცვლის სასახლეში მიღებაზე ვიყავით. მასპინძლის ცოლმა მადმუაზელ ტაუბე და მისი ძმა წარმომიდგინა და მითხრა: „ეს ქალბატონი იმპერატრიცას ფრეილინაა, მისი ძმა კი სამართლის სკოლის წარჩინებული მოწაფეა. ისინი კავკასიაში მოგზაურობენ და ორი კვირა თბილისში დარჩებიან. მადმუაზელი პეტერბურგში ცხენზე ხშირად ზის და უნდა, რომ აქაც ცხენით ისეირნოს. კარგი იქნება, თუ ქალაქის შემოგარენს და ლამაზ ადგილებს დაათვალიერებინებთ“. ალა ას-სალთანეს წყალობით, ცხენები მყავდა და ორივე სასეირნოდ დავპატიჟე. მადმუაზელმა მითხრა: „მე ქალის უნაგირი მაქვს ჩამოტანილი და გამოგიგზავნით. ხვალ ცხენები მოიყვანეთ მეფისნაცვლის სასახლესთან, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ და აქედან ერთად გავისეირნოთ“. მათი თბილისში ყოფნის განმავლობაში ოთხ-ხუთჯერ შევხვდით და ჩემით ძალიან კმაყოფილები დარჩნენ. განსაკუთრებით მოეწონათ არაბული ცხენები, რომლებიც მართლა ულამაზესები იყვნენ. ამ ქალბატონს ჩემი პეტერბურგში ელჩობის პერიოდში ალექსანდრე მესამის კორონაციაზე შევხვდი. დიდი პატივი მცა და იმპერატორთან და იმპერატრიცასთან დიპლომატიური საქმეების მოგვარებაში დამეხმარა.
თეირანში ჩემ დაბრუნებამდე რამდენიმე თვით ადრე თბილისში არქეოლოგიური კონგრესი23 გაიმართა და მასზე დასასწრებად რუსეთიდან უამრავი მეცნიერი ჩამოვიდა. თბილისის გუბერნატორმა საკონსულოში წერილი გამოგზავნა და ირანის მხრიდან კონგრესზე ერთი კაცი დაპატიჟა. ალა ას-სალთანემ მე წარმადგინა. პირველ რიგში კონგრესის მონაწილეებმა ქრისტიანული ეკლესია და სასაფლაო მოინახულეს, რამდენიმე ძველი საფლავი გახსნეს და დაათვალიერეს. როგორც კი გახსნილ საფლავს ჰაერი მოხვდა, მიცვალებულების ძვლები დაიშალა და ნაცრად იქცა. მეცნიერებმა დაასკვნეს, რომ ეს საფლავები ათასწლეულებს ითვლიდა.
კავკასიაში საუკეთესო ღვინო კახეთის ღვინოა და კავკასიელები მას დიდი რაოდენობით სვამენ. აქ ასეთი წესია, რომ ჩამოსულ სტუმრებს ღვინით უმასპინძლდებიან. კონგრესის მონაწილეებისთვის სადილად და ვახშმად წითელი და თეთრი კახური ღვინო მიჰქონდათ და ეტიკეტებს უჩვენებდნენ, რომ სტუმრებს ღვინის ასაკი თავად ენახათ. აქ ყველა დიდგვაროვანს საკუთარი ღვინის სათავსი აქვს და სტუმრის პატივისცემა იმით განისაზღვრება, მასპინძელი მას რამდენად ძველ ღვინოს დაალევინებს. მოკლედ, განურჩევლად ყველა მონაწილეს, როგორც ასაკოვან პროფესორს, ისე ახალგაზრდას აიძულებდნენ სათვალე მოემარჯვებინა და ბოთლზე მიკრული თარიღი ენახა. საქმე იქამდე მივიდა, რომ კონგრესის ბოლო დღეს თბილისის ილუსტრირებულ გაზეთში დაიბეჭდა სურათი, რომელზე გამოსახულ კოშკზეც აგურის ნაცვლად კახური ღვინის ბოთლი ეხატა. კოშკს შემოხვეული პროფესორებიდან ზოგს სათვალე, ზოგს კი დურბინდი მოემარჯვებინა და, ძეგლის ნაცვლად, ბოთლის ეტიკეტებს ათვალიერებდნენ. კონგრესის მონაწილეთა ნაწილს ეს ხუმრობა მოეწონა და გაიცინა, ნაწილმა კი შეურაცხყოფად მიიღო და ხელისუფლებას გაზეთის ჟურნალისტის დასჯა მოსთხოვა.
როცა ქუთაისში ჩავედით, მოვინახულეთ ერთი მთა, რომლის წვერზეც ძველი ტაძარი იდგა. მთის ძირში ცხენები დაგვახვედრეს, ზედ დავსხედით და ტაძრისკენ გავემართეთ. ქუთაისის ეს მხარე ტყით იყო დაფარული და რადგან შემოდგომა იდგა, ხეები სხვადასხვაფრად ჰყვაოდა. ათამდე განსხვავებული ფერის ფოთლებისგან იქაურობა ისეთი ლამაზი იყო, კაცს საკუთარი თვალით რომ არ ენახა, ასეთ წარმტაც სანახაობას ვერ წარმოიდგენდა. ქუთაისიდან ბორჯომამდე და აბასთუმნამდე სულ ასეთი ბუნება იყო. აქაური ტყე ევროპულისგან იმით განსხვავდება, რომ მასში ბევრი მსხმოიარე ხეა, განსაკუთრებით კაკალი და თხილი, და ამით ის ირანის ტყეებს ჰგავს. გზაზე იმდენი ველური მარწყვი იყო, რომ ცხენებიდან ჩამოვდიოდით, ვკრეფდით და ვჭამდით.
სტუმრების სიმრავლისა და ჰოტელსა და ქალაქის თვითმართველობის შენობაში ოთახების სიმცირის გამო მე და მუსიე ბარონი ტაუბე ერთ ოთახში მოგვათავსეს. საბედნიეროდ, ძალიან თავაზიანი და კარგად აღზრდილი ახალგაზრდა აღმოჩნდა. დილით ჩემზე ადრე ადგა და ძილ-ღვიძილში დავინახე, რომ თავის ფეხსაცმელებთან ერთად ჩემიც აიღო და იმის მაგივრად, რომ მსახურისთვის მიეცა, თავად გაწმინდა ვაქსით. პეტერბურგში ჩემი ელჩად ყოფნის დროს ამ კაცს გენერალური პროკურორის თანამდებობა ეკავა.
ჩემ კონგრესზე ყოფნას უშედეგოდ არ ჩაუვლია. ქუთაისში და მის შემოგარენში ვიპოვეთ ორი დანგრეული კედელი, რომელიც მეჩეთისა და ორი მიჰრაბის ნაშთი აღმოჩნდა. მიჰრაბის თავზე და გარშემო ქუფური დამწერლობით ყურანის აიები ეწერა. საბედნიეროდ, შენობის აშენების თარიღი შემორჩენილი იყო. აიები წავიკითხე, ნასხითა და ლათინური შრიფტით ჩავწერე და მნიშვნელობაც მივუწერე. დიდხანს ითათბირეს და დაასკვნეს, რომ ნანგრევები განეკუთვნებოდა ომაიანების24 ბატონობის პერიოდს, როცა ისლამური ლაშქარი აქ ჩამოვიდა და ეს მეჩეთი ააგო. მეჩეთის ადგილმდებარეობიდან დადგინდა, რომ ქუთაისი ძველად ბევრად უფრო დიდი და აყვავებული იყო, ვიდრე ახლაა.
ამასობაში ალა ალ-მოლქის ტელეგრამა მივიღე. მწერდა: „ნასერ ად-დინ შაჰის ძმა უფლისწული ‘ეზ ად-დოულე უზენაეს კორტეჟთან ერთად მოსკოვში ალექსანდრე მესამისთვის გამეფების მისალოცად მიემგზავრება და რადგან მათ რუსული ენის თარჯიმანი არ ჰყავთ, ნაზემ ად-დოულეს ვთხოვე, რომ ეს მისია თქვენ დაგაკისრონ. გაემზადეთ და გაემგზავრეთ“. ტელეგრამა ალა ას-სალთანეს ვაჩვენე. მან საგარეო საქმეთა სამინისტროს მისწერა: „გთხოვთ, რუსეთში მეც გამაგზავნოთ, რადგან თბილისში ახალი ჩამოსული ვარ და კარგად არ მიცნობენ, ამიტომ კორონაციაზე ჩემი თანაშემწე რომ გაემგზავროს და მე დავრჩე, კავკასიელების თვალში დავმცირდები“. მისი თხოვნა დააკმაყოფილეს და სამხედრო ატაშე სართიფი მოსტაფა ყოლი ხანი, რომელიც არდებილის გუბერნატორი და ირანის ოფიცერი იყო, მრჩეველი მირზა ჯავად ხან სა‘ად ად-დოულე, ალა ას-სალთანე და თქვენი მონა-მორჩილი მოსკოვში გავემგზავრეთ...
...გენერალურმა კონსულმა თავრიზში წასვლის წინ საკონსულოს საქმეები თავის თანაშემწეს მეჰდი ბეგს გადააბარა, ხოლო საკუთარი და საბუღალტრო საქმეები - თქვენს მონა-მორჩილს. თავრიზში ჩასვლიდან ორ თვეში მისგან ტელეგრამა მივიღე, რომელშიც მწერდა: “სოლთან მორად მირზა ჰოსამ ას-სალთანე ფათეჰ-ე ჰერათი მექადან უკანა გზაზე თბილისში გაჩერდება. საკონსულოს თანამშრომლებთან ერთად მას რკინიგზის სადგურზე დახვდით, საკონსულოს ზედა სართულზე დააბინავეთ, მათი სადილისა და ვახშმის თადარიგი დაიჭირეთ და ყველაფერი იღონეთ, რომ კმაყოფილები დარჩნენ”. დათქმულ დროს მათ დასახვედრად წავედი. უფლისწული წარმოსადეგი, სიტყვაძუნწი კაცი გახლდათ და მის სახეზე დიდებულების კვალი აღბეჭდილიყო. მისი ვაჟი მანსურ მირზა 18-20 წლის კარგად აღზრდილი ყმაწვილი იყო. მას ახლდა ფრანგული ენის მასწავლებელი მეჰდი ხან ნაჯაბი, შემდგომში მოფახერ ად-დოულე, რომელიც თან ექიმის მოვალეობასაც ასრულებდა. შვილს მამისადმი ისეთი პატივისცემა ჰქონდა, რომ მამის ნებართვის გარეშე მასთან ოთახში ვერ შედიოდა და მაშინაც, როცა მამა თავისთან უხმობდა, კარის ზღურბლთან დგებოდა, იქიდან მდაბლად თავს უკრავდა და მისალმებას ვერ ბედავდა. რამდენიმე წუთის მერე მამა მას შეხედავდა და რაღაცას ჰკითხავდა, რაზეც შვილი მოკრძალებულად პასუხობდა. ამის მერე მამა წასვლის ნებას რთავდა და ისიც თავის დაკვრით გადიოდა. ცხადია, მამა-შვილის ასეთი ურთიერთობის შემყურე, მე და მეჰდი ხანიც სხვაგვარად ვერ მოვიქცეოდით. მხოლოდ მანსურ მირზას, მეჰდი ხანს და თქვენს მონა-მორჩილს გვქონდა პატივი, რომ მასთან ერთ მაგიდაზე გვესადილა და გვევახშმა, საკონსულოს სხვა არც ერთ წევრს არ პატიჟებდნენ. ჩემი დასწრებაც იმით იყო განპირობებული, რომ მისი თარჯიმანი ვიყავი, რადგან უფლისწულმა არც ერთი უცხო ენა არ იცოდა. ერთხელ უფლისწულის არყოფნაში მას მეფისნაცვლის თანაშემწე ეწვია და უფლისწული მასთან საპასუხო ვიზიტით გაემართა. რასაკვირველია, მეც თან წამიყვანა და თავის კალიასკაში ჩამსვა. როცა უფლისწულმა დაინახა, მეფისნაცვლის თანაშემწე გენერალი სტაროსელსკი და მისი ცოლი როგორი პატივით მექცეოდნენ, ისიც ჩემდამი პატივისცემით განიმსჭვალა. საღამოობით, როცა კალიასკებით სასეირნოდ მივდიოდით, მე უფლისწულის კალიასკაში ვჯდებოდი, მისი ვაჟი და მეჰდი ხანი კი - მეორე კალიასკაში. იმ დროს მე ლაყაბი „ხანი“ არ მქონდა, მაგრამ მანსურ მირზა და მეჰდი ხანი ხანს მეძახდნენ. ერთხელ უფლისწულის ვაჟმა თავისი ფოტოსურათი მომცა და მასზე გაკეთებულ წარწერაზე ხანის ტიტულით მომიხსენია. მე გავაპროტესტე და ვუთხარი: „ხანს ნუ წერთ, ხანი არა ვარ“. მითხრა: „დარწმუნებული ვარ, მამაჩემი თეირანში დაბრუნებისთანავე ამ ლაყაბს მოგანიჭებთ, ასე რომ მე მოვლენებს წინ გავუსწარი“. ერთ დღეს მათთან ერთად მოჯთაჰედის ბაღში გავისეირნე. უკანა გზაზე შევხვდით მიხეილის პროსპექტზე შეკრებილ თბილისის მოქალაქეებს, რომლებიც მეფისნაცვლისა და ჰოსამ ას-სალთანეს კალიასკებს ათვალიერებდნენ. მათ შორის რამდენიმე ჩემი ნაცნობი იყო და მომესალმნენ. ეს რომ უფლისწულმა დაინახა, იფიქრა, რომ ეს ხალხი მისი პატივისცემით მესალმებოდა და სრულიად სერიოზულად მითხრა: „მიხარია, რომ თბილისელებმა ამ დიდებულ კალიასკაში ნასერ ად-დინ შაჰის ბიძის სამსახურში დაგინახეს“. მადლობა გადავუხადე და მოვახსენე: „მართალს ბრძანებთ, ეს ჩემთვის დიდი ბედნიერებაა“. მიუხედავად იმისა, რომ უფლისწული თბილისში არაოფიციალური ვიზიტით იმყოფებოდა, რუსეთის ხელისუფლება მას დიდი პატივით ექცეოდა: მეფისნაცვლის სასახლის მსგავსად, საკონსულოსთან ორი ჯარისკაცი საპატიო ყარაულში დააყენეს და ყოველ დილით პოლიციის უფროსის თანაშემწე მოდიოდა და მეკითხებოდა: მისი უდიდებულესობა რას გვიბრძანებს, კალიასკას როდის ინებებს და ვის მიიღებსო. თუმცა თბილისში ყოფნის ორი კვირის განმავლობაში უფლისწულს გუბერნატორისა და მეფისნაცვლის თანაშემწის გარდა თავისთან არავინ მოუწვევია და თავადაც არსად წასულა. მან მეფისნაცვლის არცერთი მიპატიჟება არ მიიღო და მხოლოდ ერთხელ ოფიციალური საპასუხო ვიზიტით იმყოფებოდა მეფისნაცვლის თანაშემწესთან და ერთხელ - მის ცოლთან ჩაიზე. ის არც თბილისის გუბერნატორთან წავიდა და თავისი სავიზიტო ბარათი მე გამატანა.
იმ დროს განჯაში, ბაქოსა და ერევანში რკინიგზა არ იყო გაყვანილი, ამიტომ უფლისწული თბილისში ერთი კვირა დარჩა, სანამ მის გასამგზავრებლად მოემზადებოდნენ. მთელი ამ ხნის განმავლობაში ის ოთახში იჯდა და არაბულ და სპარსულ ისტორიულ წიგნებს კითხულობდა. ლექსების რამდენიმე კრებულიც ჰქონდა, მაგრამ ლექსები მაინცდამაინც არ უყვარდა. მე დღე და ღამე უფლისწულთან და მეჰდი ხანთან ერთად ვიყავი. ერთმანეთს საოცრად მივეჩვიეთ და დავმეგობრდით. თბილისიდან გამგზავრების დღეს უფლისწულმა თავისთან მიხმო. შევამჩნიე, რომ მეჰდი ხანს ხელში ხმალი ეჭირა. უფლისწულმა მითხრა: „ეს ხმალი ერთ-ერთია იმ ხმლებიდან, რომლებიც ჰერათში მოგზაურობისას მეშჰედის ხანებმა ფეშქეშად მომართვეს. ამ საჩუქარმა მე ბევრი გამარჯვება მომიტანა და დარწმუნებული ვარ, თქვენც ბედნიერებას მოგიტანთ. აიღეთ და წესისამებრ წელზე შემოირტყით“. ეს ხორასნული ხმალი, რომელსაც ბადრიჯნისფერი ქარქაში ჰქონდა, მართლაც რომ დიდ იშვიათობას წარმოადგენდა. ოქროთი მოჭედილი ვადა და ბუდე ჩინებული ოსტატების ნახელავი იყო. ხანჯლის პირზე გამოთქმა “არ არის მახვილი მსგავსი ზუ ლ-ფაკარისა25 და არც ჭაბუკი ალისთანა“ და ჰოსამ ას-სალთანეს სახელი იყო ამოტვიფრული.
გამგზავრების დღეს საკონსულოში მეფისნაცვლის თანაშემწე მოვიდა და უფლისწულს ოფიციალურად დაემშვიდობა. თბილისის გუბერნატორმა და პოლიციის უფროსის თანაშემწემ მისი უდიდებულესობის კალიასკა, რომელსაც ოფიცერი და 25 კაზაკი მიჰყვებოდა, ქალაქის გასასვლელამდე გააცილეს, მე კი პირველ ფოსტის სადგურამდე გავყევი. იქ მათ ცხენები გამოცვალეს და გზა განაგრძეს, მე კი უკან დავბრუნდი. უფლისწულის ნაჩუქარმა ხმალმა ჩემი თანამშრომლების შური გამოიწვია.
14. სასტუმრო „კავკაზი“ (Hôtel du Caucase) 1858 წელს ერივანსკის მოედანზე სუმბათაშვილების სახლში ვინმე ფრანგმა გიიომმა გახსნა და ის 1917 წლამდე ფუნქციონირებდა. ახლა მისი ადგილი სასტუმრო „ქორთიარდ მერიოტის“ მარჯვენა ნაწილს უკავია (დ. ხოშტარია, თბილისი. ძველი სასტუმროები, თბილისი, 2011, 35-39).
15. იგულისხმება პურის მოედანი.
16. იგულისხმება ფ. შილერის ტრაგედია „მარია სტიუარტი“.
17. მირზა რეზა ხანის გულისწყრომა, როგორც ჩანს, იმან გამოიწვია, რომ ლექსი გაუმართავია როგორც პოეტიკურად (სპარსული ლექსწყობის სისტემის - არუზის არც ერთ საზომში არ ჯდება), ისე შინაარსობრივად.
18. ადოლფ ბერჟე (1828-1886), ცნობილი რუსი ისტორიკოსი, არქეოლოგი და აღმოსავლეთმცოდნე, მამით ფრანგი და დედით გერმანელი იყო. ის დაიბადა პეტერბურგში და გარდაიცვალა თბილისში. 1846 წლიდან იყო კავკასიის არქეოგრაფიული კომისიის თავმჯდომარე.
19. ალტუს ლათინური სიტყვაა და კეთილშობილს ნიშნავს.
20. იგულისხმება ყარსის აღება რუსეთის არმიის მიერ 1877 წლის ნოემბერში.
21. „დანეშ“ სპარსულად ცოდნას ნიშნავს.
22. ბერდანა/ბერდანკა ამერიკელი პოლკოვნიკის ჰ. ბერდანის გამოგონილი ერთვაზნიანი შაშხანაა, რომლითაც 1870-90-იან წლებში რუსეთის არმია იყო შეიარაღებული. ამის გამო მას „რუსულ შაშხანას“ ეძახდნენ.
23. რუსეთის მეხუთე არქეოლოგიური ყრილობა გაიმართა თბილისში 1881 წლის სექტემბერში.
24. ომაიანები (ბანუ უმაია) - არაბული დინასტია, რომელიც მართავდა ომაიანთა სახალიფოს 661-750 წლებში.
25. ზუ ლ-ფაკარი - ისლამამდელი არაბეთის სახელგანთქმული ორდანიანი მაგიური ხმალი, რომელსაც შეეძლო დაგრძელებულიყო და დამოკლებულიყო. ის თავდაპირველად ეკუთვნოდა მუნაბიჰ იბნ ჰაჯაჯს, ბადრის ჭებთან ბრძოლაში ხელთ იგდო მოციქულმა მუჰამადმა, ხოლო მისი სიკვდილის შემდეგ დაისაკუთრა ალი იბნ აბი ტალიბმა.

თავი 6

თბილისში ცხოვრება [1889-1894]

თეირანში არაფერი იმალება და შაჰის ბრძანების26 შესახებ მთელმა საგარეო საქმეთა სამინისტრომ გაიგო. მირზა შოქრ ალაჰმა ჩემი დანიშვნის ბრძანება დაწერა, გადმომცა და მითხრა: „იმედი მაქვს, თქვენი ყველა დანიშვნის ბრძანებას მე დავწერ“. მართლაც, ასე მოხდა და წლების მერე პეტერბურგსა და სტამბოლში ჩემი ელჩად გაგზავნაც მან გააფორმა. მთელი საქმეები დავასრულე, შაჰს, ამინ ას-სოლთანსა და ყავამ ად-დოულეს დავეთხოვე, სახელმწიფო მოხელეებსა და მეგობრებს დავემშვიდობე და ენზელისკენ გავემართე. ვიცოდი, რომ თბილისში ბევრი საქმე მელოდა, ამიტომ ყარაჯადაღის სარდლის ძმა მირზა ისმაილ ხანი მონშიბაშის, ხოლო მირზა მაჰმუდ ხანი მონშის თანამდებობაზე წავიყვანე. გამგზავრების დღეს ამინ ას-სოლთანმა თავისი მსახური მირზა სამად ხან ჰეიდარი გამომიგზავნა და მთხოვა, რომ თან წამეყვანა და თბილისში მისთვის რამე საქმე მიმეცა.
ენზელიში თბილისიდან ჩამოსული ჰაჯი მოლა მოჰამად ალი დაგვხვდა და გვითხრა, რომ ბაქოში თბილისელი ვაჭრები გველოდნენ. მართლაც, ბაქოში იქაური გენერალური კონსული მირზა ბაბა ხანი დიდვაჭრებისა და ირანის ქვეშევრდომების თანხლებით ზღვის სანაპიროზე შეგვეგება. მათთან ერთად იყვნენ ჰაჯი ბაყერ აყა რეზაიოვი, ხამენელი ვაჭარი ჰაჯი მოჰამად ებრაჰიმი და ჰაჯი მეჰდი აყა. ერთი დღე დავისვენეთ და თბილისისკენ გავემგზავრეთ. აღსთაფაში საკონსულოს თანამშრომლები მირზა ფარაჯ ბეგი, ჰასან სოლთანი და რამდენიმე ფარაში დაგვხვდნენ, თბილისის შესასვლელთან კი კონსულის თანაშემწე მირზა მოჰამად ბეგი, თარჯიმანი თაყი ბეგი, ვაჭრები მუსიკის თანხლებით და ხელოსნები საკუთარი დროშებით შეგვეგებნენ. ქალაქის თვითმართველობამ პოლიციის უფროსის თანაშემწე და რამდენიმე ოფიცერი გამოგზავნა. ალა ას-სალთანეს ფეხი სტკიოდა და საკონსულოში გველოდა. საკონსულოში წასვლის წინ ოფიციალური ტანსაცმელი ჩავიცვი, რადგან იქ სახელმწიფო დროშები იყო გამოფენილი. თოჯარბაშმა მოჰამად აყამ ვაჭრების სახელით და მენარდეების უფროსმა ალი ბეგმა ხელოსნების სახელით ჩამოსვლა მომილოცეს და მეც შესაბამისი პასუხი გავეცი. შემდეგ დამხვდურ 12 კაცთან ერთად საკონსულოში წავედი. იქ შარბათი და ტკბილეულობა მოემზადებინათ. ვაჭრებისა და ხელოსნების წინამძღოლებს ხელმეორედ შევხვდი დიდ დარბაზში, რომელშიც ირანელი მხატვრის მიერ ზეთის საღებავით დახატული ნასერ ად-დინ შაჰის დიდი პორტრეტი ეკიდა. ვაჭრებს ნაქირავები ჰქონდათ მუსიკალური ინსტრუმენტი, რომელიც სამხედრო მელოდიებს უკრავდა, ხოლო ხელოსნებმა რამდენიმე ქართველი და სომეხი მუსიკოსი მოიყვანეს. ისინი საკონსულოში რკინიგზის სადგურიდან მოვიდნენ და დაკვრა და სიმღერა დაიწყეს.
სანამ დარბაზში ვაჭრებსა და ხელოსნებს შევხვდებოდი, ჯერ ალა ას-სალთანე მოვინახულე და ვნახე, რომ ფეხი მართლა სტკიოდა. ჩემ დანიშვნასა და ჩამოსვლასთან დაკავშირებით დიდი სიხარული გამოთქვა. ამასობაში ქუჩაში შეკრებილებს შარბათით, ტკბილეულობითა და თამბაქოთი გაუმასპინძლდნენ. ვაჭრებს დახვედრისათვის დიდი მადლობა გადავუხადე და ქუჩაში გავედი. ჩემ დანახვაზე ისევ შაჰის სადიდებელი სიმღერა დაუკრეს და მერე დაიშალნენ.
თბილისში ჩამოსვლის მეორე დღეს მირზა ფარაჯ ბეგი მეახლა. თბილისის საკონსულოში ჩემი პირველი თანამშრომლობის პერიოდში ამ კაცის მეშვეობით კონსულის თანაშემწე მირზა მოჰამად ბეგი, რომელიც ძალიან მაწვალებდა, გავაფრთხილე, რომ იმ დღის შინებოდა, როცა ჩემ წინაშე ხელქვეითის რანგში წარსდგებოდა. მირზა ფარაჯ ბეგმა მითხრა: „მას შემდეგ, რაც მირზა მოჰამად ბეგმა თქვენი თბილისში დანიშვნისა და ჩამობრძანების ამბავი გაიგო, მოსვენება და ძილი დაკარგა. ამბობს, რომ წლებია, რაც საკონსულოში მუშაობს და ცოლის, ორი ქალიშვილისა და ვაჟის გარდა არაფერი აბადია. ეშინია, რომ წარსული წყენის გამო, თქვენ მას სამსახურიდან დაითხოვთ და მაშინ უფულოდ დარჩენილს ამ უცხო ქვეყანაში რა ეშველება?“ ვუთხარი: “ჩემგან გადაეცით, რომ ნუ ღელავს. თუ ჩემში შურისძიების ქვენა გრძნობა არსებობდა, ზეცამ მისგან უკვე გამათავისუფლა. იმის სამადლობელოდ, რომ ჩემი წინასწარმეტყველება ახდა, დათხოვნის ნაცვლად დავაწინაურებ“. მეორე დღეს, ვხედავ, მირზა მოჰამად ბეგი მოვიდა, დარჩენილი პასპორტები მოიტანა, მორჩილად ჩემ წინაშე წარდგა და მითხრა: „რას მიბრძანებთ, ეს პასპორტები ვის გადავცე?“ ვუთხარი: „პასპორტები თქვენთვის დაიტოვეთ და სანამ მე აქ ვმუშაობ, მშვიდად იყავით“. ვკითხე, რამდენი წელი იყო, რაც საკონსულოში მუშაობდა და მიპასუხა, რომ აქ იუსუფ ხან მოსთაშარ ად-დოულესთან ერთად ჩამოვიდა. ვუთხარი: „თითქმის ორმოცი წელია, რაც აქ მუშაობთ, ამიტომ ამ კვირაში თეირანში მივწერ, რომ საკონსულოს პირველ თანაშემწედ დაგნიშნონ და ხანის ლაყაბი გიბოძონ“. ასეც მოვიქეცი, მაგრამ ჩემმა შემცვლელმა ჩამოსვლისთანავე ის გაათავისუფლა და თავისი ნათესავი დანიშნა. მოკლედ, მირზა მოჰამად ბეგი რას ელოდა და რა მიიღო!
თბილისის საკონსულოს თანამშრომლები იყვნენ: პირველი თანაშემწე მირზა მოჰამად ხანი, მეორე მდივანი ისმაილ ხანი, რუსული ენის თარჯიმანი მირზა თაყი ხანი, პასპორტების განმკარგულებელი და მეთვალყურე მირზა ფარაჯ ბეგი, მისი თანაშემწე ჰასან სოლთანი და გადამწერი მირზა მაჰმუდ ხანი.
ალა ას-სალთანე და მისი ხალხი ორმოცი დღე ჩემი სტუმრები იყვნენ და მერე დიდი პატივითა და ზარ-ზეიმით გავაცილეთ. ისინი ვლადიკავკაზში ჩავიდნენ და იქიდან საფოსტო კალიასკებით გაემგზავრნენ.
თბილისში ჩემი სამსახურის პირველ წელს თეირანსა და თავრიზში ქოლერის ეპიდემია დაიწყო და ამ ქალაქებში დღეში სამასამდე კაცი იღუპებოდა. ავადმყოფობა თავრიზიდან თბილისშიც შემოვიდა და ჯერ ირანელებში გავრცელდა. ერთ დღეს ვაჭრები და ხელოსნების წინამძღოლები საკონსულოში მოვიდნენ და მითხრეს: „რადგან თბილისელი ირანელები მეტწილად შავი მუშები არიან და ერთ ოთახში სამი-ოთხი კაცი ცხოვრობს, ვერ ხერხდება მათი საცხოვრებლის ექიმთა მიერ გაკონტროლება, ამიტომ კავკასიის მთავარმართებლის ბრძანებით ავადმყოფობის მთელ ქალაქში გავრცელების თავიდან ასაცილებლად ირანელები დაცვის თანხლებით ჯულფას გზით ირანში უნდა გაემგზავრონ“. მათ მთხოვეს: „თბილისიდან ჯულფამდე ფეხით ერთი თვის გზაა, თბილისში მცხოვრებ 10000 ირანელს შორის კი ბევრი ქალი, ბავშვი და ავადმყოფია და მათი ნახევარი უწამლოდ გზაში მოკვდება. რამე უნდა იღონოთ, რომ ისინი თბილისში დატოვონ“. ბევრი ყაყანისა და ჩხუბის მერე გადაწყვიტეს, რომ თავად ისინი ყოველ დილით ირანელებს სახლში მიაკითხავდნენ, მათ საცხოვრებელ პირობებს დაათვალიერებდნენ, იქაურობის დასუფთავებას აიძულებდნენ და წამლებსაც დაურიგებდნენ. გარდა ამისა, მოილაპარაკეს, რომ იმავე დღეს სიას შეადგენდნენ, დიდძალ ფულს შეაგროვებდნენ, მუსლიმური უბნის გარეთ, მირზოევის მანქანაზე უფრო მოშორებით თვითმართველობისგან ცარიელ ადგილს აიღებდნენ და 80 კაცისა და 25 ქალისთვის ააშენებდნენ ხის საავადმყოფოს, რომელშიც კარი, კედელი, ტახტი თუ სკამი, ყველაფერი ხის იქნებოდა. მართლაც, იმავე დღეს სია შეადგინეს და დაახლოებით 5000 მანეთი შეაგროვეს. გადაწყდა, რომ მე მთავარმართებელთან წავიდოდი, ამ ყველაფერს მოვახსენებდი და ირანელების თბილისიდან განდევნას გადავათქმევინებდი. გარდა ამისა, ვთხოვდი, რომ ირანელებისთვის რუსი ექიმი მიეჩინათ და ცოტა წამლებიც მიეცათ. მთავარმართებელი გენერალი შერემეტიევი ძალიან გულმოწყალე და ლმობიერი კაცი იყო და დამთანხმდა. მეორე დღეს არაირანელმა ვაჭრებმა და ხელოსნებმაც, რომლებიც ძირითადად სომხები და ქრისტიანები იყვნენ, ამ საქმისთვის ფული გაიღეს და რამდენიმე დღეში ბარაკები მზად იყო. გამოვაცხადეთ, რომ ამ ბარაკებში მარტო ირანელებს კი არა, ქოლერით დაავადებულ ნებისმიერ ადამიანს შეეძლო ემკურნალა.
ბევრ თბილისელს სჯეროდა, რომ ქოლერას ირანელები ავრცელებდნენ და ავადმყოფობის შიშით მათ ხელსაც კი არ ართმევდნენ. ამ მდგომარეობით შეწუხებულმა კავკასიის ერთ ნახევრადოფიციალურ გაზეთში ასეთი მოთხრობა დავბეჭდე: „ერთ დღეს მოლა ვირზე შეჯდა და ქალაქში წავიდა. გზაში დაინახა საშინელი ურჩხული, რომელიც მისკენ მიდიოდა. უდაბნოს ბოროტი სული ან ჯინი ეგონა და „ღმერთო მიშველეს“ ძახილი და მისკენ ფურთხება დაიწყო. მაგრამ ამ შელოცვამ არ უშველა და ურჩხული თანდათან უახლოვდებოდა. როცა სულ ახლოს მივიდა, მოლას მიესალმა და უთხრა: „ნუ გეშინია, მე ღვთის მოციქული ვარ, ქოლერა მქვია და მან ამ ქალაქში იმიტომ გამომგზავნა, რომ ვინც ღმერთს არ ეთაყვანება, მოვკლა“. მოლამ ღმერთისა და მოციქულის სახელი რომ გაიგონა, შიშმა გაუარა და უთხრა: „თუ ქალაქში მიდიხარ, უკან შემომიჯექი“. მართლაც, ურჩხული ვირზე შეისვა და გზა ერთად განაგრძეს. როცა ქალაქის ჭიშკარს მიადგნენ, ქოლერა ვირიდან ჩამოვიდა და მოლას უთხრა: “აქ უნდა გავიყაროთ და შენ შენი გზით წადი და მე - ჩემით“. მოლამ ჰკითხა: „ღმერთმა რამდენი კაცის მოკვლა გიბრძანა?“ ქოლერამ უპასუხა: „ზუსტად 1000 კაცის“. მოლამ უთხრა: „მაინცდამაინც სანდო არ ჩანხარ, სიტყვა მომეცი, რომ 1000 კაცზე მეტს არ მოკლავ“. ქოლერა შეჰპირდა და ერთმანეთს დაშორდნენ. ქალაქის გუბერნატორის ბრძანებით, ქოლერისგან დახოცილებს ქალაქის შესასვლელთან მარხავდნენ და საფლავებს კირს აყრიდნენ. ერთი კვირის მერე მოლა თავის სოფელში ბრუნდებოდა. კარიბჭეს რომ ჩაუარა, გუშაგს მკვდრების რაოდენობა ჰკითხა. როცა გაიგო, რომ მათი რიცხვი 10000-ს აღწევდა, შესძახა: „შე სიტყვის გამტეხო, უღმერთო ქოლერავ! ღვთის ამდენი ქმნილება რატომ დახოცე?“ ქოლერამ უპასუხა: „სულსწრაფო მოლავ, პასუხს მე კი ნუ მთხოვ, მოკითხე ღმერთს, რომელმაც აქ გამომგზავნა. მე ათას კაცზე მეტი არ მომიკლავს, დანარჩენი ცხრა ათასი შიშით მოკვდა. მე არაფერ შუაში ვარ“.
ჩემმა მოთხრობამ საყოველთაო მოწონება დაიმსახურა და სხვა გაზეთებმაც, მათ შორის უცხოურებმა, გადაბეჭდეს. განსაკუთრებით ექიმებს მოსწონდათ, მაგალითები მოჰყავდათ და ამბობდნენ, შიშმა საშინელი ფაღარათი იცისო.
ქოლერის ეპიდემიის დღეებში ერთი საზოგადოების თავმჯდომარის წერილი მივიღე. მწერდა: „ერთ ირანელს ქოლერა დაემართა და კვდება. გთხოვთ, საკონსულოდან ვინმე მოვიდეს და მისი ანდერძი მოისმინოს“. მირზა მოჰამად ხანს დავუძახე და ვუბრძანე, წასულიყო. მითხრა: „მე ოჯახის პატრონი ვარ და ქოლერა რომ დამემართოს და მოვკვდე, ჩემს ცოლ-შვილს ვინ უპატრონებს?“ მირზა ფარაჯ ბეგმა და თაყი ხანმაც უარი მითხრეს. ძალიან გავბრაზდი, ვუბრძანე, კალიასკა მოემზადებინათ და თავად წავედი. საზოგადოებაში რომ მივედი, ვნახე, ავადმყოფი იწვა და პირიდან დუჟი გადმოსდიოდა. ძალიან გამხდარი კაცი იყო და მისგან ცარიელი ძვალი და ტყავი დარჩენილიყო. სახელი ვკითხე და მიპასუხა, სალმასელი სომეხი ასპატანი ვარო. ანდერძად დამიბარა, რომ ამა და ამ ადგილას ამდენი და ამდენი ფული ჰქონდა, რომელიც მისი სიკვდილის მერე მისი ერთადერთი დისთვის უნდა გადამეცა. გავიფიქრე: იქნებ ქოლერა არ ჭირს, ვცდი, ეგებ ჰიპნოზით მოვარჩინო-მეთქი. მბრძანებლური ტონით მკვახედ ვუთხარი: „ბრიყვო, არ გრცხვენია, რომ გენერალური კონსულის წინაშე გაწოლილხარ? ადექი, შე არამზადა, შენა!“ ვნახე, რომ არ უშველა. მიწაზე ფეხი დავაბაკუნე და უფრო უხეშად შევუძახე: „ადექი, შე ბრიყვო, შენა!“ უცებ გაინძრა და წამოჯდა. საზოგადოების თავმჯდომარე, რომელიც ჩვენს საუბარს ესწრებოდა, გაოგნდა და მთხოვა: “ნება მომეცით, აქაურ ექიმს დავუძახო, რომ მოვიდეს და ამ საწყალს რამე უშველოს“. ექიმი რომ მოვიდა, გაოცებულმა თქვა: „თქვენ სასწაული მოახდინეთ და ეს კაცი მოარჩინეთ. ორი-სამ დღეს აქ დავტოვებთ, კონიაკს დავალევინებთ და კარგად გახდება“. სომეხი კი მოვარჩინე, მაგრამ მე თვითონ ქოლერა დამემართა. საკონსულოში დამაწვინეს და სხვების სამკურნალო გავხდი. საბოლოოდ, მეც გადავრჩი და სომეხიც.
ორი წლის სამსახურის შემდეგ განსვენებული ნასერ ად-დინ შაჰის განკარგულება გამახსენდა. პასპორტების ფული ყოველი მხრიდან წვიმასავით მოდიოდა და სახელმწიფო ბანკში უკვე გვარიანად თანხა იყო დაგროვილი. ირანელ დიდვაჭრებს რჩევა ვკითხე, ეს ფული სანდო ადგილას სად დავაბანდო-მეთქი? მითხრეს: „ფულის დაბანდების საუკეთესო ადგილი მიწის საკუთრებაა. თბილისში და ბორჯომში, რომელსაც კარგი მომავალი აქვს, მიწა იყიდეთ“. ეს რჩევა ჭკუაში დამიჯდა. ერთხელ ჩემთან ირანელების ახლო მეგობარი მირზა მოჰამად ალი ხანი მოვიდა და მითხრა: „რატომ ჩქარობთ და არაბებს რატომ არ ბაძავთ, რომლებიც გვირჩევენ, მიჰყევი შენს გზასო. როგორც კი ირანში გაიგებენ, რომ თბილისის საკონსულოს ამხელა შემოსავალი აქვს, ყველას აქ მოუნდება წამოსვლა. საგარეო საქმეთა სამინისტროში იაჰია ხანისნაირი კაცი რომ მოვიდეს, თქვენ არაფერი დაგრჩებათ. ჯობს, ფული ბანკში შეინახეთ და აქციები იყიდეთ“. ვუპასუხე: „დამშვიდდით, დასამალი არაფერი მაქვს, რადგან ამ მიწას შაჰის ბრძანების თანახმად ვყიდულობ“.
ბორჯომში, რომლის შემოგარენშიც უამრავი მდინარე და მინერალური წყაროა, უზარმაზარ თანხად მიწა ვიყიდე და ირანულ ყაიდაზე ჰოტელი „ფირუზე“ ავაშენე27. ნაძერწობებისა და სარკეების ხელოსანი ყაზვინიდან ჩამოვიყვანე, ირანელი მხატვარი კი - ბაქოდან28. მათ ჰოტელის კარების თავზე დამაგრებულ შავი ქვის ფილებზე ოქროთი ლექსები ამოტვიფრეს.
პირველ კარზე ეს ლექსი:
„1300-დან ცხრა წელი იყო გასული,
როცა ამ პატარა სახლსა და ბაღს
ფირუზე უწოდეს მეგობრებმა და ახლობლებმა
და ის მირზა რეზა ხანის სახსოვრად დარჩა“.
მეორე კარზე კი შემდეგი ლექსი:
„თქვა საადიმ: უმჯობესია ადამიანმა
კეთილი სახელი დატოვოს, ვიდრე ოქროს სასახლე.
მირზა რეზა ხანმა კი ამქვეყნად
როგორც კეთილი სახელი, ისე ოქროს სასახლეები დატოვა“29.
ბორჯომის ბორცვის წვერზე, საქართველოს სახელგანთქმული დედოფლის თამარის სასახლის მოპირდაპირე მხარეს სააგარაკოდ შევარჩიე ულამაზესი ვაკე ადგილი, საიდანაც დიდებული ხედი იშლებოდა. რადგან იქაურობა იმპერატორის ბიძას დიდ თავად მიხეილს ეკუთვნოდა და არც იყიდებოდა და არც საჩუქრად გაიცემოდა, ერთი სწორი ადგილი და ბაღი უვადოდ ვიქირავე. იქ ირანულ ყაიდაზე სახლი ავაშენე და ქვის ფილაზე შემდეგი ქრონოგრამა ამოვაკვეთინე:
„არფა‘ ად-დოულემ დიდებულ ბორჯომში ბორცვი
შეარჩია მისი სახელივით ამაღლებული.
მას დანეშაბადი უნდა ეწოდოს,
რადგან მირზა რეზა ხანის სახსოვარია ამ ქვეყანაზე“.
ამ ბორცვის მიწა ძალიან მაგარი და ნაყოფიერი იყო. ერთი ქართველი მებაღე მყავდა, სახელად ალექსი. ერთ წელს, როცა პეტერბურგიდან ამ აგარაკზე ჩამოვედი, უზარმაზარი კარტოფილი მომართვა. ამხელა კარტოფილი ცხოვრებაში არ მენახა, პატარა ნესვის სიდიდის იქნებოდა. რადგან ბორჯომიდან სტოკჰოლმში მივდიოდი, თან წავიღე, იქ პირველსავე მეყვავილეს მივეცი და ვთხოვე, რომ ჩემი ფანჯრის წინ ყვავილებს შორის დაერგო, რათა დილიდან ღამემდე დამთვარიელებლებს ევლოთ და წაეკითხათ მუყაოზე გაკეთებული წარწერა: ეს კარტოფილი არფა‘ ად-დოულეს ბორჯომის ბაღიდან არის.
იმ წელს გაზეთში განცხადება გამოქვეყნდა: გერმანელმა ინჟინერმა რუსეთში სამსახურის პერიოდში გუდოვიჩის ქუჩაზე ორი სახლი ააშენა: ერთი დიდი, ორსართულიანი, თავისი ბაღით და მეორე მის გვერდით, ასევე ორსართულიანი. რადგან მან თბილისში სამსახური დაასრულა და გერმანიაში ბრუნდება, ამ სახლებს ყიდის. ორივე სახლი ვიყიდე და სარკეების ოსტატი, რომელმაც ბორჯომში იმუშავა, იქ მივიყვანე. მისაღები ოთახის ჭერი მთლიანად სარკის ჩარჩოში ჩავასმევინე, ექვსწახნაგა და რვაწახნაგა ფიგურები კი პარიზში დაბეჭდილი „ათას ერთი ღამის“ წიგნის ილუსტრაციებით შევავსებინე30. ექიმი ლალი მირზა ალი ხანი იმ დროს თბილისში იყო და რადგან სარკის ინკრუსტაციები ალმასისგან გაკეთებულს ჰგავდა, ამ სახლს ალმასის სასახლე შეარქვა და მისთვის ორი ქრონოგრამა დაწერა. ერთი დუბეითი იყო და ის შესასვლელი კარის თავზე მოთავსებულ მარმარილოს ფილაზე იტალიელმა ქვისმთლელებმა ამოკვეთეს:
„დანეშის სასახლის თარიღის ძიებაში,
ვერაფერს მიაგნო ამ დიდბუნოვანმა,
სანამ სამოთხეს რვა არ მიუმატა,
მაშინ აღიმართა ალმასის სასახლე“31.
მეორე ლექსი კი ქუჩაზე გამავალი ფანჯრის თავზე იყო ამოტვიფრული:
„რა მშვენიერია, ეს სეფე32, რომელიც მხატვრის კალამმა
არჟანგისა და ევანგელიის სურათებით მოხატა.
ტირიფისა და ნუშის ხეების ჩრდილში აუზები მიმალულა,
მათზე ქარმა ვარდის ფურცლები მიმოფანტა.
ამ კარ-მიდამოსა და დანეშის დიდებულების აღწერაში
დავშვრი და ძალა გამომელია.
მის დიად ბუნებასთან შედარებით ღრუბელი და ზღვა რა არის?
ღვთივ ბოძებულია მისი დღითი-დღე მზარდი სიდიადე.
ვუთხარი: ჰოი, ნებიერო, თარიღი ეძიე.
მითხრა ქარაგმა, რომელსაც ქვემოთ ამოვხსნი:
ცხრას ნუ მიუწერ იმ ქარაგმის მარგალიტს, რომელიც ლალიმ აასხა,
რა მშვენიერია, ზურმუხტისფერ ბუდეში [ჩასმული] ალმასის სასახლე“.
როცა მშენებლობა დასრულდა, გადაწყდა, რომ 1310/1892 წელს მისი უდიდებულესობის დაბადების დღის აღსანიშნავად და მისი უსაზღვრო მოწყალების სამადლობელოდ ახალ სახლში ისეთ ზეიმს გავმართავდი, რომლის ბადალიც ქვეყანაზე არავის ენახა.
ბაღს ორი აუზი ჰქონდა: ერთი, ექვსწახნაგა, ბაღის ცენტრში იყო მოწყობილი, ხოლო მეორე, მარმარილოს პატარა აუზი - შენობის წინ. ეს უკანასკნელი იტალიელმა ოსტატებმა გააკეთეს. შამპანურის ჭიქის ფორმის ლარნაკიდან განუწყვეტლივ გადმოსჩქეფდა წყალი, რომელიც მარმარილოს აუზში იღვრებოდა და იქიდან ყვავილნარზე გადადიოდა. მსურდა, რომ შადრევნიდან წყლის ნაცვლად კახურ ღვინოს ედინა და აუზი აევსო, რათა სტუმრებს ღვინო პირდაპირ აუზიდან დაელიათ. ამისთვის აუზის ოთხ მხარეს ლარნაკის ფეხის ზემოთ ხის ბრჯენებზე დიდი აკაციის ყვავილები გავაკეთებინე. ერთი უზარმაზარი გოვზა კახური წითელი ღვინო, რომელშიც სამი-ოთხი ათასი ბოთლი ეტეოდა, ვიყიდე და მოვატანინე. ასეთ გოვზებს ზაფხულში რუსი ოფიცრები წყლით ავსებენ და შიგ სხდებიან. მთავრობის სასახლის ფილაკვანით ეს გოვზა ასწიეს და აკაციის ფორმის ბრჯენებზე დააყენეს. გოვზა კაუჩუკის მილით შადრევნის მილს შეუერთეს და როგორც კი ონკანს გახსნიდი, ღვინო ბრჯენების მეშვეობით მაღლა ადიოდა და აუზს ავსებდა.
სადღესასწაულო საღამოსთვის მთავარმართებელს სამხედრო ორკესტრი ვთხოვე. სახელმწიფო ჯაბახანაში ფეიერვერკი შევუკვეთე და დავადგმევინე ძველი კოშკის კედელთან, რომელიც ბაღს გადმოჰყურებდა. ხელისუფლების წარმომადგენლებიდან და დიდგვაროვნებიდან იმდენი სტუმარი დავპატიჟე, რომ სასტუმრო და სასადილო ოთახებში დატეულიყვნენ. გამახსენდა მადამ სტასულევიჩის პანსიონში სომეხი გოგონასა და ალიხანოვის კამათი და ალიხანოვს სპეციალური მოსაწვევი გავუგზავნე. ადგილობრივ გაზეთში გამოვაქვეყნე განცხადება: შაჰის დაბადების დღესთან დაკავშირებით საკონსულოს ბაღში ფეიერვერკი იმართება და ბაღი სტუმრებისთვის ღიაა. ბაღი ჩინური და იაპონური ფარნებით მოვრთე და მთვარის შუქზე იქაურობა ძალიან ლამაზი იყო.
იმ დროს თბილისში იმყოფებოდა აბდ ალ-ბაყი ყარაბაღი, რომელსაც ძალიან კარგი ხმა ჰქონდა. ის დიდი ხნის განმავლობაში ირანულ მუსიკას ირანში სწავლობდა, მერე კი თბილისში ჩამოაყალიბა ორკესტრი, რომელშიც თარზე, ფლეიტაზე, ქამანჩეზე და ორ პატარა დოლზე დამკვრელები შედიოდნენ. იმ საღამოს აბდ ალ-ბაყის მუსიკოსები მოთავსდნენ სასტუმრო ოთახის აივანზე, რომელიც ბაღს გადაჰყურებდა, სამხედრო ორკესტრი კი - შიგ ბაღში. ოთხი ოფიციანტი ვერცხლის თასებით ხელში აუზის გარშემო იდგა და სტუმრებს ღვინით უმასპინძლდებოდა. ქართველებსა და სომხებს კახური ღვინო ძალიან უყვართ, ამიტომ ერთი-ორი ჭიქით არ კმაყოფილდებოდნენ.
წარმოიდგინეთ: აუზის მიმდებარე ეზო, ხეების ძირები და ბრჯენები სხვადასხვაფერი ყვავილებით იყო მორთული. ჰაერში ასობით ჩინური და იაპონური ფარანი ეკიდა და აუზსა და მასში წითლად მოლივლივე ღვინოს ანათებდა. ფეიერვერკმა კი ამ ზეიმს კიდევ უფრო მეტი ბრწყინვალება შეჰმატა. სტუმრებს შორის მშვენიერი ნორჩი ქართველი პრინცესებიც იყვნენ. თბილისის გუბერნატორმა პრინცმა შერვაშიძემ, რომელიც ცნობილი პოეტი იყო და ლექსებს საკუთარ ენაზე წერდა, როცა მთვარის შუქით განათებული აივნიდან აბდ ალ-ბაყისა და მისი მუსიკოსების სიმღერა, ხოლო ბაღიდან სამხედრო ორკესტრის ხმა გაიგონა, როცა ღვინის აუზი, მშვენიერი პრინცესები და ფეიერვერკი იხილა, დამიძახა და მითხრა: „ამ საღამოს თქვენ მე მუსლიმად მაქციეთ“. ვკითხე: „როგორ?“ მიპასუხა: „თქვენი წინასწარმეტყველის სამოთხის აღწერა ლექსებში წაკითხული მქონდა, მაგრამ მისი არსებობა არ მჯეროდა, დღეს საღამოს კი ვირწმუნე, რომ მუჰამედის დაპირებული სამოთხე მართლაც არსებობს და ის აქაურობის მსგავსი იქნება“.
თბილისში ჩემი სამსახურის დროს საგარეო საქმეთა სამინისტროდან ტელეგრამა მივიღე. მატყობინებდნენ, რომ ამინ აყდასი თვალების სამკურნალოდ ვენაში მიემგზავრებოდა და მას სეფაჰსალარის გერი აჰმად ხანი, ყაზვინის გუბერნატორი სა‘ად ას-სალთანე და ორი ხოჯა ახლდა. მთხოვდნენ, რომ მათ ენზელიში დავხვედროდი, ვენაში გამეცილებინა და უკანა გზაზეც რუსეთის საზღვრიდან რაშთამდე გავყოლოდი. ვენაში დიდი პატივით ვიმგზავრეთ და უკანა გზაზე რაშთში დამშვიდობებისას გადმომცეს შაჰის საჩუქარი: დიდებული ისფაჰანური ყალამდანი, რომელიც ძვირფასი ქვებით იყო მოოჭვილი და ზედ ოქროს მელნით ოფიციალურ ტანსაცმელში გამოწყობილი ნასერ ად-დინ შაჰი ეხატა.
თბილისში სამსახურის ხუთი წლის განმავლობაში ირანიდან ჩამოსული ყველა დიდგვაროვანი და საზოგადო მოღვაწე, რომელიც მექაში ან ევროპაში მიემგზავრებოდა, ჩემი სტუმარი იყო და „ალმასის სასახლეში“ ჩერდებოდა, რადგან იქ ბევრი ოთახი იყო.
თბილისში ჩამოსვლის პირველ წელს მუსიე პუსლეტის რჩევა გამახსენდა და წითელი ხისგან უზარმაზარი ოთხგანყოფილებიანი კარადა გავაკეთებინე. მოხუცი კაცის ქანდაკება ჩამოვიტანე და ერთ-ერთ განყოფილებაში ეულად ჩავდე. როცა მეკითხებოდნენ, ეს რა არისო, ვპასუხობდი, რომ მუზეუმი იყო. დამცინოდნენ და გიჟსა და სულელს მეძახდნენ. ერთ თვეში ეს ლაპარაკი შეწყდა, რადგან ჩემთან ჩამოსული ყველა სტუმარი, ირანელი იქნებოდა, რუსი თუ სომეხი, იქ რაღაცას დებდა და თანდათან პირთამდე აივსო. ახლა მშვიდობის გალერეა33 და ორი დიდი ოთახი იმ კარადაში შეგროვებული სხვადასხვა ქვეყნის ანტიკვარული ნივთებით არის სავსე. ხალხი სპეციალურად ჩამოდის მონაკოში და ჩემი მეგობრებისგან სარეკომენდაციო წერილები ჩამოაქვს, რომ ეს ნივთები დაათვალიეროს.
თბილისში ყოფნის მესამე წელს ალა ალ-მოლქის ტელეგრამა მივიღე. მწერდა, რომ თეირანში მიდიოდა და გზად თბილისში შემოივლიდა. მისი ძმისშვილი ჰაჯი ნასერ ას-სალთანე თბილისში ჩემი სტუმარი იყო და ევროპაში აპირებდა გამგზავრებას. მთხოვა, რომ ვლადიკავკაზამდე გამეცილებინა. კალიასკაში ჩავსხედით და ის იყო, გზას უნდა დავდგომოდით, რომ ჩვენსკენ მომავალი ჰაჯი მოჰამად ბაყერ რეზაიოვი დავინახეთ. დაველოდეთ და რომ მოგვიახლოვდა, მითხრა: „მე თქვენთან რაღაც საქმე მქონდა, თქვენ კი მიემგზავრებით“. ვუპასუხე: „კალიასკა ოთხკაციანია, ჩვენ კი მხოლოდ ორნი ვართ. დაბრძანდით და ვლადიკავკაზამდე თქვენი პრობლემები მოგვიყევით“. იუარა და თქვა: „მე ვაჭარი ვარ და ათასი საქმე მაქვს, ვლადიკავკაზში ვერ წამოვალ“. რეზაიოვი ჰაჯი ნასერ ას-სალთანეს მეგობარი იყო და დროს ერთად ატარებდნენ ხოლმე. ნასერ ას-სალთანემ მითხრა: „ირანის ქვეშევრდომი როგორ ბედავს, რომ გენერალურ კონსულს არ ემორჩილება? საკონსულოს ფარაშებს უბრძანეთ, რომ კალიასკაში ძალით ჩასვან“. მეც ძალიან მინდოდა, რომ რეზაიოვი ჩვენთან ერთად წამოსულიყო, რადგან კარგი მოსაუბრე იყო, ამიტომ ფარაშებს ვუბრძანე, რომ კალიასკაში ჩაესვათ. მოკლედ, მე კალიასკის მარჯვენა მხარეს დავჯექი, ნასერ ას-სალთანე - მარცხნივ, ჰაჯი კი საპატიო ადგილზე წინ დავსვით. ნასერ ას-სალთანე ჩემ გვერდით იჯდა, ხოლო ჩემი ჩემოდანი წინა სკამზე იდო. ფოსტის სადგურ ყაზბეგში ცხენები გამოვცვალეთ და ვისადილეთ. კალიასკაში რომ ვსხდებოდით, ღმერთმა გადმოგვხედა და დავიჟინე, რომ რეზაიოვი ჩემ წინ დამჯდარიყო, ჩემოდანი კი ნასერ ას-სალთანეს წინ დავდე. გზაში ჰაჯიმ მითხრა: “აქ მთა გადაჭრილია და წვიმის მერე ხშირად მთიდან ქვა-ღორღი ცვივა. ამ დროს გზა იხერგება და გასაწმენდად მუშები მოდიან ხოლმე“. ცოტა რომ გავიარეთ, უცებ მთას ქვის ლოდი მოწყდა და ჩემოდანს დაეცა. ჩემოდანიც დაიმსხვრა და კალიასკასაც წინა მარცხენა ბორბალი გაუტყდა. ჰაჯი მოჰამად ბაყერს ქვამ ქუდი მოგლიჯა და ცოტა თავი დაუზიანა. რამდენიმე წუთი უგონოდ იყო, მერე კი თავზე ხელი მოიკიდა, გაოგნებულმა აქეთ-იქით მიმოიხედა, მაგრამ მომხდარის აზრზე ვერ მოვიდა. ცხადია, კალიასკიდან ჩამოვედით, რეზაიოვიც ჩამოვიყვანეთ და იმ სახიფათო ადგილს გავერიდეთ. შემთხვევის შესახებ ფოსტის სადგურში შევატყობინეთ და სხვა კალიასკა გამოგვიგზავნეს. წასვლის წინ შემთხვევის ადგილი მოვინახულეთ. ჩემი დაჟინება რომ არა, ის ქვა ჰაჯი მოჰამად ბაყერს გაჭყლეტდა. გონს მოსულმა რეზაიოვმა გატეხილი კალიასკა რომ დაინახა, ძალიან შეეშინდა და თქვა: „უკან რომ დავბრუნდებით, ღარიბებს მოწყალებას დავურიგებ“. მისი და საკუთარი სინდისის წინაშე ძალიან მრცხვენოდა, ვნანობდი, რომ ვაიძულე, ჩვენთან ერთად წამოსულიყო. ჩემს თავს პირობა მივეცი, რომ არასოდეს არავის ჩემს მეგზურობას აღარ დავაძალებდი.
სამწუხაროდ, თბილისში ჩემი კონსულობის დასასრულს მოლა ჰაჯი ბაბაი-ე ყაზი გარდაიცვალა და მისი ვაჟი ერევნიდან ჩამოვიდა. მისი სიძე ჩემთან დავიბარე და თბილისში ჩემი სახლის, სასტუმრო „ფირუზესა“ და „დანეშაბადის“ მეთვალყურეობა დავავალე. პეტერბურგში ჩემი სამსახურის დროს თბილისში ჩემს საქმეებს ის აგვარებდა. (ეს კაცი აყა მოჰამად ხან საედ მარაღაის მამა იყო და შემდგომში ჩემი ვაჟის ჰასანის მასწავლებელი გახდა).
26. იგულისხმება მირზა რეზა ხანის თბილისის გენერალურ კონსულად დანიშვნის ბრძანება.
27. ბორჯომის „ფირუზეს“ და არფა‘ ად-დოულეს თბილისის რეზიდენციას აღტაცებით მოიხსენიებენ იმდროინდელი ევროპელი და რუსი მოგზაურებიც.
28. ამ ხელოსნის სახელი - მირზა მოჰამად ნაყაშ-ე ყაზვინი (ყაზვინელი მხატვარი მირზა მოჰამადი) სარკეებიანი აივნის ცენტრშია გამოსახული.
29. 1985 წელს ჯემშიდ გიუნაშვილის მიერ გამოქვეყნებული ბორჯომის „ფირუზეს“ წარწერები არ იყო სრული და ზემოთ ნახსენები ორი ლექსიდან მასში მხოლოდ პირველი მოხვდა. 2012 წელს ძეგლის რესტავრაციის შედეგად წარწერები გაიწმინდა და მეცნიერებს საშუალება მიეცათ, წარწერები სრულად ამოეკითხათ. გრიგოლ ბერაძე გარდა ზემოთ მოყვანილი ლექსებისა და ოსტატის თარიღიანი წარწერისა კარტუშში, შემდეგ წარწერებსაც ასახელებს: „აივნის ზედა ნაწილში: „19 МИРЗА РИЗА ХАНЪ 92“, ცენტრში: „ФИРУЗЭ“ და არაბული წარწერა თარიღით დიდი ზომის კარტუშში: „ის [ღმერთი]! ალლაჰი საკმარისია [ჩვენთვის] და იგია საუკეთესო დამცველი, საუკეთესო მფარველი და საუკეთესო ქომაგი [ჩვენთვის]! წელი 1309“ (გრიგოლ ბერაძის წერილი „ბორჯომის ფირუზე (სპარსული და არაბული წარწერები)“ ჯერ გამოქვეყნებული არ არის და ავტორის ნებართვით ხელნაწერით ვისარგებლეთ).
30. ეს სახლი (ჭონქაძის ქუჩის №11) დღესაც არსებობს. მის ინტერიერში აშკარად შეიმჩნევა ისლამური და ევროპული მოტივების თანაარსებობა, ხოლო სადარბაზოს კარის ცხაურსა და რკინის აჟურულ ჭიშკრებში ჩაქსოვილ სპარსულ წარწერებში მირზა რეზა ხანი იხსენიება.
31. ქრონოგრამის გასაღები მეორე ბეითშია: ბეითის მეორე ნაწილის moshayad shod asas-e qasr-e almas (“აღიმართა ალმასის სასახლე”) შემადგენელი ასოების რიცხვითი მნიშვნელობების ჯამი აბჯადის სისტემით 1302-ია. თუ ამას დავუმატებთ ბეითის პირველ ნაწილში ნახსენებ რვას, მივიღებთ 1310/1892, რაც ალმასის სასახლის აშენების წელია.
32. სეფე XIX საუკუნეში სასახლის მნიშვნელობით იხმარებოდა და ნ. ჩუბინაშვილის ცნობით, მოდის სიტყვიდან საუფლო, სამეფო.
33. მონაკოში მირზა რეზა ხანის სასახლის „დანეშგაჰის“ ერთ-ერთი დარბაზი.
მოამზადეს მარინა ალექსიძემ (თარგმანი, კომენტარები) და გრიგოლ ბერაძემ (რედაქტირება, კომენტარები)