დავით აღმაშენებლის
სტატუსი 1083-1089 წლებში (ჯ. სამუშია)
დავით IV აღმაშენებლის ტახტზე ასვლა დიდი ხანია აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს ქართველ მკვლევართა შორის. ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ დავითი სახელმწიფო გადატრიალების გზით მოვიდა ხელისუფლებაში, ხოლო მეორე ნაწილის აზრით, არავითარი გადატრიალება 1089 წელს არ მომხდარა და გიორგი II-მ თავისი ვაჟი გვერდით ამოიყენა, როგორც თანამოსაყდრე.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში ხშირად ვხვდებით მეფობის ორი სტატუსის გაიგივებას. ეს გახლავთ „თანამოსაყდრეობა“ და „თანამეფობა“ ანუ „ორმეფობა“. ჩვენთვის საინტერესო საკითხის განხილვისას მეცნიერები ხშირად ურევენ ამ ორ სტატუსს, რაც, ჩვენი აზრით, გაუმართლებელია. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, დავით IV 1089 წელს თანამოსაყდრე გახდა და სახელმწიფო გადატრიალების წყალობით ერთპიროვნულ მმართველად იქცა. მეცნიერის მითითებით, „ჩვენ შევეცადეთ გიორგი მეფის მოუხსენებლობა 1089 წლის შემდეგ დავითის ისტორიკოსის ცალმხრივობითა და დავითისადმი მიკერძოებით აგვეხსნა.
საქმე, როგორც ჩანს, ისე იყო, რომ გიორგი მეფე აიძულეს მემკვიდრე დავითი თანამოსაყდრედ დაესვა და ქვეყნის მართვა-გამგეობა მისთვის დაეთმო“. ი. სურგულაძის მითითებით, კი ორმეფობით დაინტერესებული იყვნენ თავად მონარქები, რადგანაც ამ მეთოდით ისინი ახერხებდნენ მემკვიდრის გაწვრთნას, აღებინებდნენ მას სახელმწიფოს მართვაში მონაწილეობას. მეცნიერი დასძენს: „პრაქტიკულად ორმეფობის ინსტიტუტი თითქმის განუწყვეტლივ არსებობდა გიორგი II-ის დროიდან დავით ნარინამდე.
გიორგი II-მ თანამოსაყდრედ გაიხადა დავით აღმაშენებელი, დავითმა – დემეტრე, დემეტრემ – გიორგი III, გიორგი III-მ – თამარ მეფე, თამარმა – ლაშა-გიორგი, რუსუდანმა – დავით ნარინი“. ამ აზრს იზიარებდა ილ. ანთელავაც. თავის საკმაოდ საინტერესო სტატიაში მეცნიერი დასძენდა: „ვფიქრობთ, ნათელი უნდა იყოს, რომ რაიმე დაპირისპირებას გიორგი II-სა და დავით IV-ს შორის ადგილი არ ჰქონია. ქვეყნისთვის უაღრესად ძნელბედობის ჟამს გიორგი II-მ თანამოსაყდრედ აკურთხა და გვერდით ამოიყენა თავისი ერთადერთი ვაჟი – დავით IV, რომელიც უაღრესი სამხედრო და ორგანიზაციული ნიჭით იყო დაჯილდოებული“.
დავით IV-ის ბიოგრაფიაში აშკარად ჩანს მისი უფლებრივი მდგომარეობის ორი ეტაპი, როდესაც იგი იყო თანამოსაყდრე და, მოგვიანებით, როდესაც გახდა სრულუფლებიანი მეფე.
1085 წელს დავითი იწოდება მეფედ და სევასტოსად. ამის საილუსტრაციოდ მოვიყვანთ დავითგარეჯის წიგნთსაცავში აღმოჩენილ ხელნაწერის მინაწერს: „დაესრულა საწელიწადო საწინასწარმეტყველო წესსა ზედა ბერძნულსა, ახალ თარგმნილი წმიდისა მამის ჩუენისა გიორგი მთაწმინდელისა, სრული ყოვლითურთ და უნაკლულო. მე, სულითა საწყალობელმან ეგნატი, დავწერე წმიდა ესე წიგნი საწინასწარმეტყველო დიდებულისა ლავრისა შატბერდისათვის, სალოცველად ღვთივ-გვირგვინოსანთა ჩუენთა გიორგი მეფეთა მეფისა და კესაროსისა და ძისა მათისა დავით მეფისა სევასტოსისა... ქრონიკონი იყო ტ და ე (1085)“. დაახლოებით ამავე პერიოდში უნდა იყოს შესრულებული წყაროსთავის მათეს სახარების მინაწერიც, რომელშიც დავითი მეფისა და სევასტოსის ტიტულითაა მოხსენიებული.
ამგვარად, უკვე 1085 წელს, გიორგი II-ის მეფობის დროს, დავითი იწოდება მეფედ და სევასტოსად. ბუნებრივია, ქვეყანას განაგებს მეფეთ მეფე გიორგი, მაგრამ მასთან ერთად განსაზღვრული უფლებები სამეფოს მართვის საქმეში მის მცირეწლოვან (1085 წელს დავითი 12 წლის იქნებოდა) შვილსაც ჰქონდა. ყურადსაღებია ისიც, რომ მამა-შვილს შორის იერარქია მკვეთრად არის დაცული _ გიორგი კესაროსია, დავითი კი სევასტოსი _ შედარებით დაბალი რანგის ბიზანტიური ტიტულის მატარებელი. ჩვენამდე მოღწეულია, ასევე, მესამე ცნობაც, რომელშიც დავითი მეფედ და უკვე „პანიპერსევასტოსად“ იხსენიება. ეს მინაწერი დაცულია ეფრემ მცირის მიერ გადაწერილ ერთ დიდ მეტაფრასულ კრებულში, რომელიც შეიცავს სექტემბერ-ნოემბრის აგიოგრაფიულ საკითხავებს. ხელნაწერს აქვს ეფრემ მცირის მიერ გაკეთებული რამდენიმე საინტერესო მინაწერი. ერთ-ერთში ვკითხულობთ: „იესო ქრისტე, მფარველო ყოველთა სუფევათაო, ადიდე ორკერძოთვე დიდებითა შენ მიერ გვირგვინოსანი, ბრწყინვალე და უძლეველი მეფეთა-მეფე გიორგი და მაღალი კეისაროსი, და განამრავლენ წელნი მეფობისა მათისანი ნებისაებრ მათისა და შენ მიერ მონიჭებული ძე მათი დავით, მეფე და პანიპერსევასტოსი, ადიდე, მძლე ყავ ყოველთა ზედა მტერთა და წინააღმდგომთა. ამინ~. ეფრემ მცირის ამ მინაწერს თ. ჟორდანია 1089-1091 წლებით ათარიღებდა. შედარებით განსხვავებული შეხედულება გამოთქვა ივ. ლოლაშვილმა. მისი აზრით, ეს ხელნაწერი 1089-1096 წლებს შორის უნდა იყოს გადაწერილი. მეცნიერი მიიჩნევს, რომ ეფრემ მცირის ეს მეტაფრასული კრებული შეუდგენია დავით აღმაშენებლის მეფობაში 1089 წლიდან XI საუკუნის დასასრულამდე, გიორგი II-ის სიცოცხლეში, შავ მთაზე, კალიპსის ქართველთა მონასტერში, ბასილი კალიპოსელის წინამძღვრობის დროს. ამოსავალი ამგვარი დათარიღებისთვის არის ის, რომ დავითი ამ მინაწერში მეფედ იხსენიება. ე.ი. ქვედა თარიღი ყველა შემთხვევაში, ივ. ლოლაშვილის აზრით, 1089 წელი უნდა იყოს. ზედა თარიღის განსასაზღვრავად კი მეცნიერები მინაწერის კონტექსტს იშველიებენ, სადაც აღნიშნულია გიორგისა და დავითის მტერთან ბრძოლა. ივ. ლოლაშვილმა ყურადღება მიაქცია, ასევე, ეფრემის სიტყვას, რომ „სიჰავისა ჟამთასა“ მიზეზით „გიორგი საკვირველმოქმედის ცხოვრების“ მთაწმინდელისეულმა თარგმანმა შავ მთაზე ვერ მოაღწია და ამიტომაც ეს წიგნი ხელახლა ვთარგმნეო. ამ „სიჰავისა ჟამთასაში“ ივ. ლოლაშვილი მცირე აზიაში თურქ-სელჩუკთა თარეშს გულისხმობს, რომელსაც ბოლო მოეღო 1097-1099 წლებში ჯვაროსანთაგან ანტიოქიისა და იერუსალიმის აღებით. აქედან გამომდინარე კი, მეცნიერის აზრით, ხელნაწერის გადაწერის ზედა თარიღი 1096 წელი უნდა იყოს. ჩვენი აზრით, ეფრემ მცირის მიერ შექმნილი ხელნაწერის ამგვარი დათარიღება შეიძლება გადაიხედოს.
ჯერ ერთი, როგორც დავინახეთ, დავითი 1089 წლამდეც იხსენიება მეფედ. მეორეც, „ჟამთა სიჰავე“ წინა აზიაში XI საუკუნის 80-იან წლებში გაცილებით უფრო მწვავე იყო. გარდა ამისა, ეფრემი გიორგი II-ს იხსენიებს, როგორც „ბრწყინვალესა და უძლეველ მეფეთა-მეფეს“ და „მაღალ კეისაროსს“. საეჭვოა ასეთი ეპითეტი ეხმარათ იმ მეფისადმი, რომელიც 1089 წლის შემდეგ ქვეყნის მმართველობას თითქმის ჩამოცილებული იყო. ამდენად, უპრიანია ეფრემ მცირისეული მინაწერი 1085-1089 წლების შუალედით დავათარიღოთ.
სწორედ ზემოთ დამოწმებული ცნობები მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ 1089 წლამდე დავით IV აღმაშენებელი უკვე თანამოსაყდრეა. მაგრამ როდის უნდა მომხდარიყო მისი თანამოსაყდრედ კურთხევის ცერემონიალი? პირველად დავითი 1073 წელს იხსენიება გიორგი II-ის მიერ მღვიმისადმი გაცემულ სიგელში. მაგრამ აქ მცირეწლოვანი უფლისწული მხოლოდ ბიზანტიური ტიტულით, „კურაპალატობით“ იხსენიება („სალოცველად მეფობისა ჩემისა და ძისა ჩემისა დავით კურაპალატისა“). როგორც ჩანს, ბიზანტიის იმპერატორმა ახალდაბადებულ უფლისწულს სიმბოლურად მიანიჭა „კურაპალატობა“. რასაკვირველია, მცირეწლოვან დავითს ამ დროისათვის არავინ აიყვანდა მეფედ და ამიტომაც გასაგებიცაა, რომ გიორგი II-ის სიგელში იგი ამ ტიტულით არ იხსენიება. თორმეტიოდე წლის შემდეგ კი დავით უფლისწული მამის გვერდით უკვე მეფედ იწოდება. სრულიად სამართლიანი ჩანს იმის ვარაუდი, რომ გიორგი II-მ მალიქ-შაჰთან მოსალაპარაკებლად წასვლის წინა, დაახლოებით 1083 წელს, თავისი მხოლოდშობილი ვაჟი აკურთხა მეფე-თანამოსაყდრის პატივით. საქართველოს სამეფო კარისთვის ეს ახალი არ იყო, რადგანაც იგივე ნაბიჯი რამდენიმე ათეული წლის წინათ გადადგა გიორგი II-ს მამამ ბაგრატ IV-მ, როდესაც იგი ბიზანტიაში წავიდა და თანამოსაყდრედ შვილი დატოვა.
როგორც ითქვა, 1089 წლამდე დავით უფლისწული მეფედ იწოდებოდა. შესაბამისად, მისი კურთხევა უნდა მომხდარიყო. 1089 წელს კი, დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის სიტყვით, გიორგი II-მ „დაადგა გვირგვინი მეფობისა“ თავის ვაჟს. ეს რეალობა გვაფიქრებინებს, რომ საქმე გვაქვს ორ სხვადასხვა კურთხევასთან.
ინაუგურაცია თავის თავში მოიცავდა როგორც საერო, ასევე საეკლესიო რიტუალს. ტაძარში მეფის კურთხევა, მისი საკურთხეველში შეყვანა აღსავლის კარით, რაც მხოლოდ სასულიერო პირის უფლებაა და საეროთაგან ერთადერთ – მონარქს აქვს ამის პატივი, ხაზს უსვამდა მეფის ხელისუფლების უფლისგან წარმომავლობას. დავითის დროს მირონცხების რიტუალი ჯერ კიდევ არ უნდა ყოფილიყო. ეს საკმაოდ საინტერესო და იმავდროულად ცალკე კვლევის ობიექტია და ამიტომაც აქ მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ, მაგალითად, ბიზანტიაში მირონცხება XIII საუკუნის დასაწყისიდან მკვიდრდება.
„წესი და განგება მეფეთა კურთხევისაში“ მეფის მირონცხებაზე არაფერია აღნიშნული. ყოველ შემთხვევაში XI საუკუნისთვის საქართველოში მეფეთა კურთხევისას მირონცხების ტრადიცია არ უნდა არსებულიყო. მიუხედავად ამისა, საეკლესიო ცერემონიალი მთლიანად ემსახურებოდა იმას, რომ წარმოჩენილიყო სამეფო ხელისუფლების უფლისაგან წარმომავლობა. XI საუკუნის საქართველოში ტახტის მიღების ერთადერთი წყარო იყო მემკვიდრეობითობა ანუ ლეგიტიმური საწყისით ტახტის მოპოვება. მონარქის გამორჩევის შემდეგ ხდებოდა სამეფო ხელისუფლების საკრალიზაცია. ამ პროცესმა განვითარება პოვა იზოთეიზმის ფორმირებაში, რომლის საფუძველია მეფის ხელისუფლებისა და მმართველი დინასტიის ღვთაებრივი წარმოშობის დამტკიცება.
მსოფლიო ისტორიაში ამის უამრავი მაგალითია, მაგრამ ერთ-ერთი საინტერესო ფორმა იზოთეიზმმა საფრანგეთში მიიღო. კაპეტინგების საგვარეულოს მეფეები უფლისგან იღებდნენ არა მარტო ხელისუფლებას, არამედ სასწაულის ჩადენის ნიჭს. საფრანგეთის მეფეს შესწევდა ძალა სნეულთა განკურნებისა. შეიქმნა მთელი ტრადიცია მეფის მიერ ხელდასხმის მეშვეობით მძიმე სენით დაავადებულთა მორჩენისა.
ბაგრატიონთა სამეფო ხელისუფლების ღვთაებრივი წარმომავლობის იდეოლოგიური ფორმირება IX საუკუნიდან დაიწყო. გრიგოლ ხანძთელი აშოტ კურაპალატს მიმართავდა: `გაკურთხენინ ყოველნი პირმან ქრისტესმან და ყოველთა წმიდათამან, რამეთუ ჭეშმარიტად სამართალ არს სიტყვა ესე: „სადაც არის პატივი მთავრობისა, იქ არის მსგავსება ღმრთეებისა“. რამეთუ თქვენ, ხელმწიფენი, უფალ-გყვნა ღმერთმან ქვეყანისა განგებასა, ვითარცა გულისხმა ვჰყოფთ კეთილის ყოფასა ღმრთისასა ჩუენდა მომართ მეფობითა შენითა“. XI საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე მემატიანემ, სუმბატ დავითის ძემ, კი ბაგრატიონთა ღვთაებრივი წარმომავლობის იდეა დასრულებული ფორმით წარმოადგინა. ამდენად, მეფე ხელისუფლებას იღებს ღვთისგან და, როგორც უფლისგან ხელდასხმული, სიცოცხლის ბოლომდე ინარჩუნებს ამ პატივს, მსგავსად სასულიერო პირისა.
ამ პერიოდის საქართველოს მეფეთა ინაუგურაციის ამსახველი საგანგებო დოკუმენტი ჩვენამდე მოღწეული არ არის. „წესი და განგება მეფეთა კურთხევისა“, რომელშიც გადმოცემულია მეფის აღსაყდრების ჩვენში არსებული ცერემონიალი, მოგვიანო ხანისაა და თანაც არასრული სახითაა შემონახული. მასში საერთოდ არ არის მინიშნება „უფროსი მეფის“ მიერ თავისი თანამოსაყდრის კურთხევის თაობაზე. არადა XI-XIII საუკუნეების საქართველოს ისტორიაში მსგავსი ფაქტი არაერთია ცნობილი. ქართული ისტორიული წყაროების მეშვეობით ამ ცერემონიალის წარმოდგენა ჩვენთვის მხოლოდ ზოგად შტრიხებშია შესაძლებელი. მაგალითად, მემატიანე, როდესაც აღწერს დავით IV-ის მიერ თავისი ვაჟის თანამოსაყდრედ კურთხევას, აღნიშნავს: „თვისითა ხელითა დასვა საყდართა თვისთა ძე თვისი დემეტრე... და დაადგა თავსა შუენიერსა გვირგვინი ქვათაგან პატიოსანთა... შეარტყა წელთა ძლიერთა მახვილი, ეჰა, რაბამ სვიანად ხმარებული და შემოსა პორფირი მკლავთა ლომებრთა და ტანსა ახოვანსა. და დაულოცა ცხორება წარმართებული...“ მოგვიანებით, როდესაც გიორგი III-მ ტახტზე თანამოსაყდრედ აიყვანა თამარი, ამ შემთხვევაშიც, თითქმის იგივე ცერემონიალი ჩატარდა. გიორგიმ თავად დაადგა თამარს „გვირგვინი ოქროსა თავსა მისსა, ოქროსა ოფაზზისა, აღკმული იაკინთთა, ზმირთა და სამარაგდოთა მიერ...“ სასახლეში კი მეფემ თავისი ასული „დაისუა მარჯუენით მისსა მეფე და დედოფალი, შემკული და შემოსილი ფერად-ფერადითა ფესვედითა ოქროანითა ბისონითა და ზეზითა...“ ქართული წყაროების საფუძველზე, ივ. ჯავახიშვილი ასკვნიდა: „საქართველოს მეფეებს თავიანთი მემკვიდრეები ზოგჯერ თვითონ აჰყავდათ ხოლმე სახელმწიფო ტახტზე, გვირგვინსა და ხმალსაც საკუთარი ხელით ულოცავდნენ. რაკი მეფე ჯერ ცოცხალი იყო და სახელმწიფო ხელისუფლების ნიშნები მას ეკუთვნოდა, მემკვიდრის ტახტზე თანამოსაყდრედ დასმის დროს, ხმალ-გვირგვინს, რასაკვირველია, დიდგვარიანი აზნაურები კი არა, არამედ თვით მეფევე გადასცემდა ხოლმე“.
საქართველოში არსებული თანამოსაყდრის კურთხევის ცერემონიალი ნაწილობრივ წააგავს იმ დროის ბიზანტიაში არსებულ წესს. იმპერიაში ეს ცერემონიალი საკმაოდ რთულად ტარდებოდა. მოქმედი იმპერატორი და თანამოსაყდრედ გამზადებული პირი პატრიარქის თანხლებით მიემართებოდნენ საკურთხეველთან, სადაც სამეფო რეგალიები იდო. პატრიარქი ლოცვას კითხულობდა სამეფო მოსასხამზე _ პორფირზე და ამის შემდეგ გადასცემდა მას უფროს ბასილევსს, რომელიც პრეპოზიტების მეშვეობით აცმევდა თავის თანამოსაყდრეს. შემდეგ ლოცვას კითხულობდნენ სტემაზე. მას შემდეგ, რაც ერთ სტემას პატრიარქი დაადგამდა უფროს ბასილევსს, მეორეს უშუალოდ გადასცემდა იმპერატორს, რომელიც, თავის მხრივ, თანამოსაყდრედ გამზადებულ პირს დაადგამდა თავზე. ამის შემდეგ ხალხი შეძახილით _ „ღირსია, ღირსეულია“ _ ადასტურებდა იმპერატორის გადაწყვეტილების სისწორეს.
იმპერატორად კურთხევა კი გაცილებით რთული ცერემონიალით წარმოებდა. ამდენად, ბიზანტიაში მიღებული იყო, ერთი მხრივ, თანამოსაყდრის, ხოლო, მეორე მხრივ, იმპერატორის კურთხევა. მაგრამ თანამოსაყდრე იურიდიული სტატუსით იმპერატორი ან მეფე არ იყო. ამიტომაც ყველა შემთხვევაში თანამოსაყდრეს მეფედ გახდომის შემთხვევაში ხელახლა აკურთხებდნენ. სწორედ ამიტომაც ჩატარდა, მაგალითად, გიორგი III-ის გარდაცვალების შემდეგ თამარის ინაუგურაცია, მიუხედავად იმისა, რომ მანამდე იგი თანამოსაყდრედ იყო კურთხეული. ალბათ იგივე განხორციელდა დემეტრე I-ის შემთხვევაშიც. როგორც ითქვა, დემეტრე მამის, დავით IV აღმაშენებლის დროს აკურთხეს თანამოსაყდრედ, მაგრამ ლატალის თემში შემავალი სოფელ მაცხვარიშის მაცხოვრის სახელობის ტაძრის 1140 წელს შესრულებულ ფრესკაზე, რომელზეც წარმოდგენილია მეფის კურთხევის სცენა, დემეტრე I გამოსახულია მხოლოდ ერისთავთა თანხლებით. ამ ფრესკის კომპოზიციას უფრო მეტად ფენს ნათელს წარწერა _ „დემეტრე მეფესა ხმალსა აბამენ დავითისას ერისთავნი“. თავიდანვე ქართველ მეცნიერთათვის არ იყო საეჭვო, რომ მაცხვარიშის ფრესკაზე დემეტრე I-ის მეფედ კურთხევის სცენა იყო გამოსახული. უფრო რომ დავკონკრეტდეთ, ცერემონიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი _ დიდებულთა მიერ ხმლის შებმა. ფრესკაზე თანამოსაყდრედ კურთხევა რომ არ არის გამოსახული, უდავოა, რადგანაც ამ შემთხვევაში გაუგებარი იქნებოდა ის ფაქტი, თუ რატომ არ გამოსახეს დავით IV აღმაშენებელი, რომელმაც, მემატიანის თქმით, „თვისითა ხელითა... დაადგა თავსა შუენიერსა გÂრგÂნი ქვათაგან პატიოსანთა“... სოფელ მაცხვარიშის ტაძარში კი მეფეს ხმალს ერისთავები აბამენ, ისე როგორც ეს მიღებული იყო მეფის კურთხევისას (და არა თანამოსაყდრის კურთხევისას) XII-XIII საუკუნეების მიჯნამდე. ყველაზე ნათლად თანამოსაყდრისა და თანამეფის ინსტიტუტების არსებობა დასტურდება ბაგრატ IV-ისა და გიორგი II-ის შემთხვევაში. ვფიქრობთ, სწორედ ანალოგიურ ფაქტთან უნდა გვქონდეს საქმე 1089 წელსაც.
1051-1052 წლების მიჯნაზე ქვეყანაში შექმნილი მძიმე პოლიტიკური ვითარების გამო ბაგრატ IV-მ გადაწყვიტა თავად ხლებოდა ბიზანტიის იმპერატორ კონსტანტინე მონომახს და საქართველო-ბიზანტიის ურთიერთობის საკვანძო საკითხები კონსტანტინოპოლში მოეწესრიგებინა. კონსტანტინოპოლში გამგზავრებამდე ბაგრატ IV-მ სამეფო თავის ვაჟს, გიორგის, გადასცა. „დაუტევა ქუთათისს მეფედ სამეფოსა ზედა აფხაზეთისასა...“ გიორგი უფლისწული და თავად „წარვიდა საბერძნეთს“, _ დასძენს „მატიანე ქართლისას“ ავტორი. ამ დროს, ფაქტობრივად, სამეფო ორ ნაწილად იყო გაყოფილი. შახელისუფლებო კრიზისი საქართველოში კარგა ხანს გაგრძელებულა და იგი კონსტანტინოპოლიდან ბაგრატის დაბრუნების წინა ხანებში დარეგულირებულა, თუმცა, მხოლოდ გარეგნულად. „მატიანე ქართლისას“ მინიშნებით, საქართველოს მეფის კონსტანტინოპოლში ყოფნისას რატომღაც ლიპარიტ ბაღვაშს მოუწადინებია გიორგი ბაგრატის ძის საქართველოს მეფედ აღიარება და ამ წინადადებით სამეფო კარისთვის მიუმართავს: „ითხოვა ლიპარიტ ძე ბაგრატისი, გიორგი, მეფედ, რათა მოსცეს იგი დედამან მისმან და დიდებულთა მის ქუეყანისათა. მოიყვანეს საყდარსა რუისისასა და აკურთხეს მეფედ. და მოიყვანეს მზრდელად მისა ლიპარიტ და პატრონად და ბაგრატისი გუარანდუხტ დედოფალი“.
როგორც ვხედავთ, არასასურველი რეალობის გამოსწორების სურვილით შეპყრობილმა სამეფო კარმა დიდი სიხარულით მიიღო ერისთავის წინადადება. გიორგი ბაგრატის ძე აღმოსავლეთ საქართველოში გადმოიყვანეს და რუისის ტაძარში მეფედ აკურთხეს. სამეფო კარსა და ბაღვაშებს შორის შეთანხმება ერთ მუხლსაც ითვალისწინებდა: მართალია, ლიპარიტი აღიარებდა ბაგრატიონთა სიუზერენობას, მაგრამ იმავდროულად გიორგი მისი მფარველობის ქვეშ უნდა გაზრდილიყო. ფაქტობრივად, ქვეყნის გამაერთიანებლად გიორგი უფლისწული მოგვევლინა.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში ხშირად ვხვდებით მეფობის ორი სტატუსის გაიგივებას. ეს გახლავთ „თანამოსაყდრეობა“ და „თანამეფობა“ ანუ „ორმეფობა“. ჩვენთვის საინტერესო საკითხის განხილვისას მეცნიერები ხშირად ურევენ ამ ორ სტატუსს, რაც, ჩვენი აზრით, გაუმართლებელია. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, დავით IV 1089 წელს თანამოსაყდრე გახდა და სახელმწიფო გადატრიალების წყალობით ერთპიროვნულ მმართველად იქცა. მეცნიერის მითითებით, „ჩვენ შევეცადეთ გიორგი მეფის მოუხსენებლობა 1089 წლის შემდეგ დავითის ისტორიკოსის ცალმხრივობითა და დავითისადმი მიკერძოებით აგვეხსნა.
საქმე, როგორც ჩანს, ისე იყო, რომ გიორგი მეფე აიძულეს მემკვიდრე დავითი თანამოსაყდრედ დაესვა და ქვეყნის მართვა-გამგეობა მისთვის დაეთმო“. ი. სურგულაძის მითითებით, კი ორმეფობით დაინტერესებული იყვნენ თავად მონარქები, რადგანაც ამ მეთოდით ისინი ახერხებდნენ მემკვიდრის გაწვრთნას, აღებინებდნენ მას სახელმწიფოს მართვაში მონაწილეობას. მეცნიერი დასძენს: „პრაქტიკულად ორმეფობის ინსტიტუტი თითქმის განუწყვეტლივ არსებობდა გიორგი II-ის დროიდან დავით ნარინამდე.
გიორგი II-მ თანამოსაყდრედ გაიხადა დავით აღმაშენებელი, დავითმა – დემეტრე, დემეტრემ – გიორგი III, გიორგი III-მ – თამარ მეფე, თამარმა – ლაშა-გიორგი, რუსუდანმა – დავით ნარინი“. ამ აზრს იზიარებდა ილ. ანთელავაც. თავის საკმაოდ საინტერესო სტატიაში მეცნიერი დასძენდა: „ვფიქრობთ, ნათელი უნდა იყოს, რომ რაიმე დაპირისპირებას გიორგი II-სა და დავით IV-ს შორის ადგილი არ ჰქონია. ქვეყნისთვის უაღრესად ძნელბედობის ჟამს გიორგი II-მ თანამოსაყდრედ აკურთხა და გვერდით ამოიყენა თავისი ერთადერთი ვაჟი – დავით IV, რომელიც უაღრესი სამხედრო და ორგანიზაციული ნიჭით იყო დაჯილდოებული“.
დავით IV-ის ბიოგრაფიაში აშკარად ჩანს მისი უფლებრივი მდგომარეობის ორი ეტაპი, როდესაც იგი იყო თანამოსაყდრე და, მოგვიანებით, როდესაც გახდა სრულუფლებიანი მეფე.
1085 წელს დავითი იწოდება მეფედ და სევასტოსად. ამის საილუსტრაციოდ მოვიყვანთ დავითგარეჯის წიგნთსაცავში აღმოჩენილ ხელნაწერის მინაწერს: „დაესრულა საწელიწადო საწინასწარმეტყველო წესსა ზედა ბერძნულსა, ახალ თარგმნილი წმიდისა მამის ჩუენისა გიორგი მთაწმინდელისა, სრული ყოვლითურთ და უნაკლულო. მე, სულითა საწყალობელმან ეგნატი, დავწერე წმიდა ესე წიგნი საწინასწარმეტყველო დიდებულისა ლავრისა შატბერდისათვის, სალოცველად ღვთივ-გვირგვინოსანთა ჩუენთა გიორგი მეფეთა მეფისა და კესაროსისა და ძისა მათისა დავით მეფისა სევასტოსისა... ქრონიკონი იყო ტ და ე (1085)“. დაახლოებით ამავე პერიოდში უნდა იყოს შესრულებული წყაროსთავის მათეს სახარების მინაწერიც, რომელშიც დავითი მეფისა და სევასტოსის ტიტულითაა მოხსენიებული.
ამგვარად, უკვე 1085 წელს, გიორგი II-ის მეფობის დროს, დავითი იწოდება მეფედ და სევასტოსად. ბუნებრივია, ქვეყანას განაგებს მეფეთ მეფე გიორგი, მაგრამ მასთან ერთად განსაზღვრული უფლებები სამეფოს მართვის საქმეში მის მცირეწლოვან (1085 წელს დავითი 12 წლის იქნებოდა) შვილსაც ჰქონდა. ყურადსაღებია ისიც, რომ მამა-შვილს შორის იერარქია მკვეთრად არის დაცული _ გიორგი კესაროსია, დავითი კი სევასტოსი _ შედარებით დაბალი რანგის ბიზანტიური ტიტულის მატარებელი. ჩვენამდე მოღწეულია, ასევე, მესამე ცნობაც, რომელშიც დავითი მეფედ და უკვე „პანიპერსევასტოსად“ იხსენიება. ეს მინაწერი დაცულია ეფრემ მცირის მიერ გადაწერილ ერთ დიდ მეტაფრასულ კრებულში, რომელიც შეიცავს სექტემბერ-ნოემბრის აგიოგრაფიულ საკითხავებს. ხელნაწერს აქვს ეფრემ მცირის მიერ გაკეთებული რამდენიმე საინტერესო მინაწერი. ერთ-ერთში ვკითხულობთ: „იესო ქრისტე, მფარველო ყოველთა სუფევათაო, ადიდე ორკერძოთვე დიდებითა შენ მიერ გვირგვინოსანი, ბრწყინვალე და უძლეველი მეფეთა-მეფე გიორგი და მაღალი კეისაროსი, და განამრავლენ წელნი მეფობისა მათისანი ნებისაებრ მათისა და შენ მიერ მონიჭებული ძე მათი დავით, მეფე და პანიპერსევასტოსი, ადიდე, მძლე ყავ ყოველთა ზედა მტერთა და წინააღმდგომთა. ამინ~. ეფრემ მცირის ამ მინაწერს თ. ჟორდანია 1089-1091 წლებით ათარიღებდა. შედარებით განსხვავებული შეხედულება გამოთქვა ივ. ლოლაშვილმა. მისი აზრით, ეს ხელნაწერი 1089-1096 წლებს შორის უნდა იყოს გადაწერილი. მეცნიერი მიიჩნევს, რომ ეფრემ მცირის ეს მეტაფრასული კრებული შეუდგენია დავით აღმაშენებლის მეფობაში 1089 წლიდან XI საუკუნის დასასრულამდე, გიორგი II-ის სიცოცხლეში, შავ მთაზე, კალიპსის ქართველთა მონასტერში, ბასილი კალიპოსელის წინამძღვრობის დროს. ამოსავალი ამგვარი დათარიღებისთვის არის ის, რომ დავითი ამ მინაწერში მეფედ იხსენიება. ე.ი. ქვედა თარიღი ყველა შემთხვევაში, ივ. ლოლაშვილის აზრით, 1089 წელი უნდა იყოს. ზედა თარიღის განსასაზღვრავად კი მეცნიერები მინაწერის კონტექსტს იშველიებენ, სადაც აღნიშნულია გიორგისა და დავითის მტერთან ბრძოლა. ივ. ლოლაშვილმა ყურადღება მიაქცია, ასევე, ეფრემის სიტყვას, რომ „სიჰავისა ჟამთასა“ მიზეზით „გიორგი საკვირველმოქმედის ცხოვრების“ მთაწმინდელისეულმა თარგმანმა შავ მთაზე ვერ მოაღწია და ამიტომაც ეს წიგნი ხელახლა ვთარგმნეო. ამ „სიჰავისა ჟამთასაში“ ივ. ლოლაშვილი მცირე აზიაში თურქ-სელჩუკთა თარეშს გულისხმობს, რომელსაც ბოლო მოეღო 1097-1099 წლებში ჯვაროსანთაგან ანტიოქიისა და იერუსალიმის აღებით. აქედან გამომდინარე კი, მეცნიერის აზრით, ხელნაწერის გადაწერის ზედა თარიღი 1096 წელი უნდა იყოს. ჩვენი აზრით, ეფრემ მცირის მიერ შექმნილი ხელნაწერის ამგვარი დათარიღება შეიძლება გადაიხედოს.
ჯერ ერთი, როგორც დავინახეთ, დავითი 1089 წლამდეც იხსენიება მეფედ. მეორეც, „ჟამთა სიჰავე“ წინა აზიაში XI საუკუნის 80-იან წლებში გაცილებით უფრო მწვავე იყო. გარდა ამისა, ეფრემი გიორგი II-ს იხსენიებს, როგორც „ბრწყინვალესა და უძლეველ მეფეთა-მეფეს“ და „მაღალ კეისაროსს“. საეჭვოა ასეთი ეპითეტი ეხმარათ იმ მეფისადმი, რომელიც 1089 წლის შემდეგ ქვეყნის მმართველობას თითქმის ჩამოცილებული იყო. ამდენად, უპრიანია ეფრემ მცირისეული მინაწერი 1085-1089 წლების შუალედით დავათარიღოთ.
სწორედ ზემოთ დამოწმებული ცნობები მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ 1089 წლამდე დავით IV აღმაშენებელი უკვე თანამოსაყდრეა. მაგრამ როდის უნდა მომხდარიყო მისი თანამოსაყდრედ კურთხევის ცერემონიალი? პირველად დავითი 1073 წელს იხსენიება გიორგი II-ის მიერ მღვიმისადმი გაცემულ სიგელში. მაგრამ აქ მცირეწლოვანი უფლისწული მხოლოდ ბიზანტიური ტიტულით, „კურაპალატობით“ იხსენიება („სალოცველად მეფობისა ჩემისა და ძისა ჩემისა დავით კურაპალატისა“). როგორც ჩანს, ბიზანტიის იმპერატორმა ახალდაბადებულ უფლისწულს სიმბოლურად მიანიჭა „კურაპალატობა“. რასაკვირველია, მცირეწლოვან დავითს ამ დროისათვის არავინ აიყვანდა მეფედ და ამიტომაც გასაგებიცაა, რომ გიორგი II-ის სიგელში იგი ამ ტიტულით არ იხსენიება. თორმეტიოდე წლის შემდეგ კი დავით უფლისწული მამის გვერდით უკვე მეფედ იწოდება. სრულიად სამართლიანი ჩანს იმის ვარაუდი, რომ გიორგი II-მ მალიქ-შაჰთან მოსალაპარაკებლად წასვლის წინა, დაახლოებით 1083 წელს, თავისი მხოლოდშობილი ვაჟი აკურთხა მეფე-თანამოსაყდრის პატივით. საქართველოს სამეფო კარისთვის ეს ახალი არ იყო, რადგანაც იგივე ნაბიჯი რამდენიმე ათეული წლის წინათ გადადგა გიორგი II-ს მამამ ბაგრატ IV-მ, როდესაც იგი ბიზანტიაში წავიდა და თანამოსაყდრედ შვილი დატოვა.
როგორც ითქვა, 1089 წლამდე დავით უფლისწული მეფედ იწოდებოდა. შესაბამისად, მისი კურთხევა უნდა მომხდარიყო. 1089 წელს კი, დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის სიტყვით, გიორგი II-მ „დაადგა გვირგვინი მეფობისა“ თავის ვაჟს. ეს რეალობა გვაფიქრებინებს, რომ საქმე გვაქვს ორ სხვადასხვა კურთხევასთან.
ინაუგურაცია თავის თავში მოიცავდა როგორც საერო, ასევე საეკლესიო რიტუალს. ტაძარში მეფის კურთხევა, მისი საკურთხეველში შეყვანა აღსავლის კარით, რაც მხოლოდ სასულიერო პირის უფლებაა და საეროთაგან ერთადერთ – მონარქს აქვს ამის პატივი, ხაზს უსვამდა მეფის ხელისუფლების უფლისგან წარმომავლობას. დავითის დროს მირონცხების რიტუალი ჯერ კიდევ არ უნდა ყოფილიყო. ეს საკმაოდ საინტერესო და იმავდროულად ცალკე კვლევის ობიექტია და ამიტომაც აქ მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ, მაგალითად, ბიზანტიაში მირონცხება XIII საუკუნის დასაწყისიდან მკვიდრდება.
„წესი და განგება მეფეთა კურთხევისაში“ მეფის მირონცხებაზე არაფერია აღნიშნული. ყოველ შემთხვევაში XI საუკუნისთვის საქართველოში მეფეთა კურთხევისას მირონცხების ტრადიცია არ უნდა არსებულიყო. მიუხედავად ამისა, საეკლესიო ცერემონიალი მთლიანად ემსახურებოდა იმას, რომ წარმოჩენილიყო სამეფო ხელისუფლების უფლისაგან წარმომავლობა. XI საუკუნის საქართველოში ტახტის მიღების ერთადერთი წყარო იყო მემკვიდრეობითობა ანუ ლეგიტიმური საწყისით ტახტის მოპოვება. მონარქის გამორჩევის შემდეგ ხდებოდა სამეფო ხელისუფლების საკრალიზაცია. ამ პროცესმა განვითარება პოვა იზოთეიზმის ფორმირებაში, რომლის საფუძველია მეფის ხელისუფლებისა და მმართველი დინასტიის ღვთაებრივი წარმოშობის დამტკიცება.
მსოფლიო ისტორიაში ამის უამრავი მაგალითია, მაგრამ ერთ-ერთი საინტერესო ფორმა იზოთეიზმმა საფრანგეთში მიიღო. კაპეტინგების საგვარეულოს მეფეები უფლისგან იღებდნენ არა მარტო ხელისუფლებას, არამედ სასწაულის ჩადენის ნიჭს. საფრანგეთის მეფეს შესწევდა ძალა სნეულთა განკურნებისა. შეიქმნა მთელი ტრადიცია მეფის მიერ ხელდასხმის მეშვეობით მძიმე სენით დაავადებულთა მორჩენისა.
ბაგრატიონთა სამეფო ხელისუფლების ღვთაებრივი წარმომავლობის იდეოლოგიური ფორმირება IX საუკუნიდან დაიწყო. გრიგოლ ხანძთელი აშოტ კურაპალატს მიმართავდა: `გაკურთხენინ ყოველნი პირმან ქრისტესმან და ყოველთა წმიდათამან, რამეთუ ჭეშმარიტად სამართალ არს სიტყვა ესე: „სადაც არის პატივი მთავრობისა, იქ არის მსგავსება ღმრთეებისა“. რამეთუ თქვენ, ხელმწიფენი, უფალ-გყვნა ღმერთმან ქვეყანისა განგებასა, ვითარცა გულისხმა ვჰყოფთ კეთილის ყოფასა ღმრთისასა ჩუენდა მომართ მეფობითა შენითა“. XI საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე მემატიანემ, სუმბატ დავითის ძემ, კი ბაგრატიონთა ღვთაებრივი წარმომავლობის იდეა დასრულებული ფორმით წარმოადგინა. ამდენად, მეფე ხელისუფლებას იღებს ღვთისგან და, როგორც უფლისგან ხელდასხმული, სიცოცხლის ბოლომდე ინარჩუნებს ამ პატივს, მსგავსად სასულიერო პირისა.
ამ პერიოდის საქართველოს მეფეთა ინაუგურაციის ამსახველი საგანგებო დოკუმენტი ჩვენამდე მოღწეული არ არის. „წესი და განგება მეფეთა კურთხევისა“, რომელშიც გადმოცემულია მეფის აღსაყდრების ჩვენში არსებული ცერემონიალი, მოგვიანო ხანისაა და თანაც არასრული სახითაა შემონახული. მასში საერთოდ არ არის მინიშნება „უფროსი მეფის“ მიერ თავისი თანამოსაყდრის კურთხევის თაობაზე. არადა XI-XIII საუკუნეების საქართველოს ისტორიაში მსგავსი ფაქტი არაერთია ცნობილი. ქართული ისტორიული წყაროების მეშვეობით ამ ცერემონიალის წარმოდგენა ჩვენთვის მხოლოდ ზოგად შტრიხებშია შესაძლებელი. მაგალითად, მემატიანე, როდესაც აღწერს დავით IV-ის მიერ თავისი ვაჟის თანამოსაყდრედ კურთხევას, აღნიშნავს: „თვისითა ხელითა დასვა საყდართა თვისთა ძე თვისი დემეტრე... და დაადგა თავსა შუენიერსა გვირგვინი ქვათაგან პატიოსანთა... შეარტყა წელთა ძლიერთა მახვილი, ეჰა, რაბამ სვიანად ხმარებული და შემოსა პორფირი მკლავთა ლომებრთა და ტანსა ახოვანსა. და დაულოცა ცხორება წარმართებული...“ მოგვიანებით, როდესაც გიორგი III-მ ტახტზე თანამოსაყდრედ აიყვანა თამარი, ამ შემთხვევაშიც, თითქმის იგივე ცერემონიალი ჩატარდა. გიორგიმ თავად დაადგა თამარს „გვირგვინი ოქროსა თავსა მისსა, ოქროსა ოფაზზისა, აღკმული იაკინთთა, ზმირთა და სამარაგდოთა მიერ...“ სასახლეში კი მეფემ თავისი ასული „დაისუა მარჯუენით მისსა მეფე და დედოფალი, შემკული და შემოსილი ფერად-ფერადითა ფესვედითა ოქროანითა ბისონითა და ზეზითა...“ ქართული წყაროების საფუძველზე, ივ. ჯავახიშვილი ასკვნიდა: „საქართველოს მეფეებს თავიანთი მემკვიდრეები ზოგჯერ თვითონ აჰყავდათ ხოლმე სახელმწიფო ტახტზე, გვირგვინსა და ხმალსაც საკუთარი ხელით ულოცავდნენ. რაკი მეფე ჯერ ცოცხალი იყო და სახელმწიფო ხელისუფლების ნიშნები მას ეკუთვნოდა, მემკვიდრის ტახტზე თანამოსაყდრედ დასმის დროს, ხმალ-გვირგვინს, რასაკვირველია, დიდგვარიანი აზნაურები კი არა, არამედ თვით მეფევე გადასცემდა ხოლმე“.
საქართველოში არსებული თანამოსაყდრის კურთხევის ცერემონიალი ნაწილობრივ წააგავს იმ დროის ბიზანტიაში არსებულ წესს. იმპერიაში ეს ცერემონიალი საკმაოდ რთულად ტარდებოდა. მოქმედი იმპერატორი და თანამოსაყდრედ გამზადებული პირი პატრიარქის თანხლებით მიემართებოდნენ საკურთხეველთან, სადაც სამეფო რეგალიები იდო. პატრიარქი ლოცვას კითხულობდა სამეფო მოსასხამზე _ პორფირზე და ამის შემდეგ გადასცემდა მას უფროს ბასილევსს, რომელიც პრეპოზიტების მეშვეობით აცმევდა თავის თანამოსაყდრეს. შემდეგ ლოცვას კითხულობდნენ სტემაზე. მას შემდეგ, რაც ერთ სტემას პატრიარქი დაადგამდა უფროს ბასილევსს, მეორეს უშუალოდ გადასცემდა იმპერატორს, რომელიც, თავის მხრივ, თანამოსაყდრედ გამზადებულ პირს დაადგამდა თავზე. ამის შემდეგ ხალხი შეძახილით _ „ღირსია, ღირსეულია“ _ ადასტურებდა იმპერატორის გადაწყვეტილების სისწორეს.
იმპერატორად კურთხევა კი გაცილებით რთული ცერემონიალით წარმოებდა. ამდენად, ბიზანტიაში მიღებული იყო, ერთი მხრივ, თანამოსაყდრის, ხოლო, მეორე მხრივ, იმპერატორის კურთხევა. მაგრამ თანამოსაყდრე იურიდიული სტატუსით იმპერატორი ან მეფე არ იყო. ამიტომაც ყველა შემთხვევაში თანამოსაყდრეს მეფედ გახდომის შემთხვევაში ხელახლა აკურთხებდნენ. სწორედ ამიტომაც ჩატარდა, მაგალითად, გიორგი III-ის გარდაცვალების შემდეგ თამარის ინაუგურაცია, მიუხედავად იმისა, რომ მანამდე იგი თანამოსაყდრედ იყო კურთხეული. ალბათ იგივე განხორციელდა დემეტრე I-ის შემთხვევაშიც. როგორც ითქვა, დემეტრე მამის, დავით IV აღმაშენებლის დროს აკურთხეს თანამოსაყდრედ, მაგრამ ლატალის თემში შემავალი სოფელ მაცხვარიშის მაცხოვრის სახელობის ტაძრის 1140 წელს შესრულებულ ფრესკაზე, რომელზეც წარმოდგენილია მეფის კურთხევის სცენა, დემეტრე I გამოსახულია მხოლოდ ერისთავთა თანხლებით. ამ ფრესკის კომპოზიციას უფრო მეტად ფენს ნათელს წარწერა _ „დემეტრე მეფესა ხმალსა აბამენ დავითისას ერისთავნი“. თავიდანვე ქართველ მეცნიერთათვის არ იყო საეჭვო, რომ მაცხვარიშის ფრესკაზე დემეტრე I-ის მეფედ კურთხევის სცენა იყო გამოსახული. უფრო რომ დავკონკრეტდეთ, ცერემონიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი _ დიდებულთა მიერ ხმლის შებმა. ფრესკაზე თანამოსაყდრედ კურთხევა რომ არ არის გამოსახული, უდავოა, რადგანაც ამ შემთხვევაში გაუგებარი იქნებოდა ის ფაქტი, თუ რატომ არ გამოსახეს დავით IV აღმაშენებელი, რომელმაც, მემატიანის თქმით, „თვისითა ხელითა... დაადგა თავსა შუენიერსა გÂრგÂნი ქვათაგან პატიოსანთა“... სოფელ მაცხვარიშის ტაძარში კი მეფეს ხმალს ერისთავები აბამენ, ისე როგორც ეს მიღებული იყო მეფის კურთხევისას (და არა თანამოსაყდრის კურთხევისას) XII-XIII საუკუნეების მიჯნამდე. ყველაზე ნათლად თანამოსაყდრისა და თანამეფის ინსტიტუტების არსებობა დასტურდება ბაგრატ IV-ისა და გიორგი II-ის შემთხვევაში. ვფიქრობთ, სწორედ ანალოგიურ ფაქტთან უნდა გვქონდეს საქმე 1089 წელსაც.
1051-1052 წლების მიჯნაზე ქვეყანაში შექმნილი მძიმე პოლიტიკური ვითარების გამო ბაგრატ IV-მ გადაწყვიტა თავად ხლებოდა ბიზანტიის იმპერატორ კონსტანტინე მონომახს და საქართველო-ბიზანტიის ურთიერთობის საკვანძო საკითხები კონსტანტინოპოლში მოეწესრიგებინა. კონსტანტინოპოლში გამგზავრებამდე ბაგრატ IV-მ სამეფო თავის ვაჟს, გიორგის, გადასცა. „დაუტევა ქუთათისს მეფედ სამეფოსა ზედა აფხაზეთისასა...“ გიორგი უფლისწული და თავად „წარვიდა საბერძნეთს“, _ დასძენს „მატიანე ქართლისას“ ავტორი. ამ დროს, ფაქტობრივად, სამეფო ორ ნაწილად იყო გაყოფილი. შახელისუფლებო კრიზისი საქართველოში კარგა ხანს გაგრძელებულა და იგი კონსტანტინოპოლიდან ბაგრატის დაბრუნების წინა ხანებში დარეგულირებულა, თუმცა, მხოლოდ გარეგნულად. „მატიანე ქართლისას“ მინიშნებით, საქართველოს მეფის კონსტანტინოპოლში ყოფნისას რატომღაც ლიპარიტ ბაღვაშს მოუწადინებია გიორგი ბაგრატის ძის საქართველოს მეფედ აღიარება და ამ წინადადებით სამეფო კარისთვის მიუმართავს: „ითხოვა ლიპარიტ ძე ბაგრატისი, გიორგი, მეფედ, რათა მოსცეს იგი დედამან მისმან და დიდებულთა მის ქუეყანისათა. მოიყვანეს საყდარსა რუისისასა და აკურთხეს მეფედ. და მოიყვანეს მზრდელად მისა ლიპარიტ და პატრონად და ბაგრატისი გუარანდუხტ დედოფალი“.
როგორც ვხედავთ, არასასურველი რეალობის გამოსწორების სურვილით შეპყრობილმა სამეფო კარმა დიდი სიხარულით მიიღო ერისთავის წინადადება. გიორგი ბაგრატის ძე აღმოსავლეთ საქართველოში გადმოიყვანეს და რუისის ტაძარში მეფედ აკურთხეს. სამეფო კარსა და ბაღვაშებს შორის შეთანხმება ერთ მუხლსაც ითვალისწინებდა: მართალია, ლიპარიტი აღიარებდა ბაგრატიონთა სიუზერენობას, მაგრამ იმავდროულად გიორგი მისი მფარველობის ქვეშ უნდა გაზრდილიყო. ფაქტობრივად, ქვეყნის გამაერთიანებლად გიორგი უფლისწული მოგვევლინა.
ლიპარიტ ბაღვაშმა იგი საქართველოს მეფედ აკურთხა. ამ აქტით ქართულ სინამდვილეში თანამეფობის ინსტიტუტი შემოდის. XI საუკუნის 50-იანი წლების პოლიტიკური მოვლენების შესწავლისას აშკარად ჩანს, რომ გიორგი II-მ ორჯერ შეიცვალა სტატუსი. ქუთაისში გიორგი უფლისწული პირველად თანამოსაყდრედ აკურთხეს. რამდენიმე ხნის შემდეგ კი გიორგის რატომღაც ხელახლა აკურთხებენ რუისის ტაძარში. რაღაში დასჭირდათ ერთხელ უკვე მეფედ კურთხეული მონარქის ხელახლა დალოცვა? ერთადერთი სწორი ვარაუდი ის იქნება, თუ დავუშვებთ, რომ პირველად თანამოსაყდრედ კურთხეული გიორგი, მეორედ რუისის ტაძარში უკვე მეფედ აკურთხეს. ამ აქტით ქვეყანაში იურიდიულად თანამეფობის ინსტიტუტი მკვიდრდება, რეალურად კი სამეფო კარის მიერ ლიპარიტის დამარცხების შემდეგ საქართველოს ერთპიროვნული მმართველობის სადავეები კვლავ ბაგრატ IV-ის ხელში ექცევა. ჩვენი აზრით, საქართველოში თანამეფობის ბიზანტიური მოდელი დამკვიდრდა. მაგალითად, ბასილი II და კონსტანტინე VIII თანამეფეები იყვნენ წლების განმავლობაში. ლოგიკური იქნება თუ ვიფიქრებთ, რომ იგივე რეალობა შეიქმნა 1089 წლის შემდეგ, მაგრამ ერთი განსხვავებით, ხელისუფლების კონცენტრირება მოხდა დავითის ხელში, ხოლო გიორგი II ჩამოშორდა მმართველობას. აქვე არ შეიძლება გვერდი ავუაროთ ერთ საკითხს _ დავით IV აღმაშენებლის გამეფებისას თვალში საცემია ის ფაქტი, რომ 1089 წელს მემატიანის მიერ აღწერილი ცერემონიალი გარეგნულად იდენტურია თანამოსაყდრედ კურთხევის ცერემონიალისა. ერთ შემთხვევაში გვირგვინს მომავალ მეფეს გადასცემს არა კათოლიკოსი, როგორც მიღებული იყო, არამედ მეფე-მამა. მაგრამ აქ ისმის ერთი კითხვა, თუ დავითი თანამოსაყდრედ 1083 წლისთვის აკურთხეს, მაშინ ამ სტატუსით მას ხელახლა არავინ აიყვანდა ტახტზე. ამ ეტაპზე ერთადერთი სწორი ვარაუდი იქნება ის, რომ 1089 წელს გიორგი II-მ დავითი თანამეფედ აკურთხა. ჩვენი აზრით, ინაუგურაცია ჩატარდებოდა იმავე წესით, როგორითაც სრულდებოდა მეფედ კურთხევა, ოღონდ ერთი გამონაკლისით, ვინაიდან მეფე-მამა ცოცხალი იყო და მისი მონაწილეობა აუცილებლად უნდა დაფიქსირებულიყო ცერემონიალის დროს. სწორედ ამიტომ გვირგვინი მომავალ თანამეფეს კათოლიკოსმა კი არ დაადგა, არამედ გიორგი II-მ.
ერისთავობის საკითხი დავით აღმაშენებლის ცენტრალისტურ პოლიტიკაში (მ. ბახტაძე)
ქართულ ისტორიოგრაფიაში გავრცელებულია მოსაზრება, რომ დავით IV აღმაშენებელი ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ იბრძოდა. ამის საილუსტრაციოდ კი ბაღვაშებისა და ძაგან ზედაზნის ციხის პატრონის მაგალითებია მოყვანილი. „ჩანს გრძელდება ...საქართველოს გაერთიანებისთანავე დაწყებული პროცესი ძველ ადმინისტრაციულ ერთეულთა, საერისთავოთა გაუქმებისა“.
პირველ რიგში კლდეკარის საერისთავოს საკითხი განვიხილოთ. რ. მეტრეველის აზრით, ლიპარიტ V ბაღვაშის გაძევების შემდეგ ერისთავი მისი ძე რატი გახდა. „რაც შეეხება კლდეკარის საერისთავოს, მან კიდევ რამოდენიმე წელს იარსება, სათავეში ლიპარიტის ძე რატი ედგა ... (დავითმა) კლდეკარის საერისთავო გააუქმა და თავის სამფლობელოს შეუერთა 1103 წელს“. ვ. კოპალიანის აზრითაც, საერისთავო რატის სიკვდილის შემდეგ, 1103 წელს გაუქმდა. რატი ლიპარიტის ძე მართლაც 1103 წელს გარდაიცვალა, მაგრამ იყო ის ამ დროს ერისთავი თუ არა, უცნობია. წყაროები მას ერისთავად არ მოიხსენიებენ. ჩვენი აზრით, ბაღვაშებმა ერისთავობა 1094 წელს დაკარგეს, ლიპარიტ V-ის შეპყრობის მერე. არ გვგონია, რომ დავით IV-ს ერისთავობა კვლავ ბაღვაშების ხელში დაეტოვებინა, ეს მის პოლიტიკას ეწინააღმდეგებოდა.
რაც შეეხება კლდეკარის საერისთავოს გაუქმებას, ჩვენი აზრით, ამგვარი რამ არ უნდა მომხდარიყო. არც ერთი წყარო არ ადასტურებს კლდეკარის საერისთავოს გაუქმების ფაქტს. დავითის ისტორიკოსი წერს _ „მოკუდა რატი ძე ლიპარიტისი ... და აღარავინ დაშთა საყოფელთა მათთა მკვიდრი ... და მამული მათი აღიღო მეფემან“. შემდეგ მემატიანე წერს: „და მამული ლიპარიტეთი უმკვიდროდ დარჩენილ იყო, არამედ სხუათა მრავალთა და სამართლიანთა და უსარზელ-მიუხუეჭელთა სოფელთა თანა მისცნა დედასა ღმრთისასა სამსახურებლად“. სწორედ ამ ცნობაზე დაყრდნობით თვლიან, რომ დავითმა გააუქმა კლდეკარის საერისთავო და ის გელათის მონასტერს შესწირა. აღსანიშნავია, რომ მემატიანე ყველგან ლაპარაკობს ბაღვაშთა მამულზე. იყო კი კლდეკარი მათი მამული? რა თქმა უნდა, არა. მართებულად შენიშნავს ი. ანთელავა, რომ მატიანეში ლაპარაკია კაცხის მამულზე, რომელიც მეფემ ბეითალმანის უფლებით აიღო. „რაც შეეხება საერისთავოს გელათისათვის შეწირვას, საამისო მონაცემები არ ჩანს და არცაა მოსალოდნელი ვეებერთელა ადმინისტრაციული ერთეული მონასტრისათვის შეეწირათ, თუნდაც გელათისათვის~. ბაღვაშთა მამული რომ არგვეთი იყო და არა კლდეკარი, ეს ნათლად ჩანს წყაროებიდანაც. რატი I „დაჯდა მამულსა თვისაა არგუეთს“. 1057 წელს ლიპარიტ IV-ის დატყვევების შემდეგ „დარჩა მამული არგეუთისა ივანეს“. თავად ივანე ლიპარიტის ძეც ხომ პირდაპირ წერს _ „მოვედი კაცხს, მამულსა ჩუენსა“. შეუძლებელია მამულის ქვეშ საერისთავო „ქუეყანა“ ვიგულისხმოთ. ჩვენი აზრით, დავით აღმაშენებელს კლდეკარის საერისთავო არ გაუუქმებია. 1094 წელს მან ბაღვაშებს ერისთავობა ჩამოართვა. რატი კი 1103 წლამდე ფლობდა თავის მამულს არგვეთში.
ჩვენი აზრით, 1094 წელს დავით აღმაშენებელმა ერისთავობა გადასცა თევდორეს. მემატიანე წერს _ „თრიალეთი და კლდეკარნი ჰქონდეს თევდორეს, ჭყონდიდელის დისწულსა, კაცსა გონიერსა და დიდად მყოფსა“. თევდორეს მიერ კლდეკარის ფლობა სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა კლდეკარის საერისთავოს ერისთავობას. შევადაროთ მემატიანის ნათქვამი თევდორეზე _ „თრიალეთი და კლდეკარნი ჰქონდეს თევდორეს“, იმავე მემატიანის ცნობას ლიპარიტ V-ის შესახებ _ „ჰქონდეს თრიალეთი და კლდეკარნი და მიმდგომი მისი ქუეყანა ლიპარიტს“. როგორც ვხედავთ, თევდორე იმავე ტერიტორიას ფლობს, რომელსაც ლიპარიტი. გამონაკლისია მხოლოდ „მიმდგომი მისი ქუეყანა“, მაგრამ რა იგულისხმება მის ქვეშ, უცნობია. კლდეკარის საერისთავოს ძირითად ნაწილს სწორედ „თრიალეთი და კლდეკარნი“ წარმოადგენდა. მართალია, მემატიანე თევდორეს ერისთავს არ უწოდებს, მაგრამ აქ გასათვალისწინებელია ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტი, დავითი აღმაშენებლის ისტორიკოსი საერთოდ არ იყენებს ტერმინ ერისთავს. ლიპარიტ V-ს ის უწოდებს ამირას და არ მოიხსენიებს მას ერისთავობით, თუმცა ლიპარიტს რომ ერისთავობა ჰქონდა, უეჭველია. ამრიგად, ჩვენი აზრით, 1094 წლის შემდეგ კლდეკარის ერისთავი თევდორე გახდა. თევდორეს ერისთავად თვლის ი. ანთელავაც.
ი. ანთელავას აზრით, დავით IV-მ კლდეკარის საერისთავოს ნაწილი სამეფო დომენად აქცია, „მაგრამ საერისთავო ერთეული აქ მაინც ჩანს“. შეიძლება სამეფო დომენად იქცა ის „მიმდგომი მისი ქუეყანა“, რომელსაც თევდორე აღარ ფლობს. ეპიგრაფიკულ მასალაზე დაყრდნობით ნათელია, რომ თრიალეთში XII საუკუნეშიც არსებობს საერისთავო.
კლდეკარის საერისთავოსთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას შემდეგი – დავით აღმაშენებელს კლდეკარის საერისთავო არ გაუუქმებია. მის დროს ამ მხარეს თევდორე მართავდა. მართალია, ისტორიკოსი მას ერისთავობით არ მოიხსენებს, მაგრამ დავითის ისტორიკოსი საერთოდ არ გამოიყენებს ამ ტერმინს მაშინაც კი, როდესაც ისეთ პიროვნებაზე საუბრობს, რომლის ერისთავობაც სადავო არ არის. ამის მაგალითია ლიპარიტ V, რომელიც ნამდვილად იყო ერისთავი. მემატიანე კი მას ამ „ხელით“ არ მოიხსენიებს. „დავით IV აღმაშენებლის ღონისძიებანი ლიპარიტისძეთა წინააღმდეგ არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს საერთოდ ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ ბრძოლად. იგივე შეიძლება ითქვას ძაგანისა და მოდისტოსის შესახებ“.
ერთადერთი წყარო, რომელიც ძაგანისა და მისი ძმის, მოდისტოსის, შესახებ მოგვითხრობს, არის დავით აღმაშენებლის ანდერძი შიომღვიმის მონასტრისადმი. ანდერძში ძაგანი არსად არ მოიხსენიება ერისთავად. ანდერძიდან ირკვევა, რომ ძაგანი ფლობდა ზედაზნის ციხესა და მუხრანს. დავით აღმაშენებელმა, როგორც ცნობილია, დამარცხებულ ფეოდალს ყველა სამფლობელო ჩამოართვა (არსებობს მოსაზრება, რომ ანდერძის დაწერის მომენტში ძაგანი ცოცხალი იყო და გარკვეული სამფლობელოც ჰქონდა). ანდერძიდან არ ჩანს არც ძაგანის ერისთავობა და, სხვათა შორის, არც მისი აბულეთისძეობა. ორივე ეს მოსაზრება შეიძლება მხოლოდ ვარაუდად ჩაითვალოს, რომელსაც ჩვენ არ ვიზიარებთ.
ვნახოთ, თუ რამდენად შესაძლებელია ძაგანის ერისთავობა. 1103 წლამდე ზედაზნის ციხე კახეთ-ჰერეთის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა. ამ წელს „მოსცა ჟამი ღმერთმან მეფესა დავითს და წარუღო კვირიკეს ციხე ზედაზენი. ქრონიკონი იყო სამასოცდასამი“. ი. ანთელავას აზრით, „1103 წელს, როდესაც დავითმა კვირიკეს ზედაზენი წაართვა, ამ ციხეს ძაგანი ფლობდა, კახეთის მეფის მოხელე და ვასალი. დავითს უცდია მისთვის ციხის ჩამორთმევა, მაგრამ გიორგი II-ს კვლავ ძაგანისთვის დაუტოვებია ციხე“. თუ ძაგანმა ციხე 1103 წლის შემდგომ მიიღო (ჩვენი აზრით, ეს ნაკლებადაა შესაძლებელი), ეს არ გამოდგება იმის დასამტკიცებლად, რომ დავით აღმაშენებელი საერისთავოებს აუქმებდა. რადგან თუ მეფე ერისთავობის ინსტიტუტს ებრძოდა (დავუშვათ ერთი წუთით ასეთი რამ), ცხადია, ის ძაგანს ზედაზნის ციხეს „ერისთავობით“ არ მისცემდა. ჩვენი აზრით, ძაგანი ზედაზნის ციხეს ჯერ კიდევ 1103 წლამდე ფლობდა. ანუ იმ დროიდან, როდესაც ზედაზენი კახეთ-ჰერეთის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა. ამ შემთხვევაში კი ძაგანის ერისთავად მიჩნევა ძნელია.
ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, კახეთ-ჰერეთის სამეფოში შვიდი საერისთავო იყო: რუსთავის, პანკისის, კვეტერის, შტორის, მაჭის, ხორნაბუჯისა და ვეჟინის. სხვა ცნობები, რომლებიც რანთა და კახთა სამეფოში სხვა საერისთავოების არსებობას გვავარაუდებინებდა, ჩვენ არ გაგვაჩნია. თუ ძაგანი ერისთავი იყო, მისი საერისთავოს ცენტრი ზედაზნის ციხე უნდა ყოფილიყო. მაგრამ ვერც ერთ ზემოთ დასახელებულ საერისთავოს ვერ გავაიგივებთ „ზედაზნის საერისთავოსთან“. ჩვენი აზრით, ზედაზნის ციხესა და მუხრანს ვერ მივიჩნევთ საერისთავო „ქუეყნად“. აქედან გამომდინარე, ძაგანის ერისთავად მიჩნევაც გვიჭირს. ძაგანი არ იყო ერისთავი და მისთვის ზედაზნის ციხის ჩამორთმევის ფაქტი არ გამოდგება იმის საილუსტრაციოდ, რომ დავით აღმაშენებელი საერისთავოებს აუქმებდა და ერისთავობის ინსტიტუტს ებრძოდა.
„დავით აღმაშენებლის ბრძოლა ერისთავობასთან, როგორც ინსტიტუტთან, არც ერთი წყაროთი არაა დადასტურებული“. თავის დროზე ექვ. თაყაიშვილმა მის მიერ სამშვილდის ერთ-ერთ ეკლესიაზე აღმოჩენილი ორი წარწერა გამოსცა. მეცნიერის აზრით, ერთში ერისთავთ-ერისთავი ვაჩე და მისი მეუღლე დარეჯანი, მეორეში კი ერისთავთ-ერისთავი და ოპერტიმოსი ავაგ ხურციძე მოიხსენიებიან. ექვ. თაყაიშვილს ორივე წარწერა დავით აღმაშენებლის თანადროულად მიაჩნდა. ჩვენთვის საინტერესო წარწერა ხელახლა წაიკითხეს ვ. სილოგავამ და გ. გაფრინდაშვილმა. პალეოგრაფიული ნიშნებით მათაც წარწერა XII საუკუნის პირველი მეოთხედით დაათარიღეს. მართალია, ერისთავთ-ერისთავის სახელი ვერ ამოიკითხეს, თუმცა თვით ტერმინ ერისთავთ-ერისთავის ამოკითხვა დაადასტურეს. იქ, სადაც ექვ. თაყაიშვილი კითხულობდა „ვაჩემან“, მათ ამოიკითხეს _ „ჩემსა“. როგორც ვხედავთ, ვაჩეს წაკითხვა სადავოა. მაგრამ ამჯერად ჩვენთვის საინტერესოა ის, რომ ამ წარწერაში ტერმინი ერისთავთ-ერისთავია დაფიქსირებული. ამდენად, მოსაზრება, რომ დავით IV აღმაშენებლის დროს ტერმინი „ერისთავი“ საერთოდ არ გამოიყენებოდა, სადავოა.
დავუშვათ, დავით აღმაშენებელი მართლაც იბრძოდა ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ. ასეთ შემთხვევაში გაუქმებული ადმინისტრაციული ერთეულების _ საერისთავოების ნაცვლად ახალი ადმინისტრაციული ერთეულები უნდა შეექმნა. სახელმწიფო ვერ იარსებებს ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეულების გარეშე. შეუძლებელია, დავით აღმაშენებელს საერისთავოების გაუქმების შემდეგ „შექმნილი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ვაკუუმი არ შეევსო“. მ. ლორთქიფანიძის აზრით, საეისთავოების ნაცვლად შექმნილ ერთეულად საკარგავი უნდა მივიჩნიოთ. მეცნიერის აზრით, „საკარგავი კი გვესმის როგორც სამსახურის სანაცვლოდ მიღებული პირობითი მფლობელობა“. საკარგავის ასეთი გაგება თავისთავად გამორიცხავს იმის საშუალებას, რომ ის საერისთავოს ნაცვლად შექმნილ ინსტიტუტად მივიჩნიოთ.
მოსაკარგავე არის პირობითი მფლობელი, ე.ი. პატრონი გარკვეული ტერიტორიისა. მართალია, პირობითი და დროებითი, მაგრამ მაინც მფლობელი, ანუ პატრონი. ამ შემთხვევაში მფლობელი თავის თავში სოციალურ შინაარს გულისხმობს. მოსაკარგავე საკარგავის მიმართ განიხილება როგორც მფლობელი, პატრონი ანუ სენიორი. ის მოსახლეობა, რომელიც ცხოვრობს საკარგავის ტერიტორიაზე, ხდება მისი ვასალი; შესაძლოა დროებით, სანამ მოსაკარგავე ფლობს ამ ტერიტორიას, მაგრამ მაინც ვასალი.
განსხვავებული დამოკიდებულებაა ერისთავსა და მისი საერისთავოს მცხოვრებთა შორის. ერისთავი არის საერისთავოს დროებითი მმართველი და არა მფლობელი. საერისთავოს მოსახლეობა არ არის მისი ვასალი. Iს მას ემორჩილება როგორც მოხელეს და არა როგორც სენიორს, პატრონს. საერისთავო და საკარგავი სულ სხვადასხვა სოციალურ ურთიერთობებზე არიან აგებული. საკარგავი ეს არის პატრონისა და ყმის ურთიერთობა, მართალია დროებითი, პირობითი, მაგრამ მაინც პატრონყმული ურთიერთობა.
საერისთავის ამგვარი რამ არ ახასიათებს. საერისთავო ადმინისტრაციული ერთეულია, საკარგავი კი არა. სწორედ ამ მიზეზის გამო ვერ ჩავთვლით ჩვენ საკარგავს საერისთავოს ნაცვლად შექმნილ ინსტიტუტად. მართალია, ქართულ ისტორიოგრაფიაში საკარგავის ის გაგებაა გავრცელებული, რომლის თანახმადაც, საკარგავი სამსახურის სანაცვლოდ მიღებული სამფლობელოს, ხოლო მოსაკარგავე მსახურეული აზნაურის მნიშვნელობით იხმარება, მაგრამ არსებობს სხვა მოსაზრებებიც.
ზ. რატიანის აზრით, „საკარგავი ნებისმიერი ობიექტია, რომელზეც ნებისმიერი გარიგება ხდება ორ სუბიექტს შორის და ეს გარიგება მხოლოდ ამ ორ სუბიექტზე ვრცელდება“. ცხადია, საკარგავის ასეთი გაგება გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ საკარგავს შეეცვალა ადმინისტრაციული ერთეული _ საერისთავო.
შ. მესხიას აზრით, „საკარგავი ნიშნავდა როგორც სამოხელეოდ, საგამგეოდ, სამართავად გადაცემულ ტერიტორიას, ქალაქს; ასევე სარგოს ფულად გასამჯელოს ...მოსაკარგავეობაც თავისთავად ორბუნება იყო _ იგი, ერთი მხრივ, მოხელეობას ნიშნავდა, ხოლო, მეორე მხრივ, ისეთ მოხელეობას, რომელიც უმთავრესად სარგოთი ნაზღაურდებოდა“. თუ საკარგავი სამართავად გადაცემული ტერიტორია იყო, განა ასევე სამართავად გადაცემული ტერიტორია არ იყო საერისთავო? საერისთავო ხომ ადმინისტრაციული ერთეული იყო, რომელიც პიროვნებას დროებით სამართავად ეძლეოდა. ერისთავი მეფის სამსახურში იდგა და თავისი საქმიანობისათვის გარკვეულ გასამრჯელოსაც იღებდა. ასეთად მიგვაჩნია ჩვენ წყაროებში დამოწმებული: „კერძი საერისთავო“, „შესავალი საერისთავო“, „შესავალი საერისთავთ-ერისთავო“. ერისთავობა იყო მოხელეობა, რომლის ანაზღაურებაც გარკვეული გასამრჯელოთი ხდებოდა. რომც მივიღოთ საკარგავის შ. მესხიასეული განმარტება, ასეთ შემთხვევაშიც კი საკარგავი ვერ ჩაითვლება იმად, რასაც უნდა დაეკავებინა საერისთავოების ადგილი მათი გაუქმების შემდეგ, რადგან დიდ განსხვავებას შ. მესხიასეულ საკარგავსა და საერისთავოს შორის ჩვენ ვერ ვხედავთ.
თავისი მოსაზრება საკარგავის შესახებ გამოთქმული აქვს ი. ანთელავასაც. მკვლევრის აზრით, „საკარგავი და მოსაკარგავე იგივეა, რაც საურავი და მოურავი. ტერმინი საკარგავი აღნიშნავს სამართავად, საგამგებლოდ გაცემულ მიწა-ადგილს, ქვეყანას, ქალაქსა თუ სახელოს, დიდი იქნება ის თუ მცირე. ასევე თანამდებობის აღსრულებისათვის განსაზღვრულ გასამჯელოს _ „სარგოს“, საერთოდ ფულად საზღაურს“. როგორც ვხედავთ, მკვლევარი გარკვეულწილად იმეორებს შ. მესხიას მოსაზრებას. აღსანიშნავია, რომ თავად ი. ანთელავა არ იზიარებდა მოსაზრებას _ დავით აღმაშენებლის მიერ საერისთავოების გაუქმებისა და მათ ნაცვლად საკარგავის ინსტიტუტის შემოღების შესახებ.
ჩვენი აზრით, საკარგავი არ იყო ის, რასაც შეეძლო საერისთავოების, როგორც ადმინისტრაციული ერთეულების, შეცვლა. ჩვენ მთლიანად ვიზიარებთ ი. ანთელავას მოსაზრებას _ „განა გასაკვირი არაა, რომ თითქოს დავით IV აღმაშენებლის დასაყრდენ ძალას ერისთავების წინააღმდეგ, „მოსაკარგავეებს“, მისივე ისტორიკოსი, დავითის პოლიტიკის უერთგულესი პროპაგანდისტი `მოსაკარგავე მაჭირვებლებად~ იხსენიებს?! თუ მიწა-მამულის გამკვიდრების ტენდენციაზე წავა საქმე, განა „მოსაკარგავე აზნაურთათვის“ უცხო იქნებოდა ეს ტენდენცია?!“. ჯერ კიდევ ნ. ბერძენიშვილი შენიშნავდა, რომ „დავითის მოსაკარგავენი უმალ მემამულეობის ტენდენციას ამჟღავნებდნენ“.
ბრძოლა ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ და საერისთავოების გაუქმება ნიშნავდა უზარმაზარი ადმინისტრაციული რეფორმის ჩატარებას. დავითის ისტორიკოსი, რომელიც მეფის მთელ საქმიანობას აღწერს, არაფერს ამბობს ქვეყნის ადმინისტრაციული მოწყობის საქმეში მომხდარი ცვლილებების შესახებ. ჩვენ ნაკლებად დასაშვებად მიგვაჩნია, რომ დავით აღმაშენებელს ასეთი დიდი რეფორმა გაეტარებინა და მემატიანეს ამის შესახებ ერთი სიტყვაც კი არ ეთქვა.
წყაროებში არსებული ცნობების ანალიზის შემდეგ ვერ გავიზიარებთ მოსაზრებას, რომ „დავით აღმაშენებელი ერისთავობის ცენტრალიზებული ფეოდალური სახელმწიფოსათვის შეუფერებლად თვლიდა და ყოველმხრივ ავიწროებდა და ცდილობდა მის გაუქმებას“.
ჩვენი აზრით, დავით IV აღმაშენებელი იბრძოდა არა მთლიანად ერისთავობის ინსტიტუტის, არამედ კონკრეტული ურჩი ერისთავების წინააღმდეგ. „დავითის დროს ქვეყნის მართვა-გამგეობას ადგილებზე ერისთავები ახორციელებდნენ“.
ქტიტორთა რიგში პირველ ადგილზე, დავით აღმაშენებლის წინ, არსენ მწიგნობართუხუცესის, ხოლო ამ რიგის ბოლოს (VI და VII) გიორგი II-ისა და მისი მეუღლის გამოსახვა 1089 წლის სახელმწიფო გადატრიალების შედეგად განსაზღვრული რეგლამენტაციის გამომხატველია. დავითის ახალგაზრდულ ასაკს ხაზს უსვამს მეფის პორტრეტის უწვერულვაშო ჭაბუკის სახით გამოსახვა.
აღნიშნულ კომპოზიციაში IV ადგილზე წარმოადგენილია სუმბატ აშოტის ძე, მისი გამოსახულების თანმხლები ასომთავრული წარწერა სრულად იკითხება: „სუმბატ ძე აშოტისი || სუმბატ შემოწირა ბოტინატი“. შუმბატი ბაგრატიონთა იმ შტოს წარმომადგენელია, რომლებიც ტრადიციულად მამფალის ტიტულს ატარებდნენ და რომელთა მფლობელობაშიც იყო ატენი X ს-მდე, ხოლო ატენის სიონი კი – საგვარეულო საძვალე. ატენის სიონშია დაკრძალული სუმბატ აშოტის ძის მოსახელე და მოგვარე, აშოტ კეკელას ძე სუმბატი (+885).
X ს-ის II ნახევრიდან ატენის ხეობა ბაღვაშთა გამგებლობაშია. მათი მფლობელობის დამადასტურებელი იურიდიული ძეგლია ატენის მცირე გუმბათიანი ეკლესიის საამშენებლო წარწერა რატი ერისთავისა, ლიპარიტ ერისთვის ძისა, „რომელმაც აღაშენა ესე სახლი ღმრთისა და ბჭეი ცათა, წმინდაი ეკლესია, სალოცველად სულისა მათისა“. დავით აღმაშენებლის მეფობამდე გაგრძელდა ბაღვაშთა ერისთავობა. დავითის მიერ ლიპარიტ ბაღვაშის შეპყრობის (1094 წ.) შემდეგ შეიძლებოდა მხოლოდ სუმბატ აშოტის ძისთვის სამემკვიდრეო დომენის დაბრუნება და ქტიტორთა მწკრივში მისი გამოსახვა. როგორც დადგენილია, ატენის სიონის აღნიშნული მოხატულობა სტილისტური თვალსაზრისით წინ უსწრებს იფრარის (1096 წ.) მოხატულობას. ამის მიხედვით, ატენის სიონის „მოხატულობის საერთო პროგრამაში ჩართული“ ეს ქტიტორთა გამოსახულებები თარიღდება 1094-1096 წწ-ით.
ბაღვაშთა საგვარეულო მონასტრის კაცხის (ისტორიული არგვეთი, ჭიათურის რ-ნი) სამხრეთის მინაშენის, ეკვდერის წარწერაში გიორგი II-ისა და დავით აღმაშენებლის თანამედროვე, კლდეკარის ერისთავთა ფეოდალური სახლის მანდილოსანი წარმომადგენელია მოხსენიებული: „†უფალო შეეწიე მონასა ღმრთისასა, დღესა განკითხვისასა, ივანე ერისთავთა-ერისთავისა ასულსა ცხორებას, ამენ“.
ცხორება || ცხოვრება გავრცელებული სახელი იყო საქართველოში. ეს სახელი ერქვა აღნიშნულ წარწერაში დასახელებულ ცხორებას დიდ ბებიას, ბაგრატ IV-ის მოწინააღმდეგე ლიპარიტ ლიპარიტის-ძის დედას, მოხსენიებულს შვილის დაკვეთით, კალიგრაფ გაბრიელ კოტას მიერ გადაწერილ შესანიშნავ ხელნაწერთა ანდერძ-მოსახსენებლებში.
წარწერა პალეოგრაფიული ნიშნებით (კიდურწაისრული დამწერლობა) XI ს-ს განეკუთვნება, ხოლო ისტორიული რეალიების გათვალისწინებით მისი ქრონოლოგიური ჩარჩოები შესაძლებელია საუკუნის ბოლო მეოთხედით შემოიფარგლოს. 1074 წ., ფარცხისის ბრძოლის წინ თურქ-სელჩუკთა სულთანმა მალიქ-შაჰმა შეიპყრა „ივანე თავითა, ცოლითა და შვილისშვილითა, და ყოვლითა აზნაურთა დედაწულითა“. ამ ფაქტს დავითის ისტორიკოსიც ადასტურებს. ამის შემდეგ ივანე საერთოდ აღარ იხსენიება წყაროებში. ცხორებას კლდეკარიდან (ბაღვაშთა ძირითადი სამყოფელი) ძველ საგვარეულო მამულში, არგვეთში გადასვლა, ერისთავთ-ერისთავ ივანეს პოლიტიკური ასპარეზიდან გაქრობის (თუ გარდაცვალების) შემდეგაა სავარაუდებელი. წარწერის შესრულების ზედა ზღვრად პირობითად შეიძლება მივიჩნიოთ 1103 წ., როდესაც „დასრულდა სახლი ბაღვივაშთა“.
დავით აღმაშენებლის მოწინააღმდეგე კიდევ ერთი დიდი ფეოდალური სახლის, აბულეთისძეთა საგვარეულოს წარმომადგენლის, მოდისტოს ეპისკოპოსის სახელია დაფიქსირებული ეპიგრაფიკულ ძეგლში. რკონის ღვთისმშობლის ეკლესიის დას. ფასადზე, დას. სარკმლის თავზე ამოკვეთილია 4-სტრიქონიანი წარწერა:
წმიდაო ღმრთისმშობელო, შეიწირე მოდისტოზისგან, ორთავე სამხრონი* სარკმელთა ზედათი** მისგან შეიკაზმა***. ამინ
* სამხრო – ერთი რომელიმე მხარი შენობისა, ეკლესიის მინაშენი.
** ზედათი – ერთი ნაპირი; სარკმლის ზედათი – სარკმლის ზედა ნაწილი, სარკმლის სათაური.
*** შეკაზმვა – მორთულობა.
პალეოგრაფიული ნიშნების მიხედვით წარწერა შესრულებულია XI-XII საუკუნეებისთვის დამახასიათებელი ნუსხურიდან მხედრულზე გარდამავალი დამწერლობით, ე.წ. მრგვლოვანი ნუსხა-ხუცურით. მოდისტოსის დასახელება წარწერას XI ს-ის 80-იანი - 1103 წწ-ით ათარიღებს (დავით აღმაშენებლის „ანდერძის“ მონაცემების მიხედვით დადგენილი ქრონოლოგია ძაგან და მოდისტოს აბულეთისძეთა შესახებ: ურთიერთობა ცენტრალურ ხელისუფლე ბასთან გიორგი II-ისა და დავითის თანამოსაყდრეობის პერიოდში (1085-1089წწ.) – ამ ფეოდალური სახლის დამხობა (1103 წ.) დავით მეფის მიერ). საინტერესოა, რამ განაპირობა წილკნელი ეპისკოპოსის მოდისტოსის ზრუნვა რკონის მონასტრისადმი. იყო ეს უბრალოდ ყურადღების გამოჩენა სხვა ეპარქიის ტაძრისადმი (შეიძლება სტუმრობის დროს გამოჩენილი), თუ მიზანმიმართული მოქმედება იმ რეგიონში თავისი გავლენის გასავრცელებლად. ძაგანის და მოდისტოსის მოღვაწეობა გვაფიქრებინებს, რომ მეორე ვარაუდი უნდა იყოს მართებული. „მოდისტოს-წინა-უკმო მღვდელთ-მოძღუარისა“ მიერ სხვადასხვა ეკლესიები იყო მიტაცებული. ამავე დროს მისმა ძმამ, ძაგანმა _ „მძალვრებით ღმრთისაცა არამრიდმან“ მცხეთის, წილკნისა და შიომღვიმის მამულები „დაიმჭირვა“. „ფავნელის დაწერილისა“ და გიორგი II-ის 1073 წლის სიგელის მიხედვით, შიო-მღვიმის მონასტერს მამულები ჰქონდა შიდა ქართლში და მათ შორის მდ. თეძმის ხეობაში (გავაზი, ცხავერი, ცხირეთი...). რკონის მონასტერი კი სწორედ თეძმის ხეობაში მდებარეობს. როგორც ჩანს, მოდისტოსის „ზრუნვა“ რკონის ხელში ჩაგდებას ისახავდა მიზნად.
დავით აღმაშენებლის საგარეო პოლიტიკა დიდი სიფრთხილითა და წინდახედულებით გამოირჩეოდა. მხოლოდ მას მერე შეუწყვიტა თურქ -სელჩუკთა სულთანს ხარაჯა (1099 წ.),16 რაც „გამოვიდეს ფრანგნი (ჯვაროსნები), აღიღეს იერუსალემი და ანტიოქია“ და, ამავე დროს, „შეწევნითა ღმრთისათა მოეშენა ქუეყანა ქართლისა, განძლიერდა დავით და განამრავლნა სპანი“. ამ გამოწვევის უპასუხოდ დატოვების, კახეთ-ჰერეთის შემოერთებისა და ერწუხის ბრძოლაში (1104 წ.) გამარჯვების მიუხედავად, დავითს ერთი წუთით არ მოუდუნებია ყურადღება. სელჩუკთა წინააღმდეგ შარვანსა და ბიზანტიას დაუკავშირდა. სამოკავშირეო ხელშეკრულებები პოლიტიკური ქორწინებებით იქნა განმტკიცებული. „მასვე წელსა (1116) ასული თვისი კატა გაგზავნა საბერძნეთს სძლად ბერძენთა მეფისად, რამეთუ პირველ ამისსა პირმშო ასული თვისი თამარი გაეგზავნა დედოფლად შარვანისა, (1105-6) რათა ვითარცა ორნი მნათობნი – ერთი აღმოსავლეთს, ხოლო მეორე დასავლეთს – ცისკროვან ჰყოფდნენ სფეროსა, მამისაგან მიმღებელნი მზეებრთა შარავანდედთანი“.
იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოსს 1659 წ. მოქვის ტაძრის ინტერიერში ამოუკითხავს ბერძნულ ენაზე შესრულებული წარწერა: `მოიხატა იმპერატორ ალექსი კომნენის და დავით აფხაზთა მეფის დროს~. აკად. თ. ყაუხჩიშვილი წარწერას ალექსი კომნენის (1081-1118 წწ.) და დავით აღმაშენებლის (1089-1125 წწ.) მეფობის თანმხვედრი წლებით ათარიღებს – 1089-1118 წწ.; თუმცა კატეგორიულად აღნიშნავს, რომ ალექსი კომნენი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო წარწერაში დასახელებული, რადგან საქართველოს გაერთიანების შემდეგ ჩვენს ტერიტორიაზე დაცულ ეპიგრაფიკულ ძეგლებში არსად გვხვდება ბერძენთა (ბიზანტიელი) მეფეების მოხსენიება, რომ დოსითეოსმა, როგორც ბერძენმა, თვითონ დაუმატა იმპერატორის სახელი ამოკითხულ წარწერას.
ვფიქრობ, უსაფუძვლოა, ეჭვის შეტანა დოსითეოსის ცნობის სიმართლეში. დავით აღმაშენებლისა და ალექსი კომნენოსის დამძახლება (კატას გათხოვება ალექსის ვაჟზე), სწორედაც რომ საპირისპიროს მიუთითებს. აღნიშნული წარწერა, ჩემი აზრით, ამ ქორწინების, 1116 წლის ახლო დროით უნდა დათარიღდეს.
ქვეყნის ცენტრალიზაციისა და გარეშე მტრებთან ბრძოლის პარალელურად, დავით აღმაშენებლი ფართო აღმშენებლობით და კულტურულ-საგანმანათლებლო მოღვაწეობასაც ეწეოდა. მისი ბრძანებით აღმართული ქართული ხუროთმოძღვრების უბრწყინვალესი ძეგლები, გელათისა და შიომღვიმის მონასტრები განათლებისა და მწიგნობრობის მძლავრი ცენტრებიც იყო დაარსების დღიდან. ნარატიულ და დოკუმენტურ წყაროებში ხაზგასმულია დავითის ზრუნვა ეკლესია-მონასტრებისადმი. ამის დამადასტურებელი ფაქტები ეპიგრაფიკულმა ძეგლებმაც შემოგვინახა.
კახეთ-ჰერეთის ერთიანი ქართული სამეფოს იურისდიქციაში შემოყვანის უმალ საამშენებლო სამუშაოები ჩატარდა კახეთის უპირველეს სალოცავში, ალავერდის საკათედრო ტაძარში. ტაძრის საკურთხეველში მოთავსებული, საღებავით შესრულებული, ერთ დროს ვრცელი ასომთავრული წარწერის აღბეჭდვა სპეციალური ფოტოგრაფირებით – ულტრაიისფერი და ინფრაწითელი სხივების გამოყენებით გახდა შესაძლებელი (ფოტოგრაფი ი. გილგენდორფი). წარწერის გადარჩენილი ტექსტის მონაცემებიდანაც აშკარად ჩანს, თუ რა დიდი მასშტაბის აღმშენებლობა განხორციელდა: ტაძრის `შემკობა~ და სარკმელთა `გამოჭოლვა~, `გუმბადის~ აშენება, საკურთხევლის წინამდებარე ჯვრის აღმართვა, მგალობელთათვის ქორედის აშენება, სახლების მშენებლობა...
წარწერაში `მეფეთა-მეფე დავითის~ და `მამისა მათისა გიორგის~ მოხსენიება განსაზღვრავს მისი შესრულების დროს: 1104-1112 წწ. (ერწუხის ბრძოლა – გიორგი II-ის გარდაცვალება).
გიორგი II-სა და დავით IV-ის მიერ იშხნის ტაძრისათვის სოფ. ლოზნის შეწირულების ფაქტია დაფიქსირებული ამ ეკლესიის 1155 წლის ფრესკულ წარწერაში.
სახვითი ხელოვნების განვითარების მაღალ დონეს მიუთითებს `მეფის მხატვრის~ თანამდებობის არსებობა საქართველოს სამეფო კარზე. შეიძლება გარკვეული ტრადიცია თუ მემკვიდრეობითობა დავინახოთ IV ს-ის `მხატვართ-უხუცესსა~ (სამთავროს ბერძნული წარწერა) და დავითის თანამედროვე `მეფის მხატვრის~ თანამდებობებს შორის. მეფის მხატვარი `თევდორე სვანეთში იყო მიწვეული ეკლესიების მოსახატად და შესამკობად~. `†სახელითა ღმრთისათა მოიხატა და შეიმკო წმინდაÁ ესე ეკლესია... სადიდებლად და სალოცველად ამის ხევისა აზნაურთა... ხელითა თევდორე მეფის მხატვრისაÁთა...~ (სამივე წარწერის ტექსტობრივი კონსტრუქცია, ფაქტობრივად, იდენტურია).
აღნიშნულია იფრარის მთავარანგელოზთა (1096 წ.), კალას წმ. კვირიკესა და ივლიტას (1111 წ.) და ნაკიფარის წმ. გიორგის (1130 წ.) ეკლესიათა ფრესკულ ქტიტორულ წარწერებში.
ამასთანავე, თევდორეს მხატვრობის კომპოზიციებს _ ბიბლიური სიუჟეტის (იფრარი), წმ. კვირიკესა და წმ. ივლიტას წამების (კალა) და წმ. გიორგის წამების (ნაკიფარი) _ ახლავს ვრცელი განმარტებითი წარწერები.
სვანეთში, მიქაელ მაღლაკელის მიერ 1140 წელს მოხატული მაცხვარიშის ეკლესიის (ფრესკული წარწერა მოთავსებულია ჩრდ. კედელზე: `მოიხატა საყდარი ესე მეფობასა დემეტრესა წელსა იე, ხელითა მიქაელ მაღლაკელისათა~) ჩრდ. კედელზე უნიკალური ფერწერული კომპოზიციაა წარმოდგენილი _ დემეტრე I-ის (1125-1156 წწ.) მეფედ კურთხევის სცენა; ერისთავები ხმალს აბამენ მეფეს, ანგელოზი კი გვირგვინს ადგამს თავზე. მეფის ნიმბის გარშემო და ერთ-ერთი ერისთავის მხრებს ზემოთ განმარტებითი ასომთავრული წარწერაა მოთავსებული: `დემეტრე მეფესა ხმალსა აბმენ დავითისას, ერისთავნი~.
ერისთავობის საკითხი დავით აღმაშენებლის ცენტრალისტურ პოლიტიკაში (მ. ბახტაძე)
ქართულ ისტორიოგრაფიაში გავრცელებულია მოსაზრება, რომ დავით IV აღმაშენებელი ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ იბრძოდა. ამის საილუსტრაციოდ კი ბაღვაშებისა და ძაგან ზედაზნის ციხის პატრონის მაგალითებია მოყვანილი. „ჩანს გრძელდება ...საქართველოს გაერთიანებისთანავე დაწყებული პროცესი ძველ ადმინისტრაციულ ერთეულთა, საერისთავოთა გაუქმებისა“.
პირველ რიგში კლდეკარის საერისთავოს საკითხი განვიხილოთ. რ. მეტრეველის აზრით, ლიპარიტ V ბაღვაშის გაძევების შემდეგ ერისთავი მისი ძე რატი გახდა. „რაც შეეხება კლდეკარის საერისთავოს, მან კიდევ რამოდენიმე წელს იარსება, სათავეში ლიპარიტის ძე რატი ედგა ... (დავითმა) კლდეკარის საერისთავო გააუქმა და თავის სამფლობელოს შეუერთა 1103 წელს“. ვ. კოპალიანის აზრითაც, საერისთავო რატის სიკვდილის შემდეგ, 1103 წელს გაუქმდა. რატი ლიპარიტის ძე მართლაც 1103 წელს გარდაიცვალა, მაგრამ იყო ის ამ დროს ერისთავი თუ არა, უცნობია. წყაროები მას ერისთავად არ მოიხსენიებენ. ჩვენი აზრით, ბაღვაშებმა ერისთავობა 1094 წელს დაკარგეს, ლიპარიტ V-ის შეპყრობის მერე. არ გვგონია, რომ დავით IV-ს ერისთავობა კვლავ ბაღვაშების ხელში დაეტოვებინა, ეს მის პოლიტიკას ეწინააღმდეგებოდა.
რაც შეეხება კლდეკარის საერისთავოს გაუქმებას, ჩვენი აზრით, ამგვარი რამ არ უნდა მომხდარიყო. არც ერთი წყარო არ ადასტურებს კლდეკარის საერისთავოს გაუქმების ფაქტს. დავითის ისტორიკოსი წერს _ „მოკუდა რატი ძე ლიპარიტისი ... და აღარავინ დაშთა საყოფელთა მათთა მკვიდრი ... და მამული მათი აღიღო მეფემან“. შემდეგ მემატიანე წერს: „და მამული ლიპარიტეთი უმკვიდროდ დარჩენილ იყო, არამედ სხუათა მრავალთა და სამართლიანთა და უსარზელ-მიუხუეჭელთა სოფელთა თანა მისცნა დედასა ღმრთისასა სამსახურებლად“. სწორედ ამ ცნობაზე დაყრდნობით თვლიან, რომ დავითმა გააუქმა კლდეკარის საერისთავო და ის გელათის მონასტერს შესწირა. აღსანიშნავია, რომ მემატიანე ყველგან ლაპარაკობს ბაღვაშთა მამულზე. იყო კი კლდეკარი მათი მამული? რა თქმა უნდა, არა. მართებულად შენიშნავს ი. ანთელავა, რომ მატიანეში ლაპარაკია კაცხის მამულზე, რომელიც მეფემ ბეითალმანის უფლებით აიღო. „რაც შეეხება საერისთავოს გელათისათვის შეწირვას, საამისო მონაცემები არ ჩანს და არცაა მოსალოდნელი ვეებერთელა ადმინისტრაციული ერთეული მონასტრისათვის შეეწირათ, თუნდაც გელათისათვის~. ბაღვაშთა მამული რომ არგვეთი იყო და არა კლდეკარი, ეს ნათლად ჩანს წყაროებიდანაც. რატი I „დაჯდა მამულსა თვისაა არგუეთს“. 1057 წელს ლიპარიტ IV-ის დატყვევების შემდეგ „დარჩა მამული არგეუთისა ივანეს“. თავად ივანე ლიპარიტის ძეც ხომ პირდაპირ წერს _ „მოვედი კაცხს, მამულსა ჩუენსა“. შეუძლებელია მამულის ქვეშ საერისთავო „ქუეყანა“ ვიგულისხმოთ. ჩვენი აზრით, დავით აღმაშენებელს კლდეკარის საერისთავო არ გაუუქმებია. 1094 წელს მან ბაღვაშებს ერისთავობა ჩამოართვა. რატი კი 1103 წლამდე ფლობდა თავის მამულს არგვეთში.
ჩვენი აზრით, 1094 წელს დავით აღმაშენებელმა ერისთავობა გადასცა თევდორეს. მემატიანე წერს _ „თრიალეთი და კლდეკარნი ჰქონდეს თევდორეს, ჭყონდიდელის დისწულსა, კაცსა გონიერსა და დიდად მყოფსა“. თევდორეს მიერ კლდეკარის ფლობა სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა კლდეკარის საერისთავოს ერისთავობას. შევადაროთ მემატიანის ნათქვამი თევდორეზე _ „თრიალეთი და კლდეკარნი ჰქონდეს თევდორეს“, იმავე მემატიანის ცნობას ლიპარიტ V-ის შესახებ _ „ჰქონდეს თრიალეთი და კლდეკარნი და მიმდგომი მისი ქუეყანა ლიპარიტს“. როგორც ვხედავთ, თევდორე იმავე ტერიტორიას ფლობს, რომელსაც ლიპარიტი. გამონაკლისია მხოლოდ „მიმდგომი მისი ქუეყანა“, მაგრამ რა იგულისხმება მის ქვეშ, უცნობია. კლდეკარის საერისთავოს ძირითად ნაწილს სწორედ „თრიალეთი და კლდეკარნი“ წარმოადგენდა. მართალია, მემატიანე თევდორეს ერისთავს არ უწოდებს, მაგრამ აქ გასათვალისწინებელია ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტი, დავითი აღმაშენებლის ისტორიკოსი საერთოდ არ იყენებს ტერმინ ერისთავს. ლიპარიტ V-ს ის უწოდებს ამირას და არ მოიხსენიებს მას ერისთავობით, თუმცა ლიპარიტს რომ ერისთავობა ჰქონდა, უეჭველია. ამრიგად, ჩვენი აზრით, 1094 წლის შემდეგ კლდეკარის ერისთავი თევდორე გახდა. თევდორეს ერისთავად თვლის ი. ანთელავაც.
ი. ანთელავას აზრით, დავით IV-მ კლდეკარის საერისთავოს ნაწილი სამეფო დომენად აქცია, „მაგრამ საერისთავო ერთეული აქ მაინც ჩანს“. შეიძლება სამეფო დომენად იქცა ის „მიმდგომი მისი ქუეყანა“, რომელსაც თევდორე აღარ ფლობს. ეპიგრაფიკულ მასალაზე დაყრდნობით ნათელია, რომ თრიალეთში XII საუკუნეშიც არსებობს საერისთავო.
კლდეკარის საერისთავოსთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას შემდეგი – დავით აღმაშენებელს კლდეკარის საერისთავო არ გაუუქმებია. მის დროს ამ მხარეს თევდორე მართავდა. მართალია, ისტორიკოსი მას ერისთავობით არ მოიხსენებს, მაგრამ დავითის ისტორიკოსი საერთოდ არ გამოიყენებს ამ ტერმინს მაშინაც კი, როდესაც ისეთ პიროვნებაზე საუბრობს, რომლის ერისთავობაც სადავო არ არის. ამის მაგალითია ლიპარიტ V, რომელიც ნამდვილად იყო ერისთავი. მემატიანე კი მას ამ „ხელით“ არ მოიხსენიებს. „დავით IV აღმაშენებლის ღონისძიებანი ლიპარიტისძეთა წინააღმდეგ არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს საერთოდ ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ ბრძოლად. იგივე შეიძლება ითქვას ძაგანისა და მოდისტოსის შესახებ“.
ერთადერთი წყარო, რომელიც ძაგანისა და მისი ძმის, მოდისტოსის, შესახებ მოგვითხრობს, არის დავით აღმაშენებლის ანდერძი შიომღვიმის მონასტრისადმი. ანდერძში ძაგანი არსად არ მოიხსენიება ერისთავად. ანდერძიდან ირკვევა, რომ ძაგანი ფლობდა ზედაზნის ციხესა და მუხრანს. დავით აღმაშენებელმა, როგორც ცნობილია, დამარცხებულ ფეოდალს ყველა სამფლობელო ჩამოართვა (არსებობს მოსაზრება, რომ ანდერძის დაწერის მომენტში ძაგანი ცოცხალი იყო და გარკვეული სამფლობელოც ჰქონდა). ანდერძიდან არ ჩანს არც ძაგანის ერისთავობა და, სხვათა შორის, არც მისი აბულეთისძეობა. ორივე ეს მოსაზრება შეიძლება მხოლოდ ვარაუდად ჩაითვალოს, რომელსაც ჩვენ არ ვიზიარებთ.
ვნახოთ, თუ რამდენად შესაძლებელია ძაგანის ერისთავობა. 1103 წლამდე ზედაზნის ციხე კახეთ-ჰერეთის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა. ამ წელს „მოსცა ჟამი ღმერთმან მეფესა დავითს და წარუღო კვირიკეს ციხე ზედაზენი. ქრონიკონი იყო სამასოცდასამი“. ი. ანთელავას აზრით, „1103 წელს, როდესაც დავითმა კვირიკეს ზედაზენი წაართვა, ამ ციხეს ძაგანი ფლობდა, კახეთის მეფის მოხელე და ვასალი. დავითს უცდია მისთვის ციხის ჩამორთმევა, მაგრამ გიორგი II-ს კვლავ ძაგანისთვის დაუტოვებია ციხე“. თუ ძაგანმა ციხე 1103 წლის შემდგომ მიიღო (ჩვენი აზრით, ეს ნაკლებადაა შესაძლებელი), ეს არ გამოდგება იმის დასამტკიცებლად, რომ დავით აღმაშენებელი საერისთავოებს აუქმებდა. რადგან თუ მეფე ერისთავობის ინსტიტუტს ებრძოდა (დავუშვათ ერთი წუთით ასეთი რამ), ცხადია, ის ძაგანს ზედაზნის ციხეს „ერისთავობით“ არ მისცემდა. ჩვენი აზრით, ძაგანი ზედაზნის ციხეს ჯერ კიდევ 1103 წლამდე ფლობდა. ანუ იმ დროიდან, როდესაც ზედაზენი კახეთ-ჰერეთის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა. ამ შემთხვევაში კი ძაგანის ერისთავად მიჩნევა ძნელია.
ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, კახეთ-ჰერეთის სამეფოში შვიდი საერისთავო იყო: რუსთავის, პანკისის, კვეტერის, შტორის, მაჭის, ხორნაბუჯისა და ვეჟინის. სხვა ცნობები, რომლებიც რანთა და კახთა სამეფოში სხვა საერისთავოების არსებობას გვავარაუდებინებდა, ჩვენ არ გაგვაჩნია. თუ ძაგანი ერისთავი იყო, მისი საერისთავოს ცენტრი ზედაზნის ციხე უნდა ყოფილიყო. მაგრამ ვერც ერთ ზემოთ დასახელებულ საერისთავოს ვერ გავაიგივებთ „ზედაზნის საერისთავოსთან“. ჩვენი აზრით, ზედაზნის ციხესა და მუხრანს ვერ მივიჩნევთ საერისთავო „ქუეყნად“. აქედან გამომდინარე, ძაგანის ერისთავად მიჩნევაც გვიჭირს. ძაგანი არ იყო ერისთავი და მისთვის ზედაზნის ციხის ჩამორთმევის ფაქტი არ გამოდგება იმის საილუსტრაციოდ, რომ დავით აღმაშენებელი საერისთავოებს აუქმებდა და ერისთავობის ინსტიტუტს ებრძოდა.
„დავით აღმაშენებლის ბრძოლა ერისთავობასთან, როგორც ინსტიტუტთან, არც ერთი წყაროთი არაა დადასტურებული“. თავის დროზე ექვ. თაყაიშვილმა მის მიერ სამშვილდის ერთ-ერთ ეკლესიაზე აღმოჩენილი ორი წარწერა გამოსცა. მეცნიერის აზრით, ერთში ერისთავთ-ერისთავი ვაჩე და მისი მეუღლე დარეჯანი, მეორეში კი ერისთავთ-ერისთავი და ოპერტიმოსი ავაგ ხურციძე მოიხსენიებიან. ექვ. თაყაიშვილს ორივე წარწერა დავით აღმაშენებლის თანადროულად მიაჩნდა. ჩვენთვის საინტერესო წარწერა ხელახლა წაიკითხეს ვ. სილოგავამ და გ. გაფრინდაშვილმა. პალეოგრაფიული ნიშნებით მათაც წარწერა XII საუკუნის პირველი მეოთხედით დაათარიღეს. მართალია, ერისთავთ-ერისთავის სახელი ვერ ამოიკითხეს, თუმცა თვით ტერმინ ერისთავთ-ერისთავის ამოკითხვა დაადასტურეს. იქ, სადაც ექვ. თაყაიშვილი კითხულობდა „ვაჩემან“, მათ ამოიკითხეს _ „ჩემსა“. როგორც ვხედავთ, ვაჩეს წაკითხვა სადავოა. მაგრამ ამჯერად ჩვენთვის საინტერესოა ის, რომ ამ წარწერაში ტერმინი ერისთავთ-ერისთავია დაფიქსირებული. ამდენად, მოსაზრება, რომ დავით IV აღმაშენებლის დროს ტერმინი „ერისთავი“ საერთოდ არ გამოიყენებოდა, სადავოა.
დავუშვათ, დავით აღმაშენებელი მართლაც იბრძოდა ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ. ასეთ შემთხვევაში გაუქმებული ადმინისტრაციული ერთეულების _ საერისთავოების ნაცვლად ახალი ადმინისტრაციული ერთეულები უნდა შეექმნა. სახელმწიფო ვერ იარსებებს ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეულების გარეშე. შეუძლებელია, დავით აღმაშენებელს საერისთავოების გაუქმების შემდეგ „შექმნილი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ვაკუუმი არ შეევსო“. მ. ლორთქიფანიძის აზრით, საეისთავოების ნაცვლად შექმნილ ერთეულად საკარგავი უნდა მივიჩნიოთ. მეცნიერის აზრით, „საკარგავი კი გვესმის როგორც სამსახურის სანაცვლოდ მიღებული პირობითი მფლობელობა“. საკარგავის ასეთი გაგება თავისთავად გამორიცხავს იმის საშუალებას, რომ ის საერისთავოს ნაცვლად შექმნილ ინსტიტუტად მივიჩნიოთ.
მოსაკარგავე არის პირობითი მფლობელი, ე.ი. პატრონი გარკვეული ტერიტორიისა. მართალია, პირობითი და დროებითი, მაგრამ მაინც მფლობელი, ანუ პატრონი. ამ შემთხვევაში მფლობელი თავის თავში სოციალურ შინაარს გულისხმობს. მოსაკარგავე საკარგავის მიმართ განიხილება როგორც მფლობელი, პატრონი ანუ სენიორი. ის მოსახლეობა, რომელიც ცხოვრობს საკარგავის ტერიტორიაზე, ხდება მისი ვასალი; შესაძლოა დროებით, სანამ მოსაკარგავე ფლობს ამ ტერიტორიას, მაგრამ მაინც ვასალი.
განსხვავებული დამოკიდებულებაა ერისთავსა და მისი საერისთავოს მცხოვრებთა შორის. ერისთავი არის საერისთავოს დროებითი მმართველი და არა მფლობელი. საერისთავოს მოსახლეობა არ არის მისი ვასალი. Iს მას ემორჩილება როგორც მოხელეს და არა როგორც სენიორს, პატრონს. საერისთავო და საკარგავი სულ სხვადასხვა სოციალურ ურთიერთობებზე არიან აგებული. საკარგავი ეს არის პატრონისა და ყმის ურთიერთობა, მართალია დროებითი, პირობითი, მაგრამ მაინც პატრონყმული ურთიერთობა.
საერისთავის ამგვარი რამ არ ახასიათებს. საერისთავო ადმინისტრაციული ერთეულია, საკარგავი კი არა. სწორედ ამ მიზეზის გამო ვერ ჩავთვლით ჩვენ საკარგავს საერისთავოს ნაცვლად შექმნილ ინსტიტუტად. მართალია, ქართულ ისტორიოგრაფიაში საკარგავის ის გაგებაა გავრცელებული, რომლის თანახმადაც, საკარგავი სამსახურის სანაცვლოდ მიღებული სამფლობელოს, ხოლო მოსაკარგავე მსახურეული აზნაურის მნიშვნელობით იხმარება, მაგრამ არსებობს სხვა მოსაზრებებიც.
ზ. რატიანის აზრით, „საკარგავი ნებისმიერი ობიექტია, რომელზეც ნებისმიერი გარიგება ხდება ორ სუბიექტს შორის და ეს გარიგება მხოლოდ ამ ორ სუბიექტზე ვრცელდება“. ცხადია, საკარგავის ასეთი გაგება გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ საკარგავს შეეცვალა ადმინისტრაციული ერთეული _ საერისთავო.
შ. მესხიას აზრით, „საკარგავი ნიშნავდა როგორც სამოხელეოდ, საგამგეოდ, სამართავად გადაცემულ ტერიტორიას, ქალაქს; ასევე სარგოს ფულად გასამჯელოს ...მოსაკარგავეობაც თავისთავად ორბუნება იყო _ იგი, ერთი მხრივ, მოხელეობას ნიშნავდა, ხოლო, მეორე მხრივ, ისეთ მოხელეობას, რომელიც უმთავრესად სარგოთი ნაზღაურდებოდა“. თუ საკარგავი სამართავად გადაცემული ტერიტორია იყო, განა ასევე სამართავად გადაცემული ტერიტორია არ იყო საერისთავო? საერისთავო ხომ ადმინისტრაციული ერთეული იყო, რომელიც პიროვნებას დროებით სამართავად ეძლეოდა. ერისთავი მეფის სამსახურში იდგა და თავისი საქმიანობისათვის გარკვეულ გასამრჯელოსაც იღებდა. ასეთად მიგვაჩნია ჩვენ წყაროებში დამოწმებული: „კერძი საერისთავო“, „შესავალი საერისთავო“, „შესავალი საერისთავთ-ერისთავო“. ერისთავობა იყო მოხელეობა, რომლის ანაზღაურებაც გარკვეული გასამრჯელოთი ხდებოდა. რომც მივიღოთ საკარგავის შ. მესხიასეული განმარტება, ასეთ შემთხვევაშიც კი საკარგავი ვერ ჩაითვლება იმად, რასაც უნდა დაეკავებინა საერისთავოების ადგილი მათი გაუქმების შემდეგ, რადგან დიდ განსხვავებას შ. მესხიასეულ საკარგავსა და საერისთავოს შორის ჩვენ ვერ ვხედავთ.
თავისი მოსაზრება საკარგავის შესახებ გამოთქმული აქვს ი. ანთელავასაც. მკვლევრის აზრით, „საკარგავი და მოსაკარგავე იგივეა, რაც საურავი და მოურავი. ტერმინი საკარგავი აღნიშნავს სამართავად, საგამგებლოდ გაცემულ მიწა-ადგილს, ქვეყანას, ქალაქსა თუ სახელოს, დიდი იქნება ის თუ მცირე. ასევე თანამდებობის აღსრულებისათვის განსაზღვრულ გასამჯელოს _ „სარგოს“, საერთოდ ფულად საზღაურს“. როგორც ვხედავთ, მკვლევარი გარკვეულწილად იმეორებს შ. მესხიას მოსაზრებას. აღსანიშნავია, რომ თავად ი. ანთელავა არ იზიარებდა მოსაზრებას _ დავით აღმაშენებლის მიერ საერისთავოების გაუქმებისა და მათ ნაცვლად საკარგავის ინსტიტუტის შემოღების შესახებ.
ჩვენი აზრით, საკარგავი არ იყო ის, რასაც შეეძლო საერისთავოების, როგორც ადმინისტრაციული ერთეულების, შეცვლა. ჩვენ მთლიანად ვიზიარებთ ი. ანთელავას მოსაზრებას _ „განა გასაკვირი არაა, რომ თითქოს დავით IV აღმაშენებლის დასაყრდენ ძალას ერისთავების წინააღმდეგ, „მოსაკარგავეებს“, მისივე ისტორიკოსი, დავითის პოლიტიკის უერთგულესი პროპაგანდისტი `მოსაკარგავე მაჭირვებლებად~ იხსენიებს?! თუ მიწა-მამულის გამკვიდრების ტენდენციაზე წავა საქმე, განა „მოსაკარგავე აზნაურთათვის“ უცხო იქნებოდა ეს ტენდენცია?!“. ჯერ კიდევ ნ. ბერძენიშვილი შენიშნავდა, რომ „დავითის მოსაკარგავენი უმალ მემამულეობის ტენდენციას ამჟღავნებდნენ“.
ბრძოლა ერისთავობის ინსტიტუტის წინააღმდეგ და საერისთავოების გაუქმება ნიშნავდა უზარმაზარი ადმინისტრაციული რეფორმის ჩატარებას. დავითის ისტორიკოსი, რომელიც მეფის მთელ საქმიანობას აღწერს, არაფერს ამბობს ქვეყნის ადმინისტრაციული მოწყობის საქმეში მომხდარი ცვლილებების შესახებ. ჩვენ ნაკლებად დასაშვებად მიგვაჩნია, რომ დავით აღმაშენებელს ასეთი დიდი რეფორმა გაეტარებინა და მემატიანეს ამის შესახებ ერთი სიტყვაც კი არ ეთქვა.
წყაროებში არსებული ცნობების ანალიზის შემდეგ ვერ გავიზიარებთ მოსაზრებას, რომ „დავით აღმაშენებელი ერისთავობის ცენტრალიზებული ფეოდალური სახელმწიფოსათვის შეუფერებლად თვლიდა და ყოველმხრივ ავიწროებდა და ცდილობდა მის გაუქმებას“.
ჩვენი აზრით, დავით IV აღმაშენებელი იბრძოდა არა მთლიანად ერისთავობის ინსტიტუტის, არამედ კონკრეტული ურჩი ერისთავების წინააღმდეგ. „დავითის დროს ქვეყნის მართვა-გამგეობას ადგილებზე ერისთავები ახორციელებდნენ“.
დავით აღმაშენებლის ეპოქის ეპიგრაფიული ძეგლები (გ. ოთხმეზური)
დავით აღმაშენებლის ეპოქის ეპიგრაფიკული ძეგლებიდან ყველაზე ადრეულია (და ასევე პირველი, სადაც დავითი მეფის რანგშია გამოსახული) ატენის სიონის დას. აფსიდის ჩრდ. კალთაზე წარმოდგენილი ქტიტორთა მწკრივი, თანმხლები განმარტებითი ასომთავრული წარწერებით. Mიუხედავად იმისა, რომ მოხატულობა დაზიანებულია და წარწერებიც მხოლოდ ფრაგმენტულად იკითხება, მათმა სტილისტურმა და პალეოგრაფიულმა ანალიზმა შესაძლებლობა მისცა მკვლევრებს წარმოდგენილ სიუჟეტში ამოეკითხათ დავითის მეფობის დასაწყისში შექმნილი რეალური შინაპოლიტიკური ვითარება და ზუსტად განესაზღვრათ მისი შესრულების დრო.ქტიტორთა რიგში პირველ ადგილზე, დავით აღმაშენებლის წინ, არსენ მწიგნობართუხუცესის, ხოლო ამ რიგის ბოლოს (VI და VII) გიორგი II-ისა და მისი მეუღლის გამოსახვა 1089 წლის სახელმწიფო გადატრიალების შედეგად განსაზღვრული რეგლამენტაციის გამომხატველია. დავითის ახალგაზრდულ ასაკს ხაზს უსვამს მეფის პორტრეტის უწვერულვაშო ჭაბუკის სახით გამოსახვა.
აღნიშნულ კომპოზიციაში IV ადგილზე წარმოადგენილია სუმბატ აშოტის ძე, მისი გამოსახულების თანმხლები ასომთავრული წარწერა სრულად იკითხება: „სუმბატ ძე აშოტისი || სუმბატ შემოწირა ბოტინატი“. შუმბატი ბაგრატიონთა იმ შტოს წარმომადგენელია, რომლებიც ტრადიციულად მამფალის ტიტულს ატარებდნენ და რომელთა მფლობელობაშიც იყო ატენი X ს-მდე, ხოლო ატენის სიონი კი – საგვარეულო საძვალე. ატენის სიონშია დაკრძალული სუმბატ აშოტის ძის მოსახელე და მოგვარე, აშოტ კეკელას ძე სუმბატი (+885).
X ს-ის II ნახევრიდან ატენის ხეობა ბაღვაშთა გამგებლობაშია. მათი მფლობელობის დამადასტურებელი იურიდიული ძეგლია ატენის მცირე გუმბათიანი ეკლესიის საამშენებლო წარწერა რატი ერისთავისა, ლიპარიტ ერისთვის ძისა, „რომელმაც აღაშენა ესე სახლი ღმრთისა და ბჭეი ცათა, წმინდაი ეკლესია, სალოცველად სულისა მათისა“. დავით აღმაშენებლის მეფობამდე გაგრძელდა ბაღვაშთა ერისთავობა. დავითის მიერ ლიპარიტ ბაღვაშის შეპყრობის (1094 წ.) შემდეგ შეიძლებოდა მხოლოდ სუმბატ აშოტის ძისთვის სამემკვიდრეო დომენის დაბრუნება და ქტიტორთა მწკრივში მისი გამოსახვა. როგორც დადგენილია, ატენის სიონის აღნიშნული მოხატულობა სტილისტური თვალსაზრისით წინ უსწრებს იფრარის (1096 წ.) მოხატულობას. ამის მიხედვით, ატენის სიონის „მოხატულობის საერთო პროგრამაში ჩართული“ ეს ქტიტორთა გამოსახულებები თარიღდება 1094-1096 წწ-ით.
ბაღვაშთა საგვარეულო მონასტრის კაცხის (ისტორიული არგვეთი, ჭიათურის რ-ნი) სამხრეთის მინაშენის, ეკვდერის წარწერაში გიორგი II-ისა და დავით აღმაშენებლის თანამედროვე, კლდეკარის ერისთავთა ფეოდალური სახლის მანდილოსანი წარმომადგენელია მოხსენიებული: „†უფალო შეეწიე მონასა ღმრთისასა, დღესა განკითხვისასა, ივანე ერისთავთა-ერისთავისა ასულსა ცხორებას, ამენ“.
ცხორება || ცხოვრება გავრცელებული სახელი იყო საქართველოში. ეს სახელი ერქვა აღნიშნულ წარწერაში დასახელებულ ცხორებას დიდ ბებიას, ბაგრატ IV-ის მოწინააღმდეგე ლიპარიტ ლიპარიტის-ძის დედას, მოხსენიებულს შვილის დაკვეთით, კალიგრაფ გაბრიელ კოტას მიერ გადაწერილ შესანიშნავ ხელნაწერთა ანდერძ-მოსახსენებლებში.
წარწერა პალეოგრაფიული ნიშნებით (კიდურწაისრული დამწერლობა) XI ს-ს განეკუთვნება, ხოლო ისტორიული რეალიების გათვალისწინებით მისი ქრონოლოგიური ჩარჩოები შესაძლებელია საუკუნის ბოლო მეოთხედით შემოიფარგლოს. 1074 წ., ფარცხისის ბრძოლის წინ თურქ-სელჩუკთა სულთანმა მალიქ-შაჰმა შეიპყრა „ივანე თავითა, ცოლითა და შვილისშვილითა, და ყოვლითა აზნაურთა დედაწულითა“. ამ ფაქტს დავითის ისტორიკოსიც ადასტურებს. ამის შემდეგ ივანე საერთოდ აღარ იხსენიება წყაროებში. ცხორებას კლდეკარიდან (ბაღვაშთა ძირითადი სამყოფელი) ძველ საგვარეულო მამულში, არგვეთში გადასვლა, ერისთავთ-ერისთავ ივანეს პოლიტიკური ასპარეზიდან გაქრობის (თუ გარდაცვალების) შემდეგაა სავარაუდებელი. წარწერის შესრულების ზედა ზღვრად პირობითად შეიძლება მივიჩნიოთ 1103 წ., როდესაც „დასრულდა სახლი ბაღვივაშთა“.
დავით აღმაშენებლის მოწინააღმდეგე კიდევ ერთი დიდი ფეოდალური სახლის, აბულეთისძეთა საგვარეულოს წარმომადგენლის, მოდისტოს ეპისკოპოსის სახელია დაფიქსირებული ეპიგრაფიკულ ძეგლში. რკონის ღვთისმშობლის ეკლესიის დას. ფასადზე, დას. სარკმლის თავზე ამოკვეთილია 4-სტრიქონიანი წარწერა:
წმიდაო ღმრთისმშობელო, შეიწირე მოდისტოზისგან, ორთავე სამხრონი* სარკმელთა ზედათი** მისგან შეიკაზმა***. ამინ
* სამხრო – ერთი რომელიმე მხარი შენობისა, ეკლესიის მინაშენი.
** ზედათი – ერთი ნაპირი; სარკმლის ზედათი – სარკმლის ზედა ნაწილი, სარკმლის სათაური.
*** შეკაზმვა – მორთულობა.
პალეოგრაფიული ნიშნების მიხედვით წარწერა შესრულებულია XI-XII საუკუნეებისთვის დამახასიათებელი ნუსხურიდან მხედრულზე გარდამავალი დამწერლობით, ე.წ. მრგვლოვანი ნუსხა-ხუცურით. მოდისტოსის დასახელება წარწერას XI ს-ის 80-იანი - 1103 წწ-ით ათარიღებს (დავით აღმაშენებლის „ანდერძის“ მონაცემების მიხედვით დადგენილი ქრონოლოგია ძაგან და მოდისტოს აბულეთისძეთა შესახებ: ურთიერთობა ცენტრალურ ხელისუფლე ბასთან გიორგი II-ისა და დავითის თანამოსაყდრეობის პერიოდში (1085-1089წწ.) – ამ ფეოდალური სახლის დამხობა (1103 წ.) დავით მეფის მიერ). საინტერესოა, რამ განაპირობა წილკნელი ეპისკოპოსის მოდისტოსის ზრუნვა რკონის მონასტრისადმი. იყო ეს უბრალოდ ყურადღების გამოჩენა სხვა ეპარქიის ტაძრისადმი (შეიძლება სტუმრობის დროს გამოჩენილი), თუ მიზანმიმართული მოქმედება იმ რეგიონში თავისი გავლენის გასავრცელებლად. ძაგანის და მოდისტოსის მოღვაწეობა გვაფიქრებინებს, რომ მეორე ვარაუდი უნდა იყოს მართებული. „მოდისტოს-წინა-უკმო მღვდელთ-მოძღუარისა“ მიერ სხვადასხვა ეკლესიები იყო მიტაცებული. ამავე დროს მისმა ძმამ, ძაგანმა _ „მძალვრებით ღმრთისაცა არამრიდმან“ მცხეთის, წილკნისა და შიომღვიმის მამულები „დაიმჭირვა“. „ფავნელის დაწერილისა“ და გიორგი II-ის 1073 წლის სიგელის მიხედვით, შიო-მღვიმის მონასტერს მამულები ჰქონდა შიდა ქართლში და მათ შორის მდ. თეძმის ხეობაში (გავაზი, ცხავერი, ცხირეთი...). რკონის მონასტერი კი სწორედ თეძმის ხეობაში მდებარეობს. როგორც ჩანს, მოდისტოსის „ზრუნვა“ რკონის ხელში ჩაგდებას ისახავდა მიზნად.
დავით აღმაშენებლის საგარეო პოლიტიკა დიდი სიფრთხილითა და წინდახედულებით გამოირჩეოდა. მხოლოდ მას მერე შეუწყვიტა თურქ -სელჩუკთა სულთანს ხარაჯა (1099 წ.),16 რაც „გამოვიდეს ფრანგნი (ჯვაროსნები), აღიღეს იერუსალემი და ანტიოქია“ და, ამავე დროს, „შეწევნითა ღმრთისათა მოეშენა ქუეყანა ქართლისა, განძლიერდა დავით და განამრავლნა სპანი“. ამ გამოწვევის უპასუხოდ დატოვების, კახეთ-ჰერეთის შემოერთებისა და ერწუხის ბრძოლაში (1104 წ.) გამარჯვების მიუხედავად, დავითს ერთი წუთით არ მოუდუნებია ყურადღება. სელჩუკთა წინააღმდეგ შარვანსა და ბიზანტიას დაუკავშირდა. სამოკავშირეო ხელშეკრულებები პოლიტიკური ქორწინებებით იქნა განმტკიცებული. „მასვე წელსა (1116) ასული თვისი კატა გაგზავნა საბერძნეთს სძლად ბერძენთა მეფისად, რამეთუ პირველ ამისსა პირმშო ასული თვისი თამარი გაეგზავნა დედოფლად შარვანისა, (1105-6) რათა ვითარცა ორნი მნათობნი – ერთი აღმოსავლეთს, ხოლო მეორე დასავლეთს – ცისკროვან ჰყოფდნენ სფეროსა, მამისაგან მიმღებელნი მზეებრთა შარავანდედთანი“.
იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოსს 1659 წ. მოქვის ტაძრის ინტერიერში ამოუკითხავს ბერძნულ ენაზე შესრულებული წარწერა: `მოიხატა იმპერატორ ალექსი კომნენის და დავით აფხაზთა მეფის დროს~. აკად. თ. ყაუხჩიშვილი წარწერას ალექსი კომნენის (1081-1118 წწ.) და დავით აღმაშენებლის (1089-1125 წწ.) მეფობის თანმხვედრი წლებით ათარიღებს – 1089-1118 წწ.; თუმცა კატეგორიულად აღნიშნავს, რომ ალექსი კომნენი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო წარწერაში დასახელებული, რადგან საქართველოს გაერთიანების შემდეგ ჩვენს ტერიტორიაზე დაცულ ეპიგრაფიკულ ძეგლებში არსად გვხვდება ბერძენთა (ბიზანტიელი) მეფეების მოხსენიება, რომ დოსითეოსმა, როგორც ბერძენმა, თვითონ დაუმატა იმპერატორის სახელი ამოკითხულ წარწერას.
ვფიქრობ, უსაფუძვლოა, ეჭვის შეტანა დოსითეოსის ცნობის სიმართლეში. დავით აღმაშენებლისა და ალექსი კომნენოსის დამძახლება (კატას გათხოვება ალექსის ვაჟზე), სწორედაც რომ საპირისპიროს მიუთითებს. აღნიშნული წარწერა, ჩემი აზრით, ამ ქორწინების, 1116 წლის ახლო დროით უნდა დათარიღდეს.
ქვეყნის ცენტრალიზაციისა და გარეშე მტრებთან ბრძოლის პარალელურად, დავით აღმაშენებლი ფართო აღმშენებლობით და კულტურულ-საგანმანათლებლო მოღვაწეობასაც ეწეოდა. მისი ბრძანებით აღმართული ქართული ხუროთმოძღვრების უბრწყინვალესი ძეგლები, გელათისა და შიომღვიმის მონასტრები განათლებისა და მწიგნობრობის მძლავრი ცენტრებიც იყო დაარსების დღიდან. ნარატიულ და დოკუმენტურ წყაროებში ხაზგასმულია დავითის ზრუნვა ეკლესია-მონასტრებისადმი. ამის დამადასტურებელი ფაქტები ეპიგრაფიკულმა ძეგლებმაც შემოგვინახა.
კახეთ-ჰერეთის ერთიანი ქართული სამეფოს იურისდიქციაში შემოყვანის უმალ საამშენებლო სამუშაოები ჩატარდა კახეთის უპირველეს სალოცავში, ალავერდის საკათედრო ტაძარში. ტაძრის საკურთხეველში მოთავსებული, საღებავით შესრულებული, ერთ დროს ვრცელი ასომთავრული წარწერის აღბეჭდვა სპეციალური ფოტოგრაფირებით – ულტრაიისფერი და ინფრაწითელი სხივების გამოყენებით გახდა შესაძლებელი (ფოტოგრაფი ი. გილგენდორფი). წარწერის გადარჩენილი ტექსტის მონაცემებიდანაც აშკარად ჩანს, თუ რა დიდი მასშტაბის აღმშენებლობა განხორციელდა: ტაძრის `შემკობა~ და სარკმელთა `გამოჭოლვა~, `გუმბადის~ აშენება, საკურთხევლის წინამდებარე ჯვრის აღმართვა, მგალობელთათვის ქორედის აშენება, სახლების მშენებლობა...
წარწერაში `მეფეთა-მეფე დავითის~ და `მამისა მათისა გიორგის~ მოხსენიება განსაზღვრავს მისი შესრულების დროს: 1104-1112 წწ. (ერწუხის ბრძოლა – გიორგი II-ის გარდაცვალება).
გიორგი II-სა და დავით IV-ის მიერ იშხნის ტაძრისათვის სოფ. ლოზნის შეწირულების ფაქტია დაფიქსირებული ამ ეკლესიის 1155 წლის ფრესკულ წარწერაში.
სახვითი ხელოვნების განვითარების მაღალ დონეს მიუთითებს `მეფის მხატვრის~ თანამდებობის არსებობა საქართველოს სამეფო კარზე. შეიძლება გარკვეული ტრადიცია თუ მემკვიდრეობითობა დავინახოთ IV ს-ის `მხატვართ-უხუცესსა~ (სამთავროს ბერძნული წარწერა) და დავითის თანამედროვე `მეფის მხატვრის~ თანამდებობებს შორის. მეფის მხატვარი `თევდორე სვანეთში იყო მიწვეული ეკლესიების მოსახატად და შესამკობად~. `†სახელითა ღმრთისათა მოიხატა და შეიმკო წმინდაÁ ესე ეკლესია... სადიდებლად და სალოცველად ამის ხევისა აზნაურთა... ხელითა თევდორე მეფის მხატვრისაÁთა...~ (სამივე წარწერის ტექსტობრივი კონსტრუქცია, ფაქტობრივად, იდენტურია).
აღნიშნულია იფრარის მთავარანგელოზთა (1096 წ.), კალას წმ. კვირიკესა და ივლიტას (1111 წ.) და ნაკიფარის წმ. გიორგის (1130 წ.) ეკლესიათა ფრესკულ ქტიტორულ წარწერებში.
ამასთანავე, თევდორეს მხატვრობის კომპოზიციებს _ ბიბლიური სიუჟეტის (იფრარი), წმ. კვირიკესა და წმ. ივლიტას წამების (კალა) და წმ. გიორგის წამების (ნაკიფარი) _ ახლავს ვრცელი განმარტებითი წარწერები.
სვანეთში, მიქაელ მაღლაკელის მიერ 1140 წელს მოხატული მაცხვარიშის ეკლესიის (ფრესკული წარწერა მოთავსებულია ჩრდ. კედელზე: `მოიხატა საყდარი ესე მეფობასა დემეტრესა წელსა იე, ხელითა მიქაელ მაღლაკელისათა~) ჩრდ. კედელზე უნიკალური ფერწერული კომპოზიციაა წარმოდგენილი _ დემეტრე I-ის (1125-1156 წწ.) მეფედ კურთხევის სცენა; ერისთავები ხმალს აბამენ მეფეს, ანგელოზი კი გვირგვინს ადგამს თავზე. მეფის ნიმბის გარშემო და ერთ-ერთი ერისთავის მხრებს ზემოთ განმარტებითი ასომთავრული წარწერაა მოთავსებული: `დემეტრე მეფესა ხმალსა აბმენ დავითისას, ერისთავნი~.
წარწერის მონაცემებს, შეიძლება ითქვას, გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება საქართველოში არსებული მეფედ კურთხევის წესის დასადგენად. ამჟამად ჩვენს ხელთ არსებული წყაროების მონაცემთა გათვალისწინებით, ვფიქრობ, ეჭვს არ უნდა იწვევდეს ის ფაქტი, რომ ტახტის მემკვიდრის თანამოსაყდრედ კურთხევა არათუ ტრადიცია, არამედ დაკანონებული წესი იყო, ერთიანი ქართული ფეოდალური მონარქიის ჩამოყალიბებიდანვე დადგენილი.
წყაროების მონაცემებით აშკარად იკვეთება თანამოსაყდრეობის უწყვეტი ჯაჭვი XI-XIII სს-ის მთელ სიგრძეზე (ბაგრატ III-დან მოყოლებული, ვიდრე დავით VI ნარინის და მისი ძის ჩათვლით).
რაც შეეხება თანამოსაყდრედ ერთხელ უკვე ნაკურთხის, ერთმმართველობის დაწყებისას ხელმეორედ კურთხევის საკითხს, ვფიქრობ, გასაზიარებელია თვალსაზრისი, რომ ესეც დაკანონებული წესი იყო, რომელიც შემდგომ შეცვალა თამარ მეფემ. მაცხარიშის მოხატულობა ერთ-ერთი ძირითადი არგუმენტია (რა თქმა უნდა, სხვა რეალიების გათვალისწინებით) საკითხის ამგვარი გადაწყვეტისათვის.
დავითის სახელთანაა დაკავშირებული ქართული ეროვნული თვითშეგნების ამაღლების მნიშვნელოვანი მომენტი, რაც მის ტიტულატურაში აისახა: ქართველ მეფე-მთავართათვის ყოველთვის სასურველი და საძიებელი იყო ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულები. დავით აღმაშენებელიც ატარებდა ბიზანტიურ საკარისკაცო ტიტულებს უფლისწულობისა თუ თანამოსაყდრეობის პერიოდში, მაგრამ შემდეგ ყველა ისინი უარყო, როგორც თავისი მდგომარეობისათვის დამამცირებელი. დავით აღმაშენებლის საალმო ჯვარზე ამოკვეთილია ასომთავრული წარწერა: `პატიოსანო ჯვარო! ადიდე უძლეველი აფხაზთა და ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა მეფე დავით~. დავითის დროს ჩაეყარა საფუძველი საქართველოს მეფეთა საბოლოოდ ჩამოყალიბებულ ტიტულატურას: `მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა, სომეხთა, შარვანშა და შაჰანშა~. მართალია, დავით აღმაშენებელი `შარვანშა და შაჰანშა~-დ წყაროებში არ მოიხსენიება, მაგრამ ეს ტიტულებიც მის დროს უნდა იყოს დამკვიდრებული.
ანისის სამეფოცა და შარვანიც, როგორც ცნობილია, დავით აღმაშენებლის მიერ იქნა შემოერთებული, მაგრამ ეს მისი მეფობის დასასრულს, 1124 წელს მოხდა, რის გამოც წყაროებში ასახვა ვერ ჰპოვა.
დავით აღმაშენებლის მოღვაწეობის მწვერვალი, გაერთიანებული, გაძლიერებული და განათლებული საქართველოს სიმბოლო, `ვითარცა მეორე ცა გარდაართხა ტაძარი ყოვლად წმიდისა და უფროსად კურთხეულისა დედისა ღმრთისა, რაბამ რამე აღმატებული ყოველთა წინანდელთა ქმნულთა... რომელიცა აწ წინამდებარე არს ყოვლისა აღმოსავალისა მეორედ იერუსალემად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად, სხვად ათინად... ხოლო სახელი მისი გელათი.~
გელათის აკადემიას მოძღვართ-მოძღვარი ხელმძღვანელობდა, რომელიც თავისი უფლებებით მონასტრის წინამძღვარზე მაღლა იდგა. `ხელმწიფის კარის გარიგების~ მიხედვით, გელათის მოძღვართ-მოძღვარს `ორთავე კათალიკოსთა~ (სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი და აფხაზეთის ანუ დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსი) და მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის სწორი პატივი აქვს მინიჭებული.
იერუსალიმში დაცული ერთი ხელნაწერის ანდერძში მოხსენიებულია დავითის თანამედროვე, გელათის მოძღვართ-მოძღვარი ანტონი გოდობრელი: `ქრისტე ღმერთო, მფლობელო ყოველთაო, შეუნდვნენ ყოველნი ცოდვანი დიდისა მონასტრისა ბერსა მოძღუართ-მოძღუარსა ანტონი გოდობრელს. Eსე წიგნი საწოლის მწიგნობრობასა მისსა შინა დაეწერინა~.
ანტონი გოდობრელი ყოფილა ჯერ საწოლის მწიგნობარი, ხოლო შემდეგ `დიდისა მონასტრისა~ მოძღვართ-მოძღვარი, რაც ცხადია, გელათის მოძღვართმოძღვრობას ნიშნავს.
საწოლის მწიგნობარყოფილი და გელათის მოძღვართ-მოძღვარი ანტონი გოდობრელი იყო დასავლეთ საქართველოს დიდი საერისთავო სახლის შვილი. მისი წინაპრები ქორეთის (1000 წ.) და სავანის (1046 წ.) ლაპიდარულ წარწერებში არიან მოხსენიებულნი. მათგან საქართველოს ისტორიაში ცნობილია 1021 წელს შირიმნის ბრძოლაში დაღუპული ხურსი ერისთავი. ანტონი გოდობრელის დიდი ბებია მარიამი `დეოფალი~, ხოლო პაპა გიორგი – ერისთავთ-ერისთავია. თვითონ ანტონი გოდობრელი და მისი ძმები დარკვეთის ეკლესიის საამშენებლო წარწერაში არიან დასახელებულნი: `წმიდაო გიორგი მთავარმოწამეო, შეიწყალენ მონანი შენნი, შვილნი გოლიათისნი: ანტონი გოდობრელი, ლიპარიტ და კვირიკე, რომელთა აგიშენეს წმიდა ესე ეკლესია; შემწე იყავ~.
როგორც წარწერიდან ჩანს, გოლიათი გარდაცვლილია (გოლიათის გარდაცვალებას დარკვეთის ეკლესიაზე ამოკაწრული ორი ნუსხური გრაფიტიც ადასტურებს: `†ქრისტე შეიწყალე გოლიათი; ქრისტე შეუნდე გოლიათსა~) და საგვარეულოს უფროსი ანტონი გოდობრელია. ძმებს შორის პირველ ადგილზე მისი დასახელება სწორედ ამის დამადასტურებელია. ჭარწერა საინტერესოა პალეოგრაფიული თვალსაზრისითაც. დარკვეთის წარწერები (აღნიშნული საამშენებლო და კიდევ ოთხი ლაპიდარული) ერთ-ერთი იშვიათი ნიმუშია (თუ ერთადერთი არა) XI ს-ის დასასრულის ან XI-XII სს-ის მიჯნის (სწორედ ამ დროს არის სავარაუდებელი 1046 წელს სავანის წარწერაში დასახელებული მოქმედი ერისთავის შვილიშვილების, ანტონი გოდობრელისა და მისი ძმების მოღვაწეობის ხანა) რელიეფური დამწერლობით შესრულებული ეპიგრაფიკული ძეგლისა.
გელათის მთავარი, ღვთისმშობლის სახელობის ტაძრის ჩრდ. კედელზე აღმოსავლეთიდან დასავლეთით წარმოდგენილია ქტიტორთა ჯგუფური პორტრეტი. რიგის დასაწყისში გამოხატულია დავით აღმაშენებელი, შემდეგ XVI ს-ის მოღვაწეები: აფხაზეთის (დას. საქართველოს) კათალიკოსი ევდემონ ჩხეტიძე, იმერეთის მეფე, გელათის `მეორედ აღმაშენებელი~ ბაგრატ III (1510-1565 წწ.) და მისი ოჯახის წევრები: დედოფალი ელენე, მათი ვაჟი გიორგი II მეუღლით, დედოფალ რუსუდანითურთ და მეფისწული ბაგრატ.
დავით აღმაშენებელი, ისე როგორც სხვა პირები, მთელი ტანით არის წარმოდგენილი. მეფეს მარჯვენა ხელში გრაგნილი უჭირავს, ხოლო მარცხენაში _ ღვთისმშობლის ტაძრის მოდელი. დავითის გამოსახულებას ახლავს ასომთავრული წარწერა: დავით დიდი, მეფეთა შორის წარჩინებული, აღმაშენებელი, საუკუნოდმცა არს ხსენება მისი. ამინ~. პორტრეტი შესრულებულია XVI ს-ში, მაგრამ, როგორც ჩანს, დავით მეფის თავდაპირველი პორტრეტის ნაცვლად. ამას ადასტურებს დავითის პორტრეტის განსხვავებული ზომა და პოზა გვიანდელ ქტიტორებთან შედარებით. როგორც ცნობილია, 1510 წლის 23 ნოემბერს ოსმალებმა გადაწვეს გელათის ტაძარი. როგორც ჩანს, ტაძრის განახლებისას, გამოყენებულ იქნა ძველი ფრესკის შემორჩენილი ნაწილები. რიგის დასაწყისში მეფე დავითის ასახვით XVI ს-ის იმერეთის მეფეებმა გამოხატეს პატივისცემა მონასტრის დამაარსებლისადმი და, ამავე დროს, ხაზი გაუსვეს თავიანთ მემკვიდრეობითობას.
დავით აღმაშენებლის პორტრეტის განმარტებითი წარწერა პალეოგრაფიული ნიშნების მიხედვით ასევე XVI ს-ით თარიღდება: ბ, შ _ ზედა რკალი გაკუთხოვნებული; ი, მ – განივი ხაზი ზევით აწეული, ერთ შემთხვევაში მ-ს ზედა განივი ხაზი მარყუჟივით მორკალული, ნ _ ზედა განივი ხაზი მორკალული და სხვ.
პალეოგრაფიულ ნიშნებთან ერთად, წარწერის გვიანდელობას მიუთითებს დავითის წოდება `აღმაშენებელი~, რომელიც მხოლოდ XV ს-დან გვხვდება. მაგრამ, ჩემი აზრით, წარწერაში როგორც პალეოგრაფიული, ისე შინაარსობრივი თვალსაზრისით ფიქსირდება ისეთი მომენტები, რომლებიც დავითის პორტრეტის მსგავსად, თავდაპირველი განმარტებითი წარწერის არსებობასა და განმაახლებლის მიერ მის გამოყენებაზე მიგვითითებს. სიტყვაში დთ _ დავით, დ მოცემულია ბოლოებდაქანებული ზედა განივი ხაზით, მსხლისებრი მოყვანილობის მუცელი, ხოლო მუცლისა და ზედა განივი ხაზის დამაკავშირებელი ყელი – გახსნილი, შეწყვილებული ხაზებით. ასეთი მოყვანილობის დ გვხვდება XII ს-ში (მაგ.: ბეთანიის წარწერებში). ფრესკის წარწერაში დ სხვანაირი მოყვანილობისაცაა: დაქანებული, კიდურწერტილოვანი ზედა განივი ხაზით, მრგვალი მუცლით და მუცლისა და ზედა განივი ხაზის დამაკავშირებელი ერთი ხაზით. ასეთი დ-ც გვხვდება XII ს-ის ეპიგრაფიკულ ძეგლებში (მაგ., მოქვის წარწერა). ასევე სხვადასხვანაირი მოხაზულობისაა გრაფემა ა. ამავე დროს, დავითის მიმართ გამოყენებულია ტერმინი `დიდი~. ეს წოდება დავითს, როგორც ჩანს, გარდაცვალებისთანავე, უშუალო მემკვიდეების დროს მიენიჭა. ამას ადასტურებს უბისის სვეტის 1141 წ. საამშენებლო წარწერა სვიმეონ ჭყონდიდლისა: `† მე საწყალობელსა სულითა სვიმეონ ჭყონდიდელსა მომემადლა ღმრთისაგან აღშენებად მონასტერი ესე და სვეტიცა ესე, მეფობასა ღმრთისა მიერ გვირგვინოსნისა დიმიტრი მეფეთამეფისა, ძისა დიდისა მეფისა დავითისა. ქრონიკონი იყო ტÁა, ზედა წელი სარკინოზთÁ-ფლე~.
და ბოლოს, დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია გელათში. დავით მეფე, დიდი, აღმაშენებელი, მისი სურვილისამებრ გელათის შესასვლელში იქნა დაკრძალული: `† ესე არს განსასუენებელი ჩემი უკუნითი უკუნისამდე; ესე მთნავს, აქა დავემკიდრო მე~.
მხოლოდ მის საფლავზე ფეხის დადგმის შემდეგ შეეძლო მიმსვლელს მონასტერში შესვლა. `გალობანი სინანულისანი~ არის ღრმა სინანულის შეგრძნება, ვედრება ღვთისადმი ჩადენილ ცოდვათა მისატევებლად, ხოლო დავითის განსასვენებელი – ცოდვათა აღიარებისა და მონანიების არნახული გამოხატულება.
ამრიგად, როგორც ზემოთ მოყვანილი მასალიდან ჩანს, დავით აღმაშენებლის ეპოქის ეპიგრაფიკული ძეგლების (30-მდე წარწერა) მონაცემები მნიშვნელოვან ცნობებს გვაწვდის დავითის პოლიტიკური, აღმშენებლობითი თუ კულტურული ღონისძიებების შესახებ. აზუსტებს ქართველ მეფეთა ტიტულატურას, თანამოსაყდრეობისა და ხელმეორედ მეფედ კურთხევის საკითხებს, საკუთრივ დავითის წოდებას _ `დიდი~, `აღმაშენებელი~; წარმოაჩენს მის პიროვნულ თვისებებს და სხვ. წარწერათა ნაწილი თარიღიანია, ნაწილი კი თარიღდება ვიწრო ქრონოლოგიური ჩარჩოებით, რაც მეტად ღირებულს ხდის მათ პალეოგრაფიული თვალსაზრისით.
დავით აღმაშენებლის ხელისუფლების ცენტრალიზაციის ერთი ასპექტი (ა. გოგოლაძე, მ. გოგოლაძე)
დავით აღმაშენებელმა ხელისუფლების ცენტრალიზაციის მიზნით სახელმწიფო კანცლერის-მწიგნობართუხუცესის და ჭყონდიდელის თანამდებობა გააერთიანა. 1118 წელს, გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის გარდაცვალების შემდეგ, კერძოდ, 1118-1124 წლებში, ბუნდოვანია, თუ ვინ იყო ამ თანამდებობის მქონე პირი. წყაროების მონაცემებით ჩანს, რომ ჯერ კიდევ დავითის სიცოცხლეში ეს ორი პატივი ყოველთვის ერთიანი არ ყოფილა. ღოგორც ცნობილია, გიორგის შემდეგ ეს თანამდებობა მის დისშვილ სვიმონს ეჭირა, მაგრამ არ ჩანს, რომ მას მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის სახელო 1118 წელსვე ან მის ახლო ხანებში მიეღო. ამ პატივს ის მოგვიანებით, 1124 წლიდან, ფლობს. ამაზე მიანიშნებს დავით აღმაშენებლის ანდერძი შიომღვიმისადმი და დავითის ისტორიკოსის თხზულება.
სვიმონი პირველად მოხსენიებულია დავითის ანდერძში, სადაც მეფე შიომღვიმის მონასტრის მოვლა-პატრონობას სათანადო წესით ავალებს მწიგნობართუხუცესს: „აწ სვიმეონ ბედიელ-ალავერდელისა იყოს შევედრებულ. ღაცა საქმე და საურავი მათი იყოს, იგი იყვოფოდის, რომელსა ჩვენ ვერ მივიწინეთ. და შემდგომად მისსა, თუ მისსა ადგილსა, ამითვე წესით სხუა მწიგნობართ-უხუცესი იყოს, იგი იურვოდის~. როგორც ვხედავთ, სვიმონი აქ მოხსენიებულია ბედიელ-ალავერდელად, რომელიც ამავე დროს მწიგნობართუხუცესი იყო. ეს ანდერძი მეფეს შირვანზე ლაშქრობის წინ აქვს დაწერილი.
მეორე წყარო, რომელშიც სვიმონი ბედიელ-ალავერდელად და მწიგნობართუხუცესად არის მოხსენიებული, დავითის ისტორიკოსის თხზულებაა. როდესაც დავით მეფემ დაიპყრო: ,,სრულად ყოველი შარვანი... და განმგებელად და ზედამხედველად ყოველთა საქმეთა მანდაურთა აჩინა მწიგნობართუხუცესი თÂსი სÂიმონ, ჭყონდიდელი მთავარეპისკოპოსი, მაშინ ბედიელ-ალავერდელი~. ამგვარად, დაპყრობილი შირვანის გამგებლად მეფემ დანიშნა სვიმონ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, რომელიც მაშინ, 1124 წელს, ბედიელ-ალავერდელი იყო, რაც ნიშნავს, რომ იგი ჯერ ბედიელ-ალავერდელი იყო და შემდეგ მიიღო ჭყონდიდელობა. რაც შეეხება მის მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელად მოხსენიებას, მემატიანე მას თანადროულ პერიოდში აფიქსირებს.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში ამ საკითხთან დაკავშირებით განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, 1123 წელს სვიმონი ჯერ კიდევ ბედიელ-ალავერდელია და მწიგნობართუხუცესი, ხოლო 1125 წელს ის უკვე ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესია. მისი ვარაუდით, 1118-1125 წლებში ჭყონდიდელი ვიღაც უცნობი პირი ყოფილა და არცთუ სასურველი დავითისთვის, ხოლო მის შემდეგ მეფემ ეს სახელო თავის ერთგულ სვიმონს ჩააბარა, რომელსაც ამის გამო ბედიელ-ალავერდელობისთვის თავი დაუნებებია.
ი. ანთელავა იზიარებს ნ. ბერძენიშვილის მოსაზრებას, რომ ჭყონდიდელი სხვა პირია და არა სვიმონი, მაგრამ არ ეთანხმება მას, თითქოს ჭყონდიდელი დავითისათვის არასასურველი პირი ყოფილიყო, მითუმეტეს, რუის-ურბნისის კრების შემდეგ. მკვლევარის ვარაუდით, გიორგის გარდაცვალების დროს სვიმონი ბედიელ-ალავერდელია და ვინაიდან იგი უკვე მართავდა ორ უმნიშვნელოვანეს ეპარქიას და ჰქონდა არქიეპისკოპოსის იერარქიული პატივი, მეფეს იმ მომენტისათვის აღარ ჩაუთვლია საჭიროდ მისთვის, მაინცდამაინც ჭყონდიდელის თანამდებობა მიეცა. ნ. შოშიაშვილს მიაჩნია, რომ სვიმონ ბედიელ-ალავერდელი-მწიგნობართუხუცესი ამავე დროს ჭყონდიდელიც იყო 1118 წლიდან და მეფემ ჭყონდიდელს დაუქვემდებარა ეს ორი ეპარქიაც. იგი აღნიშნავს, რომ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი მოგვიანებით სხვა ეპარქიებსაც ითავსებდა: XII საუკუნის ბოლოს მიქაელ კათალიკოზი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი და სამთავნელიც იყო, ხოლო XIII საუკუნის შუა წლებში ბასილი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელ-უჯარმელი. რ. მეტრეველის მოსაზრებით, სვიმონი 1118 წლიდან მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელია, ხოლო 1124 წლიდან – ბედიელ-ალავერდელიც. მისი ვარაუდით, სწორედ ამ ხანებში უნდა მიემატებინათ სვიმონისათვის ბედიელ-ალავერდელის ეპისკოპოსის კათედრაც. მკვლევარი არ იზიარებს ნ. ბერძენიშვილის აზრს, ჭყონდიდელად დავითისთვის არასასურველი პირის არსებობის შესახებ; ,,ესოდენ დიდი საეკლესიო თანამდებობის პირის ჭყონდიდელის წყაროებში მოუხსენებლობა, მით უმეტეს თუ ეს უკანასკნელი იმდენად გავლენიანი იყო, რომ დავით აღმაშენებლის ნების წინააღმდეგ იქნა დანიშნული, ალბათ, უნდა გამოვრიცხოთ~.
ვ. სილოგავა ამ პრობლემას ასე წარმოიდგენს: ,,1118 წელს, გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესის გარდაცვალების შემდეგ, მწიგნობართუხუცესობა დავითმა მისცა გიორგის დისწულს სვიმონს, რომელიც იმ დროს ბედიელ-ალავერდელი იყო. ამის გამო ჭყონდიდლობა ერთხანს დაშორებული აღმოჩნდა მწიგნობართუხუცესობისაგან და არა დავით მეფისათვის არასასურველი კანდიდატის მიერ მისი მიტაცების გამო. როგორც ჩანს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ დავით აღმაშენებლისათვის მთავარი და მნიშვნელოვანი იყო, მწიგნობართუხუცესობა ჰქონოდა შეერთებული მაღალი რანგის მღვდელმთავარს და ამით გაეწია კონტროლი საეკლესიო ცხოვრებისათვის და არა პირიქით _ მაღალი რანგის საეკლესიო ხელისუფლება ყოფილიყო შეერთებული მწიგნობართუხუცესობასთან~. მეცნიერის ვარაუდით, ჭყონდიდელის ინსტიტუტი ფუნქციონირებს და როცა ის გამოთავისუფლდება, გადაეცემა სვიმონ მწიგნობართუხუცეს ბედიელ-ალავერდელს.
ნ. ბერძენიშვილი ბედიელ-ალავერდელის ინსტიტუტის დაარსებას დავით აღმაშენებლის უაღრესად მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ ღონისძიებათა რიცხვს მიაკუთვნებს, თუმცა რატომ შეცვალა დავითმა ჭყონდიდელი ბედიელ-ალავერდელით, ანდა რატომ აღარ ვხვდებით ამ გაერთიანებული სახელოს ინსტიტუტს დავითის შემდგომ, წყაროები ამის შესახებ არაფერს გვაუწყებს.
რას უნდა ნიშნავდეს დავით აღმაშენებლის ეს ღონისძიება? სავარაუდოდ, სვიმონი მწიგნობართუხუცესობამდე აყვანილი იყო ბედიელ-ალავერდელის პატივში და ჭყონდიდელის სახელოს დამატება დავითმა საჭიროდ არ ჩათვალა, რამეთუ არსი ამ ინსტიტუტისა ამით მაინც არ იცვლებოდა. ღოგორც ცნობილია, იდეა საერო და საეკლესიო თანამდებობების გაერთიანებისა მდგომარეობდა ეკლესიაზე ცენტრალური ხელისუფლების გავლენის მოპოვებაში. ამდენად, არსი ამ პოლიტიკისა არ იცვლებოდა მწიგნობართუხუცესობასთან ჭყონდიდელის სახელო იქნებოდა მიერთებული, თუ ბედიელ-ალავერდელისა, ესეც ხომ საერო და სასულიერო ხელისუფლების გაერთიანება იყო. ჩვენი აზრითაც, 1118-1124 წლებში ჭყონდიდელად დავითისთვის მიუღებელი პირის ყოფნა არადამაჯერებელია. უბრალოდ, ეს პატივი სვიმონს მაშინ არ რგებია. ასევე, არ ჩათვალა მეფემ საჭიროდ ჩვენთვის უცნობი ჭყონდიდელი მწიგნობართუხუცესად დაესვა. თანაც, სვიმონი გიორგის დისშვილი იყო და შესაძლოა დავითმა ბედიელ-ალავერდელობაც საკმარისად მიიჩნია მწიგნობართუხუცესობასთან შესაერთებლად. საერთოდ, მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა ახალი შემოღებული იყო და ჯერ კიდევ მათი ერთმანეთისგან დროებით გაყრა არ ცვლიდა ამ სახელოს არსს. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ თანამდებობას იკავებდნენ საეკლესიო ეპარქიების პატივის მქონენი.
როგორც ჩანს, გიორგი, უკვე ჭყონდიდელი იყო, როცა მიიღო მწიგნობართუხუცესობა. ასევე ჩანს სვიმონის შემთხვევაშიც, ის ჯერ ბედიელ-ალავერდელია და შემდეგ მწიგნობართუხუცესი. აღსანიშნავია, რომ დავითის ისტორიკოსის თხზულებაში გიორგი პირველად ჭყონდიდელად არის მოხსენიებული, მერე მწიგნობართუხუცესად და ზოგჯერ მხოლოდ ჭყონდიდელად. რუის-ურბნისის ძეგლისწერაში იგი მონაზვნად არის ნახსენები. როგორც ცნობილია, პირველად გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობაზე დასახელებულია 1110 წლის ამბების დროს, როცა ქართველებმა სელჩუკებს წაართვეს სამშვილდე. საერთოდ, ანდერძში სვიმონის მოხსენიებამდე, 1124 წლამდე, არ ჩანს, თუ ვინ იყო 1118-1124 წლებში მწიგნობართუხუცესი და ეჭირა თუ არა ვინმეს ის სვიმონ ბედიელ-ალავერდელამდე – ეს საკითხიც ცნობების არარსებობის გამო ბუნდოვანია.
ერთი რამ ნათელია, დავით აღმაშენებლის ზემოთ აღნიშნული სახელმწიფოებრივი აქცია, რომელშიც ხელისუფლების ცენტრალიზაციის, და ქვეყნის გაერთიანების პოლიტიკური მიზნები იყო ჩადებული, ბევრად მეტს მოიცავდა როგორც ტერიტორიული, ასევე იდეოლოგიური თვალსაზრისით. მან საქართველოს კანცლერის, მწიგნობართუხუცესის თანამდებობას შეუერთა ორი დიდი საეპისკოპოსო სახელო: აღმოსავლეთ საქართველოში – ალავერდელის, დასავლეთ საქართველოში – ბედიელის. ამით, დავითს სურდა სამეფო ხელისუფლების გავლენის საზღვრების გაფართოება, რადგან მწიგნობართუხუცესი-ეპისკოპოსი მეფის სანქციით განაგებდა და კონტროლს გაუწევდა ქვეყნის როგორც პოლიტიკურ, ისე იდეოლოგიურ ცხოვრებას.
დავით აღმაშენებლის მემკვიდრეები მისი ცენტრალისტური პოლიტიკის გამგრძელებლები ვერ აღმოჩნდნენ და ხშირად უხდებოდათ უკანდახევა. შესაძლოა, ამიტომ იყო, რომ დავითის გარდაცვალების შემდეგ, სულ მალე მწიგნობართუხუცეს-ბედიელ-ალავერდელის ინსტიტუტი გაუქმდა და მწიგნობართუხუცესობა ისევ ჭყონდიდელობასთან შეაერთეს.
ნიშანდობლივია, აგრეთვე, მოგვიანებით აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეპარქიების ერთი პირის ხელში მოქცევა. თამარისდროინდელი მიქაელ კათალიკოზი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელთან ერთად სამთავნელიც იყო. მართალია, მიქაელმა არათუ სამთავნელობა მიიტაცა, არამედ კათალიკოზის პატივთან ერთად მეფის კარის უმაღლესი ვაზირის თანამდებობაც, მაგრამ აქ ერთი რამ არის საინტერესო. ვხედავთ, რომ მოგვიანო ხანაშიც იყო ტენდენცია ერთმანეთისგან შორს მყოფი ეპარქიების ერთი პირის ხელში მოქცევისა.
ასევე XIII საუკუნის მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი ბასილიც უჯარმელი ეპისკოპოსის პატივს ფლობს. აქაც ჭყონდიდელი ამავე დროს უჯარმელიცაა. აქაც იმავე ტენდენციას ვხვდებით. აქ არ ჩანს, ეს ტენდენცია იყო თუ არა დავითის პოლიტიკის გაგრძელება, მით უფრო, რომ ამ ორივე ისტორიულ პიროვნებას საკმაოდ სერიოზული პრობლემები ჰქონდა როგორც სამეფო კართან, ასევე საეკლესიო წრეებთან, მაგრამ, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს იდეა, რომელიც დავით აღმაშენებელმა წამოაყენა და განახორციელა, უკვალოდ არ გამქრალა და მისი მეფობის შემდგომაც ვხვდებით მსგავს მოვლენებს, თუმცა ცენტრალური ხელისუფლების გავლენის შემცირებული საზღვრებით.
წყაროების მონაცემებით აშკარად იკვეთება თანამოსაყდრეობის უწყვეტი ჯაჭვი XI-XIII სს-ის მთელ სიგრძეზე (ბაგრატ III-დან მოყოლებული, ვიდრე დავით VI ნარინის და მისი ძის ჩათვლით).
რაც შეეხება თანამოსაყდრედ ერთხელ უკვე ნაკურთხის, ერთმმართველობის დაწყებისას ხელმეორედ კურთხევის საკითხს, ვფიქრობ, გასაზიარებელია თვალსაზრისი, რომ ესეც დაკანონებული წესი იყო, რომელიც შემდგომ შეცვალა თამარ მეფემ. მაცხარიშის მოხატულობა ერთ-ერთი ძირითადი არგუმენტია (რა თქმა უნდა, სხვა რეალიების გათვალისწინებით) საკითხის ამგვარი გადაწყვეტისათვის.
დავითის სახელთანაა დაკავშირებული ქართული ეროვნული თვითშეგნების ამაღლების მნიშვნელოვანი მომენტი, რაც მის ტიტულატურაში აისახა: ქართველ მეფე-მთავართათვის ყოველთვის სასურველი და საძიებელი იყო ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულები. დავით აღმაშენებელიც ატარებდა ბიზანტიურ საკარისკაცო ტიტულებს უფლისწულობისა თუ თანამოსაყდრეობის პერიოდში, მაგრამ შემდეგ ყველა ისინი უარყო, როგორც თავისი მდგომარეობისათვის დამამცირებელი. დავით აღმაშენებლის საალმო ჯვარზე ამოკვეთილია ასომთავრული წარწერა: `პატიოსანო ჯვარო! ადიდე უძლეველი აფხაზთა და ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა მეფე დავით~. დავითის დროს ჩაეყარა საფუძველი საქართველოს მეფეთა საბოლოოდ ჩამოყალიბებულ ტიტულატურას: `მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა, სომეხთა, შარვანშა და შაჰანშა~. მართალია, დავით აღმაშენებელი `შარვანშა და შაჰანშა~-დ წყაროებში არ მოიხსენიება, მაგრამ ეს ტიტულებიც მის დროს უნდა იყოს დამკვიდრებული.
ანისის სამეფოცა და შარვანიც, როგორც ცნობილია, დავით აღმაშენებლის მიერ იქნა შემოერთებული, მაგრამ ეს მისი მეფობის დასასრულს, 1124 წელს მოხდა, რის გამოც წყაროებში ასახვა ვერ ჰპოვა.
დავით აღმაშენებლის მოღვაწეობის მწვერვალი, გაერთიანებული, გაძლიერებული და განათლებული საქართველოს სიმბოლო, `ვითარცა მეორე ცა გარდაართხა ტაძარი ყოვლად წმიდისა და უფროსად კურთხეულისა დედისა ღმრთისა, რაბამ რამე აღმატებული ყოველთა წინანდელთა ქმნულთა... რომელიცა აწ წინამდებარე არს ყოვლისა აღმოსავალისა მეორედ იერუსალემად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად, სხვად ათინად... ხოლო სახელი მისი გელათი.~
გელათის აკადემიას მოძღვართ-მოძღვარი ხელმძღვანელობდა, რომელიც თავისი უფლებებით მონასტრის წინამძღვარზე მაღლა იდგა. `ხელმწიფის კარის გარიგების~ მიხედვით, გელათის მოძღვართ-მოძღვარს `ორთავე კათალიკოსთა~ (სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი და აფხაზეთის ანუ დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსი) და მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის სწორი პატივი აქვს მინიჭებული.
იერუსალიმში დაცული ერთი ხელნაწერის ანდერძში მოხსენიებულია დავითის თანამედროვე, გელათის მოძღვართ-მოძღვარი ანტონი გოდობრელი: `ქრისტე ღმერთო, მფლობელო ყოველთაო, შეუნდვნენ ყოველნი ცოდვანი დიდისა მონასტრისა ბერსა მოძღუართ-მოძღუარსა ანტონი გოდობრელს. Eსე წიგნი საწოლის მწიგნობრობასა მისსა შინა დაეწერინა~.
ანტონი გოდობრელი ყოფილა ჯერ საწოლის მწიგნობარი, ხოლო შემდეგ `დიდისა მონასტრისა~ მოძღვართ-მოძღვარი, რაც ცხადია, გელათის მოძღვართმოძღვრობას ნიშნავს.
საწოლის მწიგნობარყოფილი და გელათის მოძღვართ-მოძღვარი ანტონი გოდობრელი იყო დასავლეთ საქართველოს დიდი საერისთავო სახლის შვილი. მისი წინაპრები ქორეთის (1000 წ.) და სავანის (1046 წ.) ლაპიდარულ წარწერებში არიან მოხსენიებულნი. მათგან საქართველოს ისტორიაში ცნობილია 1021 წელს შირიმნის ბრძოლაში დაღუპული ხურსი ერისთავი. ანტონი გოდობრელის დიდი ბებია მარიამი `დეოფალი~, ხოლო პაპა გიორგი – ერისთავთ-ერისთავია. თვითონ ანტონი გოდობრელი და მისი ძმები დარკვეთის ეკლესიის საამშენებლო წარწერაში არიან დასახელებულნი: `წმიდაო გიორგი მთავარმოწამეო, შეიწყალენ მონანი შენნი, შვილნი გოლიათისნი: ანტონი გოდობრელი, ლიპარიტ და კვირიკე, რომელთა აგიშენეს წმიდა ესე ეკლესია; შემწე იყავ~.
როგორც წარწერიდან ჩანს, გოლიათი გარდაცვლილია (გოლიათის გარდაცვალებას დარკვეთის ეკლესიაზე ამოკაწრული ორი ნუსხური გრაფიტიც ადასტურებს: `†ქრისტე შეიწყალე გოლიათი; ქრისტე შეუნდე გოლიათსა~) და საგვარეულოს უფროსი ანტონი გოდობრელია. ძმებს შორის პირველ ადგილზე მისი დასახელება სწორედ ამის დამადასტურებელია. ჭარწერა საინტერესოა პალეოგრაფიული თვალსაზრისითაც. დარკვეთის წარწერები (აღნიშნული საამშენებლო და კიდევ ოთხი ლაპიდარული) ერთ-ერთი იშვიათი ნიმუშია (თუ ერთადერთი არა) XI ს-ის დასასრულის ან XI-XII სს-ის მიჯნის (სწორედ ამ დროს არის სავარაუდებელი 1046 წელს სავანის წარწერაში დასახელებული მოქმედი ერისთავის შვილიშვილების, ანტონი გოდობრელისა და მისი ძმების მოღვაწეობის ხანა) რელიეფური დამწერლობით შესრულებული ეპიგრაფიკული ძეგლისა.
გელათის მთავარი, ღვთისმშობლის სახელობის ტაძრის ჩრდ. კედელზე აღმოსავლეთიდან დასავლეთით წარმოდგენილია ქტიტორთა ჯგუფური პორტრეტი. რიგის დასაწყისში გამოხატულია დავით აღმაშენებელი, შემდეგ XVI ს-ის მოღვაწეები: აფხაზეთის (დას. საქართველოს) კათალიკოსი ევდემონ ჩხეტიძე, იმერეთის მეფე, გელათის `მეორედ აღმაშენებელი~ ბაგრატ III (1510-1565 წწ.) და მისი ოჯახის წევრები: დედოფალი ელენე, მათი ვაჟი გიორგი II მეუღლით, დედოფალ რუსუდანითურთ და მეფისწული ბაგრატ.
დავით აღმაშენებელი, ისე როგორც სხვა პირები, მთელი ტანით არის წარმოდგენილი. მეფეს მარჯვენა ხელში გრაგნილი უჭირავს, ხოლო მარცხენაში _ ღვთისმშობლის ტაძრის მოდელი. დავითის გამოსახულებას ახლავს ასომთავრული წარწერა: დავით დიდი, მეფეთა შორის წარჩინებული, აღმაშენებელი, საუკუნოდმცა არს ხსენება მისი. ამინ~. პორტრეტი შესრულებულია XVI ს-ში, მაგრამ, როგორც ჩანს, დავით მეფის თავდაპირველი პორტრეტის ნაცვლად. ამას ადასტურებს დავითის პორტრეტის განსხვავებული ზომა და პოზა გვიანდელ ქტიტორებთან შედარებით. როგორც ცნობილია, 1510 წლის 23 ნოემბერს ოსმალებმა გადაწვეს გელათის ტაძარი. როგორც ჩანს, ტაძრის განახლებისას, გამოყენებულ იქნა ძველი ფრესკის შემორჩენილი ნაწილები. რიგის დასაწყისში მეფე დავითის ასახვით XVI ს-ის იმერეთის მეფეებმა გამოხატეს პატივისცემა მონასტრის დამაარსებლისადმი და, ამავე დროს, ხაზი გაუსვეს თავიანთ მემკვიდრეობითობას.
დავით აღმაშენებლის პორტრეტის განმარტებითი წარწერა პალეოგრაფიული ნიშნების მიხედვით ასევე XVI ს-ით თარიღდება: ბ, შ _ ზედა რკალი გაკუთხოვნებული; ი, მ – განივი ხაზი ზევით აწეული, ერთ შემთხვევაში მ-ს ზედა განივი ხაზი მარყუჟივით მორკალული, ნ _ ზედა განივი ხაზი მორკალული და სხვ.
პალეოგრაფიულ ნიშნებთან ერთად, წარწერის გვიანდელობას მიუთითებს დავითის წოდება `აღმაშენებელი~, რომელიც მხოლოდ XV ს-დან გვხვდება. მაგრამ, ჩემი აზრით, წარწერაში როგორც პალეოგრაფიული, ისე შინაარსობრივი თვალსაზრისით ფიქსირდება ისეთი მომენტები, რომლებიც დავითის პორტრეტის მსგავსად, თავდაპირველი განმარტებითი წარწერის არსებობასა და განმაახლებლის მიერ მის გამოყენებაზე მიგვითითებს. სიტყვაში დთ _ დავით, დ მოცემულია ბოლოებდაქანებული ზედა განივი ხაზით, მსხლისებრი მოყვანილობის მუცელი, ხოლო მუცლისა და ზედა განივი ხაზის დამაკავშირებელი ყელი – გახსნილი, შეწყვილებული ხაზებით. ასეთი მოყვანილობის დ გვხვდება XII ს-ში (მაგ.: ბეთანიის წარწერებში). ფრესკის წარწერაში დ სხვანაირი მოყვანილობისაცაა: დაქანებული, კიდურწერტილოვანი ზედა განივი ხაზით, მრგვალი მუცლით და მუცლისა და ზედა განივი ხაზის დამაკავშირებელი ერთი ხაზით. ასეთი დ-ც გვხვდება XII ს-ის ეპიგრაფიკულ ძეგლებში (მაგ., მოქვის წარწერა). ასევე სხვადასხვანაირი მოხაზულობისაა გრაფემა ა. ამავე დროს, დავითის მიმართ გამოყენებულია ტერმინი `დიდი~. ეს წოდება დავითს, როგორც ჩანს, გარდაცვალებისთანავე, უშუალო მემკვიდეების დროს მიენიჭა. ამას ადასტურებს უბისის სვეტის 1141 წ. საამშენებლო წარწერა სვიმეონ ჭყონდიდლისა: `† მე საწყალობელსა სულითა სვიმეონ ჭყონდიდელსა მომემადლა ღმრთისაგან აღშენებად მონასტერი ესე და სვეტიცა ესე, მეფობასა ღმრთისა მიერ გვირგვინოსნისა დიმიტრი მეფეთამეფისა, ძისა დიდისა მეფისა დავითისა. ქრონიკონი იყო ტÁა, ზედა წელი სარკინოზთÁ-ფლე~.
და ბოლოს, დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია გელათში. დავით მეფე, დიდი, აღმაშენებელი, მისი სურვილისამებრ გელათის შესასვლელში იქნა დაკრძალული: `† ესე არს განსასუენებელი ჩემი უკუნითი უკუნისამდე; ესე მთნავს, აქა დავემკიდრო მე~.
მხოლოდ მის საფლავზე ფეხის დადგმის შემდეგ შეეძლო მიმსვლელს მონასტერში შესვლა. `გალობანი სინანულისანი~ არის ღრმა სინანულის შეგრძნება, ვედრება ღვთისადმი ჩადენილ ცოდვათა მისატევებლად, ხოლო დავითის განსასვენებელი – ცოდვათა აღიარებისა და მონანიების არნახული გამოხატულება.
ამრიგად, როგორც ზემოთ მოყვანილი მასალიდან ჩანს, დავით აღმაშენებლის ეპოქის ეპიგრაფიკული ძეგლების (30-მდე წარწერა) მონაცემები მნიშვნელოვან ცნობებს გვაწვდის დავითის პოლიტიკური, აღმშენებლობითი თუ კულტურული ღონისძიებების შესახებ. აზუსტებს ქართველ მეფეთა ტიტულატურას, თანამოსაყდრეობისა და ხელმეორედ მეფედ კურთხევის საკითხებს, საკუთრივ დავითის წოდებას _ `დიდი~, `აღმაშენებელი~; წარმოაჩენს მის პიროვნულ თვისებებს და სხვ. წარწერათა ნაწილი თარიღიანია, ნაწილი კი თარიღდება ვიწრო ქრონოლოგიური ჩარჩოებით, რაც მეტად ღირებულს ხდის მათ პალეოგრაფიული თვალსაზრისით.
დავით აღმაშენებლის ხელისუფლების ცენტრალიზაციის ერთი ასპექტი (ა. გოგოლაძე, მ. გოგოლაძე)
დავით აღმაშენებელმა ხელისუფლების ცენტრალიზაციის მიზნით სახელმწიფო კანცლერის-მწიგნობართუხუცესის და ჭყონდიდელის თანამდებობა გააერთიანა. 1118 წელს, გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის გარდაცვალების შემდეგ, კერძოდ, 1118-1124 წლებში, ბუნდოვანია, თუ ვინ იყო ამ თანამდებობის მქონე პირი. წყაროების მონაცემებით ჩანს, რომ ჯერ კიდევ დავითის სიცოცხლეში ეს ორი პატივი ყოველთვის ერთიანი არ ყოფილა. ღოგორც ცნობილია, გიორგის შემდეგ ეს თანამდებობა მის დისშვილ სვიმონს ეჭირა, მაგრამ არ ჩანს, რომ მას მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის სახელო 1118 წელსვე ან მის ახლო ხანებში მიეღო. ამ პატივს ის მოგვიანებით, 1124 წლიდან, ფლობს. ამაზე მიანიშნებს დავით აღმაშენებლის ანდერძი შიომღვიმისადმი და დავითის ისტორიკოსის თხზულება.
სვიმონი პირველად მოხსენიებულია დავითის ანდერძში, სადაც მეფე შიომღვიმის მონასტრის მოვლა-პატრონობას სათანადო წესით ავალებს მწიგნობართუხუცესს: „აწ სვიმეონ ბედიელ-ალავერდელისა იყოს შევედრებულ. ღაცა საქმე და საურავი მათი იყოს, იგი იყვოფოდის, რომელსა ჩვენ ვერ მივიწინეთ. და შემდგომად მისსა, თუ მისსა ადგილსა, ამითვე წესით სხუა მწიგნობართ-უხუცესი იყოს, იგი იურვოდის~. როგორც ვხედავთ, სვიმონი აქ მოხსენიებულია ბედიელ-ალავერდელად, რომელიც ამავე დროს მწიგნობართუხუცესი იყო. ეს ანდერძი მეფეს შირვანზე ლაშქრობის წინ აქვს დაწერილი.
მეორე წყარო, რომელშიც სვიმონი ბედიელ-ალავერდელად და მწიგნობართუხუცესად არის მოხსენიებული, დავითის ისტორიკოსის თხზულებაა. როდესაც დავით მეფემ დაიპყრო: ,,სრულად ყოველი შარვანი... და განმგებელად და ზედამხედველად ყოველთა საქმეთა მანდაურთა აჩინა მწიგნობართუხუცესი თÂსი სÂიმონ, ჭყონდიდელი მთავარეპისკოპოსი, მაშინ ბედიელ-ალავერდელი~. ამგვარად, დაპყრობილი შირვანის გამგებლად მეფემ დანიშნა სვიმონ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, რომელიც მაშინ, 1124 წელს, ბედიელ-ალავერდელი იყო, რაც ნიშნავს, რომ იგი ჯერ ბედიელ-ალავერდელი იყო და შემდეგ მიიღო ჭყონდიდელობა. რაც შეეხება მის მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელად მოხსენიებას, მემატიანე მას თანადროულ პერიოდში აფიქსირებს.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში ამ საკითხთან დაკავშირებით განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, 1123 წელს სვიმონი ჯერ კიდევ ბედიელ-ალავერდელია და მწიგნობართუხუცესი, ხოლო 1125 წელს ის უკვე ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესია. მისი ვარაუდით, 1118-1125 წლებში ჭყონდიდელი ვიღაც უცნობი პირი ყოფილა და არცთუ სასურველი დავითისთვის, ხოლო მის შემდეგ მეფემ ეს სახელო თავის ერთგულ სვიმონს ჩააბარა, რომელსაც ამის გამო ბედიელ-ალავერდელობისთვის თავი დაუნებებია.
ი. ანთელავა იზიარებს ნ. ბერძენიშვილის მოსაზრებას, რომ ჭყონდიდელი სხვა პირია და არა სვიმონი, მაგრამ არ ეთანხმება მას, თითქოს ჭყონდიდელი დავითისათვის არასასურველი პირი ყოფილიყო, მითუმეტეს, რუის-ურბნისის კრების შემდეგ. მკვლევარის ვარაუდით, გიორგის გარდაცვალების დროს სვიმონი ბედიელ-ალავერდელია და ვინაიდან იგი უკვე მართავდა ორ უმნიშვნელოვანეს ეპარქიას და ჰქონდა არქიეპისკოპოსის იერარქიული პატივი, მეფეს იმ მომენტისათვის აღარ ჩაუთვლია საჭიროდ მისთვის, მაინცდამაინც ჭყონდიდელის თანამდებობა მიეცა. ნ. შოშიაშვილს მიაჩნია, რომ სვიმონ ბედიელ-ალავერდელი-მწიგნობართუხუცესი ამავე დროს ჭყონდიდელიც იყო 1118 წლიდან და მეფემ ჭყონდიდელს დაუქვემდებარა ეს ორი ეპარქიაც. იგი აღნიშნავს, რომ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი მოგვიანებით სხვა ეპარქიებსაც ითავსებდა: XII საუკუნის ბოლოს მიქაელ კათალიკოზი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი და სამთავნელიც იყო, ხოლო XIII საუკუნის შუა წლებში ბასილი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელ-უჯარმელი. რ. მეტრეველის მოსაზრებით, სვიმონი 1118 წლიდან მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელია, ხოლო 1124 წლიდან – ბედიელ-ალავერდელიც. მისი ვარაუდით, სწორედ ამ ხანებში უნდა მიემატებინათ სვიმონისათვის ბედიელ-ალავერდელის ეპისკოპოსის კათედრაც. მკვლევარი არ იზიარებს ნ. ბერძენიშვილის აზრს, ჭყონდიდელად დავითისთვის არასასურველი პირის არსებობის შესახებ; ,,ესოდენ დიდი საეკლესიო თანამდებობის პირის ჭყონდიდელის წყაროებში მოუხსენებლობა, მით უმეტეს თუ ეს უკანასკნელი იმდენად გავლენიანი იყო, რომ დავით აღმაშენებლის ნების წინააღმდეგ იქნა დანიშნული, ალბათ, უნდა გამოვრიცხოთ~.
ვ. სილოგავა ამ პრობლემას ასე წარმოიდგენს: ,,1118 წელს, გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესის გარდაცვალების შემდეგ, მწიგნობართუხუცესობა დავითმა მისცა გიორგის დისწულს სვიმონს, რომელიც იმ დროს ბედიელ-ალავერდელი იყო. ამის გამო ჭყონდიდლობა ერთხანს დაშორებული აღმოჩნდა მწიგნობართუხუცესობისაგან და არა დავით მეფისათვის არასასურველი კანდიდატის მიერ მისი მიტაცების გამო. როგორც ჩანს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ დავით აღმაშენებლისათვის მთავარი და მნიშვნელოვანი იყო, მწიგნობართუხუცესობა ჰქონოდა შეერთებული მაღალი რანგის მღვდელმთავარს და ამით გაეწია კონტროლი საეკლესიო ცხოვრებისათვის და არა პირიქით _ მაღალი რანგის საეკლესიო ხელისუფლება ყოფილიყო შეერთებული მწიგნობართუხუცესობასთან~. მეცნიერის ვარაუდით, ჭყონდიდელის ინსტიტუტი ფუნქციონირებს და როცა ის გამოთავისუფლდება, გადაეცემა სვიმონ მწიგნობართუხუცეს ბედიელ-ალავერდელს.
ნ. ბერძენიშვილი ბედიელ-ალავერდელის ინსტიტუტის დაარსებას დავით აღმაშენებლის უაღრესად მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ ღონისძიებათა რიცხვს მიაკუთვნებს, თუმცა რატომ შეცვალა დავითმა ჭყონდიდელი ბედიელ-ალავერდელით, ანდა რატომ აღარ ვხვდებით ამ გაერთიანებული სახელოს ინსტიტუტს დავითის შემდგომ, წყაროები ამის შესახებ არაფერს გვაუწყებს.
რას უნდა ნიშნავდეს დავით აღმაშენებლის ეს ღონისძიება? სავარაუდოდ, სვიმონი მწიგნობართუხუცესობამდე აყვანილი იყო ბედიელ-ალავერდელის პატივში და ჭყონდიდელის სახელოს დამატება დავითმა საჭიროდ არ ჩათვალა, რამეთუ არსი ამ ინსტიტუტისა ამით მაინც არ იცვლებოდა. ღოგორც ცნობილია, იდეა საერო და საეკლესიო თანამდებობების გაერთიანებისა მდგომარეობდა ეკლესიაზე ცენტრალური ხელისუფლების გავლენის მოპოვებაში. ამდენად, არსი ამ პოლიტიკისა არ იცვლებოდა მწიგნობართუხუცესობასთან ჭყონდიდელის სახელო იქნებოდა მიერთებული, თუ ბედიელ-ალავერდელისა, ესეც ხომ საერო და სასულიერო ხელისუფლების გაერთიანება იყო. ჩვენი აზრითაც, 1118-1124 წლებში ჭყონდიდელად დავითისთვის მიუღებელი პირის ყოფნა არადამაჯერებელია. უბრალოდ, ეს პატივი სვიმონს მაშინ არ რგებია. ასევე, არ ჩათვალა მეფემ საჭიროდ ჩვენთვის უცნობი ჭყონდიდელი მწიგნობართუხუცესად დაესვა. თანაც, სვიმონი გიორგის დისშვილი იყო და შესაძლოა დავითმა ბედიელ-ალავერდელობაც საკმარისად მიიჩნია მწიგნობართუხუცესობასთან შესაერთებლად. საერთოდ, მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა ახალი შემოღებული იყო და ჯერ კიდევ მათი ერთმანეთისგან დროებით გაყრა არ ცვლიდა ამ სახელოს არსს. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ თანამდებობას იკავებდნენ საეკლესიო ეპარქიების პატივის მქონენი.
როგორც ჩანს, გიორგი, უკვე ჭყონდიდელი იყო, როცა მიიღო მწიგნობართუხუცესობა. ასევე ჩანს სვიმონის შემთხვევაშიც, ის ჯერ ბედიელ-ალავერდელია და შემდეგ მწიგნობართუხუცესი. აღსანიშნავია, რომ დავითის ისტორიკოსის თხზულებაში გიორგი პირველად ჭყონდიდელად არის მოხსენიებული, მერე მწიგნობართუხუცესად და ზოგჯერ მხოლოდ ჭყონდიდელად. რუის-ურბნისის ძეგლისწერაში იგი მონაზვნად არის ნახსენები. როგორც ცნობილია, პირველად გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობაზე დასახელებულია 1110 წლის ამბების დროს, როცა ქართველებმა სელჩუკებს წაართვეს სამშვილდე. საერთოდ, ანდერძში სვიმონის მოხსენიებამდე, 1124 წლამდე, არ ჩანს, თუ ვინ იყო 1118-1124 წლებში მწიგნობართუხუცესი და ეჭირა თუ არა ვინმეს ის სვიმონ ბედიელ-ალავერდელამდე – ეს საკითხიც ცნობების არარსებობის გამო ბუნდოვანია.
ერთი რამ ნათელია, დავით აღმაშენებლის ზემოთ აღნიშნული სახელმწიფოებრივი აქცია, რომელშიც ხელისუფლების ცენტრალიზაციის, და ქვეყნის გაერთიანების პოლიტიკური მიზნები იყო ჩადებული, ბევრად მეტს მოიცავდა როგორც ტერიტორიული, ასევე იდეოლოგიური თვალსაზრისით. მან საქართველოს კანცლერის, მწიგნობართუხუცესის თანამდებობას შეუერთა ორი დიდი საეპისკოპოსო სახელო: აღმოსავლეთ საქართველოში – ალავერდელის, დასავლეთ საქართველოში – ბედიელის. ამით, დავითს სურდა სამეფო ხელისუფლების გავლენის საზღვრების გაფართოება, რადგან მწიგნობართუხუცესი-ეპისკოპოსი მეფის სანქციით განაგებდა და კონტროლს გაუწევდა ქვეყნის როგორც პოლიტიკურ, ისე იდეოლოგიურ ცხოვრებას.
დავით აღმაშენებლის მემკვიდრეები მისი ცენტრალისტური პოლიტიკის გამგრძელებლები ვერ აღმოჩნდნენ და ხშირად უხდებოდათ უკანდახევა. შესაძლოა, ამიტომ იყო, რომ დავითის გარდაცვალების შემდეგ, სულ მალე მწიგნობართუხუცეს-ბედიელ-ალავერდელის ინსტიტუტი გაუქმდა და მწიგნობართუხუცესობა ისევ ჭყონდიდელობასთან შეაერთეს.
ნიშანდობლივია, აგრეთვე, მოგვიანებით აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეპარქიების ერთი პირის ხელში მოქცევა. თამარისდროინდელი მიქაელ კათალიკოზი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელთან ერთად სამთავნელიც იყო. მართალია, მიქაელმა არათუ სამთავნელობა მიიტაცა, არამედ კათალიკოზის პატივთან ერთად მეფის კარის უმაღლესი ვაზირის თანამდებობაც, მაგრამ აქ ერთი რამ არის საინტერესო. ვხედავთ, რომ მოგვიანო ხანაშიც იყო ტენდენცია ერთმანეთისგან შორს მყოფი ეპარქიების ერთი პირის ხელში მოქცევისა.
ასევე XIII საუკუნის მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი ბასილიც უჯარმელი ეპისკოპოსის პატივს ფლობს. აქაც ჭყონდიდელი ამავე დროს უჯარმელიცაა. აქაც იმავე ტენდენციას ვხვდებით. აქ არ ჩანს, ეს ტენდენცია იყო თუ არა დავითის პოლიტიკის გაგრძელება, მით უფრო, რომ ამ ორივე ისტორიულ პიროვნებას საკმაოდ სერიოზული პრობლემები ჰქონდა როგორც სამეფო კართან, ასევე საეკლესიო წრეებთან, მაგრამ, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს იდეა, რომელიც დავით აღმაშენებელმა წამოაყენა და განახორციელა, უკვალოდ არ გამქრალა და მისი მეფობის შემდგომაც ვხვდებით მსგავს მოვლენებს, თუმცა ცენტრალური ხელისუფლების გავლენის შემცირებული საზღვრებით.
Комментариев нет:
Отправить комментарий