პერიკლე - კლასიკური ათენის „არქიტექტორი“

ეფიალტეს და პერიკლეს რეფორმები დემოკრატიის გასამყარებლად

ათენის სახელმწიფოს დემოკრატიs ჩამოყალიბება დასრულდა ეფიალტესისა და პერიკლეს სახელებთან. ეფიალტესი სახელმწიფო წყობის შემდგომი დემოკრატიზაციის მომხრე იყო და არისტოკრატიის დასაყრდენის - არეოპაგის პოლიტიკური მნიშვნელობის გაუქმებას მოითხოვდა.

ეფიალტესმა ძვ. წ. 462 წ-ს გაატარა არეოპაგის რეფორმა, რომლითაც ამ უკანასკნელმა ყოველგვარი პოლიტიკური გავლენა დაკარგა. მისი პრივილეგიები გადაეცა ბულეს, ნაწილობრივ სახალხო კრებას და სასამართლოებს (იხ. დიკასტერიონი). მას ჩამოერთვა „კანონების დამცველის“ - νομοφυλακία-ს ფუნქცია და იგი სახალხო კრებამ ბულეს მიანიჭა. ამიერიდან სწორედ ეს ინსტიტუტი ზრუნავდა კანონების დაცვაზე. არეოპაგი გადაიქცა სასამართლოდ, რომელშიც სისხლის სამართლის საქმეთა გარკვეული ნაწილი - უმთავრესად მკვლელობის საქმეები და სხვა საქმეები (მაგ., მკრეხელობასთან დაკავშირებული საქმეები) განიხილებოდა. შესაბამისად, შეიზღუდა მისი იურისდიქციაც. რეფორმამდე არეოპაგის (კონსერვატორული გავლენის ცენტრი) ფუნქცია თანამდებობის პირების სამსახურის ვადის გასვლის შემდეგ მათი ანგარიშების მოსმენა გახლდათ. ეფიალტესმა კორუფციის აღმოფხვრის მიზნით გაართულა ანგარიშის ჩაბარების სისტემა, გახადა იგი უფრო ღია და დემოსს თანამდებობის პირების მოქმედებაზე კონტროლის საშუალება მისცა.

ეფიალტესის რეფორმით, მაგისტრატებს უნდა წარმოედგინათ ანგარიში 10 ლოგისტისათვის, რომლებიც ხუთასთა საბჭოს წევრებიდან ირჩეოდნენ. ლოგისტების მთავარი ფუნქცია ევთინეს ჩატარება იყო. ევთინოსებთან (ამ საქმისთვის განკუთვნილ სპეციალურ მოხელეებთან) ერთად ისინი შეისწავლიდნენ სახელმწიფო თანხების განკარგვასთან დაკავშირებულ ყველა მაგისტრატის ანგარიშებს და მოვალეობის შეუსრულებლობის შემთხვევაში მაგისტრატის საქმეს განსახილველად სასამართლოს გადასცემდნენ.

ეფიალტესმა დააწესა ყველა დოკუმენტის (დეკრეტები, დადგენილებები) აგორაზე საჯაროდ გამოდგმა, რაც ასევე დემოკრატიზაციის განვითარებას უწყობდა ხელს.

ეფიალტესის საქმე პერიკლემ გააგრძელა. პერიკლეს მიზანი დემოკრატიის განმტკიცება, საშუალო ფენისათვის დიდად მომგებიანი ათენის საზღვაო ძლიერების გაზრდა და სავაჭრო კავშირების გაფართოება, ათენის კულტურულ ცენტრად გადაქცევა იყო.

მისი მცდელობით უზენაესი ძალაუფლება მიენიჭა სახალხო კრებას, რომელსაც ყველა სხვა ორგანო ემორჩილებოდა; სამართალს განაგებდა მოქალაქეთაგან კენჭისყრით არჩეული მსაჯულების - დიკასტესების სასამართლო, რომლის წევრები ყოველდღიურად სამსახურისთვის გასამრჯელოს იღებდნენ.

წილისყრით (ნაცვლად ოდინდელი ხმის მიცემისა) ირჩეოდნენ მაღალი თანამდებობის პირნიც, რომელთაც არჩევის შემდეგ ენიშნებოდა ხელფასი სახელმწიფო ხაზინიდან, რაც უღარიბეს მოქალაქეებსაც კი რეალური პოლიტიკური მოღვაწეობის შესაძლებლობას აძლევდა.

პერიკლეს რეფორმები თავისუფალ მოქალაქეებს შორის (მათ რიცხვში არ შედიოდნენ მონები, ქალები) ძალაუფლების თანაბარ განაწილებას გულისხმობდა.

ათენის დემოკრატია მოქალაქეების მონაწილეობისთვის სახელმწიფო საქმეებში ხელსაყრელ პირობებს ქმნიდა, ღარიბები საზოგადოებრივ საქმეებში მონაწილეობისათვის სახელმწიფო ხაზინიდან გასამრჯელოს იღებდნენ.

არისტოტელე პერიკლეს ორ მნიშვნელოვან კანონს აღნიშნავს: პერიკლეს მოქალაქეობის კანონსა და მოსამართლეებისათვის ხელფასის დაწესებას. ამ სიახლით - მოსამართლეებისთვის ჯამაგირის დანიშვნით პერიკლემ გზა გაუხსნა ბევრ ათენელს, მათ შორის უქონლებსაც, მონაწილეობა მიეღოთ სახელმწიფო საქმეებში.

პერიკლეს მოქალაქეობის ახალი კანონით პიროვნება მხოლოდ მაშინ ჩაითვლებოდა ათენელ მოქალაქედ, თუ მას მამაც და დედაც ათენელი მოქალაქე ეყოლებოდა. კანონის მიღებამდე უცხოელი ცოლის ყოლა ათენელისთვის არც თუ იშვიათი იყო. პერიკლეს კანონის შემდეგ სიტუაცია ძირეულად შეიცვალა. არამოქალაქე ქალისაგან გაჩენილი შვილი ათენელად აღარ ითვლებოდა და იგი არამოქალაქე - ξένος - ხდებოდა.

არისტოტელეს თქმით, ამ კანონის მიღების მიზეზი იყო დიდად გაზრდილი მოქალაქეთა საზოგადოება, მაშინ როცა მოქალაქეობას ყოველთვის განიხილავდნენ როგორც სახელმწიფო ორგანიზმის წარმატებული ფუნქციონირების პირობას. შესაბამისად, პერიკლეს სამოქალაქო რეფორმა მიზნად ისახავდა ყველაზე ოპტიმალური რაოდენობის სამოქალაქო კოლექტივის ფორმირებას, რაშიც ათენის დემოსი იყო დაინტერესებული.

პერიკლეს მმართველობისას ძალაუფლების უფრო მკვეთრი გამიჯვნა მოხდა: საკანონმდებლო ხელისუფლება გადაეცა სახალხო კრებას, აღმასრულებელი - 500-თა საბჭოსა და მაგისტრატებს, სასამართლო - დიკასტერიონს.

დემოკრატიის ყოვლადძლიერება აბსოლუტურად იქცა. კანონმდებელი უმრავლესობის სახით კანონზე მაღლა დადგა და შეეცადა თავისი გადაწყვეტილებებით, რომლებსაც დემოსი სავაჭრო მოედანზე იღებდა, სამხედრო მოქმედებები ემართა, ბრძოლებში დამარცხებისათვის სიკვდილი მიესაჯა მხედართმთავრებისათვის.

გახშირდა ღარიბების შურისგება მდიდრებზე, სხვაგვარად მოაზროვნეების დევნა. ანტიდემოკრატიულობაში მსჯავრდადებულმა სოკრატემ შხამი დალია, პერიკლე სიცოცხლის ბოლო წლებში მსჯავრდადებული იყო, ფიდიასი სიკვდილს ციხეში შეხვდა და ა.შ.

უმრავლესობის ყოვლადძლიერება ათენის დემოკრატიას ძლიერ დესპოტურ და ტოტალიტალურ ტენდენციებიან მმართველობად აქცევდა. არაეფექტური მმართველობა, კორუფცია, ძალადობრივი დამოკიდებულება უმცირესობის მიმართ, არაათენელების მოქალაქეთა სიიდან ამორიცხვა, დემოკრატიისადმი უნდობლობასა და პოლიტიკური ოპოზიციის ბანაკს აძლიერებდა. ძალაუფლებისათვის ბრძოლამ აიძულა ათენელები ძვ. წ. 410 წ-ს დემოკრატიის მტრებისთვის სიკვდილის მისჯისა და ქონების ჩამორთმევის კანონი მიეღოთ.

მაგრამ დემოკრატიის გადარჩენა ვერ მოხერხდა, ძვ. წ. 411 წ-ს ოლიგარქიულმა გადატრიალებამ ათენის მმართველობის დემოკრატიული ფორმების თანდათანობით მოსპობას დაუდო დასაბამი.

ბერძნულმა დემოკრატიამ დიდხანს ვერ იარსება, გაუთავებელმა ომებმა ძალა გამოაცალა პოლისებს და ალექსანდრე მაკედონელის იმპერიის დაშლის შემდეგ ის თანდათანობით გაქრა.