ძვ. წ. I ათასწლეული მეტად მნიშვნელოვანი ეპოქაა ამიერკავკასიაში მცხოვრები ტომების ისტორიაში. მისთვის დამახასიათებელია უდიდესი ძვრები, როგორც საზოგადოებრივ განვითარებასა და მეურნეობაში, ასევე ხელოვნებასა და იდეოლოგიურ ცხოვრებაში.
ამ პერიოდში ამიერკავკასიის მოსახლეობის წარმოებაში ინერგება და ფართოდ ვრცელდება მთელი რიგი სიახლეებისა. მთავარ მოვლენად უნდა აღინიშნოს რკინის დამკვიდრება, რომლის გავრცელებასთან დაკავშირებული ტექნიკური გადატრიალება მთელი შემდგომი პროგრესის საფუძველი ხდება (მაგ.: რკინის საბრძოლო და სამეურნეო იარაღი; რკინის გუთანი). (მელიქიშვილი 1970: 252; კიკვიძე 1976: 98)
გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანიდან აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ვრცელდება ძირითადად ხელოვნურ მორწყვაზე დაფუძნებული ინტენსიური მიწათმოქმედება (Лорткипанидзе 1989: 141). მთებისა და მთისძირა რაიონების ათვისება ხელს უწყობს მესაქონლეობის მაღალ განვითარებას (კიკვიძე 1976: 107). ძვ. წ. II-I ათასწლეულების მიჯნაზე ხელოსნობის ცალკე დარგად გამოყოფა უკვე დასრულებულია. ამას ადასტურებს ამიერკავკასიის ვრცელი ტერიტორიის ლითონის დამამუშავებელი სახელოსნოების მთელი ქსელით დაფარვის ფაქტი და მეთუნეობის საგრძნობლად გაზრდილი მასშტაბები (ხიდაშელი 1982: 4).
კავკასიური სამყარო ეცნობა მოშინაურებულ ცხენს, რომელიც დიდ როლს თამაშობს, ერთის მხრივ, სამხედრო საქმის, მესაქონლეობისა და ვაჭრობის განვითარებაში, ხოლო მეორეს მხრივ, ხელს უწყობს და აადვილებს ცალკეული ოლქების დაახლოებას და თემების გაერთიანებას (მელიქიშვილი 1970: 250).
ადრეკლასობრივი საზოგადოების მომზადებისა და ჩამოყალიბების პროცესში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია იმდროინდელ კულტს და ტაძარს. სწორედ ადრერკინის ხანაში ამიერკავკასიაში განსაკუთრებით მრავლდება საკულტო ნაგებობები, საზოგადოებრივი ხასიათის საკულტო ცენტრები, რომლებიც ემსახურებიან საკმაო დიდ სოციალურ კოლექტივებს (ხიდაშელი 1982: 7).
ამგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ ძვ. წ. I ათასწლეულში ამიერკავკასიაში არსებობს ყველა პირობა ადრეკლასობრივი საზოგადოების ჩამოყალიბების პროცესის მოსამზადებლად: ინტენსიური მიწათმოქმედება, კარგად განვითარებული მესაქონლეობა, დაწინაურებული ხელოსნობა, რაც ჭარბ პროდუქციას ქმნის და ამით ხელს უწყობს გაცვლა-გამოცვლის აღმავლობას და ქონებრივი უთანასწორობის გაჩენას. ქონებრივად დაწინაურებული სახლების წარმოქმნა და ძლიერი სატაძრო ორგანიზაცია აკანონებს ბელადის კულტს და მას სამემკვიდროდ ხდის (კიკვიძე 1976: 114).
ძვ.წ. I ათასწლეულის დასაწყისში განსაკუთრებით დაწინაურდნენ სამხრეთ ამიერკავვკასიაში (კერძოდ, ქვემო ქართლსა და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში) მცხოვრები ქართველური ტომები. ამ მოვლენას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებდა: ჯერ ერთი, სწორედ ამ რაიონებში მოხდა რკინის წარმოების მაღალ დონეზე ათვისება და ფართოდ გავრცელება. იქმნება სამთომეტალურგიური საწარმოო კერები (მელიქიშვილი 1970: 251; ხახუტაიშვილი 1986: 55-81); მეორეც, ამ რეგიონის წინა აზიური კულტურის ცენტრებთან (ხური-ურარტულ და ხეთურ-ფრიგიულ) სიახლივემ და მათთან უშუალო კონტაქტმა სწრაფი ტემპით წაიყვანა აქაური მოსახლეობის კონსოლიდაცია და სოციალურ-ეკონომიური განვითარება (ხახუტაიშვილი 1986: 39); მესამეც, ამ რეგიონებში დამოწმებულია ერთიანი მატერიალური კულტურები. კერძოდ, სამხრეთ-დასავლეთ (მესხეთ-ჯავახეთის ჩათვლით) საქართველოში – `კოლხური კულტურა~ (მუსხელიშვილი 1978: 73), ხოლო ქვემო ქართლსა და ჩრდილო სომხეთის მასივზე _ ერთი მთლიანი ეკონომიკუ-პოლიტიკური მატერიალური კულტურა (ავალიშვილი 1974: 111); მეოთხეც, ეს რეგიონები ასახულია ძვ.წ. I ათასწლეულის ასურულ და ურარტულ წყაროებში, რომელთა მიხედვითაც არსებობდა ქართველ ტომთა მსხვილი პოლიტიკური გაერთიანებები. (მელიქიშვილი 1970: 358-392). აკად. გ. მელიქიშვილის აზრით, ამ პერიოდში ქართველი ტომების განსახლების სამხრეთი საზღვარი უნდა ყოფილიყო ერზერუმი-ყარსი-ლენინაკანი-სევანის ტბა (Меликишвили 1954: 115). სწორედ ამ რაიონში მოიხსენიებენ ურარტული წყაროები ქართული სახელწოდებების მქონე ტომებს (Меликишвили 1954: 407; ასათიანი 1993: 10-19), ხოლო დასავლეთით მდინარე ჭოროხის აუზიდან შავ ზღვამდე ასევე მოსახლეობდნენ ქართველური ტომები, რომლებმაც სხვა ტომებთან (ხურიტული, აფხაზურ-ადიღეური) ერთად შექმნეს დიაოხისა და კულხას ადრე კლასობრივი სახელმწიფოები (მუსხელიშვილი 1978: 103).
ძვ.წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში ქართველ ტომებს განსაკუთრებით მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდათ ურარტუს სახელმწიფოსთან, მართალია ეს ურთიერთობა ძირითადად საბრძოლო ხასიათს ატარებდა და ქართველ ტომებს უხდებოდათ ვანის სამეფოს ექსპანსიის წინააღმდეგ ბრძოლა (მელიქიშვილი 1951: 75-130; Дьяконов 1968: 241-242).1 თუმცა სავარაუდოა, რომ ხდებოდა კულტურული და სამეურნეო მიღწევათა ურთიეთგაზიარება, ურთიერთგამდიდრება (მელიქიშვილი 1988: 358).
ურარტუ თავისი ძლიერების პერიოდში დიდ ყურადღებას უთმობდა ჩრდილოეთით ტერიტორიების ათვისებას. მისი პოლიტიკურკულტურული გავლენის ქვეშ მოექცნენ საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიაზე (გვიანდელი მესხეთ-ჯავახეთი, ჭოროხის აუზიდან ჩრდილო სომხეთამდე) მცხოვრები ქართველური ტომები (Меликишвили 1959: 200-220).
ურარტული წყაროების გარდა ინტენსიურ ურთიერთობაზე მიუთიეთებს ამ რეგიონის არქეოლოგიური მასალაც: ლენინაკანში აღმოჩენილია ბრინჯაოს ქამრის ფრაგმენტები ფრთებიანი გრიფონის გამოსახულებით (Пиотровский 1962: 77), ურარტული ხელოვნებისათვის დამახასიათებელი ბრინჯაოს სარტყელი აღმოჩნდა ანიპემზაში (Пиотровский 1962: 77); ურარტული საბეჭდავები ზოომორფული გამოსახულებით ნაპოვნია მალაქლეში, ცოვინაში, ნორ-ბაიაზეთში და არმავირში (Куфтин 1944: 59); ასურულ-ურარტული ცხენის აკაზმულობა ფართოდ იყო გავრცელებული სამხრეთაღმოსავლეთ კავკასიის ძეგლებზე (Мартиросян 1964: 217-219); ხირსაში ნაპოვნია ურარტული ბრინჯაოს სარტყლის ფრაგმენტი (ფიცხელაური 1965: 80); მელაანში აღმოჩნდა ურარტული ბრინჯაოს აზარფეშა და ფარის ბრინჯაოს გარსაკრავი (ფიცხელაური 1965: 110); ახალციხის რაიონის სოფ. მუჯში აღმოჩნდა ურარტული ნივთები და ურარტული ხელოვნებისათვის დამახასიათებელ სტილში ნაკეთი ქალის ქანდაკებები (Чубинишвили 1965: 92); ქვემო ქართლსა და ჩრდილო სომხეთის სამაროვნებზე (განთიადი, სამთავრო, კიროვაკანი, ასტხადზორი, ნორატუსი) გვხვდება ურარტუსთვის დამახასიათებელი ტანმოხრილი დანები (ავალიშვილი 1974: 78). ამავე რეგიონებში აღმოჩენილი ბოლობზე გველის თავებიანი ბრინჯაოს სამაჯურები (განთიადი, სოფ. გოლოვინო, ანიპემზა, გიულაგარა, სოფ.ბჟნი, ყარსის ოლქის სოფ. ზაკინი) (ავალიშვილი 1974: 87) დიდ მსგავსებას ავლენენ ურარტულ ანალოგიებთან, რაც რიგ მკვლევარებს ამ სამაჯურების ვანის სამეფოდან გავრცელებაზე აფიქრებინებს (Куфтин 1944: 40-45; Пиотровский 1950: 39). ტაბაწყურის ტბასთან აღმოჩენილია კრემაციული სამაროვანი ფერფლით სავსე თიხის ჭურჭელით, რაც დიდ მსგავსებას ავლენს ურარტულ კოლუმბარიებთან (ხიდაშელი 2010: 23).
1. ამ პერიოდის ქვემო ქართლის ნივთიერ კულტურაში საომარი იარაღის სიჭარბე გვაქვს და როგორც ეს სამეცნიერო ლიტერატურაში სწორედ არის შემჩნეული, ქვემო ქართლი და ჩრდილო სომხეთი ქმნიან ურარტუს ექსპანსიის წინააღმდეგ `საფორტიფიკაციო~ ზოლს (ავალიშვილი 1974: 110).
ურარტუს სახელმწიფოს დაცემის შემდეგ ხური-ურარტული ტომების ასიმილაცია ხდება ქართველური ტომების მხრიდან (მელიქიშვილი 1988: 358), ხოლო ძვ.წ. VI საუკუნეში შიდა ქართლში, მკვლევართა აზრით (მუსხელიშვილი, 1978: 90; გაგოშიძე 1964: 67-68), ურარტული კულტურის მატარებელი ტომების ინფილტრაცია მიმდინარეობს. ამ მოვლენას ადასტურებს ხოვლე გორის IV–III ფენაში გამოჩენილი წითელკეციანი ჭურჭელი. ისინი როგორც დამუშავებით ისე ფორმებით (რელიეფურ-სარტყლიანი ქვევრები; სამტუჩა ჭურჭლები; პირშეზნექილი და პროფილისებური თასები; `სიგარისებული“ გრძელ ტანიანი ქილები; ჭურჭლის წითელი წერნაქით შეღებვა) ურარტულის ზუსტი მინაბაძია (მუსხელიშვილი, 1978: 91-92).
ქართველურ და ხური-ურარტულ ენებში არსებული ლექსიკური შესატყვისობანი, ისევე როგორც ამ ენათა ურთიერთმსგავსი სტრუქტურული მახასიათებლები მიგვანიშნებენ ამ ენაზე მოლაპარაკე ტომების მჭიდრო ურთიერთობაზე. ქართველურ და ხური-ურარტულ ტომთა კონტაქტებზე უნდა მიუთითებდეს შემდეგი ლექსიკური პარალელები:
ურარტ. Kქიურა _ `მიწა~ და ქართ. – `ყირა~ (Меликишвили 1954: 417);
ურარტ. შალიშან და ქართ. _ შარშან (Меликишвили 1954: 417);
ხურ. Uურარტ. შერ/სერ – `საღამო~ და ქართ.-ზანური სერ _ ღამე (გიორგაძე, ხაზარაძე 2002: 34)
ხურ. Uურარტ. თიბნენ – `ბზე~, `თივა~ და ქართ. `თივა; თიბვა~ (გიორგაძე, ხაზარაძე 2002: 35)
ხურ. Uურარტ. უშხუ – ვერცხლი და საერთო ქართ. `ვერცხლი~ (მუსხელიშვილი 1978: 93-95)
ხურ. Uურარტ. Aრციბ – `არწივი~ და ქართ. – `არწივი~ (Меликишвили 1954: 325)
ხურ. Uურარტ. Uლდინი – `ვენახი~ და ქართ. `ყურძენი“ (Гамкрелидзе, Иванов 1984: 651)
ხურ. Uურარტ. Kულდე – `ციცაბო~ (Дьяконов, Старостин 1988: 176), ქართ.-ზანური ~კლდე~ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 82)
ხურ. Uურარტ. Gულ _ `გამოცხადება~ (Дьяконов, Старостин 1988: 189.) და ქართ `გალობა~;
ხურ. Uურარტ. Dაკ – `მამრ. საქონელი~ (Дьяконов, Старостин 1988: 175) და ქართ. `დიაკეული~, `დეკნა~ (შედრ. ძვ. ქართულში `ქათამი~ მამლის მნიშვნელობითაც იხმარებოდა, ხოლო ძროხა ორივე სქესის საქონელს აღნიშნავდა (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 330)
ხურ. Uურარტ. ძიზზი/ჩ`უც`ცი –ქალის მკერდი (Дьяконов, Старостин 1988: 184) და ქართ.=ზანური `ძუძუ~ (Климов 1964: 235). (ურარტულ ენაში `ძ~ ბგერა არ არსებობდა, ამიტომ შესაძლოა მის აღსანიშნავად `ზ~-ს ან `ც~ ასოს იყენებდნენ. საინტერესოა, რომ ქართველურ ენებშიც გვაქვს `ძ~ და `ზ/ც~ ბგერების მონაცვლეობა. მაგ.: ქართ. ძე და ლაზ. ზუ, სვან. ზი; ქართ. ძეწნ- და მეგრ. ზიჭონ-; საერთო ქართ. ძიხე და ქართ. ციხე; საერთო ქართ. ზეცხ- და ქართ. ცეცხ- (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 422, 425)
ხურ. Uურარტ. შუნ – `სული~ (Дьяконов, Старостин 1988: 178) და საერთო ქათ. `სუნი~/`სული~. სპეციალისტების აზრით ეს ლექსემები სინონიმური წყვილია (სარჯველაძე 1971: 265)
ხურ. Uურარტ. ჩირ – `ცარიელი~ (Дьяконов, Старостин 1988: 184) და ქართ.-ზანური ცალ/ცლ = `ცალიერი~, `დაცლა~ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 406; Климов 1964: 227)
ხურ. – ურარტ. ჭასე (Дьяконов, Старостин 1988: 112) – `მამაკაცი~ და ქართ. ვაჟი (ორბელიანი 1991: 361)
ხურ. – ურარტ. Bურგანა (გვახარია 1982: 124) – `სიმაგრე~ და ქართ.-ზან. B`ბარჯ/ბოჯგ~ _ `საყრდენი ბარჯი~; `ბურჯი~ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 46).
ქართველურ და ხურ-ურარტულ ენებს შორის მსგავსებიდან აღსანიშნავია ის რომ ორივე ენაში უღლება აგლუტინაციური ხასიათით გამოირჩევა, ხოლო ბრუნვების დაბოლოებები სიტყვის ძირს სუფიქსების სახით ემატება. Oორივე ენაში არ არის განსხვავება გრამატიკული სქესების მიხედვითაც (Меликишвили 1960: 53). Eრგატიული კონსტრუქცია მნიშვნელოვან როლს თამაშობს უღელბისას ურარტულ ენაში. იგი მკვეთრ განსხვავებას ავლენს გარდაუვალ და გარდამავალ ზმნებს შორის. ამასთან დაკავშირებით განსხვავებულად ფორმდება სუბიექტის ბრუნვა გარდაუვალი და გარდამავალი ზმნების დროს, ხოლო პირდაპირი ობიექტი სახელობით ბრუნვაში დგება. ერგატიული კონსტრუქცია ერთ-ერთი მთავარი დამახასიათებელი ფუნქციაა კავკასიური, განსაკუთრებით ქართული ენისათვის (Меликишвили 1960: 53,67).
ხური-ურარტული ტომებისა და ქართველური ტომების ურთიერთობა არ შეიძლება არ ასახულიყო ამ ხალხების წეს-ჩვეულებებში, რელიგიურ და მითოლოგიურ შეხედულებებში. მართლაც, როგორც ეს სამეცნიერო ლიტერატურაში არის გაზიარებული, ურარტული ღვთაების სახელი ისმის ძველი ქართული სიმღერების მისამღერებში: `ივრი არალე~; `თარი არალე~, `არი არალე~. არალეზე დართული ყველა სიტყვა კარგად აიხსნება ურარტული ენით: ივრი-ბატონი; თარიძლიერი; არი-მომეცი (მოგვეცი!). ამგვარად ურარტულად ეს გამოთქმები ნიშნავს: `მეუფეო არალე~, `ძლევამოსილო არალე~, `მომეცი (მოგვეცი) ღმერთო არალე~ (მელიქიშვილი 1970: 398).
აკად. გ. მელიქიშვილის ვარაუდით, ხური-ურარტული სამყაროდან უნდა იყოს შეთვისებული აგრეთვე წარმოდგენები `ვიშაპების~ (`ვეშაპების~) შესახებ (Меликишвили 1954: 113). მართლაც, სამხრეთ ამიერკავკასიაში მრავლად იქნა აღმოჩენილი თევზის გამოსახულებიანი სტელები, რომლებიც ძირითადად მდინარეებისა და რუების სათავეებთან არიან დადასტურებული. ეს გარემოება იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ეს საკულტო ძეგლები წყლის და ნაყოფიერების ღვთაების წრეს განეკუთვნებოდნენ. საინტერესოა ისიც, რომ ამ ქვის სტელებს ადგილობრივი მოსახლეობა `ვიშაპების~ სახელწოდებით იცნობს, ხოლო ქართულ და სომხურ ენებში სიტყვა `ვიშაპი~ (`ვეშაპი~) წყალთან არის დაკავშირებული და წყლის სამყაროს ყველაზე დიდ ცხოველს აღნიშნავს (ორბელიანი 1991: 262). შამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ `ვიშაპებს~ პარალელი ხურიტების ღმერთების პანთეონში ეძებნება, სადაც „უი-სა-ი-სა-აპ-ჰი“ – `ვიშაშაპ~ (ჰი-კუთვნილების სუფიქსია) ცხოველთა და მცენარეთა მფარველი ღვთაებაა (Меликишвили 1954: 114).
ქ. ვანის მახლობლად, კლდეზე აღმოჩენილ ე.წ. `მხერ-კაპუსის~ წარწერაში ჩამოთვლილია ურარტუს ღვთაებები (Меликишвили 1960: 143). აკად. Gგ. მელიქიშვილმა ამ ტექსტში დამოწმებული ერთერთი ღვთაება `Qუერა~ – კუერა (კვერა) შეადარა ქართული წარმართული პანთეონის ღმერთს – კვირიას (Меликишвили 1960: 437).
ჩვენ ვიზიარებთ ამ მოსაზრებას და ჩვენის მხრივ, გვინდა დავამატოთ, რომ ქართველთა რწმენა-წარმოდგენებში კვირია ნაყოფიერების მფარველ ღვთაებად გვევლინება (ჯავახიშვილი 1979: 110-115). მასთან დაკავშირებული დღესასწაულები აშკარად მიანიშნებენ, რომ კვირია სამიწათმოქმედო ღვთაებაა და იგი, ერთის მხრივ, მიწას, მიწათმოქმედებას და მოსავლის აღებას უკავშირდება, ხოლო მეორეს მხრივ, შვილოსნობის მფარველ ღვთაებად ითვლება (კიკვიძე 1976: 178; ჯავახიშვილი 1950: 204). Aამავე დროს ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ურარტულ ენაში დამოწმებულმა სიტყვა ქიურა (კიურა) – `მიწა~, რომელიც თავისი სემანტიკური ფორმით ძალიან ახლოს დგას ღვთაება ქუერა-ს სახელთან, რაც გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ღვთაება ქუერა მიწასთან, მიწათმოქმედებასთან კავშირშია. მსგავსი მაგალითები მრავლად არის ურარტულ პანთეონში. მაგ.: ღვთაება ებანი ანუ ქვეყნის ღვთაება (ებანი`ქვეყანა~); ღვთაება სუინინა ანუ ტბის/ზღვის ღვთაება (ცუე-`ტბა~); ღვთაება ბაბანია ანუ მთების ღვთაება (ბაბა- `მთა~); ღვთაება ხარა ანუ გზების ღვთაება (ჰარა=`გზა~) (Пиотровский 1939: 228). Aაქვე საგულისხმოა, რომ თვით სიტყვა ქიურა ქართულ ენაშიც არის შემოსული მიწის მნიშვნელობით (მელიქიშვილი 1988: 358). ურარტული ქუერა და ქართული კვირია მამრობითი სქესის ღვთაებები არიან. ზემოთქმულიდან გამომდინარე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ საქმე გვაქვს ერთი სქესის, ერთნაირი ფუნქციონალურობის, მსგავსი სახელების მქონე ღვთაებებთან.
ურარტულ პანთეონში ამინდისა და ჭექა-ქუხილის ღვთაების თეშუბის (თეიშება) მეუღლედ გვევლინება ქალღვთაება ხუბა (ჰუბა) (მელიქიშვილი 1988: 353). ამასთან დაკავშირებით ჩვენი ყურადღება სვანური ღვთაების `ვობი~-ს სახელმა მიიქცია, იგი, ისევე როგორც თეშუბი, ამინდისა და ცა-ღრუბელის გამგებლად წარმოგვიდგება.
როგორც სჩანს, `ვობი~ ქართველურ ტომებში ადრეულ ხანაშივე იყო გავრცელებული (ჯავახიშვილი 1979: 154). ამ მხრივ საგულისხმოა, რომ პარასკევის აღსანიშნავად მეგრულსა და სვანურში დამოწმებულია `ობი-შხა~, `ვობიშ~ (ჯავახიშვილი 1979: 179), ხოლო სულხან საბა ორბელიანის განმარტებით პარასკევი, საქართველოში დიოსის დღედ ითვლებოდა (ორბელიანი 1991: 615), რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ობი-შხა, ვობიშ, დიოსის (ზევსის) მსგავსად ამინდისა და ჭექა-ქუხილის ღვთაება იყო. როგორც აკად. ივ. ჯავახიშვილი ფიქრობს `შესაძლებელია ტაროსის ღვთაების სახელი სამწერლობო ქართულში მეგრილ-სვანურში დაცული სახელის ოდნავ განსხვავებული და საფიქრებელია უფრო უძველესი ფორმაც ყოფილიყო აღბეჭდილი, მაგრამ ისიც ალბათ ვობისა და ვების ან მისი პროტოტიპის ნაშთი უნდა ყოფილიყო~ (ჯავახიშვილი 1979: 180). შევადაროთ ქართული სიტყვები `ობი~, `ობიანი~ ანუ დანესტილი. ჰაერის ტენიანობის დროს ჩნდება ობი (ორბელიანი 1991: 600; ჯავახიშვილი 1979: 180,შენ.4).
ურარტული და ქართული ღვთაებათა სახელწოდებებისა და მათი ფუნქციების გარკვეული მსგავსების დადგენის შემდეგ2 აუცილებელია ქართველური (მეგრულ-სვანური `ობი-შხა~- `ვობი~) ღვთაების სქესის დადგენა.
2. რაკი მეგრულში `ობი~ ფორმა დასტურდება, შესაძლოა დავუშვათ, რომ სვანურ სახელწოდებაში თავკიდური `ვ~ თახმოვან დანართს წარმოადგეს. Aნალოგიური შემთხვევები სვანურში არაერთგზის მოწმდება. შდრ.: ქართ. ოქრო-სვან- ვოქრ. ქართ. უთო- სვან. ვონთოვ და სხვა. ხოლო `ხუბა~ და `ობი~ სახელწოდებების შედარებისას აღსანიშნავია, რომ ქართულში ხ >Hჰ >0 სავსებით კანონზომიერ მოვლენას წარმოადგენს (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 479).
ქართულ ტრადიციებში შემორჩენილი ერთი წესჩვეულების თანახმად, გვალვის ან დიდი წვიმების დროს სოფლის გოგოები ერთად იკრიბებოდნენ, ამინდის ღვთაების გამოსახულებას გააკეთებდნენ და სოფელში კარ-და-კარ სიმღერით დადიოდნენ. ღოდესაც რომელიმე სახლთან მივიდოდნენ, სახლის პატრონი გამოვიდოდა, კვერცხებსა და ფქვილს მისცემდა, ხოლო გამოსახულებასა და გოგოებს წყალს გადაასხამდა (ჯავახიშვილი 1979: 117). შხვა ჩვეულების თანახმად, სოფლელები ამოირჩევდნენ ერთ ქალს და როდესაც მთელ სოფელს მოივლიდნენ ამ ქალს წყალს გადაასხამდნენ.
ამგვარივე რიტუალი აფხაზეთშიც არსებობს: ძლიერი გვალვის დროს ქალიშვილები გააკეთებდნენ `დედოფალს~, რომელსაც `ძივოუ~ ერქვა. მას თეთრ ნაჭერ გადაფარებულ ვირზე შესვამდნენ და სიმღერებით სოფელში დაატარებდნენ. შემდეგ `დედოფალს~ წყალში ჩააგდებდნენ და თვითონაც ჭყუმპალაობდნენ (ჯავახიშვილი 1979: 119).
ზემოთ აღწერილი ჩვეულებებიდან ირკვევა, რომ ისინი ამინდის ღვთაების საპატივსაცემოდ სრულდებოდა, ხოლო რიტუალში წამყვანი როლი ქალებს ეკუთვნოდათ. თუ პირველ შემთხვევაში ღვთაების გამოსახულებას ქალები დაატარებდნენ, მეორეში ამ გამოსახულების როლს თვით ქალი ასრულებდა, ხოლო მესამეში – `დედოფალი~. ყველა რიტუალში მხოლოდ ქალები მონაწილეობდნენ. ამგვარად ყოველივე ზემოთქმული იმის მანიშნებელია, რომ საქმე უნდა გვქონდეს მდედრობითი სქესის ამინდის ღვთაებასთან.
ამგვარად არსებობს სრულიად გარკვეული მსგავსება ხური-ურარტულ ხუბა-სა და ქართველურ ობი-შხა/ ვობი ღვთაებებს შორის. როგორც ჩანს, საქმე არ უნდა გვქონდეს მარტო ტიპოლოგიურ პარალელთან.
აკად. ივ. ჯავახიშვილი, როდესაც მზის ეტიმოლოგიას ადგენს და მის სრულ ფორმად `მზირა (მზერა)~-ს წარმოგვიდგენს, იქვე აღნიშნავს, რომ სხვა კავკასიურ ენებთან ამ სახელწოდების შეჯერების შედეგად ვლინდება, რომ მზე მიმღეობა ან ზედსართავი სახელია და თავდაპირველად ზოგადი მნათობის მნიშველიბა უნდა ჰქონოდა, ხოლო მზის თავდაპირველ სახელად მეცნიერი `არდი~-ს მიიჩნევს, რომელმაც ტერმინ `არდადეგი~-ში ჰპოვა ასახვა (ჯავახიშვილი 1979: 169).
ს. ს. ორბელიანის ლექსიკონით `არდადეგი - მზე რა ლომში შევა გასვლამდის ` ასეთ მდგომარეობას ეწოდება ე.ი. დაახლოებით 20 ივლისიდან 20 აგვისტომდე (ორბელიანი 1991: 61). ეს დრო საქართველოში ყველაზე ცხელ პერიოდად ითველბა და მზის მცხუნვარება მაქსიმუმს აღწევს. მეცნიერის განმარტებით ტერმინი ~არდადეგი~ ორ ნაწილიანი სიტყვაა, რომელთაგან `დეგი~ ან `დადეგი~ მზის ანუ არდის მდგომარეობის – ლომზე დგომის აღმნიშველია (ჯავახიშვილი 1979: 170).
ამასთან დაკავშირებით ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ურარტულ პანთეონში დამოწმებულმა ქალღვთაება `არდი~-ს სახელმა. მის შესახებ ძალიან მწირი ინფორმაცია გვაქვს. მხოლოდ შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ ჯერ ერთი, `არდი~ აღნიშნავს მნათობს (Меликишвили 1960: 417) შდრ.: `სელარდი~ – მთვარე, `სარდი~ – ცისკრის ვარსკვლავი, `ცინუარდი~ – ასურული იშთარი (Пиотровский 1939: 226) და მეორეც, `არდი~ ქალ-ღვთაებაა, ხოლო ქართულ მითოლოგიაში მზის ღვთაება ყოველთვის მდედრობითი სქესისაა (Бардавелидзе 1957: 10-22). მომავალში შესაძლოა აღმოჩნდეს წერილობითი მასალა, რომელიც ან გაამყარებს ანდა უარყოფს ჩვენ მოსაზრებას.
“მხერ-კაპუსის~ წარწერაში აღსანიშნავია კიდევ ერთი ღვთაების `ანაპშა~/“ანაპსა~ სახელწოდება. ამ სახელში დამოწმებული ფორმატი `პშა~/“ფსა~3 აბსოლუტურად მიუღებელია ურარტული ენისათვის. მსგავსი კომპლექსი არ გვხვდება არც ურარტულ ტოპონიმებსა და საკუთარ სახელებში და არც ლექსიკაში. შესაბამისად, ამ ღვთაების სახელის ახსნა ურარტულ ენაზე შეუძლებელია.
3. ურარტულ ენაში `შ~ და `ს~ ბგერებს შორის სხვაობა თითქმის არ არსებობდა და `შ~ გადმოსცემდა ძირითადად `ს~ ბგერას (Меликишвили 1960: 46).
საგულისხმოა, რომ საერთო ქართველური ფუძე ენის დონისათვის აღდგენილია `ფს~ ძირი, რომელიც `სითხეს~ ან მასთან დაკავშირებულ ქმედებას აღნიშნავს (Климов 1964: 191). ასევე აფხაზურადიღურ (ჩერქეზულ) ენებში `ფსა~ ფორმატი ნიშნავს `წყალს~, `მდინარეს~ (ჯანაშია 1959: 119). მათლაც, საქართველოს ტერიტორიაზე დამოწმებულია მრავალი ჰიდრონიმი, რომელთა სახელებშიც ფიგურირებს `ფსა~ კომპლექსი. მაგ.: სუფსა; ნიკოფსი; ფსახუაფსა; ლაშიფსე; ჯუოფსე; ხაშუფსე; ფასისი; აფსარი; აკამფსი (მდ. ჭოროხის ძველი სახელი) (ჯანაშია 1959: 118). მდინარეთა ადიღური სახელწოდებიდან აღსანიშნავია: ტუაფსე; შეფს-ი; მაკოფსე; კუჟეფსი; ჩეფსი; ფსეკუს-ი; ხოფს-ი; და სხვა (ჯანაშია 1959: 120). ამგვარად, თუ შესაძლოა ღვთაება ანაფსას სახელი რთულ ორ ნაწილიან სიტყვად მივიჩნიოდ და დავყოთ `ანა~ და `ფსა~-დ (მსგავსად `ანატორი~-სა, რომელსაც აკად. ივ. ჯავახიშვილი შედგენილ სიტყვად მიიჩნევს და გამოჰყოფს ორ ნაწილს `ანა~ და `ტორ~) (ჯავახიშვილი 1979: 123), მაშინ პირველი ნაწილი `ანა~ შესაძლოა დავუკავშიროთ აფხაზურ ენაში ღმერთის აღმნიშვნელ ტერმინს – `ან~ (ჯანაშია 1959: 125). თუ ჩვენი მოსაზრება მისაღებია, ურარტული ღვთაება `ანაფსა~-ს სახელწოდება შესაძლოა ნიშნავდეს `მდინარის/წყლის~ ღმერთს. შედარებისათვის `ხერ-კარპუსის~ ტექსტში მოხსენიებულია ღვთაება სუინინა - `ტბა/ზღვის~ ღვთაება.
საგულისხმოა, რომ ურარტული პანთეონის შემადგენლობაში თვით ურარტული ღვთაებების გარდა შესული არიან დაპყრობილი ქვეყნებისდა და ქალაქების, მეზობელი ხალხების ღმერთები და ის ღვთაებებიც, რომლებიც დაკაშირებულნი არიან ტოტემურ და ანიმისტურ წარმოდგენებთან (Пиотровский 1939: 221).
საქართველოში მევენახეობას ძალიან ძველი ტრადიცია აქვს და მეღვინეობის კლასიკურ ქვეყანად ითვლება. ზოგი მკვლევარი მეღვინეობის სამშობლოდ საქართველოს მიიჩნევს (ბოხოჩაძე 1963: 192). ხიზანაანთ გორაზე და ქვაცხელებზე დადასტურებული ყურძნის წიპწების საფუძველზე4 მევენახეობა ადრე ან შუა ბრინჯაოს ხანაში განვითარებულად მიაჩნიათ საქართველოში (ცქიტიშვილი 1959: 137).
4. მარტო ერთი-ორი ყურძნის წიპწა არ მიგვაჩნია მეღვინეობის არსებობის უტყუარ საბუთად (შდრ. კიკვიძე 1976: 80-82).
მე ვიზიარებ იმ მკვლევართა მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც მევენახეობა, როგორც მეურნეობის ცალკე დარგი საქართველოში გვიანბრინჯაოს ხანის დასასრულს უნდა ჩამოყალიბებულიყო (კიკვიძე 1976: 97). ამ მოსაზრების სასარგებლოდ რამდენიმე ფაქტორი მეტყველებს. ჯერ ერთი, ადრე ბრინჯაოს ხანაში საქართველოში მიწათმოქმედება ძირითადად ზედაპირული და ურწყავია (კიკვიძე 1976: 55), ხოლო შუა ბრინჯაოს ხანაში თრიალეთური კულტურის მატარებელი ტომების მთავარი საქმიანობა მესაქონლეობა იყო, მიწათმოქმედება კი შეზღუდული მასშტაბის და პრიმიტიული ხასიათის რჩებოდა (კიკვიძე 1976: 74). მხოლოდ გვიანბრინჯაოს პერიოდში შეიქმნა ყველა ის პირობა (ინტენსიური მიწათმოქმედება, მეურნეობის დივერსიფიკაცია, სარწყავი სისტემების შექმნა) (Лорткипанидзе 1989: 141), რაც ხელს უწყობდა მევენახეობის განვითარებას.
მეორეც, საქართველოში წარმოების არცერთ დარგს ისე არ გაუზრდია კერძომესაკუთრეობის ტენდენცია მიწაზე, როგორც მევენახეობას (ბერძენიშვილი 1963: 182). მევენახეობა ვერ ურიგდება წარმოების კოლექტიურ წესს და კერძო ინიციატივას მოითხოვს (კიკვიძე 1976: 81), ხოლო საქართველოში გვაროვნული თემის დაშლის პროცესი მხოლოდ გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანაში მიმდინარეობდა (ბერძენიშვილი 1963: 181). მესამეც, მხოლოდ გვიანბრინჯაოს პერიოდში ჩნდება მევენახეობის განვითარების დამადასტურებელი სხვადასხვა საბუთი: ხშირად არის დადასტურებული ყურძნის წიპწების აღმოჩენის ფაქტები: უფლისციხეში (ბოხოჩაძე 1963: 74), ყათნალის ხევის სამლოცველო კომპლექსი (ხახუტაიშვილი 1964: 34), ნინოწმინდის სამაროვანი (ცქიტიშვილი 1959: 138), დიღომი (Лисицина, Прищеленко 1977: 70), ყურძნის წიპწებში პროფ. მ. რამიშვილმა ამოიცნო კულტურული ვაზის ჯიშის ორი სახეობა: `მწვანე~ და `რქაწითელი~ (ცქიტიშვილი 1959: 138). Aრქეოლოგიურ მასალებში მრავლად გვხვდება მევენახეობასთან დაკავშირებული სამეურნეო იარაღები: `სასხლავი ნამგლები~ და მოღუნული რკინის დანები (ბოხოჩაძე 1963: 52-67), სამარხებსა და სამოსახლოებზე დამოწმებულია ღვინის სასმისები და ღვინის შესანახ-დასაძველებელი ქვევრები. ქვევრი კი მეღვინეობის განვითარების უტყუარი საბუთია (კიკვიძე 1976: 98).
ურარტუში მეურნეობის ერთ-ერთ მთავარ დარგს მევენახეობა წარმოადგენდა (Пиотровский 1939: 143). ხელისშემწყობი ბუნებრივი პირობები და კარგად ორგანიზებული სარწყავი სისტემები ქმნიდა ყურძნის მოშენებისთვის იდეალურ პირობებს, რის საფუძველზეც ურარტუ გადაიქცა წინა აზიის ღვინის მთავარ მწარმოებლად და მომწოდებლად (Пиотровский 1939: 143). ბაბილონისა და ასურეთის სამეფოები ღვინით სწორედ ურარტუდან მარაგდებოდნენ. თვით ურარტუში თითქმის ყველა ქალაქს ღვინის უზარმაზარი საცავები ჰქონდათ (Пиотровский 1939: 147). მაგრამ მეღვინეობა განსაკუთრებით მთავარ როლს საკულტო რიტუალებში ასრულებდა. შისტემატიური ხასიათი ჰქონდა ღვთაებებისადმი ღვინის მირთმევის ცერემინიას, ღმერთების მიერ ღვინის დალევის რიტუალს (Пиотровский 1939: 175). ყველა ტაძრის საკუთრებაში არსებობდა, როგორც ვენახი და ღვინის მარანი, ასევე სარიტუალო ღვინის ჭურჭელი (თიხის და ბრინჯაოს ქვაბები), ხელადები, ჯამები და დიდი ზომის ქვევრები (Пиотровский 1950: 40). თვით მარანშიც ტარდებოდა ღმერთების მიმართ მსხვერპლშეწირვის რიტუალი (Пиотровский 1950: 23).
საინტერესოა, რომ როგორც არქეოლოგიური აღმოჩენები, ასევე ეთნოგრაფიული მასალები ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ საქართველოში ვაზი თავდაპირველად ხატის საკუთრება, საკულტო მცენარე უნდა ყოფილიყო და ვენახიც სატომო ღვთაებათა კუთვნილ მიწებზე უნდა გაშენებულიყო, ხოლო მისგან დაყენებული ღვინო ამ ღვთაების დღეობას ხმარდებოდა (კიკვიძე 1976: 99; Бардавелидзе 1957: 248). ვენახი და ღვინო რომ თავდაპირველად ღვთის პრივილეგია და საკუთრება იყო, ამას მოწმობს საქართველოში ფართოდ გავრცელებული მარნის კულტი და ზედაშე (კიკვიძე 1976: 227).
ძვ. წ. VIII-VII საუკუნეებში საქართველოში ფართოდ ვრცელდება ურარტუს კულტურისთვის დამახასიათებელი მეღვინეობასთან დაკავშირებული სამეურნეო იარაღი (მაგ,: რკინის მოხრილი დანები) და კერამიკული ჭურჭელი (Лорткипанидзе 1989: 169; Пицхелаури 1979: 45-46), ასევე სხვადასხვა ურარტული პროდუქცია გვხვდება ქვემო ქართლსა (ავალიშვილი 1974: 104) და კახეთში (ფიცხელაური 1973: 120-121), ხოლო ძვ. წ. VI საუკუნეში მკვლევარები ვარაუდობენ შიდა ქართლში ურარტული კულტურის მატარებელი ტომების ინფილტრაციას (მუსხელიშვილი, 1978: 90-96).
ჩვენ არ გამოვრიცხავთ, რომ მევენახეობასთან დაკავშირებულ ქართულ ტერმინოლოგიას ლექსიკური პარალელები ეძებნებოდეს ურარტულში. მაგ.: ქართ. ყურძ-ენ-ი და ურარტ. `ულდ-ინ-ი~ – ვენახი (Гамкрелидзе, Иванов 1984: 691). თვით ვენახის არქეტიპად ქართულზანური ერთობის ხანისათვის აღადგენენ `უინახ~-ის (Климов 1964: 83) და მას წარმოქმნილ ფუძედ მიიჩნევენ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 122). შესაძლოა, ეს ფუძე დაიყოს `უინა~ და `ხი~ ნაწილებად. ასეთ შემთხვევაში თვალში საცემია ხური-ურარტული ენებისთვის დამახასიათებელი კუთვნილების სუფიქსი `ხი~ (Меликишвили 1960: 51), ხოლო სიტყვის პირველ ნაწილში შეიძლება დავინახოთ ინდოევროპულ, სემიტურ, ქართველურ, ძველეგვიპტურ, ხათურ ენებში დამოწმებული ღვინის სახელწოდების `უეინო~ ძირი (Гамкрелидзе, Иванов 1984: 647).
საყურადღებოა კიდევ ერთი ურარტული სიტყვა – ზარი – `ხეივანი~ (გვახარია 1982: 131). მის შესატყვისად ქართულ ლექსიკაში მიგვაჩნია `ზვარი~ _ `მეპატრონის დიდი ვენახი~ (ორბელიანი 1991: 288). ურარტულ წარწერებში ეს ტერმინი აშკარად მეღვინეობას უკავშირდება. მაგალითად: `მან (მენუამ) გააშენა ეს ვენახი, გააშენა ეს ხეივანი (ზარი). მენუას ვენახი (მისი) სახელია~ (Меликишвили 1960: 181). ხოლო ქართულშიც `ხეივანის~ ერთ-ერთი მნიშვნელობაა `ლატნებზე გასული ვაზი~; `ტალავერი~. როგორც ვხედავთ, ეს ტერმინები არა მარტო ფონეტიკურად, არამედ შინაარსობრივადაც ჰგვანან ერთმანეთს.
ამგვარად, ზემოთ მოყვანილ მონაცემთა საფუძველზე შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ მევენახეობის ცალკე დარგად ჩამოყალიბებას, მის განვითარებას მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ურარტუსთან ურთიერთობამ.
დასკვნის სახით გვინდა ავღნიშნოთ, რომ გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანაში ქართველურ ტომებს ინტენსიური ურთიერთობა ჰქონდათ ხური-ურარტულ ტომებთან, რაც საომარი შეტაკებების გარდა მშვიდობიან პოლიტიკურ-ეკონომიკურ და კულტურულ ურთიერთობებშიც
აისახა, ეს კი მათი კულტურული მონაპოვრების ურთიერთგაზიარებას და ურთიერთშეღწევას უწყობდა ხელს.
ამ პერიოდში ამიერკავკასიის მოსახლეობის წარმოებაში ინერგება და ფართოდ ვრცელდება მთელი რიგი სიახლეებისა. მთავარ მოვლენად უნდა აღინიშნოს რკინის დამკვიდრება, რომლის გავრცელებასთან დაკავშირებული ტექნიკური გადატრიალება მთელი შემდგომი პროგრესის საფუძველი ხდება (მაგ.: რკინის საბრძოლო და სამეურნეო იარაღი; რკინის გუთანი). (მელიქიშვილი 1970: 252; კიკვიძე 1976: 98)
გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანიდან აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ვრცელდება ძირითადად ხელოვნურ მორწყვაზე დაფუძნებული ინტენსიური მიწათმოქმედება (Лорткипанидзе 1989: 141). მთებისა და მთისძირა რაიონების ათვისება ხელს უწყობს მესაქონლეობის მაღალ განვითარებას (კიკვიძე 1976: 107). ძვ. წ. II-I ათასწლეულების მიჯნაზე ხელოსნობის ცალკე დარგად გამოყოფა უკვე დასრულებულია. ამას ადასტურებს ამიერკავკასიის ვრცელი ტერიტორიის ლითონის დამამუშავებელი სახელოსნოების მთელი ქსელით დაფარვის ფაქტი და მეთუნეობის საგრძნობლად გაზრდილი მასშტაბები (ხიდაშელი 1982: 4).
კავკასიური სამყარო ეცნობა მოშინაურებულ ცხენს, რომელიც დიდ როლს თამაშობს, ერთის მხრივ, სამხედრო საქმის, მესაქონლეობისა და ვაჭრობის განვითარებაში, ხოლო მეორეს მხრივ, ხელს უწყობს და აადვილებს ცალკეული ოლქების დაახლოებას და თემების გაერთიანებას (მელიქიშვილი 1970: 250).
ადრეკლასობრივი საზოგადოების მომზადებისა და ჩამოყალიბების პროცესში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია იმდროინდელ კულტს და ტაძარს. სწორედ ადრერკინის ხანაში ამიერკავკასიაში განსაკუთრებით მრავლდება საკულტო ნაგებობები, საზოგადოებრივი ხასიათის საკულტო ცენტრები, რომლებიც ემსახურებიან საკმაო დიდ სოციალურ კოლექტივებს (ხიდაშელი 1982: 7).
ამგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ ძვ. წ. I ათასწლეულში ამიერკავკასიაში არსებობს ყველა პირობა ადრეკლასობრივი საზოგადოების ჩამოყალიბების პროცესის მოსამზადებლად: ინტენსიური მიწათმოქმედება, კარგად განვითარებული მესაქონლეობა, დაწინაურებული ხელოსნობა, რაც ჭარბ პროდუქციას ქმნის და ამით ხელს უწყობს გაცვლა-გამოცვლის აღმავლობას და ქონებრივი უთანასწორობის გაჩენას. ქონებრივად დაწინაურებული სახლების წარმოქმნა და ძლიერი სატაძრო ორგანიზაცია აკანონებს ბელადის კულტს და მას სამემკვიდროდ ხდის (კიკვიძე 1976: 114).
ძვ.წ. I ათასწლეულის დასაწყისში განსაკუთრებით დაწინაურდნენ სამხრეთ ამიერკავვკასიაში (კერძოდ, ქვემო ქართლსა და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში) მცხოვრები ქართველური ტომები. ამ მოვლენას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებდა: ჯერ ერთი, სწორედ ამ რაიონებში მოხდა რკინის წარმოების მაღალ დონეზე ათვისება და ფართოდ გავრცელება. იქმნება სამთომეტალურგიური საწარმოო კერები (მელიქიშვილი 1970: 251; ხახუტაიშვილი 1986: 55-81); მეორეც, ამ რეგიონის წინა აზიური კულტურის ცენტრებთან (ხური-ურარტულ და ხეთურ-ფრიგიულ) სიახლივემ და მათთან უშუალო კონტაქტმა სწრაფი ტემპით წაიყვანა აქაური მოსახლეობის კონსოლიდაცია და სოციალურ-ეკონომიური განვითარება (ხახუტაიშვილი 1986: 39); მესამეც, ამ რეგიონებში დამოწმებულია ერთიანი მატერიალური კულტურები. კერძოდ, სამხრეთ-დასავლეთ (მესხეთ-ჯავახეთის ჩათვლით) საქართველოში – `კოლხური კულტურა~ (მუსხელიშვილი 1978: 73), ხოლო ქვემო ქართლსა და ჩრდილო სომხეთის მასივზე _ ერთი მთლიანი ეკონომიკუ-პოლიტიკური მატერიალური კულტურა (ავალიშვილი 1974: 111); მეოთხეც, ეს რეგიონები ასახულია ძვ.წ. I ათასწლეულის ასურულ და ურარტულ წყაროებში, რომელთა მიხედვითაც არსებობდა ქართველ ტომთა მსხვილი პოლიტიკური გაერთიანებები. (მელიქიშვილი 1970: 358-392). აკად. გ. მელიქიშვილის აზრით, ამ პერიოდში ქართველი ტომების განსახლების სამხრეთი საზღვარი უნდა ყოფილიყო ერზერუმი-ყარსი-ლენინაკანი-სევანის ტბა (Меликишвили 1954: 115). სწორედ ამ რაიონში მოიხსენიებენ ურარტული წყაროები ქართული სახელწოდებების მქონე ტომებს (Меликишвили 1954: 407; ასათიანი 1993: 10-19), ხოლო დასავლეთით მდინარე ჭოროხის აუზიდან შავ ზღვამდე ასევე მოსახლეობდნენ ქართველური ტომები, რომლებმაც სხვა ტომებთან (ხურიტული, აფხაზურ-ადიღეური) ერთად შექმნეს დიაოხისა და კულხას ადრე კლასობრივი სახელმწიფოები (მუსხელიშვილი 1978: 103).
ძვ.წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში ქართველ ტომებს განსაკუთრებით მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდათ ურარტუს სახელმწიფოსთან, მართალია ეს ურთიერთობა ძირითადად საბრძოლო ხასიათს ატარებდა და ქართველ ტომებს უხდებოდათ ვანის სამეფოს ექსპანსიის წინააღმდეგ ბრძოლა (მელიქიშვილი 1951: 75-130; Дьяконов 1968: 241-242).1 თუმცა სავარაუდოა, რომ ხდებოდა კულტურული და სამეურნეო მიღწევათა ურთიეთგაზიარება, ურთიერთგამდიდრება (მელიქიშვილი 1988: 358).
ურარტუ თავისი ძლიერების პერიოდში დიდ ყურადღებას უთმობდა ჩრდილოეთით ტერიტორიების ათვისებას. მისი პოლიტიკურკულტურული გავლენის ქვეშ მოექცნენ საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიაზე (გვიანდელი მესხეთ-ჯავახეთი, ჭოროხის აუზიდან ჩრდილო სომხეთამდე) მცხოვრები ქართველური ტომები (Меликишвили 1959: 200-220).
ურარტული წყაროების გარდა ინტენსიურ ურთიერთობაზე მიუთიეთებს ამ რეგიონის არქეოლოგიური მასალაც: ლენინაკანში აღმოჩენილია ბრინჯაოს ქამრის ფრაგმენტები ფრთებიანი გრიფონის გამოსახულებით (Пиотровский 1962: 77), ურარტული ხელოვნებისათვის დამახასიათებელი ბრინჯაოს სარტყელი აღმოჩნდა ანიპემზაში (Пиотровский 1962: 77); ურარტული საბეჭდავები ზოომორფული გამოსახულებით ნაპოვნია მალაქლეში, ცოვინაში, ნორ-ბაიაზეთში და არმავირში (Куфтин 1944: 59); ასურულ-ურარტული ცხენის აკაზმულობა ფართოდ იყო გავრცელებული სამხრეთაღმოსავლეთ კავკასიის ძეგლებზე (Мартиросян 1964: 217-219); ხირსაში ნაპოვნია ურარტული ბრინჯაოს სარტყლის ფრაგმენტი (ფიცხელაური 1965: 80); მელაანში აღმოჩნდა ურარტული ბრინჯაოს აზარფეშა და ფარის ბრინჯაოს გარსაკრავი (ფიცხელაური 1965: 110); ახალციხის რაიონის სოფ. მუჯში აღმოჩნდა ურარტული ნივთები და ურარტული ხელოვნებისათვის დამახასიათებელ სტილში ნაკეთი ქალის ქანდაკებები (Чубинишвили 1965: 92); ქვემო ქართლსა და ჩრდილო სომხეთის სამაროვნებზე (განთიადი, სამთავრო, კიროვაკანი, ასტხადზორი, ნორატუსი) გვხვდება ურარტუსთვის დამახასიათებელი ტანმოხრილი დანები (ავალიშვილი 1974: 78). ამავე რეგიონებში აღმოჩენილი ბოლობზე გველის თავებიანი ბრინჯაოს სამაჯურები (განთიადი, სოფ. გოლოვინო, ანიპემზა, გიულაგარა, სოფ.ბჟნი, ყარსის ოლქის სოფ. ზაკინი) (ავალიშვილი 1974: 87) დიდ მსგავსებას ავლენენ ურარტულ ანალოგიებთან, რაც რიგ მკვლევარებს ამ სამაჯურების ვანის სამეფოდან გავრცელებაზე აფიქრებინებს (Куфтин 1944: 40-45; Пиотровский 1950: 39). ტაბაწყურის ტბასთან აღმოჩენილია კრემაციული სამაროვანი ფერფლით სავსე თიხის ჭურჭელით, რაც დიდ მსგავსებას ავლენს ურარტულ კოლუმბარიებთან (ხიდაშელი 2010: 23).
1. ამ პერიოდის ქვემო ქართლის ნივთიერ კულტურაში საომარი იარაღის სიჭარბე გვაქვს და როგორც ეს სამეცნიერო ლიტერატურაში სწორედ არის შემჩნეული, ქვემო ქართლი და ჩრდილო სომხეთი ქმნიან ურარტუს ექსპანსიის წინააღმდეგ `საფორტიფიკაციო~ ზოლს (ავალიშვილი 1974: 110).
ურარტუს სახელმწიფოს დაცემის შემდეგ ხური-ურარტული ტომების ასიმილაცია ხდება ქართველური ტომების მხრიდან (მელიქიშვილი 1988: 358), ხოლო ძვ.წ. VI საუკუნეში შიდა ქართლში, მკვლევართა აზრით (მუსხელიშვილი, 1978: 90; გაგოშიძე 1964: 67-68), ურარტული კულტურის მატარებელი ტომების ინფილტრაცია მიმდინარეობს. ამ მოვლენას ადასტურებს ხოვლე გორის IV–III ფენაში გამოჩენილი წითელკეციანი ჭურჭელი. ისინი როგორც დამუშავებით ისე ფორმებით (რელიეფურ-სარტყლიანი ქვევრები; სამტუჩა ჭურჭლები; პირშეზნექილი და პროფილისებური თასები; `სიგარისებული“ გრძელ ტანიანი ქილები; ჭურჭლის წითელი წერნაქით შეღებვა) ურარტულის ზუსტი მინაბაძია (მუსხელიშვილი, 1978: 91-92).
ქართველურ და ხური-ურარტულ ენებში არსებული ლექსიკური შესატყვისობანი, ისევე როგორც ამ ენათა ურთიერთმსგავსი სტრუქტურული მახასიათებლები მიგვანიშნებენ ამ ენაზე მოლაპარაკე ტომების მჭიდრო ურთიერთობაზე. ქართველურ და ხური-ურარტულ ტომთა კონტაქტებზე უნდა მიუთითებდეს შემდეგი ლექსიკური პარალელები:
ურარტ. Kქიურა _ `მიწა~ და ქართ. – `ყირა~ (Меликишвили 1954: 417);
ურარტ. შალიშან და ქართ. _ შარშან (Меликишвили 1954: 417);
ხურ. Uურარტ. შერ/სერ – `საღამო~ და ქართ.-ზანური სერ _ ღამე (გიორგაძე, ხაზარაძე 2002: 34)
ხურ. Uურარტ. თიბნენ – `ბზე~, `თივა~ და ქართ. `თივა; თიბვა~ (გიორგაძე, ხაზარაძე 2002: 35)
ხურ. Uურარტ. უშხუ – ვერცხლი და საერთო ქართ. `ვერცხლი~ (მუსხელიშვილი 1978: 93-95)
ხურ. Uურარტ. Aრციბ – `არწივი~ და ქართ. – `არწივი~ (Меликишвили 1954: 325)
ხურ. Uურარტ. Uლდინი – `ვენახი~ და ქართ. `ყურძენი“ (Гамкрелидзе, Иванов 1984: 651)
ხურ. Uურარტ. Kულდე – `ციცაბო~ (Дьяконов, Старостин 1988: 176), ქართ.-ზანური ~კლდე~ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 82)
ხურ. Uურარტ. Gულ _ `გამოცხადება~ (Дьяконов, Старостин 1988: 189.) და ქართ `გალობა~;
ხურ. Uურარტ. Dაკ – `მამრ. საქონელი~ (Дьяконов, Старостин 1988: 175) და ქართ. `დიაკეული~, `დეკნა~ (შედრ. ძვ. ქართულში `ქათამი~ მამლის მნიშვნელობითაც იხმარებოდა, ხოლო ძროხა ორივე სქესის საქონელს აღნიშნავდა (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 330)
ხურ. Uურარტ. ძიზზი/ჩ`უც`ცი –ქალის მკერდი (Дьяконов, Старостин 1988: 184) და ქართ.=ზანური `ძუძუ~ (Климов 1964: 235). (ურარტულ ენაში `ძ~ ბგერა არ არსებობდა, ამიტომ შესაძლოა მის აღსანიშნავად `ზ~-ს ან `ც~ ასოს იყენებდნენ. საინტერესოა, რომ ქართველურ ენებშიც გვაქვს `ძ~ და `ზ/ც~ ბგერების მონაცვლეობა. მაგ.: ქართ. ძე და ლაზ. ზუ, სვან. ზი; ქართ. ძეწნ- და მეგრ. ზიჭონ-; საერთო ქართ. ძიხე და ქართ. ციხე; საერთო ქართ. ზეცხ- და ქართ. ცეცხ- (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 422, 425)
ხურ. Uურარტ. შუნ – `სული~ (Дьяконов, Старостин 1988: 178) და საერთო ქათ. `სუნი~/`სული~. სპეციალისტების აზრით ეს ლექსემები სინონიმური წყვილია (სარჯველაძე 1971: 265)
ხურ. Uურარტ. ჩირ – `ცარიელი~ (Дьяконов, Старостин 1988: 184) და ქართ.-ზანური ცალ/ცლ = `ცალიერი~, `დაცლა~ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 406; Климов 1964: 227)
ხურ. – ურარტ. ჭასე (Дьяконов, Старостин 1988: 112) – `მამაკაცი~ და ქართ. ვაჟი (ორბელიანი 1991: 361)
ხურ. – ურარტ. Bურგანა (გვახარია 1982: 124) – `სიმაგრე~ და ქართ.-ზან. B`ბარჯ/ბოჯგ~ _ `საყრდენი ბარჯი~; `ბურჯი~ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 46).
ქართველურ და ხურ-ურარტულ ენებს შორის მსგავსებიდან აღსანიშნავია ის რომ ორივე ენაში უღლება აგლუტინაციური ხასიათით გამოირჩევა, ხოლო ბრუნვების დაბოლოებები სიტყვის ძირს სუფიქსების სახით ემატება. Oორივე ენაში არ არის განსხვავება გრამატიკული სქესების მიხედვითაც (Меликишвили 1960: 53). Eრგატიული კონსტრუქცია მნიშვნელოვან როლს თამაშობს უღელბისას ურარტულ ენაში. იგი მკვეთრ განსხვავებას ავლენს გარდაუვალ და გარდამავალ ზმნებს შორის. ამასთან დაკავშირებით განსხვავებულად ფორმდება სუბიექტის ბრუნვა გარდაუვალი და გარდამავალი ზმნების დროს, ხოლო პირდაპირი ობიექტი სახელობით ბრუნვაში დგება. ერგატიული კონსტრუქცია ერთ-ერთი მთავარი დამახასიათებელი ფუნქციაა კავკასიური, განსაკუთრებით ქართული ენისათვის (Меликишвили 1960: 53,67).
ხური-ურარტული ტომებისა და ქართველური ტომების ურთიერთობა არ შეიძლება არ ასახულიყო ამ ხალხების წეს-ჩვეულებებში, რელიგიურ და მითოლოგიურ შეხედულებებში. მართლაც, როგორც ეს სამეცნიერო ლიტერატურაში არის გაზიარებული, ურარტული ღვთაების სახელი ისმის ძველი ქართული სიმღერების მისამღერებში: `ივრი არალე~; `თარი არალე~, `არი არალე~. არალეზე დართული ყველა სიტყვა კარგად აიხსნება ურარტული ენით: ივრი-ბატონი; თარიძლიერი; არი-მომეცი (მოგვეცი!). ამგვარად ურარტულად ეს გამოთქმები ნიშნავს: `მეუფეო არალე~, `ძლევამოსილო არალე~, `მომეცი (მოგვეცი) ღმერთო არალე~ (მელიქიშვილი 1970: 398).
აკად. გ. მელიქიშვილის ვარაუდით, ხური-ურარტული სამყაროდან უნდა იყოს შეთვისებული აგრეთვე წარმოდგენები `ვიშაპების~ (`ვეშაპების~) შესახებ (Меликишвили 1954: 113). მართლაც, სამხრეთ ამიერკავკასიაში მრავლად იქნა აღმოჩენილი თევზის გამოსახულებიანი სტელები, რომლებიც ძირითადად მდინარეებისა და რუების სათავეებთან არიან დადასტურებული. ეს გარემოება იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ეს საკულტო ძეგლები წყლის და ნაყოფიერების ღვთაების წრეს განეკუთვნებოდნენ. საინტერესოა ისიც, რომ ამ ქვის სტელებს ადგილობრივი მოსახლეობა `ვიშაპების~ სახელწოდებით იცნობს, ხოლო ქართულ და სომხურ ენებში სიტყვა `ვიშაპი~ (`ვეშაპი~) წყალთან არის დაკავშირებული და წყლის სამყაროს ყველაზე დიდ ცხოველს აღნიშნავს (ორბელიანი 1991: 262). შამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ `ვიშაპებს~ პარალელი ხურიტების ღმერთების პანთეონში ეძებნება, სადაც „უი-სა-ი-სა-აპ-ჰი“ – `ვიშაშაპ~ (ჰი-კუთვნილების სუფიქსია) ცხოველთა და მცენარეთა მფარველი ღვთაებაა (Меликишвили 1954: 114).
ქ. ვანის მახლობლად, კლდეზე აღმოჩენილ ე.წ. `მხერ-კაპუსის~ წარწერაში ჩამოთვლილია ურარტუს ღვთაებები (Меликишвили 1960: 143). აკად. Gგ. მელიქიშვილმა ამ ტექსტში დამოწმებული ერთერთი ღვთაება `Qუერა~ – კუერა (კვერა) შეადარა ქართული წარმართული პანთეონის ღმერთს – კვირიას (Меликишвили 1960: 437).
ჩვენ ვიზიარებთ ამ მოსაზრებას და ჩვენის მხრივ, გვინდა დავამატოთ, რომ ქართველთა რწმენა-წარმოდგენებში კვირია ნაყოფიერების მფარველ ღვთაებად გვევლინება (ჯავახიშვილი 1979: 110-115). მასთან დაკავშირებული დღესასწაულები აშკარად მიანიშნებენ, რომ კვირია სამიწათმოქმედო ღვთაებაა და იგი, ერთის მხრივ, მიწას, მიწათმოქმედებას და მოსავლის აღებას უკავშირდება, ხოლო მეორეს მხრივ, შვილოსნობის მფარველ ღვთაებად ითვლება (კიკვიძე 1976: 178; ჯავახიშვილი 1950: 204). Aამავე დროს ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ურარტულ ენაში დამოწმებულმა სიტყვა ქიურა (კიურა) – `მიწა~, რომელიც თავისი სემანტიკური ფორმით ძალიან ახლოს დგას ღვთაება ქუერა-ს სახელთან, რაც გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ღვთაება ქუერა მიწასთან, მიწათმოქმედებასთან კავშირშია. მსგავსი მაგალითები მრავლად არის ურარტულ პანთეონში. მაგ.: ღვთაება ებანი ანუ ქვეყნის ღვთაება (ებანი`ქვეყანა~); ღვთაება სუინინა ანუ ტბის/ზღვის ღვთაება (ცუე-`ტბა~); ღვთაება ბაბანია ანუ მთების ღვთაება (ბაბა- `მთა~); ღვთაება ხარა ანუ გზების ღვთაება (ჰარა=`გზა~) (Пиотровский 1939: 228). Aაქვე საგულისხმოა, რომ თვით სიტყვა ქიურა ქართულ ენაშიც არის შემოსული მიწის მნიშვნელობით (მელიქიშვილი 1988: 358). ურარტული ქუერა და ქართული კვირია მამრობითი სქესის ღვთაებები არიან. ზემოთქმულიდან გამომდინარე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ საქმე გვაქვს ერთი სქესის, ერთნაირი ფუნქციონალურობის, მსგავსი სახელების მქონე ღვთაებებთან.
ურარტულ პანთეონში ამინდისა და ჭექა-ქუხილის ღვთაების თეშუბის (თეიშება) მეუღლედ გვევლინება ქალღვთაება ხუბა (ჰუბა) (მელიქიშვილი 1988: 353). ამასთან დაკავშირებით ჩვენი ყურადღება სვანური ღვთაების `ვობი~-ს სახელმა მიიქცია, იგი, ისევე როგორც თეშუბი, ამინდისა და ცა-ღრუბელის გამგებლად წარმოგვიდგება.
როგორც სჩანს, `ვობი~ ქართველურ ტომებში ადრეულ ხანაშივე იყო გავრცელებული (ჯავახიშვილი 1979: 154). ამ მხრივ საგულისხმოა, რომ პარასკევის აღსანიშნავად მეგრულსა და სვანურში დამოწმებულია `ობი-შხა~, `ვობიშ~ (ჯავახიშვილი 1979: 179), ხოლო სულხან საბა ორბელიანის განმარტებით პარასკევი, საქართველოში დიოსის დღედ ითვლებოდა (ორბელიანი 1991: 615), რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ობი-შხა, ვობიშ, დიოსის (ზევსის) მსგავსად ამინდისა და ჭექა-ქუხილის ღვთაება იყო. როგორც აკად. ივ. ჯავახიშვილი ფიქრობს `შესაძლებელია ტაროსის ღვთაების სახელი სამწერლობო ქართულში მეგრილ-სვანურში დაცული სახელის ოდნავ განსხვავებული და საფიქრებელია უფრო უძველესი ფორმაც ყოფილიყო აღბეჭდილი, მაგრამ ისიც ალბათ ვობისა და ვების ან მისი პროტოტიპის ნაშთი უნდა ყოფილიყო~ (ჯავახიშვილი 1979: 180). შევადაროთ ქართული სიტყვები `ობი~, `ობიანი~ ანუ დანესტილი. ჰაერის ტენიანობის დროს ჩნდება ობი (ორბელიანი 1991: 600; ჯავახიშვილი 1979: 180,შენ.4).
ურარტული და ქართული ღვთაებათა სახელწოდებებისა და მათი ფუნქციების გარკვეული მსგავსების დადგენის შემდეგ2 აუცილებელია ქართველური (მეგრულ-სვანური `ობი-შხა~- `ვობი~) ღვთაების სქესის დადგენა.
2. რაკი მეგრულში `ობი~ ფორმა დასტურდება, შესაძლოა დავუშვათ, რომ სვანურ სახელწოდებაში თავკიდური `ვ~ თახმოვან დანართს წარმოადგეს. Aნალოგიური შემთხვევები სვანურში არაერთგზის მოწმდება. შდრ.: ქართ. ოქრო-სვან- ვოქრ. ქართ. უთო- სვან. ვონთოვ და სხვა. ხოლო `ხუბა~ და `ობი~ სახელწოდებების შედარებისას აღსანიშნავია, რომ ქართულში ხ >Hჰ >0 სავსებით კანონზომიერ მოვლენას წარმოადგენს (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 479).
ქართულ ტრადიციებში შემორჩენილი ერთი წესჩვეულების თანახმად, გვალვის ან დიდი წვიმების დროს სოფლის გოგოები ერთად იკრიბებოდნენ, ამინდის ღვთაების გამოსახულებას გააკეთებდნენ და სოფელში კარ-და-კარ სიმღერით დადიოდნენ. ღოდესაც რომელიმე სახლთან მივიდოდნენ, სახლის პატრონი გამოვიდოდა, კვერცხებსა და ფქვილს მისცემდა, ხოლო გამოსახულებასა და გოგოებს წყალს გადაასხამდა (ჯავახიშვილი 1979: 117). შხვა ჩვეულების თანახმად, სოფლელები ამოირჩევდნენ ერთ ქალს და როდესაც მთელ სოფელს მოივლიდნენ ამ ქალს წყალს გადაასხამდნენ.
ამგვარივე რიტუალი აფხაზეთშიც არსებობს: ძლიერი გვალვის დროს ქალიშვილები გააკეთებდნენ `დედოფალს~, რომელსაც `ძივოუ~ ერქვა. მას თეთრ ნაჭერ გადაფარებულ ვირზე შესვამდნენ და სიმღერებით სოფელში დაატარებდნენ. შემდეგ `დედოფალს~ წყალში ჩააგდებდნენ და თვითონაც ჭყუმპალაობდნენ (ჯავახიშვილი 1979: 119).
ზემოთ აღწერილი ჩვეულებებიდან ირკვევა, რომ ისინი ამინდის ღვთაების საპატივსაცემოდ სრულდებოდა, ხოლო რიტუალში წამყვანი როლი ქალებს ეკუთვნოდათ. თუ პირველ შემთხვევაში ღვთაების გამოსახულებას ქალები დაატარებდნენ, მეორეში ამ გამოსახულების როლს თვით ქალი ასრულებდა, ხოლო მესამეში – `დედოფალი~. ყველა რიტუალში მხოლოდ ქალები მონაწილეობდნენ. ამგვარად ყოველივე ზემოთქმული იმის მანიშნებელია, რომ საქმე უნდა გვქონდეს მდედრობითი სქესის ამინდის ღვთაებასთან.
ამგვარად არსებობს სრულიად გარკვეული მსგავსება ხური-ურარტულ ხუბა-სა და ქართველურ ობი-შხა/ ვობი ღვთაებებს შორის. როგორც ჩანს, საქმე არ უნდა გვქონდეს მარტო ტიპოლოგიურ პარალელთან.
აკად. ივ. ჯავახიშვილი, როდესაც მზის ეტიმოლოგიას ადგენს და მის სრულ ფორმად `მზირა (მზერა)~-ს წარმოგვიდგენს, იქვე აღნიშნავს, რომ სხვა კავკასიურ ენებთან ამ სახელწოდების შეჯერების შედეგად ვლინდება, რომ მზე მიმღეობა ან ზედსართავი სახელია და თავდაპირველად ზოგადი მნათობის მნიშველიბა უნდა ჰქონოდა, ხოლო მზის თავდაპირველ სახელად მეცნიერი `არდი~-ს მიიჩნევს, რომელმაც ტერმინ `არდადეგი~-ში ჰპოვა ასახვა (ჯავახიშვილი 1979: 169).
ს. ს. ორბელიანის ლექსიკონით `არდადეგი - მზე რა ლომში შევა გასვლამდის ` ასეთ მდგომარეობას ეწოდება ე.ი. დაახლოებით 20 ივლისიდან 20 აგვისტომდე (ორბელიანი 1991: 61). ეს დრო საქართველოში ყველაზე ცხელ პერიოდად ითველბა და მზის მცხუნვარება მაქსიმუმს აღწევს. მეცნიერის განმარტებით ტერმინი ~არდადეგი~ ორ ნაწილიანი სიტყვაა, რომელთაგან `დეგი~ ან `დადეგი~ მზის ანუ არდის მდგომარეობის – ლომზე დგომის აღმნიშველია (ჯავახიშვილი 1979: 170).
ამასთან დაკავშირებით ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ურარტულ პანთეონში დამოწმებულმა ქალღვთაება `არდი~-ს სახელმა. მის შესახებ ძალიან მწირი ინფორმაცია გვაქვს. მხოლოდ შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ ჯერ ერთი, `არდი~ აღნიშნავს მნათობს (Меликишвили 1960: 417) შდრ.: `სელარდი~ – მთვარე, `სარდი~ – ცისკრის ვარსკვლავი, `ცინუარდი~ – ასურული იშთარი (Пиотровский 1939: 226) და მეორეც, `არდი~ ქალ-ღვთაებაა, ხოლო ქართულ მითოლოგიაში მზის ღვთაება ყოველთვის მდედრობითი სქესისაა (Бардавелидзе 1957: 10-22). მომავალში შესაძლოა აღმოჩნდეს წერილობითი მასალა, რომელიც ან გაამყარებს ანდა უარყოფს ჩვენ მოსაზრებას.
“მხერ-კაპუსის~ წარწერაში აღსანიშნავია კიდევ ერთი ღვთაების `ანაპშა~/“ანაპსა~ სახელწოდება. ამ სახელში დამოწმებული ფორმატი `პშა~/“ფსა~3 აბსოლუტურად მიუღებელია ურარტული ენისათვის. მსგავსი კომპლექსი არ გვხვდება არც ურარტულ ტოპონიმებსა და საკუთარ სახელებში და არც ლექსიკაში. შესაბამისად, ამ ღვთაების სახელის ახსნა ურარტულ ენაზე შეუძლებელია.
3. ურარტულ ენაში `შ~ და `ს~ ბგერებს შორის სხვაობა თითქმის არ არსებობდა და `შ~ გადმოსცემდა ძირითადად `ს~ ბგერას (Меликишвили 1960: 46).
საგულისხმოა, რომ საერთო ქართველური ფუძე ენის დონისათვის აღდგენილია `ფს~ ძირი, რომელიც `სითხეს~ ან მასთან დაკავშირებულ ქმედებას აღნიშნავს (Климов 1964: 191). ასევე აფხაზურადიღურ (ჩერქეზულ) ენებში `ფსა~ ფორმატი ნიშნავს `წყალს~, `მდინარეს~ (ჯანაშია 1959: 119). მათლაც, საქართველოს ტერიტორიაზე დამოწმებულია მრავალი ჰიდრონიმი, რომელთა სახელებშიც ფიგურირებს `ფსა~ კომპლექსი. მაგ.: სუფსა; ნიკოფსი; ფსახუაფსა; ლაშიფსე; ჯუოფსე; ხაშუფსე; ფასისი; აფსარი; აკამფსი (მდ. ჭოროხის ძველი სახელი) (ჯანაშია 1959: 118). მდინარეთა ადიღური სახელწოდებიდან აღსანიშნავია: ტუაფსე; შეფს-ი; მაკოფსე; კუჟეფსი; ჩეფსი; ფსეკუს-ი; ხოფს-ი; და სხვა (ჯანაშია 1959: 120). ამგვარად, თუ შესაძლოა ღვთაება ანაფსას სახელი რთულ ორ ნაწილიან სიტყვად მივიჩნიოდ და დავყოთ `ანა~ და `ფსა~-დ (მსგავსად `ანატორი~-სა, რომელსაც აკად. ივ. ჯავახიშვილი შედგენილ სიტყვად მიიჩნევს და გამოჰყოფს ორ ნაწილს `ანა~ და `ტორ~) (ჯავახიშვილი 1979: 123), მაშინ პირველი ნაწილი `ანა~ შესაძლოა დავუკავშიროთ აფხაზურ ენაში ღმერთის აღმნიშვნელ ტერმინს – `ან~ (ჯანაშია 1959: 125). თუ ჩვენი მოსაზრება მისაღებია, ურარტული ღვთაება `ანაფსა~-ს სახელწოდება შესაძლოა ნიშნავდეს `მდინარის/წყლის~ ღმერთს. შედარებისათვის `ხერ-კარპუსის~ ტექსტში მოხსენიებულია ღვთაება სუინინა - `ტბა/ზღვის~ ღვთაება.
საგულისხმოა, რომ ურარტული პანთეონის შემადგენლობაში თვით ურარტული ღვთაებების გარდა შესული არიან დაპყრობილი ქვეყნებისდა და ქალაქების, მეზობელი ხალხების ღმერთები და ის ღვთაებებიც, რომლებიც დაკაშირებულნი არიან ტოტემურ და ანიმისტურ წარმოდგენებთან (Пиотровский 1939: 221).
საქართველოში მევენახეობას ძალიან ძველი ტრადიცია აქვს და მეღვინეობის კლასიკურ ქვეყანად ითვლება. ზოგი მკვლევარი მეღვინეობის სამშობლოდ საქართველოს მიიჩნევს (ბოხოჩაძე 1963: 192). ხიზანაანთ გორაზე და ქვაცხელებზე დადასტურებული ყურძნის წიპწების საფუძველზე4 მევენახეობა ადრე ან შუა ბრინჯაოს ხანაში განვითარებულად მიაჩნიათ საქართველოში (ცქიტიშვილი 1959: 137).
4. მარტო ერთი-ორი ყურძნის წიპწა არ მიგვაჩნია მეღვინეობის არსებობის უტყუარ საბუთად (შდრ. კიკვიძე 1976: 80-82).
მე ვიზიარებ იმ მკვლევართა მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც მევენახეობა, როგორც მეურნეობის ცალკე დარგი საქართველოში გვიანბრინჯაოს ხანის დასასრულს უნდა ჩამოყალიბებულიყო (კიკვიძე 1976: 97). ამ მოსაზრების სასარგებლოდ რამდენიმე ფაქტორი მეტყველებს. ჯერ ერთი, ადრე ბრინჯაოს ხანაში საქართველოში მიწათმოქმედება ძირითადად ზედაპირული და ურწყავია (კიკვიძე 1976: 55), ხოლო შუა ბრინჯაოს ხანაში თრიალეთური კულტურის მატარებელი ტომების მთავარი საქმიანობა მესაქონლეობა იყო, მიწათმოქმედება კი შეზღუდული მასშტაბის და პრიმიტიული ხასიათის რჩებოდა (კიკვიძე 1976: 74). მხოლოდ გვიანბრინჯაოს პერიოდში შეიქმნა ყველა ის პირობა (ინტენსიური მიწათმოქმედება, მეურნეობის დივერსიფიკაცია, სარწყავი სისტემების შექმნა) (Лорткипанидзе 1989: 141), რაც ხელს უწყობდა მევენახეობის განვითარებას.
მეორეც, საქართველოში წარმოების არცერთ დარგს ისე არ გაუზრდია კერძომესაკუთრეობის ტენდენცია მიწაზე, როგორც მევენახეობას (ბერძენიშვილი 1963: 182). მევენახეობა ვერ ურიგდება წარმოების კოლექტიურ წესს და კერძო ინიციატივას მოითხოვს (კიკვიძე 1976: 81), ხოლო საქართველოში გვაროვნული თემის დაშლის პროცესი მხოლოდ გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანაში მიმდინარეობდა (ბერძენიშვილი 1963: 181). მესამეც, მხოლოდ გვიანბრინჯაოს პერიოდში ჩნდება მევენახეობის განვითარების დამადასტურებელი სხვადასხვა საბუთი: ხშირად არის დადასტურებული ყურძნის წიპწების აღმოჩენის ფაქტები: უფლისციხეში (ბოხოჩაძე 1963: 74), ყათნალის ხევის სამლოცველო კომპლექსი (ხახუტაიშვილი 1964: 34), ნინოწმინდის სამაროვანი (ცქიტიშვილი 1959: 138), დიღომი (Лисицина, Прищеленко 1977: 70), ყურძნის წიპწებში პროფ. მ. რამიშვილმა ამოიცნო კულტურული ვაზის ჯიშის ორი სახეობა: `მწვანე~ და `რქაწითელი~ (ცქიტიშვილი 1959: 138). Aრქეოლოგიურ მასალებში მრავლად გვხვდება მევენახეობასთან დაკავშირებული სამეურნეო იარაღები: `სასხლავი ნამგლები~ და მოღუნული რკინის დანები (ბოხოჩაძე 1963: 52-67), სამარხებსა და სამოსახლოებზე დამოწმებულია ღვინის სასმისები და ღვინის შესანახ-დასაძველებელი ქვევრები. ქვევრი კი მეღვინეობის განვითარების უტყუარი საბუთია (კიკვიძე 1976: 98).
ურარტუში მეურნეობის ერთ-ერთ მთავარ დარგს მევენახეობა წარმოადგენდა (Пиотровский 1939: 143). ხელისშემწყობი ბუნებრივი პირობები და კარგად ორგანიზებული სარწყავი სისტემები ქმნიდა ყურძნის მოშენებისთვის იდეალურ პირობებს, რის საფუძველზეც ურარტუ გადაიქცა წინა აზიის ღვინის მთავარ მწარმოებლად და მომწოდებლად (Пиотровский 1939: 143). ბაბილონისა და ასურეთის სამეფოები ღვინით სწორედ ურარტუდან მარაგდებოდნენ. თვით ურარტუში თითქმის ყველა ქალაქს ღვინის უზარმაზარი საცავები ჰქონდათ (Пиотровский 1939: 147). მაგრამ მეღვინეობა განსაკუთრებით მთავარ როლს საკულტო რიტუალებში ასრულებდა. შისტემატიური ხასიათი ჰქონდა ღვთაებებისადმი ღვინის მირთმევის ცერემინიას, ღმერთების მიერ ღვინის დალევის რიტუალს (Пиотровский 1939: 175). ყველა ტაძრის საკუთრებაში არსებობდა, როგორც ვენახი და ღვინის მარანი, ასევე სარიტუალო ღვინის ჭურჭელი (თიხის და ბრინჯაოს ქვაბები), ხელადები, ჯამები და დიდი ზომის ქვევრები (Пиотровский 1950: 40). თვით მარანშიც ტარდებოდა ღმერთების მიმართ მსხვერპლშეწირვის რიტუალი (Пиотровский 1950: 23).
საინტერესოა, რომ როგორც არქეოლოგიური აღმოჩენები, ასევე ეთნოგრაფიული მასალები ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ საქართველოში ვაზი თავდაპირველად ხატის საკუთრება, საკულტო მცენარე უნდა ყოფილიყო და ვენახიც სატომო ღვთაებათა კუთვნილ მიწებზე უნდა გაშენებულიყო, ხოლო მისგან დაყენებული ღვინო ამ ღვთაების დღეობას ხმარდებოდა (კიკვიძე 1976: 99; Бардавелидзе 1957: 248). ვენახი და ღვინო რომ თავდაპირველად ღვთის პრივილეგია და საკუთრება იყო, ამას მოწმობს საქართველოში ფართოდ გავრცელებული მარნის კულტი და ზედაშე (კიკვიძე 1976: 227).
ძვ. წ. VIII-VII საუკუნეებში საქართველოში ფართოდ ვრცელდება ურარტუს კულტურისთვის დამახასიათებელი მეღვინეობასთან დაკავშირებული სამეურნეო იარაღი (მაგ,: რკინის მოხრილი დანები) და კერამიკული ჭურჭელი (Лорткипанидзе 1989: 169; Пицхелаури 1979: 45-46), ასევე სხვადასხვა ურარტული პროდუქცია გვხვდება ქვემო ქართლსა (ავალიშვილი 1974: 104) და კახეთში (ფიცხელაური 1973: 120-121), ხოლო ძვ. წ. VI საუკუნეში მკვლევარები ვარაუდობენ შიდა ქართლში ურარტული კულტურის მატარებელი ტომების ინფილტრაციას (მუსხელიშვილი, 1978: 90-96).
ჩვენ არ გამოვრიცხავთ, რომ მევენახეობასთან დაკავშირებულ ქართულ ტერმინოლოგიას ლექსიკური პარალელები ეძებნებოდეს ურარტულში. მაგ.: ქართ. ყურძ-ენ-ი და ურარტ. `ულდ-ინ-ი~ – ვენახი (Гамкрелидзе, Иванов 1984: 691). თვით ვენახის არქეტიპად ქართულზანური ერთობის ხანისათვის აღადგენენ `უინახ~-ის (Климов 1964: 83) და მას წარმოქმნილ ფუძედ მიიჩნევენ (სარჯველაძე, ფენრიხი 1990: 122). შესაძლოა, ეს ფუძე დაიყოს `უინა~ და `ხი~ ნაწილებად. ასეთ შემთხვევაში თვალში საცემია ხური-ურარტული ენებისთვის დამახასიათებელი კუთვნილების სუფიქსი `ხი~ (Меликишвили 1960: 51), ხოლო სიტყვის პირველ ნაწილში შეიძლება დავინახოთ ინდოევროპულ, სემიტურ, ქართველურ, ძველეგვიპტურ, ხათურ ენებში დამოწმებული ღვინის სახელწოდების `უეინო~ ძირი (Гамкрелидзе, Иванов 1984: 647).
საყურადღებოა კიდევ ერთი ურარტული სიტყვა – ზარი – `ხეივანი~ (გვახარია 1982: 131). მის შესატყვისად ქართულ ლექსიკაში მიგვაჩნია `ზვარი~ _ `მეპატრონის დიდი ვენახი~ (ორბელიანი 1991: 288). ურარტულ წარწერებში ეს ტერმინი აშკარად მეღვინეობას უკავშირდება. მაგალითად: `მან (მენუამ) გააშენა ეს ვენახი, გააშენა ეს ხეივანი (ზარი). მენუას ვენახი (მისი) სახელია~ (Меликишвили 1960: 181). ხოლო ქართულშიც `ხეივანის~ ერთ-ერთი მნიშვნელობაა `ლატნებზე გასული ვაზი~; `ტალავერი~. როგორც ვხედავთ, ეს ტერმინები არა მარტო ფონეტიკურად, არამედ შინაარსობრივადაც ჰგვანან ერთმანეთს.
ამგვარად, ზემოთ მოყვანილ მონაცემთა საფუძველზე შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ მევენახეობის ცალკე დარგად ჩამოყალიბებას, მის განვითარებას მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ურარტუსთან ურთიერთობამ.
დასკვნის სახით გვინდა ავღნიშნოთ, რომ გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანაში ქართველურ ტომებს ინტენსიური ურთიერთობა ჰქონდათ ხური-ურარტულ ტომებთან, რაც საომარი შეტაკებების გარდა მშვიდობიან პოლიტიკურ-ეკონომიკურ და კულტურულ ურთიერთობებშიც
აისახა, ეს კი მათი კულტურული მონაპოვრების ურთიერთგაზიარებას და ურთიერთშეღწევას უწყობდა ხელს.
გამოყენებული ლიტერატურა
1. ავალიშვილი გ., ქვემო ქართლი ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში. თბილისი, 1974;
2. ასათიანი შ., ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ონომასტიკა ასურულ და ურარტულ წერილობითი წყაროებში. საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია, თბილისი, 1993;
3. ბერძენიშვილი ნ., ერთი ფურცელი ისტორიულ-გეოგრაფიული დღიურიდან. ისტორიული გეოგრაფიის კრებული, ტ. 1, თბილისი, 1963;
4. ბოხოჩაძე ა., მევენახეობა-მეღვინეობა ძველ საქართველოში არქეოლოგიური მასალების მიხედვით, თბილისი 1963;
5. გაგოშიძე ი., ადრეანტიკური ხანის ძეგლები ქსნის ხეობიდან, თბილისი, 1964;
6. გვახარია ვ., ზმნა და სახელი ურარტულში, თბილისი, 1982;
7. გიორგაძე გ., ხაზარაძე ნ., ქართველი ხალხის ეთნოგენეზი და ძველაღმოსავლური სამყარო. ქართველი ხალხის ეთნოგენეზი, კრებული, თბილისი, 2002;
8. კიკვიძე ი., მიწათმოქმედება და სამიწათმოქმედო კულტი ძველ საქართველოში, თბილისი, 1976
9. მელიქიშვილი გ., ურარტუ, თბილისი, 1951;
10. მელიქიშვილი გ., საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის, თბილისი, 1965;
11. მელიქიშვილი გ., საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ.1, თბილისი, 1970;
12. მელიქიშვილი გ., ძველი აღმოსავლეთის ხალხთა ისტორია, თბილისი, 1988;
13. მუსხელიშვილი დ., ხოვლეს ნამოსახლარის არქეოლოგიური მასალა, თბილისი, 1978;
14. ორბელიანი ს. ს., ლექსიკონი ქართული, ტ.1, თბილისი, 1991; 75
15. სარჯველაძე ზ., ფენრიხი ჰ., ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი, თბილისი, 1990;
16. სარჯველაძე ზ., სულ და სუნ ლექსემათა ურთიერთმიმართებისთვის. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. 62, №1, თბილისი, 1971
17. ფიცხელაური კ., აღმოსავლეთ საქართველოს ტომთა ისტორიის ძირითადი პრობლემები (ძვ.წ. XV-VII ს.ს.), თბილისი, 1973; 18. ფიცხელაური კ., იორ-ალაზნის აუზის ტერიტორიაზე მოსახლე ტომთა კულტურა, თბილისი, 1965
19. ცქიტიშვილი გ., მევენახეობის ისტორიისათვის საქართველოში არქეოლოგიური მასალის მიხედვით. ისტორიის ინსტიტუტის შრომები IV, 2, თბილისი, 1959;
20. ხახუტაიშვილი დ., უფლისციხე I, თბილისი, 1964;
21. ხახუტაიშვილი ნ., სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი ადრერკინის ხანაში, თბილისი, 1986;
22. ხიდაშელი მ., ცენტრალური ამიერკავკასიის გრაფიკული ხელოვნება ადრეულ რკინის ხანაში, თბილისი, 1982;
23. ხიდაშელი მ., საქართველოს ძველი კულტურის საკითხები, თბილისი, 2010;
24. ჯავახიშვილი ივ., საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ ეთნოლოგიური პრობლემები, ქართველი ერი ისტორიის შესავალი, წ. 1, თბილისი, 1950;
25. ჯავახიშვილი ივ., თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. 1, თბილისი, 1979;
26. ჯანაშია ს., შრომები, ტ. 3, თბილისი, 1959;
27. Бардавелидзе В., Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое искусство грузинских племен, Тбилиси, 1957;
28. Гамкрелидзе Т, Иванов В., Индоевропейский язык и индоевропеицы, Т. II, Тбилиси, 1984;
29. Дьяконов И., Предыстория армянского народа, Ереван, 1968;
30. Дьяконов И., Старостин С., Хурито-урартские и восточнокав- казские языки. Древний Восток: этнокультурные связи. Москва, 1988;
31. Климов Г., Этимологический словарь картвелских языков, Москва, 1964;
32. Куфтин Б., Урартские “калумбарии” у подошвы Арарата и куро-араксცкий энеолит, სსმმ, ХIII-В, თбилиси, 1944;
33. Лисицина Г., Прищеленко Л., Палео-этноботанические находки Кавказа и Ближнего Востока, Москва, 1977;
34. Лорткипанидзе О., Наследие древней Грузии, Тбилиси, 1989; 76
35. Мартиросян А., Армения в эпоху бронзы и раннего железа, Ереван, 1964;
36. Меликишвили Г., Наири-Урарту, Тбилиси, 1954;
37. Меликишвили Г., К истории Древней Грузии, Тбилиси, 1959;
38. Меликишвили Г., Урартские клинописные надписи, Тбилиси, 1960;
39. Пиотровский Б., Bанское Царство, Москва, 1939;
40. Пиотровский Б., Кармир-Блур, 2, Ереван, 1950;
41. Пиотровский Б., Искусცтво Урарту VIII-VI вв. до н. э., Ленинград, 1962;
42. Пицхелаури К., Восточная Грузия в конце бронзового века, Тбилиси, 1979;
43. Чубинишвили Г., Новые данные о проникновении урартской культуры в южной Грузии. Новое в Советском археологии, Москва, 1965
Комментариев нет:
Отправить комментарий