დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრების _ აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიური რიგის დადგენა და მისი შემდგომი დაზუსტება საქართველოს ეკლესიის ისტორიის ერთ-ერთი პირველი რიგის ამოცანას წარმოადგენს. საკვლევი პრობლემის ასეთი დიდი სამეცნიერო მნიშვნელობა ორი კონკრეტული გარემოებით არის განპირობებული: 1. სხვადასხვა მკვლევართა მიერ სხვადასხვა პერიოდში დადგენილ თუ დაზუსტებულ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგში ავტომატურად ხდება თითქმის მთელი იმ ცოდნის შეჯამება, რომელიც შესაბამის პერიოდში გააჩნდა ან გააჩნია ქართველოლოგიურ მეცნიერებას დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ისტორიის შესახებ; და 2. აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგი წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე უფრო მყარ და საიმედო საყრდენს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში დადასტურებული სხვადასხვა ისტორიული პროცესებისა თუ მოვლენების დათარიღებისა და მათ შორის არსებული მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დადგენისათვის.
დღეისათვის აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიური რიგი დადგენილი და დაზუსტებულია XIX-XXI საუკუნეებში მოღვაწე არაერთი მკვლევრის მიერ, რომელთა შორის არიან: მარიფელისიტე ბროსე, პოლიევქტოს კარბელაშვილი, თედო ჟორდანია, მიხეილ თამარაშვილი, ნიკო ბერძენიშვილი, ბაბილინა ლომინაძე, თამარ ქორიძე და სხვ. დასახელებული მკვლევრებისა და სხვა ავტორების მიერ გამოქვეყნებულ სამეცნიერო ნაშრომებში საბოლოოდ არის გადაჭრილი აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგის დადგენა-დაზუსტებასთან დაკავშირებული მრავალი კარდინალური პრობლემა. თუმცა, პარალელურად ამისა, რჩება მთელი რიგი ისეთი საკითხებისა, რომლებიც ან სრულებით შეუსწავლელია, ან კიდევ, საფუძვლიანად არ არის შესწავლილი.
სწორედ ერთ-ერთი ასეთი საკითხის შესწავლის მცდელობას წარმოადგენს ჩვენი წინამდებარე ნაშრომი, რომელიც მიზნად ისახავს, ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი კუთხით შეისწავლოს XVII საუკუნეში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსის ილარიონის ცხოვრება-მოღვაწეობასთან დაკავშირებული საკითხები და შეძლებისდაგვარად სრული სახით აღადგინოს ამ მეტად საინტერესო საეკლესიო იერარქის ბიოგრაფიული პორტრეტი.
კათოლიკოსი ილარიონის სახელი, პრაქტიკულად, უცნობია ქართველოლოგიური მეცნიერებისათვის. ამ მიზეზის გამო იგი მოხსენიებული არ არის აფხაზეთის კათოლიკოსთა იმ ქრონოლოგიურ რიგებში, რომლებიც დადგენილი თუ დაზუსტებულია მარი-ფელისიტე ბროსეს1, პოლიევქტოს კარბელაშვილის, თედო ჟორდანიას, ბაბილინა ლომინაძისა და თამარ ქორიძის მიერ.
ჩამოთვლილ მკვლევართაგან განსხვავებით, კათოლიკოსი ილარიონის სახელი შეტანილია მიხეილ თამარაშვილის მიერ შედგენილ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგში. თავად ეს რიგი ჩართულია მკვლევრის მიერ 1910 წელს გამოქვეყნებულ ფუნდამენტურ ნაშრომში `ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე~. პუბლიკაციაში ვკითხულობთ შემდეგს: `დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსთა ნუსხა...
5. მალაქია II, 1605-1639
6. მაქსიმე, 1640-1657
7. ზაქარია, 1656-1659
8. სვიმონ, 1659-1666
9. ევდემონ II, 1666-1675
10. ილარიონ, 1672
11. დავით, 1682-1696...~.
მიხეილ თამარაშვილის მიერ დადგენილ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგს წინ უძღვის მცირე გამოკვლევა, რომელზე დაკვირვებაც აჩვენებს, რომ ავტორი ამ რიგში კათოლიკოსი ილარიონის სახელის შეტანისას და მისი ზეობის მაინცა და მაინც 1672 წლით დათარიღებისას ემყარებოდა ერთადერთ წერილობით ძეგლს, კერძოდ კი, ოდიშში მყოფი კათოლიკე მისიონერის ჯუზეპე მარია ძამპის მიერ 1672 წელს შედგენილ ცხრაპუნქტიან დოკუმენტს, ე.წ. `სარწმუნოების აღსარებას~, რომელიც, მიხეილ თამარაშვილისავე ცნობით, ხელმოწერილი და დამტკიცებული იყო ოდიშის იმდროინდელი მთავრის, აფხაზეთის კათოლიკოსისა და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსების მიერ3.
ვიდრე განსახილავი დოკუმენტის ტექსტში კათოლიკოსი ილარიონის მოხსენიების ფაქტზე გადავიდოდეთ, მოკლედ განვიხილავთ თავად დოკუმენტთან დაკავშირებულ რამდენიმე ძირითად საკითხს.
ჩვენს ხელთ არსებული ცნობების თანახმად, მიხეილ თამარაშვილი `სარწმუნოების აღსარების~ ტექსტით პირველად XIX საუკუნის ბოლოსა თუ XX საუკუნის დასაწყისში დაინტერესდა. იმხანად მკვლევარს ხელთ ჰქონდა არა ამ დოკუმენტის ქართული ტექსტის დედანი, არამედ მისი ლათინურენოვანი თარგმანი, რომელიც, სავარაუდოდ, შეტანილი იყო ბ. ფეროს მიერ 1704 წელს რომში გამოქვეყნებული წიგნის I ტომში.
ჩვენი დაკვირვებით, მიხეილ თამარაშვილმა `სარწმუნოების აღსარების~ შექმნის პერიპეტიები სწორედ ამ ლათინურენოვან თარგმანზე დაყრდნობით აღწერა თავის 1902 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში: `ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის~: 1670-იანი წლების დასაწყისში `საფრანგეთის ახალ მწვალებელ პროტესტანტებს თავიანთი შეცთომების გასამართლებლად განუზრახავთ აღმოსავლეთის ეკკლესიისათვის სხვა და სხვა ცილი დაეწამებინათ. ეს მწვალებლები ამბობდნენ თურმე, რომ აღმოსავლეთის ეკკლესიას წმიდა ზიარების პურისა და ღვინის სახით იესო ქრისტეს ნამდვილი მყოფობა არა სწამსო. ამიტომ საფრანგეთის მთავრობას მიუმართავს მთელის აღმოსავლეთის ქრისტიანებისათვის და მოუთხოვნია, შემოეთვალათ მათი სარწმუნოება ამ საგნის შესახებ რას აღიარებდა, რათა მით მწვალებლები გაემტყუნებინა. კოსტანტინეპოლში საფრანგეთის ელჩმა დე-ნუანტემ 19 ივლისს 1672 წ. მოსწერა პატრი ძამპის და სთხოვა სამეგრელოს ეპისკოპოსებისათვის გამოერთმია მათივე ხელმოწერილი აღსარება სარწმუნოებისა. პატრი ძამპიმ მიმართა მაშინვე მთავარს, კათალიკოსს და ეპისკოპოსებს და ადვილად გამოართვა ესრეთი საბუთი ქართულად და მეგრულად დაწერილი, ყველასაგან ხელმოწერილი და ბეჭედ დაკრული. ლათინურად სთარგმნა და ორივე გაუგზავნა საფრანგეთის ელჩს იმავე წელს დეკემბერში. ეს სარწმუნოების აღსარება შეიცავს 9 მუხლს და სრულიად თანახმაა კათოლიკე სარწმუნოებისა. რადგან ამისი ქართული დედანი ხელში არა გვაქვს, ამისათვის საჭიროდ არა ვრაცხთ მისი ლათინურის ტექსტის აქ მოყვანას და ქართულად თარგმნას~.
ციტირებული წიგნის დაბეჭდვიდან მცირე ხნის შემდეგ მიხეილ თამარაშვილმა, როგორც ჩანს, ადგილზე შეისწავლა (?) `სარწმუნოების აღსარების~ ქართულენოვანი დედანი, რომელიც, მისივე თქმით, საფრანგეთში, პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის ერთ-ერთ ფონდში 67-ე ნომრით იყო დაცული: `ორიგინალი ქართულად ინახება პარიზის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში, სომხური დამატება, ხელნაწერი 67~.
`სარწმუნოების აღსარების~ დედნის შესწავლის (?) შემდეგ მიხეილ თამარაშვილმა დოკუმენტის ქართულენოვანი ტექსტი, სავარაუდოდ, მისსავე დედანზე დაყრდნობით, ადაპტირებული (?) სახით შეიტანა თავის 1910 წელს გამოცემულ, ზემოთ უკვე ნახსენებ ნაშრომში: `ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე~. წიგნში ვკითხულობთ: `დე-ნუანტელმა, საფრანგეთის ელჩმა კონსტანტინოპოლში, 1672 წლის 16 ივლისს თეატინელ პატრ ძამპის, სამეგრელოში მყოფ მისიონერს, დაავალა ქართველ ეპისკოპოსთათვის მათი სარწმუნოების აღსარება ეთხოვა, განსაკუთრებით ზიარების შესახებ, რათა პროტესტანტთა ცილისწამებისათვის დაეპირისპირებინა იგი. აი, დეკლარაცია, რომელიც პატრმა ელჩს გადასცა:
`ქარ[თ]ველ ეპისკოპოსთაგან მიღებულ ჩვენებათა ანაგარიში.
I. _ პირველ რიგში ისინი ამტკიცებენ, რომ მოსეს დროიდან მოყოლებული სამსხვერპლოდ ჰყავდათ მხოლოდ ხარი და უზენაესს ზვარაკად სწირავდნენ მხოლოდ ცხოველებს, მაგრამ განხორციელებისა და იესო ქრისტეს ქვეყნად მოვლენის შემდეგ ვაცისა და ხბოს სისხლს კი აღარ სწირავენ ყოვლისშემძლე ღმერთს, არამედ იესო ქრისტეს სისხლს პურისა და ღვინის სახით, და იმავე უფალი იესო ქრისტეს ხორცს სწირავენ ყოველდღე მღვდლები წირვისას ზიარების საიდუმლოში. ასეთია საქართველოს ყველა მორწმუნის მრწამსი.
II. _ გარდა ამისა, ზემოთ დასახელებული ეპისკოპოსები ზიარებასთან დაკავშირებით აღნიშნავენ, რომ პური და ღვინო იმ სიტყების ზეგავლენით, რომელთაც მღვდელი კურთხევისას წარმოსთქვამს, გადაიქცა ჭეშმარიტ სისხლად და ხორცად იმავე უფალი იესო ქრისტესი, ვინც ქალწულმა მარიამმა შვა და ჯვარს აცვეს; რომ ვისაც ამისი არა სჯერა, ურწმუნოა, შერისხულია და ღირსი არ არის ქრისტიანის სახელი ერქვას.
III. _ შემდეგ ისინი აცხადებენ, რომ ეს საიდუმლო იესო ქრისტემ თავის მოციქულებში დაადგინა დიდ ხუთშაბათს გამართული სერობის დროს.
IV. _ როგორც ამტკიცებენ, ასევე სჯერათ, რომ იესო ქრისტემ წარმოთქვა ეს სარწმუნო სიტყვები: `რომელი ჭამდეს ხორცსა ჩემსა და სუმიდეს სისხლსა ჩემსა, აქუნდეს ცხოვრებაÁ საუკუნოÁ~... და პირიქით, `უკეთუ არა სჭამოთ ხორცი ძისა კაცისაÁ და სუათ სისხლი მისი, არა გაქუნდეს ცხორებაÁ თავთა შორის თქუენდა~.
V. _ გარდა ამისა აცხადებენ, რომ არა მარტო მღვდლებსა და წინამძღვრებს, არამედ ყველა წარჩინებულს, სასულიეროსა და საეროს, კოლხეთის აღმოსავლეთ მხარეებში, საქართველოში, სამეგრელოსა და გურიაში, რამეთუ ქრისტიანნი არიან ცხოვრებითა და წესით, გულწრფელად და მტკიცედ სწამთ ის, რისი რწმენაც უნდა ჰქონდეს ნამდვილ ქრისტიანს ზიარების საიდუმლოზე: სწამთ, რომ პური და ღვინო მღვდლის მიერ კურთხევის შემდეგ გარდაიქმნება იესო ქრისტეს ნამდვილ სისხლად და ხორცად, რასაც საუკუნოდ სწირავენ ცოცხალთა და გარდაცვლილთათვის.
VI. _ ისინი ასევე ამტკიცებენ, იესო ქრისტეს სისხლსა და ხორცს დიდ პატივს სცემენ ჩვენშიო, და თაყვანს სცემენ წირვის დროს.
VII. _ რაც შეეხება წმინდანთა რელიკვიებს, დიდი თაყვანისცემით ეპყრობიან და პატივსაცემ ადგილს უჩენენ.
VIII. ნაღველისა და მწუხარების წუთებში უსასრულოდ ევედრებიან შველას უნეტარეს ქალწულს, წმინდა პეტრესა და პავლეს, და ყველა მოციქულს, მიქელ მთავარანგელოზს, და, კერძოდ, წმინდა გიორგის, როგორც თავიანთ მფარველს. როცა ავად არიან, ლოცვაში მფარველობას სთხოვენ წმინდანებს, ძღვენს სწირავენ მათ, სანთელს უნთებენ, საკმეველს უკმევენ და რაიმეს ჩაუთქვამენ ავადმყოფის მოსარჩენად.
IX. _ გარდა იმისა, რომ მოკრძალებითა და თაყვანისცემით არიან გამსჭვალულნი წმინდანთა მიმართ, ისინი წლის განმავლობაში ძალიან მკაცრად იცავენ მარხვას, მარხულობენ წმინდა მოციქულების პეტრესა და პავლეს და აგრეთვე უნეტარესი ქალწული მარიამის პატივსაცემად; ამიტომ აქვთ ყოველ წელს ოთხი მარხვა, კერძოდ, დიდი მარხვა, პეტრე-პავლობის მარხვა, უნეტარესი მარიამის მიძინებისა და მეოთხე _ ჩვენი მაცხოვრის ქრისტეს განხორციელების პატივსაცემი მარხვა~. `სარწმუნოების აღსარების~ ქართული ტექსტის გამოქვეყნების პარალელურად, მიხეილ თამარაშვილმა იმავე 1910 წელს დაბეჭდილ ნაშრომში ყურადღება საგანგებოდ გაამახვილა დოკუმენტისათვის დასმულ ერთ-ერთ ბეჭედზე და აღნიშნა, რომ აქ გამოსახულია სასულიერო პირი, რომელსაც ხელთ ჯვარი უპყრია. მკვლევრის თქმით, ბეჭედს ახლავს ლეგენდა, რომლის ტექსტშიც გარკვევით იკითხება აქ გამოსახული სასულიერო პირის სახელი: `ილარიონი~ და სავარაუდოდ, ამავე სასულიერო პირის წოდება: `კათალიკოსი~: `...სამეგრელოს ქართველ ეპისკოპოსთა მრწამსის გადმოცემისას მოყვანილი ბეჭდის ლეგენდაში ვკითხულობთ ილარიონის სახელს. აქ გამოსახულ ილარიონს ხელში ჯვარი უჭირავს. კონსტანტინოპოლში საფრანგეთის ელჩი დე ნოენტელი, 1972 წლის 16 ივლისს, სამეგრელოში მყოფ თეატინელ მისიონერ პატრ ძამპის ავალებს, ხელთ იგდოს რწმენის ეს დოკუმენტი და ამტკიცებს, რომ ილარიონი ამ სამთავროს ეპისკოპოსთა წინამძღოლის სახელია და კათალიკოსს უწოდებენ. ამ ცნობის გარდა, ილარიონის შესახებ ჩვენ არაფერი გაგვაჩნია~.
სამართლიანობისათვის უნდა აღინიშნოს, რომ მიხეილ თამარაშვილის ნაშრომიდან ციტირებულ ამ ფრაგმენტში რამდენიმე ბუნდოვანი დეტალი შეინიშნება. კერძოდ, ამ ფრაგმენტიდან მთლად ნათლად არ ჩანს, არის თუ არა მითითებული შესაბამისი ბეჭდის ლეგენდაში ილარიონის სასულიერო წოდება: `კათალიკოსი~; გაუგებარია, კონკრეტულად, ვინ ან რა `ამტკიცებს, რომ ილარიონი ამ სამთავროს ეპისკოპოსთა წინამძღოლის სახელია და კათალიკოსს უწოდებენ~ _ საფრანგეთის ელჩი დე ნოენტალი, კათოლიკე მისიონერი მარია ძამპი თუ უშუალოდ ბეჭდის ლეგენდა; დასასრულ, გაურკვეველია ისიც, ახლავს თუ არა დოკუმენტს ილარიონის ხელრთვა და თუ ახლავს, მაშინ რა სასულიერო წოდებით იხსენიება იგი ამ ხელრთვის ტექსტში.
სამწუხაროდ, სხვადასხვა ობიექტური მიზეზების გამო, ჩვენ, ჯერჯერობით, ვერ შევძელით, პირადად გავცნობოდით `სარწმუნოების აღსარების~ დედანს და ამ გზით გაგვერკვია ზემოთ ჩამოთვლილი ბუნდოვანი საკითხები. შესაბამისად, წინამდებარე ნაშრომზე მუშაობისას, იძულებული ვართ, სრული ნდობა გამოვუცხადოთ მიხეილ თამარაშვილის დაკვირვებებს და უპირობოდ გავიზიაროთ მის მიერ გამოთქმული მოსაზრება, რომ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილ `სარწმუნოების აღსარებას~, ოდიშის მთავრისა და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსების გარდა, ხელს აწერდა და საკუთარი ბეჭდით ამტკიცებდა აფხაზეთის იმჟამინდელი კათოლიკოსი ილარიონი.
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ ჩვენ კიდევ ერთხელ ვუბრუნდებით მიხეილ თამარაშვილის მიერ 1910 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომს და ყურადღებას საგანგებოდ ვამახვილებთ ამ ნაშრომიდან ზემოთ ციტირებული ფრაგმენტის ერთ-ერთ წინადადებაზე, სადაც მკვლევარი ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ მან, `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დართული ხელრთვისა და ლეგენდიანი ბეჭდის გარდა, ვერანაირ ცნობას ვერ მიაკვლია კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ: `ამ ცნობის გარდა, ილარიონის შესახებ ჩვენ არაფერი გაგვაჩნია~.
ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ შესაბამისი ცნობების სიმწირე გახდა ძირითადი მიზეზი იმისა, რომ მიხეილ თამარაშვილმა ილარიონის სახელი საკმაოდ ორაზროვანი პოზიციით შეიტანა მის მიერ შედგენილ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგში. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, მკვლევარმა, ერთი მხრივ, 1666-1675 წლებით განსაზღვრა აფხაზეთის ერთ-ერთი კათოლიკოსის, ევდემონ II საყვარელიძის მწყემსმთავრობის პერიოდი, ხოლო, მეორე მხრივ, ზუსტად ამავე ქრონოლოგიური მონაკვეთით, კონკრეტულად კი, 1672 წლით დაათარიღა ჩვენთვის საინტერესო ილარიონის კათოლიკოსობის ფაქტიც: `დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსთა ნუსხა...
9. ევდემონ II, 1666-1675[;] 10. ილარიონ, 1672...~.
ჩვენ, ჩვენის მხრივ, სრულად ვიზიარებთ მიხეილ თამარაშვილის მიერ გამოთქმულ იმ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი 1672 წელს ნამდვილად ფლობდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს. სამაგიეროდ, ჩვენ ვერ დავეთანხმებით მკვლევრის მიერ გამოთქმულ მეორე მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დართული ხელრთვისა და ლეგენდიანი ბეჭდის გარდა, რაიმე სხვა ცნობა არ მოგვეპოვება.
სინამდვილეში, ჩვენამდე მოაღწია რამდენიმე წერილობითმა ძეგლმა, რომელთა ტექსტებში დაცული ცნობებიც საშუალებას გვაძლევს, არამხოლოდ დოკუმენტურად დავადასტუროთ `სარწმუნოების აღსარებაში~ მოხსენიებული კათოლიკოსი ილარიონის რეალურად არსებობის ფაქტი, არამედ საკმაოდ სრული სახით აღვადგინოთ მისი მრავალმხრივ საინტერესო მოღვაწეობის ამსახველი ვრცელი ისტორიული სურათიც.
ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემების მიხედვით, კათოლიკოსი ილარიონი მოხსენიებულია დღეისათვის ცნობილი ოთხი ისტორიული დოკუმენტის ტექსტში. ეს დოკუმენტებია:
1. იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის (1639-1660 წწ.) მიერ 1658 წელს გაცემული წყალობის წიგნი აზნაურ ეზია იოსელიანისათვის სოფელი გვიშტიბისა და იქ მოსახლე გლეხების: `ორი შვანგირაძის, ორი ჩაფჩიძისა და ერთი მელაძის~ ბოძების თაობაზე.
2. 1677 წლის მინაწერი, რომელიც დართული აქვს ამირეჯიბის შვილის აბულახსარისა და მისი თანამეცხედრის, გურიელის ასულის, ქეთევანის მიერ 1515-1535 წლების ახლოხანებში გაცემულ შეწირულობის წიგნს კაცხის მონასტრისათვის მახარობელ კუპატაძისა და სოფელ საკურწეს მოსახლე შვიდი კომლი გლეხის: მშაშვია, ივანა, იორდანე, მიქია, ზოსიკა და ხაბიელა ბრეგვაძეების, აგრეთვე, გიორგა მეგრელის შეწირვის თაობაზე.
3. 1677 წლის მინაწერი, რომელიც დართული აქვს დიდი ამირეჯიბის შვილის, აბულახსარისა და მისი თანამეცხედრის, დადიან-გურიელის ასულის, ქეთეონ//ქეთევანის მიერ 1515-1535 წლების ახლოხანებში გაცემულ შეწირულობის წიგნს კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ზემო მოდებაძეების: მამისას, გიორგას, ანტონას, მახარებელის, ივანასა და სხვების, აგრეთვე, სოფელი რგანის, ნასოფლარი ვაჭევისა და სოფელი (?) ჯოყოეთის შეწირვის თაობაზე.
4. 1677 წლის მინაწერი, რომელიც დართული აქვს დიდი ამირეჯიბის შვილის, აბულახსარისა და მისი თანამეცხედრის, დადიან-გურიელის ასულის, ქეთეონის მიერ 1515-1535 წლების ახლოხანებში გაცემულ შეწირულობის წიგნს კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ქვემო მოდებაძეების: პავლიას, ივანას, ბეროზას, მახარებელის, ოქროპირის, სიხარულასა და დათუას, სოფელ საკურწეს მოსახლე ხუცესის, გიორგი ბრეგვაძისა და მისი შვილების, აგრეთვე, სვიმონ მოდებაძისა და მისი ძმისათვის დაკისრებული ცხვრის შეწირვის თაობაზე.
ჩამოთვლილი ისტორიული დოკუმენტების გარდა, ჩვენამდე მოაღწია კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკულმა პორტრეტმაც, რომელიც შესრულებულია ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის ჩრდილოეთი ბურჯის აღმოსავლეთ წახნაგზე. ფერწერულ პორტრეტს ახლავს თავნაკლული განმარტებითი ასომთავრული წარწერა, საიდანაც ვრწმუნდებით, რომ პორტრეტზე ნამდვილად კათოლიკოსი ილარიონია წარმოდგენილი.
თავდაპირველად წყაროთმცოდნეობითი თვალსაზრისით განვიხილავთ დასახელებულ ისტორიულ დოკუმენტებსა და ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტს და პარალელურად ამისა, ჯეროვანი სისრულით მოვიყვანთ ამ ძეგლების შესაბამისი ფრაგმენტების ტექსტებსაც.
დავიწყოთ მეფე ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნით. ამ დოკუმენტის დედანი დაკარგულია. მოგვეპოვება მისი მხოლოდ პირი, რომელიც, სავარაუდოდ, დედანზეა დამყარებული. პირი დაწერილია ვინმე უცნობი მწიგნობრის მიერ, თეთრი ფერის ქაღალდზე, რომელსაც აქვს ჭვირნიშანი: `1838~ . აქედან, ცხადი ხდება, რომ პირი შესრულებული იყო 1838 წლის შემდგომ ხანებში. საბუთს უზის თარიღი: `ქორონიკონი სამას ოცდაათუთხმეტი~ ანუ ქრისტეშობიდან 1647 წელი (1312+335=1647 წ). აღნიშნული თარიღი მცდარია, ვინაიდან ტექსტში საუბარია სოფელ ბანძასთან გამართულ ბრძოლაზე, რომელსაც ქართულ წერილობით წყაროებში დაცული ცნობების თანახმად, ადგილი ჰქონდა არა 1647, არამედ 1658 წელს. დოკუმენტის ტექსტიდან ნათლად ჩანს, რომ საბუთი გაცემული იყო ბანძის ბრძოლიდან მცირე ხნის შემდეგ. აღნიშნული დეტალის გათვალისწინებით, დოკუმენტი სპეციალურ ლიტერატურაში დათარიღებულია 1658 წლით.
განსახილავი საბუთის ტექსტში ალექსანდრე III გარკვეული თანამიმდევრობის დაცვით ჩამოთვლის იმ სამ ძირითად მიზეზს, რომელთა გათვალისწინებითაც უწყალობა ყმა-მამული ეზია იოსელიანს: 1. ეზიამ და მისმა ორმა ძმამ ალექსანდრე III-ს დიდად უერთგულეს ბანძის ბრძოლაში: ეზია ომის დროს დაიჭრა, მისი ძმები კი ბრძოლის ველზე დაიხოცნენ; 2. ეზიამ სოფელ გვიშტიბში ყმა-მამულის მიღების სანაცვლოდ, `ქრთამი~ ანუ გარკვეული ოდენობის თანხა მიართვა მეფეს; დაბოლოს, 3. ეზიამ ბანძის ბრძოლაში ტყვედ შეიპყრო კათოლიკოსი ილარიონი და შემდეგ სამეფო კარს გადასცა იგი: `ესრეთ, რომ დიდთა ჩვენთა თავადებთაგან ჩვენი ქვეყანა იმერეთი შეწუხებული იყო და დადიანი და გურიელი ბანძას შემომებენ. ურუმის ჯარი თან ახლდათ, მაგრამ საჭურველითა ჯვარისათა, ღ(მერ)თ(მა)ნ მომცა ძლევა და გამემარჯვა. შენ ჩვენს წინ ხელი გამოიღე, სისხლი დასთხიე და ორი შენი ძმა ჩემს წინ დაიხოცნენ და რადგან ასე შენი ერთგულობა დავინახე, დაგვეაჯეთ და ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება შენი, ქრთამიც სრული გამოგართვით. კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე და მისის საისხნით (!) ჩვენ გამოგართვით და მის მუქაფად გიბოძე 1რ||1ვ ჩემი სამკვიდრო მამული და სოფელი გუშტიბი და იქ მოსახლენი: ორი შვანგირაძე, ორი ჩაფჩიძე და ერთი მელაძე და იმ სოფლის მიწა-წყალი გუბისწყალის გამოღმა, გუბის ფონს ზეით, ყუნისწყალის ჩასართავამდის, ჩუნეშისა სასაზღუარის დაბლა. ამ ზღურების შუა შენთვის გვიბოძებია მიწითა, წყლითა, საყანითა, სანადიროთა, ტყე და ველითა, ყოვლის მისის შესავალითა და გასავალითა, საფლავ-სამარხითა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან~.
ალექსანდრე III-ის დოკუმენტის განხილვის შემდეგ გადავიდეთ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულობის წიგნებზე. თავდაპირველად განვიხილოთ ის საბუთი, სადაც საუბარია კაცხის მონასტრისათვის მახარობელ კუპატაძისა და სოფელ საკურწეს მოსახლე შვიდი კომლი გლეხის: მშაშვია, ივანა, იორდანე, მიქია, ზოსიკა და ხაბიელა ბრეგვაძეების, აგრეთვე, გიორგა მეგრელის შეწირვის თაობაზე. ამ დოკუმენტის დედანი დაკარგულია. ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ მისმა ნუსხურით შესრულებულმა პირმა, რომელიც დაწერილია 1797 წლის 20 აპრილს, XVIII-XIX საუკუნეების ცნობილი მწიგნობრის, ოსე ზაქარიას ძე გაბაშვილის მიერ, ქუთათელი მიტროპოლიტის დოსითეოს წერეთლისა (1781-1820 წწ.) და კაცხის მონასტრის არქიმანდრიტის პეტრეს ბრძანებით. აბულახ-სარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემულ დოკუმენტს თარიღი არ უზის. ტექსტში მოხსენიებული არიან: `მეფეთმეფე ბაგრატი~ და ვინმე `გურიელი~ (//`დადიან-გურიელი~), რომლებსაც ამ საბუთის პირველი გამომცემელი, სარგის კაკაბაძე იმერეთის მეფე ბაგრატ III-სთან (1510-1565 წწ.) და გურიის მთავართან, გიორგი I გურიელთან (1483-1512 წწ.) აიგივებს. აღნიშნული გაიგივების საფუძველზე, დოკუმენტი სპეციალურ ლიტერატურაში დათარიღებულია 1515-1535 წლებით.
განსახილავი დოკუმენტის ტექსტზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ ოსე გაბაშვილის მიერ შესრულებული ნუსხური პირი დამყარებულია არა უშუალოდ საბუთის დედანზე, არამედ დღეისათვის დაკარგულ კიდევ ერთ პირზე, რომელიც, თავის მხრივ, საკუთრივ დოკუმენტის დედნიდან უნდა ყოფილიყო გადაწერილი. ეს დაკარგული პირი შესრულებული იყო დასაბამიდან `შÂდი ათას ას ოთხმოცდახუთ~ წელს (7185-5508=1677 წ.) და `ტÁე ქორონიკონს~ (1312+365=1677 წ.) ანუ ქრისტეშობიდან 1677 წელს, კათოლიკოსი ილარიონის მიერ, იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-სა (1660-1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 წწ.) და დედოფალ თამარის ბრძანებით. 1677 წელს გადაწერილი პირი, საბუთის დედნის მსგავსად, დაკარგულია. ამ ნაკლოვანებას ერთგვარად ავსებს ოსე გაბაშვილის მიერ 1797 წელს შესრულებული პირი, სადაც, სავარაუდოდ, უცვლელად არის გადატანილი კათოლიკოსი ილარიონის მიერ 1677 წელს შესრულებული პირისათვის დართული შესაბამისი მინაწერის ტექსტი:
`დაიწერა და გ(ა)ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე ბრძანებითა მეფის ბაგრატისათა და დედოფლისა თამარისათა და Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა, ქო|რონიკონსა დასაბამითგან შÂდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხოლო მოქცევასა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). გავსინჯეთ ძველი გუჯარი და დაძველებულ იყო. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია. ისრე გადმოვსწერეთ~.
ზუსტად განხილული საბუთის მსგავსი ვითარება გვაქვს აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული დანარჩენი ორი საბუთის შემთხვევაშიც: ორივე დოკუმენტი შედგენილია 1515-1535 წლების (?) ახლოხანებში; მათი დედნები დაკარგულია; ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ ამ საბუთების ნუსხურით დაწერილმა პირებმა, რომლებიც შესრულებულია 1797 წლის 20 აპრილს, ზემოთ უკვე ნახსენები ოსე გაბაშვილის მიერ; ეს ნუსხური პირები გადაწერილია არა უშუალოდ დედნებიდან, არამედ, დედნებზე დამყარებული (?) სხვა პირებიდან, რომლებიც, თავის მხრივ, შესრულებული იყო 1677 წელს, კათოლიკოსი ილარიონის მიერ; 1677 წლის პირები, მათი დედნების მსგავსად, დაკარგულია; რაც შეეხება კათოლიკოსი ილარიონის მიერ 1677 წლის პირებისათვის დართულ შესაბამის მინაწერებს, ისინი, სავარაუდოდ, უცვლელი სახით არის გადატანილი ამავე დოკუმენტების ჩვენამდე მოღწეულ, 1797 წლის პირებში:
_ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემული შეწირულობის წიგნი კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ზემო მოდებაძეების: მამისას, გიორგას, ანტონას, მახარებელის, ივანასა და სხვების, აგრეთვე, სოფელი რგანის, ნასოფლარი ვაჭევისა და სოფელი (?) ჯოყოეთის შეწირვის თაობაზე: `განახლდა და დაიწერა სიგელი ესე ქორონიკონსა შვიდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), მეფობასა და დედოფლობასა პატრონისა ბაგრატისსა და თამა|რისსა, Ãელითა კოთოლიკოზისა (!) ილარიონისათა. ხოლო მოქცევასა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). გავსინჯეთ ძველი გუჯარი და დაძველებულ იყო. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია, ისე გადმოვსცვალეთ~.
_ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემული შეწირულობის წიგნი კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ქვემო მოდებაძეების: პავლიას, ივანას, ბეროზას, მახარებელის, ოქროპირის, სიხარულასა და დათუას, სოფელ საკურწეს მოსახლე ხუცესის, გიორგი ბრეგვაძისა და მისი შვილების, აგრეთვე, სვიმონ მოდებაძისა და მისი ძმისათვის დაკისრებული ცხვრის შეწირვის თაობაზე:
`დაიწერა და განახლდა წიგნი და სიგელი ესე დასაბამითგან ქორონიკონსა შვიდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხოლო მოქცევასა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). მეფობასა მეფისა ბაგრატისსა და დედოფლობასა ბატ|ონის თამარისათა და Ãელითა ჩემ ცოდÂლისა კათოლიკოზისა ილარიონისათა. გავსინჯეთ ძÂÀლი გუჯარი და დაძველებულ იყო და გ(ა)მოვსცუალეთ. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია~.
აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულების წიგნების განხილვის შემდეგ მოკლედ დავახასიათებთ კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკულ პორტრეტს და აკადემიური სახით მოვიტანთ ამ ფერწერული გამოსახულების თანმხლები განმარტებითი წარწერის ტექსტს.
კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტი ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის ჩრდილოეთი ბურჯის აღმოსავლეთ წახნაგზეა შესრულებული. აქ კათოლიკოსი ილარიონი, დაახლოებით, 55-60 წლის თეთრწვერიანი მოხუცის სახით, სრული ტანით, ფრონტალურად, ორანტის პოზაშია წარმოდგენილი. იგი სამღვდელმთავრო ომოფორითა და ენქერითაა გამოსახული, თავი კი კუნკულით აქვს დაბურული. ფრესკული გამოსახულება, საღებავის გახუნებისა და გადასვლის გამო, მცირედ დაზიანებულია, თუმცა, ძირითადად, კარგად განირჩევა.
ფერწერული პორტრეტის ზედა ნაწილში, კათოლიკოსი ილარიონის თავის გასწვრივ, მის ორსავე მხარეს, განმარტებითი ხასიათის ფრესკული ასომთავრული წარწერაა წარმოდგენილი. წარწერა თეთრი ფერის საღებავითაა შესრულებული და ორი სიტყვისაგან შედგება. წარწერის პირველი სიტყვა კათოლიკოსი ილარიონის თავის მარცხნივ არის წარმოდგენილი. ამ სიტყვის პირველი ორი გრაფემა კა (კა), საღებავისა გახუნებისა და გადასვლის გამო, საერთოდ აღარ განირჩევა, მომდევნო ორი გრაფემა თ (თ) და ა (ა) კი ფრაგმენტულად იკითხება: თ (თ)-დან მხოლოდ მისი მარჯვნივ მიმართული მკლავია შემორჩენილი, ხოლო ა (ა)-დან _ მხოლოდ მისი ქვედა ნახევარი. სიტყვას ბოლოში, დაუდგენელი მიზეზების გამო, ერთი გრაფემა ი (ი) აკლია.
წარწერის მეორე სიტყვა კათოლიკოსი ილარიონის თავის მარჯვნივ არის წარმოდგენილი. იგი, მართალია, ძნელად, მაგრამ მაინც მთლიანად განირჩევა. სიტყვის ბოლოს, წარწერის დასასრულის აღსანიშნავად, სამწერტილია გამოყვანილი. წარწერის პირველი სიტყვის შემორჩენილი ნაწილის ზომა 75,5X8,5 სმ-ია, ხოლო მეორე სიტყვისა _ 30,5X13 სმ. წარწერაში ქარაგმისა და განკვეთილობის ნიშნები გამოყენებული არ არის.
მოვიტანთ წარწერის პალეოგრაფიულ პირს, მისი ტექსტის გადმონაწერს, დედნის შრიფტის დაცვით და ამ ტექსტის ჩვენეულ წაკითხვას.
ზემოთ განხილულ ისტორიულ დოკუმენტებში მოხსენიებული და ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტზე წარმოდგენილი კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ დღეისათვის სამეცნიერო ლიტერატურაში სულ რამდენიმე მოსაზრებაა გამოთქმული. საკითხში საბოლოოდ გარკვევის მიზნით, დაწვრილებით, ქრონოლოგიური თანამიმდევრობის დაცვით განვიხილავთ თითოეულ ამ მოსაზრებას.
ჩვენს ხელთ არსებული ბიბლიოგრაფიული მონაცემების მიხედვით, პირველი ავტორი, რომელიც კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებულ საკითხებს შეეხო, XIX საუკუნის II ნახევარსა და XX საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე სასულიერო პირი, მღვდელმონაზონი კალისტრატე იყო. მწიგნობარმა მღვდელმა აღნიშნული საკითხები მოკლედ განიხილა თავის 1894 წელს დაბეჭდილ წიგნაკში `ხოპის მონასტერი და მისი ისტორიული წყარო (1089-1125 წწ.)~. ამ პუბლიკაციაში ავტორმა აღნიშნა, რომ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძრის ერთ-ერთ ბურჯზე გამოსახული იყო ფილონ-ენქერიანი, თავშიშველი, დიდტანიანი მოხუცი, განმარტებითი წარწერით: `კათალიკოზი ილარიონ~, ხოლო შემდეგ, იქვე, დასძინა ისიც, რომ კათოლიკოსი ილარიონის სახელი საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის სრულებით უცნობი იყო: `ეკლესიის საშვალი სვეტებზეა ბარტყულ[-]მანტიით კათალიკოსი[.] წარწერა გადასულა. _ პირდაპირ[,] მეორე სვეტზეა სამღვდელო ფილვნით (იშვიათია) და ენქერით[,] თავღია[,] დიდის ტანის მოხუცი, მიწერილია `კათალიკოზი ილარიონ~. საეკ[ლესიო] ისტ[ორიაში] არა სჩანს~.
მღვდელმონაზონი კალისტრატეს შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხს გაკვრით შეეხო თედო ჟორდანია თავისი ცნობილი `ქრონიკების~ 1897 წელს დაბეჭდილ II წიგნში. აქ მკვლევარმა ლაკონურად აღნიშნა შემდეგი: ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების `ტაძრის წინა-სვეტებზე დახატულნი არიან ორნი მღვდელ-მთავარნი წარწერით: `კ~ზი ილარიონ~; კ~ზი ნიკოლოზ~.
თედო ჟორდანიას `ქრონიკების~ II წიგნის დაბეჭდვიდან საკმაოდ მცირე ხნის შემდეგ, 1910 წელს, ქალაქ რომში გამოქვეყნდა მიხეილ თამარაშვილის ფუნდამენტური ნაშრომი: `ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე~, სადაც, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი ცხრაპუნქტიანი დოკუმენტის, ე.წ. `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დასმული ერთ-ერთი ბეჭდისა და მისი ლეგენდის ანალიზის საფუძველზე, მოკლედ იყო შესწავლილი კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებული რამდენიმე საკითხი.
დასახელებული ნაშრომი ჩვენ უკვე დაწვრილებით მიმოვიხილეთ ზემოთ და ამიტომ აქ დიდი ხნით აღარ შვჩერდებით მასზე. შევნიშნავთ, მხოლოდ, ორ კონკრეტულ ფაქტს: 1. მიხეილ თამარაშვილი ხსენებულ ნაშრომზე მუშაობისას, როგორც ჩანს, საერთოდ არ იცნობდა მღვდელმონაზონი კალისტრატეს მიერ 1894 წელს დაბეჭდილ წიგნაკსა და თედო ჟორდანიას მიერ 1898 წელს გამოქვეყნებულ `ქრონიკების~ II ტომს. ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ეს ფაქტი იყო ძირითადი მიზეზი იმისა, რომ მკვლევარმა დუმილით აუარა გვერდი ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტს და კათოლიკოს ილარიონზე საუბრისას მხოლოდ `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დასმული ერთ-ერთი ბეჭდისა და მისი ლეგენდის ანალიზით შემოიფარგლა; 2. მიხეილ თამარაშვილის მიერ 1910 წელს რომში გამოქვეყნებული ნაშრომი იმთავითვე ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობას წარმოადგენდა და ქართული ისტორიოგრაფიისათვის, პრაქტიკულად, უცნობი იყო. აღნიშნული მიზეზის გამო მიხეილ თამარაშვილის მიერ გამოთქმული მოსაზრებები, როგორც ქვემოთ ვნახავთ ამას, აბსოლუტურად არ გაუთვალისწინებიათ იმ ქართველ მკვლევრებს, რომლებიც 1910 წლის შემდეგ რაიმე სახით მაინც შეეხნენ კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებულ საკითხებს.
მიხეილ თამარაშვილის შემდეგ კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებული საკითხები მოკლედ განიხილა ექვთიმე თაყაიშვილმა თავის 1913-1914 წლებში დაბეჭდილ შესანიშნავ ნაშრომში `არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში~. ამ პუბლიკაციაში ავტორი გაკვრით შეეხო ხობის მონასტრის ჩვენთვის საინტერესო ფრესკულ პორტრეტს, ხაზგასმით აღნიშნა, რომ მისი განმარტებითი წარწერა შესრულებული იყო `ხუცურად, მაგრამ გადმობრუნებულის ასოებით~(?) და საბოლოოდ, ამ წარწერის ტექსტი, მღვდელმონაზონი კალისტრატესა და თედო ჟორდანიასაგან განსხვავებით, შეცდომით ამოიკითხა, როგორც `ხობელი ილარიონ~. პუბლიკაციაში ვკითხულობთ: ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის `ჩრდილოეთის სვეტზე დახატულია ეპისკოპოზი ხელებაშვერილი სავედრებელად, რომელსაც ხუცურად, მაგრამ გადმობრუნებულის ასოებით აწერია: ხობელი ილარიონ:. (=ხობელი ილარიონ)~.
ექვთიმე თაყაიშვილის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხით სარგის კაკაბაძეც დაინტერესდა. მკვლევარმა აღნიშნულ საკითხზე ყურადღება საგანგებოდ გაამახვილა თავის 1928 წელს დაბეჭდილ ნაშრომში `მასალები დასავლეთ საქართველოს სოციალურ და ეკონომიურ ისტორიისათვის~. სამწუხაროდ, დასახელებულ ნაშრომზე მუშაობისას მკვლევარს ხელთ ჰქონდა მხოლოდ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული სამი დოკუმენტის ტექსტი. რაც შეეხება ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნსა და ხობის მონასტერის ფერწერულ პორტრეტს, ამ ძეგლებს სარგის კაკაბაძემ დუმილით აუარა გვერდი.
აღნიშნული მიზეზის გამო, უფრო ზუსტად კი, შესაბამისი მასალის სიმწირის ზეგავლენით, სარგის კაკაბაძე იმთავითვე ეჭვით მოეკიდა კათოლიკოსი ილარიონის საკითხს. მართალია, მან რამდენიმე საინტერესო ვარაუდი გამოთქვა ილარიონის კათოლიკოსობის ქრონოლოგიისა და მისი კაცხის მონასტერში მოხვედრის თაობაზე, მაგრამ საბოლოოდ მაინც იმ მოსაზრებისაკენ გადაიხარა, რომ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთების გვიანდელ პირებში გაპარული იყო `დამწერლობითი ხასიათის შეცდომა~ და დოკუმენტების დედნებში, სინამდვილეში, იკითხებოდა არა სიტყვა _ `კათალიკოზი~, არამედ დაქარაგმებული სიტყვა _ `კანდელაკი~.
მკვლევრის თქმით: აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთებში დაცულ `ისტორიულ ხასიათის ცნობათაგან საყურადღებო იქნებოდა ცნობა 1677 წელს ილარიონ კათალიკოზის მოხსენიების შესახებ (აბულახსარის საბუთები შეტანილია წიგნში ამ ილარიონ კათალიკოზის მიერ გადაწერილ პირების მიხედვით), რომ ეს ცნობა ეჭვს არ იწვევდეს. ამ დროს აფხაზ-იმერეთის კათალიკოზად დავით ნემსაძე იჯდა. შესაძლებელია ეს ილარიონ კათალიკოზი იყოს დავით ნემსაძეზე ადრე ცოტა ხნით კათალიკოზად მყოფი, შემდეგ კათალიკოზობიდან გადამდგარი და კაცხის მონასტერში მცხოვრები პირი. ამ საკითხის გარდასაწყვეტად საჭირო იქნება ახალი მასალის მოპოება. ჯერჯერობით კი ჩვენ გვგონია, რომ სათანადო ადგილას აქ დამწერლობითი შეცდომა იყოს და წაკითხვა კათალიკოზი იყოს შემცდარი ნაცვლად კანდელაკისა (კანდელაკი ილარიონ). ქარაგმის ქვეშ მოთავსებულ სიტყვის ამგვარი შეცდომით წაკითხვა შესაძლებელია, საკითხი ჯერჯერობით მაინც რჩება ღიად~.
სარგის კაკაბაძის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხს ვახტანგ ბერიძეც შეეხო. მკვლევარმა აღნიშნული საკითხი საკმაოდ დეტალურად განიხილა 1973 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში `ხობის ტაძრის ისტორიისათვის~. ამ ნაშრომში ვახტანგ ბერიძემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ხობის მონასტრის ჩვენთვის საინტერესო ფერწერული პორტრეტი გვიანდელ პერიოდში, დაახლოებით, მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის XVII საუკუნით დათარიღებული ფრესკული მოხატულობის თანადროულად იყო შესრულებული. ფერწერული პორტრეტის დათარიღების პარალელურად, მკვლევარმა სავსებით მართებულად გაასწორა ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში დაშვებული შეცდომა და სამეცნიერო საზოგადოებას შესთავაზა აღნიშნული ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის მართებული წაკითხვა: `კათალიკოზი ილარიონ~.
ამის შემდეგ ვახტანგ ბერიძემ გაითვალისწინა ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი შეყვანილი არ იყო XVI-XVIII საუკუნეების აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიურ რიგში და სცადა, გაერკვია, ნამდვილად არსებობდა თუ არა ასეთი ისტორიული პირი. აღნიშნული მიმართულებით მუშაობისას მკვლევარმა ყურადღება გაამახვილა იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემულ, ზემოთ განხილულ საბუთზე და იმთავითვე აღნიშნა, რომ მისთვის მთლად ნათელი არ იყო ხსენებული დოკუმენტის იმ ფრაგმენტის აზრი, სადაც გადმოცემულია ეზია იოსელიანის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის `ომზე დარჩენისა~ და `მისის საისხნით (სიც)~ ალექსანდრე III-სათვის გადაცემის ამბები. გარდა ამისა, ვახტანგ ბერიძემ ყურადღება მიაქცია ალექსანდრე III-ის საბუთის ტექსტის გამომცემლის, ნიკო ბერძენიშვილის მოსაზრებასაც, რომლის თანახმადაც ხსენებული დოკუმენტისათვის დასმული მცდარი თარიღი _ 1647 წელი, ან იმაზე უნდა მიუთითებდეს, რომ საბუთი ნატყუარია, ან კიდევ იმაზე, რომ თარიღი დოკუმენტის დამწერის მიერ არის არეული.
ამ რამდენიმე ბუნდოვანი გარემოების მიუხედავად, რომლებიც ვახტანგ ბერიძეს საფუძვლიან ეჭვს აღუძრავდა ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნში დაცული ცნობებისადმი, მკვლევარმა მაინც გამოუცხადა ნდობა ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტს და საბოლოოდ, იმ აზრისაკენ გადაიხარა, რომ კათოლიკოსი ილარიონი XVII საუკუნეში მოღვაწე რეალური ისტორიული პირი იყო: `ხობში ილარიონის პორტრეტის არსებობა, ჩემი აზრით, ამ საბუთის შემამტკიცებელია _ ეტყობა ვიღაც კათალიკოზი ილარიონი XVII საუკუნეში მაინც არსებობდა~.
ალექსანდრე III-ის დოკუმენტისაგან განსხვავებით, ვახტანგ ბერიძემ სრული უნდობლობა გამოუცხადა აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული საბუთების 1677 წლის პირებში დაცულ ცნობებს და უკრიტიკოდ გაიზიარა სარგის კაკაბაძის მიერ ადრე გამოთქმული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის დოკუმენტების 1677 წელს დაწერილ პირებში ილარიონი მოხსენიებული იყო არა როგორც `კათალიკოზი~, არამედ _ როგორც `კანდელაკი~. მკვლევრის თქმით: `ერთი კათალიკოზი ილარიონი გვხვდება კაცხის საბუთებშიაც, რომლებიც 1677 წელსაა განახლებული და დაწერილი, თითქოს `Ãელითა კათალიკოზისა ილარიონისათა~... მაგრამ ამ ილარიონის კათალიკოზობა ძალიან საეჭვოა, როგორც ეს სამართლიანად აქვს აღნიშნული საბუთების გამომცემელს ს. კაკაბაძეს: ამ დროს აფხაზეთის კათალიკოზის ტახტი სხვას ეჭირა... ესეც რომ არ იყოს, ძნელი წარმოსადგენია, რომ საბუთს თვით კათალიკოზი წერდეს თავისი ხელით. ეს საბუთები გვიანდელი პირების საშუალებითაა მოღწეული და აქ, უჭველია, გადამწერის შეცდომა უნდა იყოს. ს. კაკაბაძე შენიშნავს, იქნებ აქ კათალიკოზის ნაცვლად კანდელაკი უნდა იკითხებოდესო~.
ვახტანგ ბერიძის შემდეგ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული ილარიონის საკითხს გაკვრით შეეხნენ ანზორ სიჭინავა და გოგიტა ჩიტაია მათ მიერ 2000 წელს გამოცემულ წიგნში `ხობის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების მონასტერი~. ავტორებმა დასახელებულ ნაშრომში არ გაიზიარეს ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის კალისტრატე მღვდელმონაზონის, თედო ჟორდანიასა და ვახტანგ ბერიძისეული წაკითხვები და ამავე წარწერის ექვთიმე თაყაიშვილისეულ მცდარ წაკითხვას (`ხობელი ილარიონი~) მისცეს უპირატესობა. ამის შემდეგ ანზორ სიჭინავამ და გოგიტა ჩიტაიამ ილარიონის ფერწერული პორტრეტი, სავარაუდოდ, ვახტანგ ბერიძის ზემოთ განხილულ ნაშრომზე დაყრდნობით, ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძრის XVII საუკუნის ფრესკულ მოხატულობათა რიგში განიხილეს და კითხვის ნიშნით დაასკვნეს, რომ ილარიონი XVII საუკუნის შუახანებში, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ მოღვაწე ხობელი ეპისკოპოსი იყო2. ანზორ სიჭინავასა და გოგიტა ჩიტაიას შემდეგ კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებული საკითხები განიხილა გიორგი კალანდიამ თავის 2004 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში `ოდიშის საეპისკოპოსოები (ცაიში, ბედია, მოქვი, ხობი)~. მკვლევარმა, ისე როგორც ანზორ სიჭინავამ და გოგიტა ჩიტაიამ, სარწმუნოდ არ მიიჩნია ხობის მონასტრის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის კალისტრატე მღვდელმონაზონის, თედო ჟორდანიასა და ვახტანგ ბერიძის მიერ შემოთავაზებული წაკითხვები, იმავდროულად, უპირობოდ გაიზიარა ამავე წარწერის ექვთიმე თაყაიშვილისეული მცდარი წაკითხვა (`ხობელი ილარიონი~) და ზუსტად ანზორ სიჭინავასა და გოგიტა ჩიტაიას მსგავსად, დაასკვნა, რომ ამ პორტრეტზე გამოსახული იყო ხობელი ეპისკოპოსი ილარიონი.
პარალელურად ამისა, გიორგი კალანდიამ მართებულად არ ჩათვალა ფერწერული პორტრეტის ვახტანგ ბერიძისეული თარიღი (XVII საუკუნე) და გამოთქვა მოსაზრება, რომ პორტრეტი შესრულებული იყო XIV საუკუნეში. ამასთან, მკვლევარმა ვახტანგ ბერიძისეული თარიღის უარყოფისას და ახალი თარიღის შემოთავაზებისას რაიმე არგუმენტაციის მოყვანისაგან თავი შეიკავა და საკუთარი მოსაზრების შესამაგრებლად მხოლოდ ექვთიმე თაყაიშვილის ზემოთ განხილული ნაშრომის 136-ე გვერდი მიუთითა.
მიუხედავად იმისა, რომ გიორგი კალანდიას მიერ გამოთქმული ამ ორი მოსაზრებიდან ერთ-ერთი (ხობის მონასტერში გამოსახულია ხობელი ეპისკოპოსი ილარიონი) აშკარა გაუგებრობის შედეგს წარმოადგენდა, ხოლო მეორე მოსაზრება (განსახილავი ფრესკული პორტრეტი შესრულებულია XIV საუკუნეში), რაიმე არგუმენტაციით შემაგრებული არ იყო, მკვლევარი მაინც დაეყრდნო ამ მოსაზრებებს და საბოლოოდ შეცდომით დაასკვნა, რომ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში გამოსახულია XIV საუკუნის I ნახევარში (?) მოღვაწე სასულიერო პირი, ხობის პირველი ეპისკოპოსი ილარიონი.
კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებულ საკითხებს სულ ბოლოს შეეხო დავით ჭითანავა თავის 2010 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში `ეკლესიები და თავდაცვითი ნაგებობები სამეგრელოში (უძველესი დროიდან დღემდე)~. დასახელებულ პუბლიკაციაში ავტორმა, ერთი მხრივ, სარწმუნოდ მიიჩნია ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის ექვთიმე თაყაიშვილისეული მცდარი წაკითხვა, მეორე მხრივ, მართალია, გარკვეული ეჭვით, მაგრამ მაინც გაიზიარა გიორგი კალანდიას მიერ გამოთქმული მოსაზრება ილარიონის, როგორც პირველი ხობელი ეპისკოპოსის შესახებ და ილარიონი ხობის საეკლესიო სენიორიის სათავეში მდგომ სასულიერო პირთა ქრონოლოგიურ რიგში XIII-XV საუკუნეებში მოღვაწე ხობელ იერარქებს შორის ჩართო: `პირველ ხობელ ეპისკოპოსად გ. კალანდია მიიჩნევს ილარიონს, თუმცა ამის დამადასტურებელი სხვა ფაქტი არ არსებობს, გარდა იმისა, რომ ექვთ. თაყაიშვილის მიხედვით ტაძრის ჩრდილოეთ სვეტზე დახატულია ეპისკოპოზი ხელებაშვერილი სავედრებლად, რომელსაც ხუცურად, მაგრამ გადმობრუნებულის ასოებით აწერია (=ხობელი ილარიონ)~; `ხობის ეპისკოპოსებისა და მონასტრის წინმაძღვართა ჩვენს მიერ წარმოდგენილი ქრონოლოგიური რიგი XIII საუკუნიდან XVIII საუკუნის დასასრულამდე: ეგნატე ხობის წინამძღვარი _ XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნა[;] ილარიონი _ ?[;] თადეოზ ხოპელი _ XIV საუკუნის დამლევს [-] XV ს. დამდეგს~.
ციტირებული ფრაგმენტის შემდეგ დავით ჭითანავა გაკვრით შეეხო ვახტანგ ბერიძის მიერ ამავე საკითხის შესახებ გამოთქმულ მოსაზრებასაც და შესაბამის პუბლიკაციაზე მითითების გარეშე აღნიშნა, რომ ვახტანგ ბერიძე ილარიონს აფხაზეთის უცნობ კათოლიკოსად მიიჩნევდა.
ამით ვამთავრებთ სამეცნიერო ლიტერატურაში კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ გამოთქმული მოსაზრებების მიმოხილვას და გადავდივართ ამ ნაკლებად ცნობილი საეკლესიო იერარქის ცხოვრება-მოღვაწეობასთან დაკავშირებული ძირითადი საკითხების შესწავლაზე.
დღეისათვის აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიური რიგი დადგენილი და დაზუსტებულია XIX-XXI საუკუნეებში მოღვაწე არაერთი მკვლევრის მიერ, რომელთა შორის არიან: მარიფელისიტე ბროსე, პოლიევქტოს კარბელაშვილი, თედო ჟორდანია, მიხეილ თამარაშვილი, ნიკო ბერძენიშვილი, ბაბილინა ლომინაძე, თამარ ქორიძე და სხვ. დასახელებული მკვლევრებისა და სხვა ავტორების მიერ გამოქვეყნებულ სამეცნიერო ნაშრომებში საბოლოოდ არის გადაჭრილი აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგის დადგენა-დაზუსტებასთან დაკავშირებული მრავალი კარდინალური პრობლემა. თუმცა, პარალელურად ამისა, რჩება მთელი რიგი ისეთი საკითხებისა, რომლებიც ან სრულებით შეუსწავლელია, ან კიდევ, საფუძვლიანად არ არის შესწავლილი.
სწორედ ერთ-ერთი ასეთი საკითხის შესწავლის მცდელობას წარმოადგენს ჩვენი წინამდებარე ნაშრომი, რომელიც მიზნად ისახავს, ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი კუთხით შეისწავლოს XVII საუკუნეში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსის ილარიონის ცხოვრება-მოღვაწეობასთან დაკავშირებული საკითხები და შეძლებისდაგვარად სრული სახით აღადგინოს ამ მეტად საინტერესო საეკლესიო იერარქის ბიოგრაფიული პორტრეტი.
კათოლიკოსი ილარიონის სახელი, პრაქტიკულად, უცნობია ქართველოლოგიური მეცნიერებისათვის. ამ მიზეზის გამო იგი მოხსენიებული არ არის აფხაზეთის კათოლიკოსთა იმ ქრონოლოგიურ რიგებში, რომლებიც დადგენილი თუ დაზუსტებულია მარი-ფელისიტე ბროსეს1, პოლიევქტოს კარბელაშვილის, თედო ჟორდანიას, ბაბილინა ლომინაძისა და თამარ ქორიძის მიერ.
ჩამოთვლილ მკვლევართაგან განსხვავებით, კათოლიკოსი ილარიონის სახელი შეტანილია მიხეილ თამარაშვილის მიერ შედგენილ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგში. თავად ეს რიგი ჩართულია მკვლევრის მიერ 1910 წელს გამოქვეყნებულ ფუნდამენტურ ნაშრომში `ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე~. პუბლიკაციაში ვკითხულობთ შემდეგს: `დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსთა ნუსხა...
5. მალაქია II, 1605-1639
6. მაქსიმე, 1640-1657
7. ზაქარია, 1656-1659
8. სვიმონ, 1659-1666
9. ევდემონ II, 1666-1675
10. ილარიონ, 1672
11. დავით, 1682-1696...~.
მიხეილ თამარაშვილის მიერ დადგენილ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგს წინ უძღვის მცირე გამოკვლევა, რომელზე დაკვირვებაც აჩვენებს, რომ ავტორი ამ რიგში კათოლიკოსი ილარიონის სახელის შეტანისას და მისი ზეობის მაინცა და მაინც 1672 წლით დათარიღებისას ემყარებოდა ერთადერთ წერილობით ძეგლს, კერძოდ კი, ოდიშში მყოფი კათოლიკე მისიონერის ჯუზეპე მარია ძამპის მიერ 1672 წელს შედგენილ ცხრაპუნქტიან დოკუმენტს, ე.წ. `სარწმუნოების აღსარებას~, რომელიც, მიხეილ თამარაშვილისავე ცნობით, ხელმოწერილი და დამტკიცებული იყო ოდიშის იმდროინდელი მთავრის, აფხაზეთის კათოლიკოსისა და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსების მიერ3.
ვიდრე განსახილავი დოკუმენტის ტექსტში კათოლიკოსი ილარიონის მოხსენიების ფაქტზე გადავიდოდეთ, მოკლედ განვიხილავთ თავად დოკუმენტთან დაკავშირებულ რამდენიმე ძირითად საკითხს.
ჩვენს ხელთ არსებული ცნობების თანახმად, მიხეილ თამარაშვილი `სარწმუნოების აღსარების~ ტექსტით პირველად XIX საუკუნის ბოლოსა თუ XX საუკუნის დასაწყისში დაინტერესდა. იმხანად მკვლევარს ხელთ ჰქონდა არა ამ დოკუმენტის ქართული ტექსტის დედანი, არამედ მისი ლათინურენოვანი თარგმანი, რომელიც, სავარაუდოდ, შეტანილი იყო ბ. ფეროს მიერ 1704 წელს რომში გამოქვეყნებული წიგნის I ტომში.
ჩვენი დაკვირვებით, მიხეილ თამარაშვილმა `სარწმუნოების აღსარების~ შექმნის პერიპეტიები სწორედ ამ ლათინურენოვან თარგმანზე დაყრდნობით აღწერა თავის 1902 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში: `ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის~: 1670-იანი წლების დასაწყისში `საფრანგეთის ახალ მწვალებელ პროტესტანტებს თავიანთი შეცთომების გასამართლებლად განუზრახავთ აღმოსავლეთის ეკკლესიისათვის სხვა და სხვა ცილი დაეწამებინათ. ეს მწვალებლები ამბობდნენ თურმე, რომ აღმოსავლეთის ეკკლესიას წმიდა ზიარების პურისა და ღვინის სახით იესო ქრისტეს ნამდვილი მყოფობა არა სწამსო. ამიტომ საფრანგეთის მთავრობას მიუმართავს მთელის აღმოსავლეთის ქრისტიანებისათვის და მოუთხოვნია, შემოეთვალათ მათი სარწმუნოება ამ საგნის შესახებ რას აღიარებდა, რათა მით მწვალებლები გაემტყუნებინა. კოსტანტინეპოლში საფრანგეთის ელჩმა დე-ნუანტემ 19 ივლისს 1672 წ. მოსწერა პატრი ძამპის და სთხოვა სამეგრელოს ეპისკოპოსებისათვის გამოერთმია მათივე ხელმოწერილი აღსარება სარწმუნოებისა. პატრი ძამპიმ მიმართა მაშინვე მთავარს, კათალიკოსს და ეპისკოპოსებს და ადვილად გამოართვა ესრეთი საბუთი ქართულად და მეგრულად დაწერილი, ყველასაგან ხელმოწერილი და ბეჭედ დაკრული. ლათინურად სთარგმნა და ორივე გაუგზავნა საფრანგეთის ელჩს იმავე წელს დეკემბერში. ეს სარწმუნოების აღსარება შეიცავს 9 მუხლს და სრულიად თანახმაა კათოლიკე სარწმუნოებისა. რადგან ამისი ქართული დედანი ხელში არა გვაქვს, ამისათვის საჭიროდ არა ვრაცხთ მისი ლათინურის ტექსტის აქ მოყვანას და ქართულად თარგმნას~.
ციტირებული წიგნის დაბეჭდვიდან მცირე ხნის შემდეგ მიხეილ თამარაშვილმა, როგორც ჩანს, ადგილზე შეისწავლა (?) `სარწმუნოების აღსარების~ ქართულენოვანი დედანი, რომელიც, მისივე თქმით, საფრანგეთში, პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის ერთ-ერთ ფონდში 67-ე ნომრით იყო დაცული: `ორიგინალი ქართულად ინახება პარიზის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში, სომხური დამატება, ხელნაწერი 67~.
`სარწმუნოების აღსარების~ დედნის შესწავლის (?) შემდეგ მიხეილ თამარაშვილმა დოკუმენტის ქართულენოვანი ტექსტი, სავარაუდოდ, მისსავე დედანზე დაყრდნობით, ადაპტირებული (?) სახით შეიტანა თავის 1910 წელს გამოცემულ, ზემოთ უკვე ნახსენებ ნაშრომში: `ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე~. წიგნში ვკითხულობთ: `დე-ნუანტელმა, საფრანგეთის ელჩმა კონსტანტინოპოლში, 1672 წლის 16 ივლისს თეატინელ პატრ ძამპის, სამეგრელოში მყოფ მისიონერს, დაავალა ქართველ ეპისკოპოსთათვის მათი სარწმუნოების აღსარება ეთხოვა, განსაკუთრებით ზიარების შესახებ, რათა პროტესტანტთა ცილისწამებისათვის დაეპირისპირებინა იგი. აი, დეკლარაცია, რომელიც პატრმა ელჩს გადასცა:
`ქარ[თ]ველ ეპისკოპოსთაგან მიღებულ ჩვენებათა ანაგარიში.
I. _ პირველ რიგში ისინი ამტკიცებენ, რომ მოსეს დროიდან მოყოლებული სამსხვერპლოდ ჰყავდათ მხოლოდ ხარი და უზენაესს ზვარაკად სწირავდნენ მხოლოდ ცხოველებს, მაგრამ განხორციელებისა და იესო ქრისტეს ქვეყნად მოვლენის შემდეგ ვაცისა და ხბოს სისხლს კი აღარ სწირავენ ყოვლისშემძლე ღმერთს, არამედ იესო ქრისტეს სისხლს პურისა და ღვინის სახით, და იმავე უფალი იესო ქრისტეს ხორცს სწირავენ ყოველდღე მღვდლები წირვისას ზიარების საიდუმლოში. ასეთია საქართველოს ყველა მორწმუნის მრწამსი.
II. _ გარდა ამისა, ზემოთ დასახელებული ეპისკოპოსები ზიარებასთან დაკავშირებით აღნიშნავენ, რომ პური და ღვინო იმ სიტყების ზეგავლენით, რომელთაც მღვდელი კურთხევისას წარმოსთქვამს, გადაიქცა ჭეშმარიტ სისხლად და ხორცად იმავე უფალი იესო ქრისტესი, ვინც ქალწულმა მარიამმა შვა და ჯვარს აცვეს; რომ ვისაც ამისი არა სჯერა, ურწმუნოა, შერისხულია და ღირსი არ არის ქრისტიანის სახელი ერქვას.
III. _ შემდეგ ისინი აცხადებენ, რომ ეს საიდუმლო იესო ქრისტემ თავის მოციქულებში დაადგინა დიდ ხუთშაბათს გამართული სერობის დროს.
IV. _ როგორც ამტკიცებენ, ასევე სჯერათ, რომ იესო ქრისტემ წარმოთქვა ეს სარწმუნო სიტყვები: `რომელი ჭამდეს ხორცსა ჩემსა და სუმიდეს სისხლსა ჩემსა, აქუნდეს ცხოვრებაÁ საუკუნოÁ~... და პირიქით, `უკეთუ არა სჭამოთ ხორცი ძისა კაცისაÁ და სუათ სისხლი მისი, არა გაქუნდეს ცხორებაÁ თავთა შორის თქუენდა~.
V. _ გარდა ამისა აცხადებენ, რომ არა მარტო მღვდლებსა და წინამძღვრებს, არამედ ყველა წარჩინებულს, სასულიეროსა და საეროს, კოლხეთის აღმოსავლეთ მხარეებში, საქართველოში, სამეგრელოსა და გურიაში, რამეთუ ქრისტიანნი არიან ცხოვრებითა და წესით, გულწრფელად და მტკიცედ სწამთ ის, რისი რწმენაც უნდა ჰქონდეს ნამდვილ ქრისტიანს ზიარების საიდუმლოზე: სწამთ, რომ პური და ღვინო მღვდლის მიერ კურთხევის შემდეგ გარდაიქმნება იესო ქრისტეს ნამდვილ სისხლად და ხორცად, რასაც საუკუნოდ სწირავენ ცოცხალთა და გარდაცვლილთათვის.
VI. _ ისინი ასევე ამტკიცებენ, იესო ქრისტეს სისხლსა და ხორცს დიდ პატივს სცემენ ჩვენშიო, და თაყვანს სცემენ წირვის დროს.
VII. _ რაც შეეხება წმინდანთა რელიკვიებს, დიდი თაყვანისცემით ეპყრობიან და პატივსაცემ ადგილს უჩენენ.
VIII. ნაღველისა და მწუხარების წუთებში უსასრულოდ ევედრებიან შველას უნეტარეს ქალწულს, წმინდა პეტრესა და პავლეს, და ყველა მოციქულს, მიქელ მთავარანგელოზს, და, კერძოდ, წმინდა გიორგის, როგორც თავიანთ მფარველს. როცა ავად არიან, ლოცვაში მფარველობას სთხოვენ წმინდანებს, ძღვენს სწირავენ მათ, სანთელს უნთებენ, საკმეველს უკმევენ და რაიმეს ჩაუთქვამენ ავადმყოფის მოსარჩენად.
IX. _ გარდა იმისა, რომ მოკრძალებითა და თაყვანისცემით არიან გამსჭვალულნი წმინდანთა მიმართ, ისინი წლის განმავლობაში ძალიან მკაცრად იცავენ მარხვას, მარხულობენ წმინდა მოციქულების პეტრესა და პავლეს და აგრეთვე უნეტარესი ქალწული მარიამის პატივსაცემად; ამიტომ აქვთ ყოველ წელს ოთხი მარხვა, კერძოდ, დიდი მარხვა, პეტრე-პავლობის მარხვა, უნეტარესი მარიამის მიძინებისა და მეოთხე _ ჩვენი მაცხოვრის ქრისტეს განხორციელების პატივსაცემი მარხვა~. `სარწმუნოების აღსარების~ ქართული ტექსტის გამოქვეყნების პარალელურად, მიხეილ თამარაშვილმა იმავე 1910 წელს დაბეჭდილ ნაშრომში ყურადღება საგანგებოდ გაამახვილა დოკუმენტისათვის დასმულ ერთ-ერთ ბეჭედზე და აღნიშნა, რომ აქ გამოსახულია სასულიერო პირი, რომელსაც ხელთ ჯვარი უპყრია. მკვლევრის თქმით, ბეჭედს ახლავს ლეგენდა, რომლის ტექსტშიც გარკვევით იკითხება აქ გამოსახული სასულიერო პირის სახელი: `ილარიონი~ და სავარაუდოდ, ამავე სასულიერო პირის წოდება: `კათალიკოსი~: `...სამეგრელოს ქართველ ეპისკოპოსთა მრწამსის გადმოცემისას მოყვანილი ბეჭდის ლეგენდაში ვკითხულობთ ილარიონის სახელს. აქ გამოსახულ ილარიონს ხელში ჯვარი უჭირავს. კონსტანტინოპოლში საფრანგეთის ელჩი დე ნოენტელი, 1972 წლის 16 ივლისს, სამეგრელოში მყოფ თეატინელ მისიონერ პატრ ძამპის ავალებს, ხელთ იგდოს რწმენის ეს დოკუმენტი და ამტკიცებს, რომ ილარიონი ამ სამთავროს ეპისკოპოსთა წინამძღოლის სახელია და კათალიკოსს უწოდებენ. ამ ცნობის გარდა, ილარიონის შესახებ ჩვენ არაფერი გაგვაჩნია~.
სამართლიანობისათვის უნდა აღინიშნოს, რომ მიხეილ თამარაშვილის ნაშრომიდან ციტირებულ ამ ფრაგმენტში რამდენიმე ბუნდოვანი დეტალი შეინიშნება. კერძოდ, ამ ფრაგმენტიდან მთლად ნათლად არ ჩანს, არის თუ არა მითითებული შესაბამისი ბეჭდის ლეგენდაში ილარიონის სასულიერო წოდება: `კათალიკოსი~; გაუგებარია, კონკრეტულად, ვინ ან რა `ამტკიცებს, რომ ილარიონი ამ სამთავროს ეპისკოპოსთა წინამძღოლის სახელია და კათალიკოსს უწოდებენ~ _ საფრანგეთის ელჩი დე ნოენტალი, კათოლიკე მისიონერი მარია ძამპი თუ უშუალოდ ბეჭდის ლეგენდა; დასასრულ, გაურკვეველია ისიც, ახლავს თუ არა დოკუმენტს ილარიონის ხელრთვა და თუ ახლავს, მაშინ რა სასულიერო წოდებით იხსენიება იგი ამ ხელრთვის ტექსტში.
სამწუხაროდ, სხვადასხვა ობიექტური მიზეზების გამო, ჩვენ, ჯერჯერობით, ვერ შევძელით, პირადად გავცნობოდით `სარწმუნოების აღსარების~ დედანს და ამ გზით გაგვერკვია ზემოთ ჩამოთვლილი ბუნდოვანი საკითხები. შესაბამისად, წინამდებარე ნაშრომზე მუშაობისას, იძულებული ვართ, სრული ნდობა გამოვუცხადოთ მიხეილ თამარაშვილის დაკვირვებებს და უპირობოდ გავიზიაროთ მის მიერ გამოთქმული მოსაზრება, რომ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილ `სარწმუნოების აღსარებას~, ოდიშის მთავრისა და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსების გარდა, ხელს აწერდა და საკუთარი ბეჭდით ამტკიცებდა აფხაზეთის იმჟამინდელი კათოლიკოსი ილარიონი.
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ ჩვენ კიდევ ერთხელ ვუბრუნდებით მიხეილ თამარაშვილის მიერ 1910 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომს და ყურადღებას საგანგებოდ ვამახვილებთ ამ ნაშრომიდან ზემოთ ციტირებული ფრაგმენტის ერთ-ერთ წინადადებაზე, სადაც მკვლევარი ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ მან, `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დართული ხელრთვისა და ლეგენდიანი ბეჭდის გარდა, ვერანაირ ცნობას ვერ მიაკვლია კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ: `ამ ცნობის გარდა, ილარიონის შესახებ ჩვენ არაფერი გაგვაჩნია~.
ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ შესაბამისი ცნობების სიმწირე გახდა ძირითადი მიზეზი იმისა, რომ მიხეილ თამარაშვილმა ილარიონის სახელი საკმაოდ ორაზროვანი პოზიციით შეიტანა მის მიერ შედგენილ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიურ რიგში. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, მკვლევარმა, ერთი მხრივ, 1666-1675 წლებით განსაზღვრა აფხაზეთის ერთ-ერთი კათოლიკოსის, ევდემონ II საყვარელიძის მწყემსმთავრობის პერიოდი, ხოლო, მეორე მხრივ, ზუსტად ამავე ქრონოლოგიური მონაკვეთით, კონკრეტულად კი, 1672 წლით დაათარიღა ჩვენთვის საინტერესო ილარიონის კათოლიკოსობის ფაქტიც: `დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსთა ნუსხა...
9. ევდემონ II, 1666-1675[;] 10. ილარიონ, 1672...~.
ჩვენ, ჩვენის მხრივ, სრულად ვიზიარებთ მიხეილ თამარაშვილის მიერ გამოთქმულ იმ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი 1672 წელს ნამდვილად ფლობდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს. სამაგიეროდ, ჩვენ ვერ დავეთანხმებით მკვლევრის მიერ გამოთქმულ მეორე მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დართული ხელრთვისა და ლეგენდიანი ბეჭდის გარდა, რაიმე სხვა ცნობა არ მოგვეპოვება.
სინამდვილეში, ჩვენამდე მოაღწია რამდენიმე წერილობითმა ძეგლმა, რომელთა ტექსტებში დაცული ცნობებიც საშუალებას გვაძლევს, არამხოლოდ დოკუმენტურად დავადასტუროთ `სარწმუნოების აღსარებაში~ მოხსენიებული კათოლიკოსი ილარიონის რეალურად არსებობის ფაქტი, არამედ საკმაოდ სრული სახით აღვადგინოთ მისი მრავალმხრივ საინტერესო მოღვაწეობის ამსახველი ვრცელი ისტორიული სურათიც.
ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემების მიხედვით, კათოლიკოსი ილარიონი მოხსენიებულია დღეისათვის ცნობილი ოთხი ისტორიული დოკუმენტის ტექსტში. ეს დოკუმენტებია:
1. იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის (1639-1660 წწ.) მიერ 1658 წელს გაცემული წყალობის წიგნი აზნაურ ეზია იოსელიანისათვის სოფელი გვიშტიბისა და იქ მოსახლე გლეხების: `ორი შვანგირაძის, ორი ჩაფჩიძისა და ერთი მელაძის~ ბოძების თაობაზე.
2. 1677 წლის მინაწერი, რომელიც დართული აქვს ამირეჯიბის შვილის აბულახსარისა და მისი თანამეცხედრის, გურიელის ასულის, ქეთევანის მიერ 1515-1535 წლების ახლოხანებში გაცემულ შეწირულობის წიგნს კაცხის მონასტრისათვის მახარობელ კუპატაძისა და სოფელ საკურწეს მოსახლე შვიდი კომლი გლეხის: მშაშვია, ივანა, იორდანე, მიქია, ზოსიკა და ხაბიელა ბრეგვაძეების, აგრეთვე, გიორგა მეგრელის შეწირვის თაობაზე.
3. 1677 წლის მინაწერი, რომელიც დართული აქვს დიდი ამირეჯიბის შვილის, აბულახსარისა და მისი თანამეცხედრის, დადიან-გურიელის ასულის, ქეთეონ//ქეთევანის მიერ 1515-1535 წლების ახლოხანებში გაცემულ შეწირულობის წიგნს კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ზემო მოდებაძეების: მამისას, გიორგას, ანტონას, მახარებელის, ივანასა და სხვების, აგრეთვე, სოფელი რგანის, ნასოფლარი ვაჭევისა და სოფელი (?) ჯოყოეთის შეწირვის თაობაზე.
4. 1677 წლის მინაწერი, რომელიც დართული აქვს დიდი ამირეჯიბის შვილის, აბულახსარისა და მისი თანამეცხედრის, დადიან-გურიელის ასულის, ქეთეონის მიერ 1515-1535 წლების ახლოხანებში გაცემულ შეწირულობის წიგნს კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ქვემო მოდებაძეების: პავლიას, ივანას, ბეროზას, მახარებელის, ოქროპირის, სიხარულასა და დათუას, სოფელ საკურწეს მოსახლე ხუცესის, გიორგი ბრეგვაძისა და მისი შვილების, აგრეთვე, სვიმონ მოდებაძისა და მისი ძმისათვის დაკისრებული ცხვრის შეწირვის თაობაზე.
ჩამოთვლილი ისტორიული დოკუმენტების გარდა, ჩვენამდე მოაღწია კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკულმა პორტრეტმაც, რომელიც შესრულებულია ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის ჩრდილოეთი ბურჯის აღმოსავლეთ წახნაგზე. ფერწერულ პორტრეტს ახლავს თავნაკლული განმარტებითი ასომთავრული წარწერა, საიდანაც ვრწმუნდებით, რომ პორტრეტზე ნამდვილად კათოლიკოსი ილარიონია წარმოდგენილი.
თავდაპირველად წყაროთმცოდნეობითი თვალსაზრისით განვიხილავთ დასახელებულ ისტორიულ დოკუმენტებსა და ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტს და პარალელურად ამისა, ჯეროვანი სისრულით მოვიყვანთ ამ ძეგლების შესაბამისი ფრაგმენტების ტექსტებსაც.
დავიწყოთ მეფე ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნით. ამ დოკუმენტის დედანი დაკარგულია. მოგვეპოვება მისი მხოლოდ პირი, რომელიც, სავარაუდოდ, დედანზეა დამყარებული. პირი დაწერილია ვინმე უცნობი მწიგნობრის მიერ, თეთრი ფერის ქაღალდზე, რომელსაც აქვს ჭვირნიშანი: `1838~ . აქედან, ცხადი ხდება, რომ პირი შესრულებული იყო 1838 წლის შემდგომ ხანებში. საბუთს უზის თარიღი: `ქორონიკონი სამას ოცდაათუთხმეტი~ ანუ ქრისტეშობიდან 1647 წელი (1312+335=1647 წ). აღნიშნული თარიღი მცდარია, ვინაიდან ტექსტში საუბარია სოფელ ბანძასთან გამართულ ბრძოლაზე, რომელსაც ქართულ წერილობით წყაროებში დაცული ცნობების თანახმად, ადგილი ჰქონდა არა 1647, არამედ 1658 წელს. დოკუმენტის ტექსტიდან ნათლად ჩანს, რომ საბუთი გაცემული იყო ბანძის ბრძოლიდან მცირე ხნის შემდეგ. აღნიშნული დეტალის გათვალისწინებით, დოკუმენტი სპეციალურ ლიტერატურაში დათარიღებულია 1658 წლით.
განსახილავი საბუთის ტექსტში ალექსანდრე III გარკვეული თანამიმდევრობის დაცვით ჩამოთვლის იმ სამ ძირითად მიზეზს, რომელთა გათვალისწინებითაც უწყალობა ყმა-მამული ეზია იოსელიანს: 1. ეზიამ და მისმა ორმა ძმამ ალექსანდრე III-ს დიდად უერთგულეს ბანძის ბრძოლაში: ეზია ომის დროს დაიჭრა, მისი ძმები კი ბრძოლის ველზე დაიხოცნენ; 2. ეზიამ სოფელ გვიშტიბში ყმა-მამულის მიღების სანაცვლოდ, `ქრთამი~ ანუ გარკვეული ოდენობის თანხა მიართვა მეფეს; დაბოლოს, 3. ეზიამ ბანძის ბრძოლაში ტყვედ შეიპყრო კათოლიკოსი ილარიონი და შემდეგ სამეფო კარს გადასცა იგი: `ესრეთ, რომ დიდთა ჩვენთა თავადებთაგან ჩვენი ქვეყანა იმერეთი შეწუხებული იყო და დადიანი და გურიელი ბანძას შემომებენ. ურუმის ჯარი თან ახლდათ, მაგრამ საჭურველითა ჯვარისათა, ღ(მერ)თ(მა)ნ მომცა ძლევა და გამემარჯვა. შენ ჩვენს წინ ხელი გამოიღე, სისხლი დასთხიე და ორი შენი ძმა ჩემს წინ დაიხოცნენ და რადგან ასე შენი ერთგულობა დავინახე, დაგვეაჯეთ და ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება შენი, ქრთამიც სრული გამოგართვით. კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე და მისის საისხნით (!) ჩვენ გამოგართვით და მის მუქაფად გიბოძე 1რ||1ვ ჩემი სამკვიდრო მამული და სოფელი გუშტიბი და იქ მოსახლენი: ორი შვანგირაძე, ორი ჩაფჩიძე და ერთი მელაძე და იმ სოფლის მიწა-წყალი გუბისწყალის გამოღმა, გუბის ფონს ზეით, ყუნისწყალის ჩასართავამდის, ჩუნეშისა სასაზღუარის დაბლა. ამ ზღურების შუა შენთვის გვიბოძებია მიწითა, წყლითა, საყანითა, სანადიროთა, ტყე და ველითა, ყოვლის მისის შესავალითა და გასავალითა, საფლავ-სამარხითა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან~.
ალექსანდრე III-ის დოკუმენტის განხილვის შემდეგ გადავიდეთ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულობის წიგნებზე. თავდაპირველად განვიხილოთ ის საბუთი, სადაც საუბარია კაცხის მონასტრისათვის მახარობელ კუპატაძისა და სოფელ საკურწეს მოსახლე შვიდი კომლი გლეხის: მშაშვია, ივანა, იორდანე, მიქია, ზოსიკა და ხაბიელა ბრეგვაძეების, აგრეთვე, გიორგა მეგრელის შეწირვის თაობაზე. ამ დოკუმენტის დედანი დაკარგულია. ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ მისმა ნუსხურით შესრულებულმა პირმა, რომელიც დაწერილია 1797 წლის 20 აპრილს, XVIII-XIX საუკუნეების ცნობილი მწიგნობრის, ოსე ზაქარიას ძე გაბაშვილის მიერ, ქუთათელი მიტროპოლიტის დოსითეოს წერეთლისა (1781-1820 წწ.) და კაცხის მონასტრის არქიმანდრიტის პეტრეს ბრძანებით. აბულახ-სარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემულ დოკუმენტს თარიღი არ უზის. ტექსტში მოხსენიებული არიან: `მეფეთმეფე ბაგრატი~ და ვინმე `გურიელი~ (//`დადიან-გურიელი~), რომლებსაც ამ საბუთის პირველი გამომცემელი, სარგის კაკაბაძე იმერეთის მეფე ბაგრატ III-სთან (1510-1565 წწ.) და გურიის მთავართან, გიორგი I გურიელთან (1483-1512 წწ.) აიგივებს. აღნიშნული გაიგივების საფუძველზე, დოკუმენტი სპეციალურ ლიტერატურაში დათარიღებულია 1515-1535 წლებით.
განსახილავი დოკუმენტის ტექსტზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ ოსე გაბაშვილის მიერ შესრულებული ნუსხური პირი დამყარებულია არა უშუალოდ საბუთის დედანზე, არამედ დღეისათვის დაკარგულ კიდევ ერთ პირზე, რომელიც, თავის მხრივ, საკუთრივ დოკუმენტის დედნიდან უნდა ყოფილიყო გადაწერილი. ეს დაკარგული პირი შესრულებული იყო დასაბამიდან `შÂდი ათას ას ოთხმოცდახუთ~ წელს (7185-5508=1677 წ.) და `ტÁე ქორონიკონს~ (1312+365=1677 წ.) ანუ ქრისტეშობიდან 1677 წელს, კათოლიკოსი ილარიონის მიერ, იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-სა (1660-1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 წწ.) და დედოფალ თამარის ბრძანებით. 1677 წელს გადაწერილი პირი, საბუთის დედნის მსგავსად, დაკარგულია. ამ ნაკლოვანებას ერთგვარად ავსებს ოსე გაბაშვილის მიერ 1797 წელს შესრულებული პირი, სადაც, სავარაუდოდ, უცვლელად არის გადატანილი კათოლიკოსი ილარიონის მიერ 1677 წელს შესრულებული პირისათვის დართული შესაბამისი მინაწერის ტექსტი:
`დაიწერა და გ(ა)ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე ბრძანებითა მეფის ბაგრატისათა და დედოფლისა თამარისათა და Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა, ქო|რონიკონსა დასაბამითგან შÂდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხოლო მოქცევასა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). გავსინჯეთ ძველი გუჯარი და დაძველებულ იყო. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია. ისრე გადმოვსწერეთ~.
ზუსტად განხილული საბუთის მსგავსი ვითარება გვაქვს აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული დანარჩენი ორი საბუთის შემთხვევაშიც: ორივე დოკუმენტი შედგენილია 1515-1535 წლების (?) ახლოხანებში; მათი დედნები დაკარგულია; ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ ამ საბუთების ნუსხურით დაწერილმა პირებმა, რომლებიც შესრულებულია 1797 წლის 20 აპრილს, ზემოთ უკვე ნახსენები ოსე გაბაშვილის მიერ; ეს ნუსხური პირები გადაწერილია არა უშუალოდ დედნებიდან, არამედ, დედნებზე დამყარებული (?) სხვა პირებიდან, რომლებიც, თავის მხრივ, შესრულებული იყო 1677 წელს, კათოლიკოსი ილარიონის მიერ; 1677 წლის პირები, მათი დედნების მსგავსად, დაკარგულია; რაც შეეხება კათოლიკოსი ილარიონის მიერ 1677 წლის პირებისათვის დართულ შესაბამის მინაწერებს, ისინი, სავარაუდოდ, უცვლელი სახით არის გადატანილი ამავე დოკუმენტების ჩვენამდე მოღწეულ, 1797 წლის პირებში:
_ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემული შეწირულობის წიგნი კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ზემო მოდებაძეების: მამისას, გიორგას, ანტონას, მახარებელის, ივანასა და სხვების, აგრეთვე, სოფელი რგანის, ნასოფლარი ვაჭევისა და სოფელი (?) ჯოყოეთის შეწირვის თაობაზე: `განახლდა და დაიწერა სიგელი ესე ქორონიკონსა შვიდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), მეფობასა და დედოფლობასა პატრონისა ბაგრატისსა და თამა|რისსა, Ãელითა კოთოლიკოზისა (!) ილარიონისათა. ხოლო მოქცევასა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). გავსინჯეთ ძველი გუჯარი და დაძველებულ იყო. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია, ისე გადმოვსცვალეთ~.
_ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემული შეწირულობის წიგნი კაცხის მონასტრისათვის გლეხების, ქვემო მოდებაძეების: პავლიას, ივანას, ბეროზას, მახარებელის, ოქროპირის, სიხარულასა და დათუას, სოფელ საკურწეს მოსახლე ხუცესის, გიორგი ბრეგვაძისა და მისი შვილების, აგრეთვე, სვიმონ მოდებაძისა და მისი ძმისათვის დაკისრებული ცხვრის შეწირვის თაობაზე:
`დაიწერა და განახლდა წიგნი და სიგელი ესე დასაბამითგან ქორონიკონსა შვიდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხოლო მოქცევასა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). მეფობასა მეფისა ბაგრატისსა და დედოფლობასა ბატ|ონის თამარისათა და Ãელითა ჩემ ცოდÂლისა კათოლიკოზისა ილარიონისათა. გავსინჯეთ ძÂÀლი გუჯარი და დაძველებულ იყო და გ(ა)მოვსცუალეთ. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია~.
აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულების წიგნების განხილვის შემდეგ მოკლედ დავახასიათებთ კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკულ პორტრეტს და აკადემიური სახით მოვიტანთ ამ ფერწერული გამოსახულების თანმხლები განმარტებითი წარწერის ტექსტს.
კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტი ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის ჩრდილოეთი ბურჯის აღმოსავლეთ წახნაგზეა შესრულებული. აქ კათოლიკოსი ილარიონი, დაახლოებით, 55-60 წლის თეთრწვერიანი მოხუცის სახით, სრული ტანით, ფრონტალურად, ორანტის პოზაშია წარმოდგენილი. იგი სამღვდელმთავრო ომოფორითა და ენქერითაა გამოსახული, თავი კი კუნკულით აქვს დაბურული. ფრესკული გამოსახულება, საღებავის გახუნებისა და გადასვლის გამო, მცირედ დაზიანებულია, თუმცა, ძირითადად, კარგად განირჩევა.
ფერწერული პორტრეტის ზედა ნაწილში, კათოლიკოსი ილარიონის თავის გასწვრივ, მის ორსავე მხარეს, განმარტებითი ხასიათის ფრესკული ასომთავრული წარწერაა წარმოდგენილი. წარწერა თეთრი ფერის საღებავითაა შესრულებული და ორი სიტყვისაგან შედგება. წარწერის პირველი სიტყვა კათოლიკოსი ილარიონის თავის მარცხნივ არის წარმოდგენილი. ამ სიტყვის პირველი ორი გრაფემა კა (კა), საღებავისა გახუნებისა და გადასვლის გამო, საერთოდ აღარ განირჩევა, მომდევნო ორი გრაფემა თ (თ) და ა (ა) კი ფრაგმენტულად იკითხება: თ (თ)-დან მხოლოდ მისი მარჯვნივ მიმართული მკლავია შემორჩენილი, ხოლო ა (ა)-დან _ მხოლოდ მისი ქვედა ნახევარი. სიტყვას ბოლოში, დაუდგენელი მიზეზების გამო, ერთი გრაფემა ი (ი) აკლია.
წარწერის მეორე სიტყვა კათოლიკოსი ილარიონის თავის მარჯვნივ არის წარმოდგენილი. იგი, მართალია, ძნელად, მაგრამ მაინც მთლიანად განირჩევა. სიტყვის ბოლოს, წარწერის დასასრულის აღსანიშნავად, სამწერტილია გამოყვანილი. წარწერის პირველი სიტყვის შემორჩენილი ნაწილის ზომა 75,5X8,5 სმ-ია, ხოლო მეორე სიტყვისა _ 30,5X13 სმ. წარწერაში ქარაგმისა და განკვეთილობის ნიშნები გამოყენებული არ არის.
მოვიტანთ წარწერის პალეოგრაფიულ პირს, მისი ტექსტის გადმონაწერს, დედნის შრიფტის დაცვით და ამ ტექსტის ჩვენეულ წაკითხვას.
ზემოთ განხილულ ისტორიულ დოკუმენტებში მოხსენიებული და ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტზე წარმოდგენილი კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ დღეისათვის სამეცნიერო ლიტერატურაში სულ რამდენიმე მოსაზრებაა გამოთქმული. საკითხში საბოლოოდ გარკვევის მიზნით, დაწვრილებით, ქრონოლოგიური თანამიმდევრობის დაცვით განვიხილავთ თითოეულ ამ მოსაზრებას.
ჩვენს ხელთ არსებული ბიბლიოგრაფიული მონაცემების მიხედვით, პირველი ავტორი, რომელიც კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებულ საკითხებს შეეხო, XIX საუკუნის II ნახევარსა და XX საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე სასულიერო პირი, მღვდელმონაზონი კალისტრატე იყო. მწიგნობარმა მღვდელმა აღნიშნული საკითხები მოკლედ განიხილა თავის 1894 წელს დაბეჭდილ წიგნაკში `ხოპის მონასტერი და მისი ისტორიული წყარო (1089-1125 წწ.)~. ამ პუბლიკაციაში ავტორმა აღნიშნა, რომ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძრის ერთ-ერთ ბურჯზე გამოსახული იყო ფილონ-ენქერიანი, თავშიშველი, დიდტანიანი მოხუცი, განმარტებითი წარწერით: `კათალიკოზი ილარიონ~, ხოლო შემდეგ, იქვე, დასძინა ისიც, რომ კათოლიკოსი ილარიონის სახელი საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის სრულებით უცნობი იყო: `ეკლესიის საშვალი სვეტებზეა ბარტყულ[-]მანტიით კათალიკოსი[.] წარწერა გადასულა. _ პირდაპირ[,] მეორე სვეტზეა სამღვდელო ფილვნით (იშვიათია) და ენქერით[,] თავღია[,] დიდის ტანის მოხუცი, მიწერილია `კათალიკოზი ილარიონ~. საეკ[ლესიო] ისტ[ორიაში] არა სჩანს~.
მღვდელმონაზონი კალისტრატეს შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხს გაკვრით შეეხო თედო ჟორდანია თავისი ცნობილი `ქრონიკების~ 1897 წელს დაბეჭდილ II წიგნში. აქ მკვლევარმა ლაკონურად აღნიშნა შემდეგი: ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების `ტაძრის წინა-სვეტებზე დახატულნი არიან ორნი მღვდელ-მთავარნი წარწერით: `კ~ზი ილარიონ~; კ~ზი ნიკოლოზ~.
თედო ჟორდანიას `ქრონიკების~ II წიგნის დაბეჭდვიდან საკმაოდ მცირე ხნის შემდეგ, 1910 წელს, ქალაქ რომში გამოქვეყნდა მიხეილ თამარაშვილის ფუნდამენტური ნაშრომი: `ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე~, სადაც, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი ცხრაპუნქტიანი დოკუმენტის, ე.წ. `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დასმული ერთ-ერთი ბეჭდისა და მისი ლეგენდის ანალიზის საფუძველზე, მოკლედ იყო შესწავლილი კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებული რამდენიმე საკითხი.
დასახელებული ნაშრომი ჩვენ უკვე დაწვრილებით მიმოვიხილეთ ზემოთ და ამიტომ აქ დიდი ხნით აღარ შვჩერდებით მასზე. შევნიშნავთ, მხოლოდ, ორ კონკრეტულ ფაქტს: 1. მიხეილ თამარაშვილი ხსენებულ ნაშრომზე მუშაობისას, როგორც ჩანს, საერთოდ არ იცნობდა მღვდელმონაზონი კალისტრატეს მიერ 1894 წელს დაბეჭდილ წიგნაკსა და თედო ჟორდანიას მიერ 1898 წელს გამოქვეყნებულ `ქრონიკების~ II ტომს. ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ეს ფაქტი იყო ძირითადი მიზეზი იმისა, რომ მკვლევარმა დუმილით აუარა გვერდი ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტს და კათოლიკოს ილარიონზე საუბრისას მხოლოდ `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დასმული ერთ-ერთი ბეჭდისა და მისი ლეგენდის ანალიზით შემოიფარგლა; 2. მიხეილ თამარაშვილის მიერ 1910 წელს რომში გამოქვეყნებული ნაშრომი იმთავითვე ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობას წარმოადგენდა და ქართული ისტორიოგრაფიისათვის, პრაქტიკულად, უცნობი იყო. აღნიშნული მიზეზის გამო მიხეილ თამარაშვილის მიერ გამოთქმული მოსაზრებები, როგორც ქვემოთ ვნახავთ ამას, აბსოლუტურად არ გაუთვალისწინებიათ იმ ქართველ მკვლევრებს, რომლებიც 1910 წლის შემდეგ რაიმე სახით მაინც შეეხნენ კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებულ საკითხებს.
მიხეილ თამარაშვილის შემდეგ კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებული საკითხები მოკლედ განიხილა ექვთიმე თაყაიშვილმა თავის 1913-1914 წლებში დაბეჭდილ შესანიშნავ ნაშრომში `არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში~. ამ პუბლიკაციაში ავტორი გაკვრით შეეხო ხობის მონასტრის ჩვენთვის საინტერესო ფრესკულ პორტრეტს, ხაზგასმით აღნიშნა, რომ მისი განმარტებითი წარწერა შესრულებული იყო `ხუცურად, მაგრამ გადმობრუნებულის ასოებით~(?) და საბოლოოდ, ამ წარწერის ტექსტი, მღვდელმონაზონი კალისტრატესა და თედო ჟორდანიასაგან განსხვავებით, შეცდომით ამოიკითხა, როგორც `ხობელი ილარიონ~. პუბლიკაციაში ვკითხულობთ: ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის `ჩრდილოეთის სვეტზე დახატულია ეპისკოპოზი ხელებაშვერილი სავედრებელად, რომელსაც ხუცურად, მაგრამ გადმობრუნებულის ასოებით აწერია: ხობელი ილარიონ:. (=ხობელი ილარიონ)~.
ექვთიმე თაყაიშვილის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხით სარგის კაკაბაძეც დაინტერესდა. მკვლევარმა აღნიშნულ საკითხზე ყურადღება საგანგებოდ გაამახვილა თავის 1928 წელს დაბეჭდილ ნაშრომში `მასალები დასავლეთ საქართველოს სოციალურ და ეკონომიურ ისტორიისათვის~. სამწუხაროდ, დასახელებულ ნაშრომზე მუშაობისას მკვლევარს ხელთ ჰქონდა მხოლოდ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული სამი დოკუმენტის ტექსტი. რაც შეეხება ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნსა და ხობის მონასტერის ფერწერულ პორტრეტს, ამ ძეგლებს სარგის კაკაბაძემ დუმილით აუარა გვერდი.
აღნიშნული მიზეზის გამო, უფრო ზუსტად კი, შესაბამისი მასალის სიმწირის ზეგავლენით, სარგის კაკაბაძე იმთავითვე ეჭვით მოეკიდა კათოლიკოსი ილარიონის საკითხს. მართალია, მან რამდენიმე საინტერესო ვარაუდი გამოთქვა ილარიონის კათოლიკოსობის ქრონოლოგიისა და მისი კაცხის მონასტერში მოხვედრის თაობაზე, მაგრამ საბოლოოდ მაინც იმ მოსაზრებისაკენ გადაიხარა, რომ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთების გვიანდელ პირებში გაპარული იყო `დამწერლობითი ხასიათის შეცდომა~ და დოკუმენტების დედნებში, სინამდვილეში, იკითხებოდა არა სიტყვა _ `კათალიკოზი~, არამედ დაქარაგმებული სიტყვა _ `კანდელაკი~.
მკვლევრის თქმით: აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთებში დაცულ `ისტორიულ ხასიათის ცნობათაგან საყურადღებო იქნებოდა ცნობა 1677 წელს ილარიონ კათალიკოზის მოხსენიების შესახებ (აბულახსარის საბუთები შეტანილია წიგნში ამ ილარიონ კათალიკოზის მიერ გადაწერილ პირების მიხედვით), რომ ეს ცნობა ეჭვს არ იწვევდეს. ამ დროს აფხაზ-იმერეთის კათალიკოზად დავით ნემსაძე იჯდა. შესაძლებელია ეს ილარიონ კათალიკოზი იყოს დავით ნემსაძეზე ადრე ცოტა ხნით კათალიკოზად მყოფი, შემდეგ კათალიკოზობიდან გადამდგარი და კაცხის მონასტერში მცხოვრები პირი. ამ საკითხის გარდასაწყვეტად საჭირო იქნება ახალი მასალის მოპოება. ჯერჯერობით კი ჩვენ გვგონია, რომ სათანადო ადგილას აქ დამწერლობითი შეცდომა იყოს და წაკითხვა კათალიკოზი იყოს შემცდარი ნაცვლად კანდელაკისა (კანდელაკი ილარიონ). ქარაგმის ქვეშ მოთავსებულ სიტყვის ამგვარი შეცდომით წაკითხვა შესაძლებელია, საკითხი ჯერჯერობით მაინც რჩება ღიად~.
სარგის კაკაბაძის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხს ვახტანგ ბერიძეც შეეხო. მკვლევარმა აღნიშნული საკითხი საკმაოდ დეტალურად განიხილა 1973 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში `ხობის ტაძრის ისტორიისათვის~. ამ ნაშრომში ვახტანგ ბერიძემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ხობის მონასტრის ჩვენთვის საინტერესო ფერწერული პორტრეტი გვიანდელ პერიოდში, დაახლოებით, მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის XVII საუკუნით დათარიღებული ფრესკული მოხატულობის თანადროულად იყო შესრულებული. ფერწერული პორტრეტის დათარიღების პარალელურად, მკვლევარმა სავსებით მართებულად გაასწორა ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში დაშვებული შეცდომა და სამეცნიერო საზოგადოებას შესთავაზა აღნიშნული ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის მართებული წაკითხვა: `კათალიკოზი ილარიონ~.
ამის შემდეგ ვახტანგ ბერიძემ გაითვალისწინა ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი შეყვანილი არ იყო XVI-XVIII საუკუნეების აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიურ რიგში და სცადა, გაერკვია, ნამდვილად არსებობდა თუ არა ასეთი ისტორიული პირი. აღნიშნული მიმართულებით მუშაობისას მკვლევარმა ყურადღება გაამახვილა იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემულ, ზემოთ განხილულ საბუთზე და იმთავითვე აღნიშნა, რომ მისთვის მთლად ნათელი არ იყო ხსენებული დოკუმენტის იმ ფრაგმენტის აზრი, სადაც გადმოცემულია ეზია იოსელიანის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის `ომზე დარჩენისა~ და `მისის საისხნით (სიც)~ ალექსანდრე III-სათვის გადაცემის ამბები. გარდა ამისა, ვახტანგ ბერიძემ ყურადღება მიაქცია ალექსანდრე III-ის საბუთის ტექსტის გამომცემლის, ნიკო ბერძენიშვილის მოსაზრებასაც, რომლის თანახმადაც ხსენებული დოკუმენტისათვის დასმული მცდარი თარიღი _ 1647 წელი, ან იმაზე უნდა მიუთითებდეს, რომ საბუთი ნატყუარია, ან კიდევ იმაზე, რომ თარიღი დოკუმენტის დამწერის მიერ არის არეული.
ამ რამდენიმე ბუნდოვანი გარემოების მიუხედავად, რომლებიც ვახტანგ ბერიძეს საფუძვლიან ეჭვს აღუძრავდა ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნში დაცული ცნობებისადმი, მკვლევარმა მაინც გამოუცხადა ნდობა ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტს და საბოლოოდ, იმ აზრისაკენ გადაიხარა, რომ კათოლიკოსი ილარიონი XVII საუკუნეში მოღვაწე რეალური ისტორიული პირი იყო: `ხობში ილარიონის პორტრეტის არსებობა, ჩემი აზრით, ამ საბუთის შემამტკიცებელია _ ეტყობა ვიღაც კათალიკოზი ილარიონი XVII საუკუნეში მაინც არსებობდა~.
ალექსანდრე III-ის დოკუმენტისაგან განსხვავებით, ვახტანგ ბერიძემ სრული უნდობლობა გამოუცხადა აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული საბუთების 1677 წლის პირებში დაცულ ცნობებს და უკრიტიკოდ გაიზიარა სარგის კაკაბაძის მიერ ადრე გამოთქმული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის დოკუმენტების 1677 წელს დაწერილ პირებში ილარიონი მოხსენიებული იყო არა როგორც `კათალიკოზი~, არამედ _ როგორც `კანდელაკი~. მკვლევრის თქმით: `ერთი კათალიკოზი ილარიონი გვხვდება კაცხის საბუთებშიაც, რომლებიც 1677 წელსაა განახლებული და დაწერილი, თითქოს `Ãელითა კათალიკოზისა ილარიონისათა~... მაგრამ ამ ილარიონის კათალიკოზობა ძალიან საეჭვოა, როგორც ეს სამართლიანად აქვს აღნიშნული საბუთების გამომცემელს ს. კაკაბაძეს: ამ დროს აფხაზეთის კათალიკოზის ტახტი სხვას ეჭირა... ესეც რომ არ იყოს, ძნელი წარმოსადგენია, რომ საბუთს თვით კათალიკოზი წერდეს თავისი ხელით. ეს საბუთები გვიანდელი პირების საშუალებითაა მოღწეული და აქ, უჭველია, გადამწერის შეცდომა უნდა იყოს. ს. კაკაბაძე შენიშნავს, იქნებ აქ კათალიკოზის ნაცვლად კანდელაკი უნდა იკითხებოდესო~.
ვახტანგ ბერიძის შემდეგ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული ილარიონის საკითხს გაკვრით შეეხნენ ანზორ სიჭინავა და გოგიტა ჩიტაია მათ მიერ 2000 წელს გამოცემულ წიგნში `ხობის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების მონასტერი~. ავტორებმა დასახელებულ ნაშრომში არ გაიზიარეს ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის კალისტრატე მღვდელმონაზონის, თედო ჟორდანიასა და ვახტანგ ბერიძისეული წაკითხვები და ამავე წარწერის ექვთიმე თაყაიშვილისეულ მცდარ წაკითხვას (`ხობელი ილარიონი~) მისცეს უპირატესობა. ამის შემდეგ ანზორ სიჭინავამ და გოგიტა ჩიტაიამ ილარიონის ფერწერული პორტრეტი, სავარაუდოდ, ვახტანგ ბერიძის ზემოთ განხილულ ნაშრომზე დაყრდნობით, ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძრის XVII საუკუნის ფრესკულ მოხატულობათა რიგში განიხილეს და კითხვის ნიშნით დაასკვნეს, რომ ილარიონი XVII საუკუნის შუახანებში, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ მოღვაწე ხობელი ეპისკოპოსი იყო2. ანზორ სიჭინავასა და გოგიტა ჩიტაიას შემდეგ კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებული საკითხები განიხილა გიორგი კალანდიამ თავის 2004 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში `ოდიშის საეპისკოპოსოები (ცაიში, ბედია, მოქვი, ხობი)~. მკვლევარმა, ისე როგორც ანზორ სიჭინავამ და გოგიტა ჩიტაიამ, სარწმუნოდ არ მიიჩნია ხობის მონასტრის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის კალისტრატე მღვდელმონაზონის, თედო ჟორდანიასა და ვახტანგ ბერიძის მიერ შემოთავაზებული წაკითხვები, იმავდროულად, უპირობოდ გაიზიარა ამავე წარწერის ექვთიმე თაყაიშვილისეული მცდარი წაკითხვა (`ხობელი ილარიონი~) და ზუსტად ანზორ სიჭინავასა და გოგიტა ჩიტაიას მსგავსად, დაასკვნა, რომ ამ პორტრეტზე გამოსახული იყო ხობელი ეპისკოპოსი ილარიონი.
პარალელურად ამისა, გიორგი კალანდიამ მართებულად არ ჩათვალა ფერწერული პორტრეტის ვახტანგ ბერიძისეული თარიღი (XVII საუკუნე) და გამოთქვა მოსაზრება, რომ პორტრეტი შესრულებული იყო XIV საუკუნეში. ამასთან, მკვლევარმა ვახტანგ ბერიძისეული თარიღის უარყოფისას და ახალი თარიღის შემოთავაზებისას რაიმე არგუმენტაციის მოყვანისაგან თავი შეიკავა და საკუთარი მოსაზრების შესამაგრებლად მხოლოდ ექვთიმე თაყაიშვილის ზემოთ განხილული ნაშრომის 136-ე გვერდი მიუთითა.
მიუხედავად იმისა, რომ გიორგი კალანდიას მიერ გამოთქმული ამ ორი მოსაზრებიდან ერთ-ერთი (ხობის მონასტერში გამოსახულია ხობელი ეპისკოპოსი ილარიონი) აშკარა გაუგებრობის შედეგს წარმოადგენდა, ხოლო მეორე მოსაზრება (განსახილავი ფრესკული პორტრეტი შესრულებულია XIV საუკუნეში), რაიმე არგუმენტაციით შემაგრებული არ იყო, მკვლევარი მაინც დაეყრდნო ამ მოსაზრებებს და საბოლოოდ შეცდომით დაასკვნა, რომ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში გამოსახულია XIV საუკუნის I ნახევარში (?) მოღვაწე სასულიერო პირი, ხობის პირველი ეპისკოპოსი ილარიონი.
კათოლიკოს ილარიონთან დაკავშირებულ საკითხებს სულ ბოლოს შეეხო დავით ჭითანავა თავის 2010 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში `ეკლესიები და თავდაცვითი ნაგებობები სამეგრელოში (უძველესი დროიდან დღემდე)~. დასახელებულ პუბლიკაციაში ავტორმა, ერთი მხრივ, სარწმუნოდ მიიჩნია ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის ექვთიმე თაყაიშვილისეული მცდარი წაკითხვა, მეორე მხრივ, მართალია, გარკვეული ეჭვით, მაგრამ მაინც გაიზიარა გიორგი კალანდიას მიერ გამოთქმული მოსაზრება ილარიონის, როგორც პირველი ხობელი ეპისკოპოსის შესახებ და ილარიონი ხობის საეკლესიო სენიორიის სათავეში მდგომ სასულიერო პირთა ქრონოლოგიურ რიგში XIII-XV საუკუნეებში მოღვაწე ხობელ იერარქებს შორის ჩართო: `პირველ ხობელ ეპისკოპოსად გ. კალანდია მიიჩნევს ილარიონს, თუმცა ამის დამადასტურებელი სხვა ფაქტი არ არსებობს, გარდა იმისა, რომ ექვთ. თაყაიშვილის მიხედვით ტაძრის ჩრდილოეთ სვეტზე დახატულია ეპისკოპოზი ხელებაშვერილი სავედრებლად, რომელსაც ხუცურად, მაგრამ გადმობრუნებულის ასოებით აწერია (=ხობელი ილარიონ)~; `ხობის ეპისკოპოსებისა და მონასტრის წინმაძღვართა ჩვენს მიერ წარმოდგენილი ქრონოლოგიური რიგი XIII საუკუნიდან XVIII საუკუნის დასასრულამდე: ეგნატე ხობის წინამძღვარი _ XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნა[;] ილარიონი _ ?[;] თადეოზ ხოპელი _ XIV საუკუნის დამლევს [-] XV ს. დამდეგს~.
ციტირებული ფრაგმენტის შემდეგ დავით ჭითანავა გაკვრით შეეხო ვახტანგ ბერიძის მიერ ამავე საკითხის შესახებ გამოთქმულ მოსაზრებასაც და შესაბამის პუბლიკაციაზე მითითების გარეშე აღნიშნა, რომ ვახტანგ ბერიძე ილარიონს აფხაზეთის უცნობ კათოლიკოსად მიიჩნევდა.
ამით ვამთავრებთ სამეცნიერო ლიტერატურაში კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ გამოთქმული მოსაზრებების მიმოხილვას და გადავდივართ ამ ნაკლებად ცნობილი საეკლესიო იერარქის ცხოვრება-მოღვაწეობასთან დაკავშირებული ძირითადი საკითხების შესწავლაზე.
1. რატომ გამოთქვა ექვთიმე თაყაიშვილმა მცდარი მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერა `გადმობრუნებული ხუცური ასოებით~ არის შესრულებული?
იმისათვის, რათა ამომწურავი პასუხი გაგვეცა დასმული კითხვისათვის, პირველ რიგში, ვცადეთ, გაგვარკვია, თუ რა აზრობრივი დატვირთვით გამოიყენა ექვთიმე თაყაიშვილმა მისი ნაშრომის ზემოთ ციტირებულ ფრაგმენტში ფრაზა: `გადმობრუნებული ხუცური ასოები~.
განსახილავ ნაშრომზე დაკვირვებამ აჩვენა, რომ აქ ტერმინი `ხუცური~ ტერმინი `ასომთავრულის~ პარალელურ ფორმად არის გამოყენებული და უკლებლივ ყველა შემთხვევაში, ასომთავრული ანუ მრგლოვანი დამწერლობით გადმოცემულ ტექსტებს აღნიშნავს. შესაბამისად, ირკვევა, რომ ექვთიმე თაყაიშვილი ფრაზით `გადმობრუნებული ხუცური ასოები~ ისეთ ფრესკულ წარწერას აღნიშნავდა, რომლის ასომთავრული გრაფემებიც `გადმობრუნებულად~ ანუ სარკისებურად შებრუნებული სახით იყო შესრულებული.
მიღებული დასკვნის შემდეგ ბუნებრივად გაგვიჩნდა მოსაზრება, რომ ექვთიმე თაყაიშვილი კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკულ პორტრეტსა და მის განმარტებით წარწერაზე მუშაობისას ეყრდნობოდა არა უშუალოდ ფერწერულ ძეგლს, არამედ მის ფოტოს, რომლის ნეგატივიც ბეჭდვის დროს, შეცდომით, წაღმა, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით იყო დადებული და პოზიტივიც (ანუ იგივე, ფოტო), შესაბამისად, უკუღმა, რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით იყო დაბეჭდილი.
აღნიშნული მოსაზრების მართებულობაში საბოლოოდ დარწმუნების მიზნით, საგანგებოდ გავეცანით ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული ექვთიმე თაყაიშვილის პირადი საარქივო ფონდის #414 საქმეს, სადაც ხობის მონასტერში გადაღებული ოთხმოცამდე შავ-თეთრი ფოტოა თავმოყრილი. აღნიშნული ფოტოები, სავარაუდოდ, ცნობილი ფოტოგრაფის, თეოდორ კიუნეს მიერ არის გადაღებული, რომელმაც 1913 წელს ექვთიმე თაყაიშვილთან ერთად იმოგზაურა სამეგრელოში და ადგილობრივ ეკლესია-მონასტრებში გამოვლენილი არაერთი ხუროთმოძღვრული, ფრესკული, ჭედური თუ ეპიგრაფიკული ძეგლი აღბეჭდა ფირზე.
აღნიშნული მიმართულებით მუშაობა უაღრესად წარმატებული აღმოჩნდა და ხობის მონასტრის ფოტოებს შორის მართლაც მივაკვლიეთ კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის შავ-თეთრ ფოტოს, რომელმაც მთლიანად დაადასტურა ჩვენს მიერ გამოთქმული მოსაზრება: ფოტო ნამდვილად უკუღმაა დაბეჭდილი, რის გამოც მასზე კათოლიკოსი ილარიონის პორტრეტი და მისი განმარტებითი წარწერა რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით არის აღბეჭდილი.
ხსენებული ფოტოს მიკვლევის შემდეგ დახმარებისათვის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის დიგიტალიზაციის ლაბორატორიის ხელმძღვანელს ვასილ თარგამაძეს და ამავე ლაბორატორიის თანამშრომლებს _ გიორგი კვაჭაძესა და დიმიტრი გურგენიძეს მივმართეთ. მათ კომპიუტერული ტექნიკის დახმარებით, სარკისებური პრინციპით შეაბრუნეს ფოტოს დასკანერებული ვერსია და ამ მარტივი ტექნიკური ოპერაციის საშუალებით, მიიღეს ახალი ფოტო, რომელზეც კათოლიკოსი ილარიონის პორტრეტი და მისი განმარტებითი წარწერა, ძველი ფოტოსაგან განსხვავებით, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით არის აღბეჭდილი.
მიღებული შედეგის გათვალისწინებით, დასახელებულმა სპეციალისტებმა დაასკვნეს, რომ კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული გამოსახულების ფოტო ნამდვილად შეცდომითაა დაბეჭდილი, ამ შეცდომის სავარაუდო მიზეზს კი ფოტოგრაფის დაუდევრობა წარმოადგენს, რომელმაც ფოტოს ნეგატივი ბეჭდვის დროს, შეცდომით, წაღმა, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით დადო, ხოლო პოზიტივი (ანუ იგივე, ფოტო), შესაბამისად, უკუღმა, რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით მიიღო.
კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული გამოსახულების შეცდომით დაბეჭდილ ფოტოსთან დაკავშირებული საკითხების გარკვევა მხოლოდ იმის დადგენისათვის არ არის მნიშვნელოვანი, თუ რატომ გამოთქვა ექვთიმე თაყაიშვილმა მცდარი მოსაზრება ამ გამოსახულების განმარტებითი წარწერის შესახებ. სინამდვილეში, აღნიშნული საკითხების გარკვევას გაცილებით უფრო ფართო მნიშვნელობა აქვს და საშუალებას გვაძლევს, დავადგინოთ, თუ სახელდობრ, რა პრინციპით მუშაობდა ექვთიმე თაყაიშვილი მის მიერ შეწავლილ თუ გამოქვეყნებულ მრავალრიცხოვან ეპიგრაფიკულ ძეგლებზე.
როგორც ჩანს, ამა თუ იმ ექსპედიციაში მყოფი და უზარმაზარ ფაქტოლოგიურ მასალას შეჭიდებული ექვთიმე თაყაიშვილი, დროის უკმარისობისა და რაიმე სხვა მიზეზების გამო, რიგ შემთხვევებში, არათუ ადგილზე ვერ კითხულობდა მის მიერ გამოვლენილ ეპიგრაფიკულ ძეგლებს, არამედ, ზოგჯერ, სამუშაო ჩანაწერებსაც კი ვერ აკეთებდა ამ წარწერების თაობაზე: საპირისპირო შემთხვევაში, მკვლევარი კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული გამოსახულების განმარტებითი წარწერის შესახებ ვერანაირად ვერ იტყოდა, რომ ეს წარწერა `გადმობრუნებული ასოებით~ არის შესრულებული. საფიქრებელია, რომ მსგავს შემთხვევებში, ექსპედიციიდან დაბრუნებული ექვთიმე თაყაიშვილი მისი ექსპედიციის შემადგენლობაში მყოფი ფოტოგრაფების _ თეოდორ კიუნესა თუ სხვათა მიერ გადაღებულ ფოტოებს ემყარებოდა და მოცემული ექსპედიციის დროს გამოვლენილი შესაბამისი ეპიგრაფიკული ძეგლების ტექსტებიც სწორედ ამ ფოტოებზე დაყრდნობით შეჰქონდა თავის სამეცნიერო პუბლიკაციებში.
მიუხედავად იმისა, რომ ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ფერწერულ თუ ეპიგრაფიკულ ძეგლებზე მუშაობისათვის შერჩეული ეს პრინციპი, მეცნიერული თვალსაზრისით, სავსებით მისაღები და გამართლებული იყო, მას თავისი უარყოფითი მხარეები მაინც ჰქონდა. ეს, განსაკუთრებით, ფრესკული ნიმუშების ამსახველ ფოტოებზე ითქმის. მართლაც, თუკი ფოტოგრაფი, მისდა უნებურად, შეცდომას დაუშვებდა და ამა თუ იმ ფოტოს, კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის ფოტოს მსგავსად, უკუღმა ანუ სარკისებურად შებრუნებული სახით დაბეჭდავდა, ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ მთლიანად ამ ფოტოზე დამყარებული მსჯელობაც, შესაბამისად, მცდარი გამოდიოდა.
სხვათა შორის, ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ სამუშაოდ შერჩეული ამ პრინციპის უარყოფით შედეგებს ხობის მონასტრის სხვა ფერწერულ თუ ეპიგრაფიკულ ნიმუშებთან დაკავშირებითაც ვაწყდებით, რაც, თავის მხრივ, მთლიანად იმით არის გამოწვეული, რომ მკვლევართან ერთად ექსპედიციებში მყოფი ფოტოგრაფების მიერ გადაღებული ფოტოების ერთი ნაწილი, რომელთაგან რამდენიმე ფოტო ამჟამად ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრშია დაცული, ფოტოგრაფების დაუდევრობისა თუ რაიმე სხვა მიზეზის გამო, აგრეთვე, უკუღმა ანუ სარკისებურად შებრუნებული სახით არის დაბეჭდილი.
ამრიგად, დგინდება, რომ ექვთიმე თაყაიშვილს ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის შესახებ მცდარი მოსაზრება გამოთქმული ჰქონდა იმის გამო, რომ იგი ამ წარწერაზე მუშაობისას ემყარებოდა არა უშუალოდ ფერწერულ ძეგლს, ან თუნდაც, ადგილზე გაკეთებულ სამუშაო ჩანაწერებს, არამედ, სავარაუდოდ, თეოდორე კიუნეს მიერ გადაღებულ შავ-თეთრ ფოტოს, რომლის ნეგატივიც ბეჭდვის დროს, შეცდომით, წაღმა, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით იყო დადებული და პოზიტივიც (ანუ იგივე, ფოტო), შესაბამისად, უკუღმა, რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით იყო დაბეჭდილი.
განსახილავ ნაშრომზე დაკვირვებამ აჩვენა, რომ აქ ტერმინი `ხუცური~ ტერმინი `ასომთავრულის~ პარალელურ ფორმად არის გამოყენებული და უკლებლივ ყველა შემთხვევაში, ასომთავრული ანუ მრგლოვანი დამწერლობით გადმოცემულ ტექსტებს აღნიშნავს. შესაბამისად, ირკვევა, რომ ექვთიმე თაყაიშვილი ფრაზით `გადმობრუნებული ხუცური ასოები~ ისეთ ფრესკულ წარწერას აღნიშნავდა, რომლის ასომთავრული გრაფემებიც `გადმობრუნებულად~ ანუ სარკისებურად შებრუნებული სახით იყო შესრულებული.
მიღებული დასკვნის შემდეგ ბუნებრივად გაგვიჩნდა მოსაზრება, რომ ექვთიმე თაყაიშვილი კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკულ პორტრეტსა და მის განმარტებით წარწერაზე მუშაობისას ეყრდნობოდა არა უშუალოდ ფერწერულ ძეგლს, არამედ მის ფოტოს, რომლის ნეგატივიც ბეჭდვის დროს, შეცდომით, წაღმა, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით იყო დადებული და პოზიტივიც (ანუ იგივე, ფოტო), შესაბამისად, უკუღმა, რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით იყო დაბეჭდილი.
აღნიშნული მოსაზრების მართებულობაში საბოლოოდ დარწმუნების მიზნით, საგანგებოდ გავეცანით ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული ექვთიმე თაყაიშვილის პირადი საარქივო ფონდის #414 საქმეს, სადაც ხობის მონასტერში გადაღებული ოთხმოცამდე შავ-თეთრი ფოტოა თავმოყრილი. აღნიშნული ფოტოები, სავარაუდოდ, ცნობილი ფოტოგრაფის, თეოდორ კიუნეს მიერ არის გადაღებული, რომელმაც 1913 წელს ექვთიმე თაყაიშვილთან ერთად იმოგზაურა სამეგრელოში და ადგილობრივ ეკლესია-მონასტრებში გამოვლენილი არაერთი ხუროთმოძღვრული, ფრესკული, ჭედური თუ ეპიგრაფიკული ძეგლი აღბეჭდა ფირზე.
აღნიშნული მიმართულებით მუშაობა უაღრესად წარმატებული აღმოჩნდა და ხობის მონასტრის ფოტოებს შორის მართლაც მივაკვლიეთ კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის შავ-თეთრ ფოტოს, რომელმაც მთლიანად დაადასტურა ჩვენს მიერ გამოთქმული მოსაზრება: ფოტო ნამდვილად უკუღმაა დაბეჭდილი, რის გამოც მასზე კათოლიკოსი ილარიონის პორტრეტი და მისი განმარტებითი წარწერა რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით არის აღბეჭდილი.
ხსენებული ფოტოს მიკვლევის შემდეგ დახმარებისათვის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის დიგიტალიზაციის ლაბორატორიის ხელმძღვანელს ვასილ თარგამაძეს და ამავე ლაბორატორიის თანამშრომლებს _ გიორგი კვაჭაძესა და დიმიტრი გურგენიძეს მივმართეთ. მათ კომპიუტერული ტექნიკის დახმარებით, სარკისებური პრინციპით შეაბრუნეს ფოტოს დასკანერებული ვერსია და ამ მარტივი ტექნიკური ოპერაციის საშუალებით, მიიღეს ახალი ფოტო, რომელზეც კათოლიკოსი ილარიონის პორტრეტი და მისი განმარტებითი წარწერა, ძველი ფოტოსაგან განსხვავებით, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით არის აღბეჭდილი.
მიღებული შედეგის გათვალისწინებით, დასახელებულმა სპეციალისტებმა დაასკვნეს, რომ კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული გამოსახულების ფოტო ნამდვილად შეცდომითაა დაბეჭდილი, ამ შეცდომის სავარაუდო მიზეზს კი ფოტოგრაფის დაუდევრობა წარმოადგენს, რომელმაც ფოტოს ნეგატივი ბეჭდვის დროს, შეცდომით, წაღმა, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით დადო, ხოლო პოზიტივი (ანუ იგივე, ფოტო), შესაბამისად, უკუღმა, რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით მიიღო.
კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული გამოსახულების შეცდომით დაბეჭდილ ფოტოსთან დაკავშირებული საკითხების გარკვევა მხოლოდ იმის დადგენისათვის არ არის მნიშვნელოვანი, თუ რატომ გამოთქვა ექვთიმე თაყაიშვილმა მცდარი მოსაზრება ამ გამოსახულების განმარტებითი წარწერის შესახებ. სინამდვილეში, აღნიშნული საკითხების გარკვევას გაცილებით უფრო ფართო მნიშვნელობა აქვს და საშუალებას გვაძლევს, დავადგინოთ, თუ სახელდობრ, რა პრინციპით მუშაობდა ექვთიმე თაყაიშვილი მის მიერ შეწავლილ თუ გამოქვეყნებულ მრავალრიცხოვან ეპიგრაფიკულ ძეგლებზე.
როგორც ჩანს, ამა თუ იმ ექსპედიციაში მყოფი და უზარმაზარ ფაქტოლოგიურ მასალას შეჭიდებული ექვთიმე თაყაიშვილი, დროის უკმარისობისა და რაიმე სხვა მიზეზების გამო, რიგ შემთხვევებში, არათუ ადგილზე ვერ კითხულობდა მის მიერ გამოვლენილ ეპიგრაფიკულ ძეგლებს, არამედ, ზოგჯერ, სამუშაო ჩანაწერებსაც კი ვერ აკეთებდა ამ წარწერების თაობაზე: საპირისპირო შემთხვევაში, მკვლევარი კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული გამოსახულების განმარტებითი წარწერის შესახებ ვერანაირად ვერ იტყოდა, რომ ეს წარწერა `გადმობრუნებული ასოებით~ არის შესრულებული. საფიქრებელია, რომ მსგავს შემთხვევებში, ექსპედიციიდან დაბრუნებული ექვთიმე თაყაიშვილი მისი ექსპედიციის შემადგენლობაში მყოფი ფოტოგრაფების _ თეოდორ კიუნესა თუ სხვათა მიერ გადაღებულ ფოტოებს ემყარებოდა და მოცემული ექსპედიციის დროს გამოვლენილი შესაბამისი ეპიგრაფიკული ძეგლების ტექსტებიც სწორედ ამ ფოტოებზე დაყრდნობით შეჰქონდა თავის სამეცნიერო პუბლიკაციებში.
მიუხედავად იმისა, რომ ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ფერწერულ თუ ეპიგრაფიკულ ძეგლებზე მუშაობისათვის შერჩეული ეს პრინციპი, მეცნიერული თვალსაზრისით, სავსებით მისაღები და გამართლებული იყო, მას თავისი უარყოფითი მხარეები მაინც ჰქონდა. ეს, განსაკუთრებით, ფრესკული ნიმუშების ამსახველ ფოტოებზე ითქმის. მართლაც, თუკი ფოტოგრაფი, მისდა უნებურად, შეცდომას დაუშვებდა და ამა თუ იმ ფოტოს, კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის ფოტოს მსგავსად, უკუღმა ანუ სარკისებურად შებრუნებული სახით დაბეჭდავდა, ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ მთლიანად ამ ფოტოზე დამყარებული მსჯელობაც, შესაბამისად, მცდარი გამოდიოდა.
სხვათა შორის, ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ სამუშაოდ შერჩეული ამ პრინციპის უარყოფით შედეგებს ხობის მონასტრის სხვა ფერწერულ თუ ეპიგრაფიკულ ნიმუშებთან დაკავშირებითაც ვაწყდებით, რაც, თავის მხრივ, მთლიანად იმით არის გამოწვეული, რომ მკვლევართან ერთად ექსპედიციებში მყოფი ფოტოგრაფების მიერ გადაღებული ფოტოების ერთი ნაწილი, რომელთაგან რამდენიმე ფოტო ამჟამად ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრშია დაცული, ფოტოგრაფების დაუდევრობისა თუ რაიმე სხვა მიზეზის გამო, აგრეთვე, უკუღმა ანუ სარკისებურად შებრუნებული სახით არის დაბეჭდილი.
ამრიგად, დგინდება, რომ ექვთიმე თაყაიშვილს ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონის ფრესკული პორტრეტის განმარტებითი წარწერის შესახებ მცდარი მოსაზრება გამოთქმული ჰქონდა იმის გამო, რომ იგი ამ წარწერაზე მუშაობისას ემყარებოდა არა უშუალოდ ფერწერულ ძეგლს, ან თუნდაც, ადგილზე გაკეთებულ სამუშაო ჩანაწერებს, არამედ, სავარაუდოდ, თეოდორე კიუნეს მიერ გადაღებულ შავ-თეთრ ფოტოს, რომლის ნეგატივიც ბეჭდვის დროს, შეცდომით, წაღმა, რეალური სიტუაციის შესატყვისი სახით იყო დადებული და პოზიტივიც (ანუ იგივე, ფოტო), შესაბამისად, უკუღმა, რეალური სიტუაციის მიმართ სარკისებურად შებრუნებული სახით იყო დაბეჭდილი.
2. რამდენად მართებულია სარგის კაკაბაძისა და ვახტანგ ბერიძის მიერ გამოთქმული ვარაუდი, რომ ილარიონი აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ გაცემული საბუთების 1677 წლის პირების ტექსტებში მოხსენიებული იყო როგორც `კანდელაკი~, ოსე გაბაშვილმა კი არასწორად წაიკითხა ეს დაქარაგმებული სიტყვა და მის მიერ გადაწერილი 1797 წლის ნუსხური პირების ტექსტებში ილარიონი შეცდომით მოიხსენია როგორც `კათალიკოზი~?
დასმულ კითხვაზე პასუხის გაცემის მიზნით, აღვნიშნავთ, რომ გვიანი შუა საუკუნეების ქართულ წერილობით ძეგლებში დადასტურებულია სიტყვა `კათალიკოზ~-ის (//`კათალიკოს~-ის) დაქარაგმების რამდენიმე განსხვავებული ფორმა: `კთ-ლკზ~-ი (//`კთ-ლკს~-ი), `კთ-კზ~-I (//`კთ-კს~-ი), `კ-ზ~-ი (`კ-ს~-ი) და სხვ. ამასთან, არცერთ ამ ვარიანტში დაქარაგმებული არ არის სიტყვის ბოლოკიდურა თანხმოვანი _ ზ (//ს). შესაბამისად, სიტყვა `კათალიკოზ~-ი (//`კათალიკოს~-ი), მისი სრულად დაქარგმების შემთხვევაშიც კი (`კ~ზ~-ი (//`კ~ს~-ი)), შეუძლებელია, წაკითხულ იქნეს როგორც სიტყვა `კანდელაკ~-ი, რომელშიც, თავის მხრივ, საერთოდ არ გვხვდება სიტყვა `კათალიკოზ~-ისათვის (//`კათალიკოს~-ისათვის) სავალდებულო ბოლოკიდურა თანხმოვანი _ ზ (//ს).
აღნიშნული გარემოება, ცხადია, კარგად უნდა ყოფილიყო ცნობილი ზემოთ ნახსენები ოსე გაბაშვილისათვის, რომელიც თავისი დროის ერთ-ერთ ყველაზე განსწავლულ მწიგნობრად და კალიგრაფად ითვლებოდა. შესაბამისად, ნაკლებად დამაჯერებელი გვეჩვენება იმის დაშვება, რომ ოსე გაბაშვილმა აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთების 1677 წლის პირებში მითითებული ამა თუ იმ ფორმით დაქარაგმებული სიტყვა `კანდელაკი~, იმ დროის ორთოგრაფიის ყველა ძირითადი წესის დარღვევით, შეცდომით წაიკითხა როგორც `კათალიკოზი~ და თანაც, ამგვარი უხეში შეცდომა ერთდროულად დაუშვა მის მიერ გადაწერილი სამი ისტორიული დოკუმენტის ტექსტში.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ სარგის კაკაბაძისა და ვახტანგ ბერიძის მიერ გამოთქმული ფრთხილი ვარაუდი მცდარია და ილარიონი აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულების წიგნების 1677 წლის პირების ტექსტებში მოხსენიებული იყო, არა როგორც `კანდელაკი~, არამედ _ როგორც `კათალიკოზი~ ანუ ზუსტად იმ საეკლესიო წოდებით, რომელი წოდებითაც ის მოხსენიებულია ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემულ საბუთში, ხობის მონასტრის ფრესკული პორტრეტის განმარტებით წარწერასა და `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დასმული ბეჭდის ლეგენდაში (?).
აღნიშნული გარემოება, ცხადია, კარგად უნდა ყოფილიყო ცნობილი ზემოთ ნახსენები ოსე გაბაშვილისათვის, რომელიც თავისი დროის ერთ-ერთ ყველაზე განსწავლულ მწიგნობრად და კალიგრაფად ითვლებოდა. შესაბამისად, ნაკლებად დამაჯერებელი გვეჩვენება იმის დაშვება, რომ ოსე გაბაშვილმა აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთების 1677 წლის პირებში მითითებული ამა თუ იმ ფორმით დაქარაგმებული სიტყვა `კანდელაკი~, იმ დროის ორთოგრაფიის ყველა ძირითადი წესის დარღვევით, შეცდომით წაიკითხა როგორც `კათალიკოზი~ და თანაც, ამგვარი უხეში შეცდომა ერთდროულად დაუშვა მის მიერ გადაწერილი სამი ისტორიული დოკუმენტის ტექსტში.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ სარგის კაკაბაძისა და ვახტანგ ბერიძის მიერ გამოთქმული ფრთხილი ვარაუდი მცდარია და ილარიონი აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულების წიგნების 1677 წლის პირების ტექსტებში მოხსენიებული იყო, არა როგორც `კანდელაკი~, არამედ _ როგორც `კათალიკოზი~ ანუ ზუსტად იმ საეკლესიო წოდებით, რომელი წოდებითაც ის მოხსენიებულია ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემულ საბუთში, ხობის მონასტრის ფრესკული პორტრეტის განმარტებით წარწერასა და `სარწმუნოების აღსარებისათვის~ დასმული ბეჭდის ლეგენდაში (?).
3. რომელი ეკლესიის მწყემსმთავარი იყო კათოლიკოსი ილარიონი _ აღმოსავლეთ საქართველოს ეკლესიის თუ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიისა?
მართალია, კათოლიკოსი ილარიონი ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში მოხსენიებული არ არის არც ქართლისა (//მცხეთის) და არც აფხაზეთის (//ბიჭვინთის) კათოლიკოსის წოდებით, მაგრამ მიუხედავად ამისა, დასმულ კითხვაზე პასუხის გაცემა მაინც არ არის ძნელი საქმე. კერძოდ, ჩვენს ხელთ არსებული მასალიდან ჩანს, რომ კათოლიკოსი ილარიონის სამოღვაწეო და სამოქმედო ასპარეზი გამოკვეთილად დასავლეთ საქართველო იყო: 1658 წელს იგი მონაწილეობას იღებდა ორ სამხედრო-პოლიტიკურ ბანაკად გაყოფილ ლიხთიმერელ მეფემთავრებს შორის ბანძასთან გამართულ ბრძოლაში; 1672 წელს ხელს აწერდა და ამტკიცებდა დოკუმენტს, რომელსაც, მის გარდა, ხელს აწერდნენ და ამტკიცებდნენ ოდიშის მთავარი და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსები; 1677 წელს სამწიგნობრე საქმიანობას ეწეოდა იმერეთის ერთ-ერთ უდიდეს სასულიერო ცენტრში, კაცხის მონასტერში; დაბოლოს, მისი ფრესკული პორტრეტი შესრულებული იყო ხობის მონასტერში, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში აფხაზეთის კათოლიკოსთა რეზიდენციას წარმოადგენდა.
აღნიშნული გარემოებებიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი ანუ აფხაზეთის კათოლიკოსი იყო.
აღნიშნული გარემოებებიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი ანუ აფხაზეთის კათოლიკოსი იყო.
4. როდის დაიკავა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი კათოლიკოსმა ილარიონმა?
ჩვენ უკვე ვნახეთ ზემოთ, იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემული წყალობის წიგნის განხილვისას, რომ ბანძის ბრძოლის დროს ანუ 1658 წლის ივლისში ილარიონი უკვე ნამდვილად ფლობდა კათოლიკოსის წოდებას. მაშასადამე, მას დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრობა მიღებული ჰქონდა 1658 წლის ივლისამდე პერიოდში.
ილარიონის კათოლიკოსად აღსაყდრების თარიღის კიდევ უფრო დაზუსტებისათვის საჭიროა, დაწვრილებით განვიხილოთ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში 1650-იანი წლებისათვის არსებული ვითარება.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული მოსაზრების თანახმად, 1639-1657 წლებში აფხაზეთის კათოლიკოსის საყდარს მაქსიმე I მაჭუტაძე ფლობდა1. ეს უკანასკნელი თედო ჟორდანიას მიერ 1890-იან წლებში შესწავლილი `წმ. გიორგის გელათური გულანის~ ანუ გელათის მონასტრის წმ. გიორგის ეკლესიის გულანის (ქუთ.38) კინკლოსის ერთ ერთი მინაწერის თანახმად, გარდაიცვალა 1657 წელს: [ტმე ქორონიკონი ანუ 1657 (345+1312) წელი]. `ამა ქ~კს მიიცვალა ბატონი კათალიკოზი მაქსიმე მაჭუტაძე. ღ-ო შ-ნ ა-ნ~.
სპეციალურ ლიტერატურაში გამოთქმული ერთ-ერთი მოსაზრების თანახმად, მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების შემდეგ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი ზაქარია ქვარიანმა დაიკავა.
ეს უკანასკნელი კათოლიკოსის წოდებით დღეისათვის ცნობილი არაერთი წერილობითი ძეგლის ტექსტშია მოხსენიებული. ამ ძეგლებს შორის, ქრონოლოგიურად, ყველაზე უფრო ადრეულ პერიოდს მიეკუთვნება გურიის მთავრის სვიმონ II გურიელისა (1625, 1658 წწ.) და მისი შვილობილის, გურიის სამთავროს ფაქტობრივი მმართველის დემეტრე გურიელის (1659-1660 წწ.) მიერ ბიჭვინთის ღმრთისმშობლისათვის მიცემული ერთი უთარიღო შეწირულების წიგნი, რომელიც, სარგის კაკაბაძეს, დოკუმენტში ასახული ისტორიული რეალიების, უფრო ზუსტად კი, სვიმონ II გურიელისა და დემეტრე გურიელის ერთობლივი მმართველობის ფაქტის გათვალისწინებით, 1658 წლით აქვს დათარიღებული.
მაშასადამე, ზაქარია ქვარიანთან დაკავშირებულ წერილობით ძეგლებზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ მისი აფხაზეთის კათოლიკოსად ყოფნის ფაქტი, დოკუმენტურად, მხოლოდ 1658 წლიდან არის დადასტურებული. იმავდროულად, ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, რომ კათოლიკოსი მაქსიმე I მაჭუტაძე გარდაიცვალა 1657 წელს. შესაბამისად, მაქსიმე I-ის გარდაცვალების ამბავსა (1657 წ.) და ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების ყველაზე უფრო ადრეულ ფაქტს (1658 წ.) შორის ავტომატურად ჩნდება, დაახლოებით, ერთწლიანი ქრონოლოგიური ლაკუნა, რომელიც აუცილებლად საჭიროებს შევსებას.
აღნიშნულ ქრონოლოგიურ ლაკუნას ყურადღება პირველად მიაქცია ნიკო ბერძენიშვილმა თავის 1920-1930-იან წლებში დაწერილ და 1971 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში: `დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო წესწყობილება XIV-XVIII საუკუნეებში~. ნაშრომზე მუშაობისას მკვლევარმა, როგორც ჩანს, არ გაიზიარა ზემოთ უკვე ნახსენები დოკუმენტის _ გურიის მთავრის სვიმონ II-ისა და დემეტრე გურიელის მიერ გაცემული შეწირულების წიგნის სარგის კაკაბაძისეული დათარიღება (1658 წ.) და ჩათვალა, რომ ზაქარია ქვარიანი კათოლიკოსის წოდებით პირველად მოხსენიებული იყო ოდიშის მთავრის ვამეყ III დადიანის (1657-1662 წწ.), მისი თანამეცხედრის, დედოფალ ელენე გურიელისა და მათი ვაჟების, გიორგისა და ბაგრატის მიერ ბიჭვინთის ღმრთისმშობლისათვის მიცემულ 1659 წლის შეწირულობის წიგნში. ამის შემდეგ ნიკო ბერძენიშვილმა სავსებით სარწმუნოდ მიიჩნია მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების თედო ჟორდანიასეული თარიღი (1657 წ.), ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსობის დოკუმენტურად დადასტურებული ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი (1659 წ.), ერთი შეხედვით, ლოგიკურად წაანაცვლა ორი წლით ქვემოთ და საბოლოოდ, დაასკვნა, რომ ზაქარიამ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა მაქსიმე I-ის გარდაცვალებისთანავე, იმავე 1657 წელს: `1657 წელს მიიცვალა კათალიკოსი მაქსიმე მაჭუტაძე. საფიქრებელია, რომ გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია იმავ წელს იქმნა კათალიკოსი. მაგრამ თარიღიანი ცნობა მისი კათალიკოსობისა მხოლოდ 1659 წლისა გვაქვს, სადაც ის გენათელ კათალიკოსად იწოდებოდა... ამრიგად, ზაქარია ქუარიანის კათალიკოსობა 1657-1660 წლებში მოდის დაახლოებით~.
ნიკო ბერძენიშვილის შემდეგ ჩვენს მიერ ზემოთ ნახსენები ქრონოლოგიური ლაკუნის საკითხს ბაბილინა ლომინაძეც შეეხო. მკვლევარმა აღნიშნული საკითხი საგანგებოდ განიხილა თავის 1651 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში: `მასალები დასავლეთ საქართველოს XVII-XVIII საუკუნეთა ისტორიის ქრონოლოგიისათვის~ (ნაკვეთი მეორე). ამ პუბლიკაციაში ავტორმა, ნიკო ბერძენიშვილისაგან განსხვავებით, მთლიანად გაიზიარა სვიმონ II გურიელისა და დემეტრე გურიელის მიერ გაცემული შეწირულების წიგნის სარგის კაკაბაძისეული დათარიღება (1658 წ.) და გამოთქვა მოსაზრება, რომ ზაქარია ქვარიანი კათოლიკოსის წოდებით პირველად მოხსენიებული იყო არა 1659, არამედ 1658 წელს. ამის შემდეგ, ბაბილინა ლომინაძემ მაქსიმე I-ის გარდაცვალებასა (1657 წ.) და ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების ყველაზე უფრო ადრეულ ფაქტს (1658 წ.) შორის წარმოქმნილი ერთწლიანი ქრონოლოგიური ლაკუნის დაძლევა ზუსტად ნიკო ბერძენიშვილის მსგავსად სცადა, ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსობის დოკუმენტურად დადასტურებული ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი (1658 წ.) ერთი წლით ქვემოთ წაანაცვლა და საბოლოოდ, დაასკვნა, რომ ზაქარიამ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მაქსიმე I-ის გარდაცვალებისთანავე ანუ იმავე 1657 წელს დაიკავა: `ზაქარია ქვრიანის კათალიკოსობის დასაწყისად 1657 წელი უნდა მივიჩნიოთ, რადგან ამ წელს გარდაცვლილა წინამოადგილე კათალიკოსი მაქსიმე...
ზაქარია კათალიკოსად იხსენიება ბიჭვინტის ერთ უთარიღო სიგელში, რომელიც უეჭველად 1658 წელსაა გაცემული, როგორც ამას, სათანადო საბუთებით, ს. კაკაბაძეც ფიქრობს... ამგვარად, ზაქარია ქვარიანის კათალიკოსობა 1657-1660 წლებით უნდა განისაზღვროს~4.
ნიკო ბერძენიშვილისა და ბაბილინა ლომინაძის შემდეგ მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების ამბავსა და ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების პირველ ფაქტს შორის წარმოქმნილი ქრონოლოგიური ლაკუნის საკითხი დაწვრილებით შეისწავლა ბეჟან გიორგაძემ.
მკვლევარი აღნიშნულ საკითხს შეეხო თავის 1960 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში: `ახალი დოკუმენტი ნიკოლოზ ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილის შესახებ~. ბეჟან გიორგაძემ ამ პუბლიკაციის დახმარებით, სამეცნიერო საზოგადოებას სრული სახით გააცნო ვატიკანის პროპაგანდა ფიდეს არქივში დაცული ერთი წერილის, უფრო ზუსტად კი, ამ წერილის ასლის ტექსტი, რომელიც, თავის მხრივ, გადაწერილი იყო მიხეილ თამარაშვილის მიერ და ინახებოდა მისსავე პირად არქივში. წერილი შედგენილი იყო იტალიურ ენაზე, ოდიშში მყოფი იტალიელი მისიონერის ანდრეა ბორომეოს მიერ და გაგზავნილი იყო რომში 1658 წლის 8 ივნისს. წერილის ტექსტში, სხვა საინტერესო ამბების გვერდით, მოთხრობილია შემდეგი ამბავი: ოდიშის მთავარმა ლევან II დადიანმა (1611-1657 წწ.) გარდაცვალებამდე გარკვეული ხნით ადრე `სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად~ ანუ აფხაზეთის კათოლიკოსად (`კათოლიკოს-პატრიარქად~) დაადგინა რომში განათლებამიღებული `დიდებული ქართველი თავადიშვილი ნიკოლო~ ანუ ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი, იგივე, ნიკიფორე ირბახი.
ლევან II-ის გარდაცვალების შემდეგ ოდიშის სამთავრო ტახტი, იმერეთის მეფის დახმარებით, ლევან II-ის ნათესავმა `ლიპარტიანმა~ ანუ ვამეყ III დადიანმა დაიკავა. ახალმა მთავარმა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს მწყემსმთავრის საყდარი ჩამოართვა და რომელიღაც ციხე-კოშკში გაგზავნა, კათოლიკოსად კი ვინმე `ქართველი~ აზნაური დაადგინა1. ანდრეა ბორომეოს წერილის ამ ფრაგმენტზე დაყრდნობით, ბეჟან გიორგაძემ არსებითი ხასიათის კორექტივი შეიტანა ნიკო ბერძენიშვილისა და ბაბილინა ლომინაძის მიერ გამოთქმულ მოსაზრებებში და სავსებით სამართლიანად დაასკვნა, რომ მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების შემდეგ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა არა ზაქარია ქვარიანმა, არამედ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა: `...ბაბილინა ლომინაძეს გამორკვეული აქვს... რომ დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსი მაქსიმე მაჭუტაძე გარდაცვლილა 1657 წელს და მას შენაცვლებია ზაქარია ქვარიანი 1657 წლიდან, საბუთად ბიჭვინთის ერთ უთარიღო სიგელს ასახელებს და ამტკიცებს, რომ ეს სიგელი უეჭველად 1658 წელს უნდა ყოფილიყო გაცემულიო... ბაბილინა ლომინაძის ნარკვევში ზედმიწევნით სწორადაა წარმოდგენილი კათოლიკოსთა ქრონოლოგია, ოღონდ ერთი წლის ხარვეზი ვერაა შევსებულ-დასაბუთებული, სახელდობრ 1657-1658 წლისა. იქნებ წინაგანზრახვითაცაა გამოტოვებული. დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსობის ქრონოლოგიის ძიებისას მკვლევარი ემყარება ქართულ ისტორიულ საბუთებს, რომელშიაც აღნიშნულ წელს არავინა ჩანს კათოლიკოსად, მომდევნო 1658 წელს კი უეჭველი საბუთია ზაქარია ქვარიანზე. მაშასადამე ლოგიკური თანამიმდევრობა დარღვეული არ იქნებოდა თუკი 1657-1658 წლამდე იგულისხმებდა კათოლიკოსად ზაქარია ქვარიანს. მაგრამ ჩვენს ხელთ არსებული უცხოური წყარო დამატებით ცნობას შეიცავს დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსობის ქრონოლოგიისათვის. უცნობი ავტორის ანდრეა ბორომეოს თქმით ლევან დადიანს განსაკუთრებული პატივისცემა ჰქონია ნიკოლოზ ბერისადმი (ნიკოლოზ _ ნიკიფორე ირბახი _ ირბაჩი ომანის-ძე ირობაქიძე _ ჩოლოყაშვილი), რომელსაც მისიონერები `ნიკოლოს~ _ ნიცოლო ეძახდნენ და იგი სამეგრელო-აფხაზეთის კათოლიკოს _ პატრიარქად დაუდგენია... ავტორის უტყუარი მოწმობა ისტორიულ სინამდვილეს გადმოგვცემს, როდესაც გვიამბობს, რომ ლევან დადიანის საყვარელი ვეზირი და პოლიტიკურ საკითხებში მრჩეველი პატრიარქ-კათოლიკოსად დაუსვამს სამეგრელო _ აფხაზეთში, მაგრამ ლევან დადიანის გარდაცვალების შემდეგ (1658 წ.), მას შემდეგ, როდესაც მისმა ბიძამ ლიპარტიანმა უზურპაციით სამთავროს გამგებლობა მიიტაცა, ნიკიფორე ირბახთან ანუ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილთან უსიამოვნება მოსვლია რელიგიურ პოლიტიკურ საკითხებში _ იგი გადაუყენებია და ერთ რომელიღაც ციხე-კოშკში გამოუმწყვდევია, სადაც გარდაცვლილა კიდეც, რომლის შემდეგ ერთი იმერელი ეპისკოპოსი კათოლიკოსად მასვე დაუდგენიაო. ფრიად დამახასიათებელი ეს ფაქტი დამატებით ცნობებს გვაწვდის იმ ეპოქის ზოგიერთ მხარეზე, რომელიც სხვა ავტორებს არ მოეპოვებათ. ასეთი ხასიათის ანგარიშგასაწევი მასალა მხედველობაშია მისაღები, რომ კათოლიკოსობის ქრონოლოგიაში მან კუთვნილი ადგილი დაიკავოს. მაშასადამე მაქსიმე მაჭუტაძის გარდაცვალების შემდეგ, ე.ი. 1657 წელს ლევან დადიანის მიერ კათოლიკოს-პატრიარქად დადგენილი ნიკოლოზ ბერი 1658 წლამდე მჯდარა, რომლის შემდეგ ლიპარტიანს გადაუყენებია, ე.ი. ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილი დაახლოვებით ერთი წელი ყოფილა კათოლიკოს-პატრიარქად სამეგრელო-აფხაზეთისა~.
ბეჟან გიორგაძის სტატიის დაბეჭდვიდან გარკვეული პერიოდის შემდეგ, 1980 წელს, `ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის~ მე-5 ტომში გამოქვეყნდა ბაბილინა ლომინაძის მიერ დადგენილი დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქთა ქრონოლოგიური რიგი (XVI-XIX სს.). ამ ქორონოლოგიურ რიგზე მუშაობის დროს მკვლევარმა, როგორც ჩანს, სავსებით მართებულად ჩათვალა ბეჟან გიორგაძის მიერ გამოთქმული მოსაზრებები და 1650-იან წლებში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსებს, მაქსიმე I მაჭუტაძესა და ზაქარია ქვარიანს შორის, უყოყმანოდ აღადგინა კიდევ ერთი მწყემსმთავრის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის, იგივე, ნიკიფორე ირბახის სახელი. პარალელურად ამისა, ბაბილინა ლომინაძემ, სავარაუდოდ, ყურადღება მიაქცია ბეჟან გიორგაძის სტატიაში გაპარულ ერთ მნიშვნელოვან უზუსტობასაც: ამ უკანასკნელმა, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, ერთი მხრივ, სავსებით მართებულად დაადგინა, რომ ვამეყ III დადიანმა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი ჩამოართვა ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან არცთუ დიდი ხნის შემდეგ, ხოლო, მეორე მხრივ, შეცდომით გამოთქვა მოსაზრება, რომ ლევან II გარდაიცვალა 1658 წელს. ამის შემდეგ ბეჟან გიორგაძემ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის კათოლიკოსობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვრის დადგენა ლევან II-ის გარდაცვალების თარიღზე დაყრდნობით სცადა, რომელიც შეცდომით 1658 წლით ჰქონდა განსაზღვრული და შესაბამისად, შეცდომითვე დაასკვნა, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი აფხაზეთის კათოლიკოსობას 1658 წლამდე ფლობდა. ბაბილინა ლომინაძემ თავის საენციკლოპედიო პუბლიკაციაში, როგორც ჩანს, იმთავითვე გაითვალისწინა ბეჟან გიორგაძის მიერ დაშვებული შეცდომა და ლევან II დადიანის გარდაცვალების ზუსტ თარიღზე (1657 წ.) დაყრდნობით, სავსებით მართებულად დაასკვნა, რომ 1657 წელს აღსაყდრებული ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრობას ლევან II-ის გარდაცვალებიდან არცთუ დიდი ხნის განმავლობაში ანუ ყველაზე გვიან, იმავე, 1657 წლის მიწურულამდე ფლობდა:
`დასავლეთ საქართველოს კათალიკოს პატრიარქნი[:]
...მაქსიმე I (1639-1657),
ნიკიფორე (1657-1657),
ზაქარია (1657-1660)...~.
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში, პრაქტიკულად, სრულად არის გაზიარებული ბაბილინა ლომინაძის მიერ გამოთქმული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს საკმაოდ მცირე ხნის განმავლობაში, უფრო ზუსტად კი, 1657 წლის რამდენიმე თვის მანძილზე ფლობდა.
ჩვენ, ჩვენის მხრივ, სრულად ვიზიარებთ ამ მოსაზრებას. თუმცა კი, მიგვაჩნია, რომ დღეისათვის ცნობილი წერილობითი ძეგლები საშუალებას იძლევა, კიდევ უფრო მეტად დავაზუსტოთ, ერთი მხრივ, მაქსიმე I-ის გარდაცვალების, ხოლო, მეორე მხრივ, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის აღსაყდრების თარიღები.
ჩვენ ზემოთ ერთხელ უკვე ვახსენეთ ე. წ. `წმ. გიორგის გელათური გულანი~ (ქუთ.38), რომელსაც თედო ჟორდანიას ცნობით, დართული აქვს 1657 წლით დათარიღებული ორი კინკლოსური მონაწერის ტექსტი, რომლებიც ან უშუალოდ, ან კიდევ, გარკვეული ინტერვალით მისდევს ერთმანეთს. მოვიყვანთ ამ მინაწერების ტექსტებს:
[ტმე ქორონიკონი ანუ 1657 (345+1312) წელი]. `ამა ქ-კს მიიცვალა ბატონი კათალიკოზი მაქსიმე მაჭუტაძე. ღ~ო შ~ნ ა~ნ~ . [ტმე ქორონიკონი ანუ 1657 (345+1312) წელი]. `ამ ქკ-სა მარტსა ჩვიდმეტსა, დღესა შაბათსა მიიცვალა სახელოვანი, სახელ-განთქმული, მრავალ ჯერ გამარჯვებული დადიანი ბატონი [ლევან]... საუკუნომცა არს ხსენება მისი~.
ილარიონის კათოლიკოსად აღსაყდრების თარიღის კიდევ უფრო დაზუსტებისათვის საჭიროა, დაწვრილებით განვიხილოთ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში 1650-იანი წლებისათვის არსებული ვითარება.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული მოსაზრების თანახმად, 1639-1657 წლებში აფხაზეთის კათოლიკოსის საყდარს მაქსიმე I მაჭუტაძე ფლობდა1. ეს უკანასკნელი თედო ჟორდანიას მიერ 1890-იან წლებში შესწავლილი `წმ. გიორგის გელათური გულანის~ ანუ გელათის მონასტრის წმ. გიორგის ეკლესიის გულანის (ქუთ.38) კინკლოსის ერთ ერთი მინაწერის თანახმად, გარდაიცვალა 1657 წელს: [ტმე ქორონიკონი ანუ 1657 (345+1312) წელი]. `ამა ქ~კს მიიცვალა ბატონი კათალიკოზი მაქსიმე მაჭუტაძე. ღ-ო შ-ნ ა-ნ~.
სპეციალურ ლიტერატურაში გამოთქმული ერთ-ერთი მოსაზრების თანახმად, მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების შემდეგ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი ზაქარია ქვარიანმა დაიკავა.
ეს უკანასკნელი კათოლიკოსის წოდებით დღეისათვის ცნობილი არაერთი წერილობითი ძეგლის ტექსტშია მოხსენიებული. ამ ძეგლებს შორის, ქრონოლოგიურად, ყველაზე უფრო ადრეულ პერიოდს მიეკუთვნება გურიის მთავრის სვიმონ II გურიელისა (1625, 1658 წწ.) და მისი შვილობილის, გურიის სამთავროს ფაქტობრივი მმართველის დემეტრე გურიელის (1659-1660 წწ.) მიერ ბიჭვინთის ღმრთისმშობლისათვის მიცემული ერთი უთარიღო შეწირულების წიგნი, რომელიც, სარგის კაკაბაძეს, დოკუმენტში ასახული ისტორიული რეალიების, უფრო ზუსტად კი, სვიმონ II გურიელისა და დემეტრე გურიელის ერთობლივი მმართველობის ფაქტის გათვალისწინებით, 1658 წლით აქვს დათარიღებული.
მაშასადამე, ზაქარია ქვარიანთან დაკავშირებულ წერილობით ძეგლებზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ მისი აფხაზეთის კათოლიკოსად ყოფნის ფაქტი, დოკუმენტურად, მხოლოდ 1658 წლიდან არის დადასტურებული. იმავდროულად, ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, რომ კათოლიკოსი მაქსიმე I მაჭუტაძე გარდაიცვალა 1657 წელს. შესაბამისად, მაქსიმე I-ის გარდაცვალების ამბავსა (1657 წ.) და ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების ყველაზე უფრო ადრეულ ფაქტს (1658 წ.) შორის ავტომატურად ჩნდება, დაახლოებით, ერთწლიანი ქრონოლოგიური ლაკუნა, რომელიც აუცილებლად საჭიროებს შევსებას.
აღნიშნულ ქრონოლოგიურ ლაკუნას ყურადღება პირველად მიაქცია ნიკო ბერძენიშვილმა თავის 1920-1930-იან წლებში დაწერილ და 1971 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში: `დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო წესწყობილება XIV-XVIII საუკუნეებში~. ნაშრომზე მუშაობისას მკვლევარმა, როგორც ჩანს, არ გაიზიარა ზემოთ უკვე ნახსენები დოკუმენტის _ გურიის მთავრის სვიმონ II-ისა და დემეტრე გურიელის მიერ გაცემული შეწირულების წიგნის სარგის კაკაბაძისეული დათარიღება (1658 წ.) და ჩათვალა, რომ ზაქარია ქვარიანი კათოლიკოსის წოდებით პირველად მოხსენიებული იყო ოდიშის მთავრის ვამეყ III დადიანის (1657-1662 წწ.), მისი თანამეცხედრის, დედოფალ ელენე გურიელისა და მათი ვაჟების, გიორგისა და ბაგრატის მიერ ბიჭვინთის ღმრთისმშობლისათვის მიცემულ 1659 წლის შეწირულობის წიგნში. ამის შემდეგ ნიკო ბერძენიშვილმა სავსებით სარწმუნოდ მიიჩნია მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების თედო ჟორდანიასეული თარიღი (1657 წ.), ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსობის დოკუმენტურად დადასტურებული ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი (1659 წ.), ერთი შეხედვით, ლოგიკურად წაანაცვლა ორი წლით ქვემოთ და საბოლოოდ, დაასკვნა, რომ ზაქარიამ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა მაქსიმე I-ის გარდაცვალებისთანავე, იმავე 1657 წელს: `1657 წელს მიიცვალა კათალიკოსი მაქსიმე მაჭუტაძე. საფიქრებელია, რომ გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია იმავ წელს იქმნა კათალიკოსი. მაგრამ თარიღიანი ცნობა მისი კათალიკოსობისა მხოლოდ 1659 წლისა გვაქვს, სადაც ის გენათელ კათალიკოსად იწოდებოდა... ამრიგად, ზაქარია ქუარიანის კათალიკოსობა 1657-1660 წლებში მოდის დაახლოებით~.
ნიკო ბერძენიშვილის შემდეგ ჩვენს მიერ ზემოთ ნახსენები ქრონოლოგიური ლაკუნის საკითხს ბაბილინა ლომინაძეც შეეხო. მკვლევარმა აღნიშნული საკითხი საგანგებოდ განიხილა თავის 1651 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში: `მასალები დასავლეთ საქართველოს XVII-XVIII საუკუნეთა ისტორიის ქრონოლოგიისათვის~ (ნაკვეთი მეორე). ამ პუბლიკაციაში ავტორმა, ნიკო ბერძენიშვილისაგან განსხვავებით, მთლიანად გაიზიარა სვიმონ II გურიელისა და დემეტრე გურიელის მიერ გაცემული შეწირულების წიგნის სარგის კაკაბაძისეული დათარიღება (1658 წ.) და გამოთქვა მოსაზრება, რომ ზაქარია ქვარიანი კათოლიკოსის წოდებით პირველად მოხსენიებული იყო არა 1659, არამედ 1658 წელს. ამის შემდეგ, ბაბილინა ლომინაძემ მაქსიმე I-ის გარდაცვალებასა (1657 წ.) და ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების ყველაზე უფრო ადრეულ ფაქტს (1658 წ.) შორის წარმოქმნილი ერთწლიანი ქრონოლოგიური ლაკუნის დაძლევა ზუსტად ნიკო ბერძენიშვილის მსგავსად სცადა, ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსობის დოკუმენტურად დადასტურებული ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი (1658 წ.) ერთი წლით ქვემოთ წაანაცვლა და საბოლოოდ, დაასკვნა, რომ ზაქარიამ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მაქსიმე I-ის გარდაცვალებისთანავე ანუ იმავე 1657 წელს დაიკავა: `ზაქარია ქვრიანის კათალიკოსობის დასაწყისად 1657 წელი უნდა მივიჩნიოთ, რადგან ამ წელს გარდაცვლილა წინამოადგილე კათალიკოსი მაქსიმე...
ზაქარია კათალიკოსად იხსენიება ბიჭვინტის ერთ უთარიღო სიგელში, რომელიც უეჭველად 1658 წელსაა გაცემული, როგორც ამას, სათანადო საბუთებით, ს. კაკაბაძეც ფიქრობს... ამგვარად, ზაქარია ქვარიანის კათალიკოსობა 1657-1660 წლებით უნდა განისაზღვროს~4.
ნიკო ბერძენიშვილისა და ბაბილინა ლომინაძის შემდეგ მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების ამბავსა და ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების პირველ ფაქტს შორის წარმოქმნილი ქრონოლოგიური ლაკუნის საკითხი დაწვრილებით შეისწავლა ბეჟან გიორგაძემ.
მკვლევარი აღნიშნულ საკითხს შეეხო თავის 1960 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში: `ახალი დოკუმენტი ნიკოლოზ ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილის შესახებ~. ბეჟან გიორგაძემ ამ პუბლიკაციის დახმარებით, სამეცნიერო საზოგადოებას სრული სახით გააცნო ვატიკანის პროპაგანდა ფიდეს არქივში დაცული ერთი წერილის, უფრო ზუსტად კი, ამ წერილის ასლის ტექსტი, რომელიც, თავის მხრივ, გადაწერილი იყო მიხეილ თამარაშვილის მიერ და ინახებოდა მისსავე პირად არქივში. წერილი შედგენილი იყო იტალიურ ენაზე, ოდიშში მყოფი იტალიელი მისიონერის ანდრეა ბორომეოს მიერ და გაგზავნილი იყო რომში 1658 წლის 8 ივნისს. წერილის ტექსტში, სხვა საინტერესო ამბების გვერდით, მოთხრობილია შემდეგი ამბავი: ოდიშის მთავარმა ლევან II დადიანმა (1611-1657 წწ.) გარდაცვალებამდე გარკვეული ხნით ადრე `სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად~ ანუ აფხაზეთის კათოლიკოსად (`კათოლიკოს-პატრიარქად~) დაადგინა რომში განათლებამიღებული `დიდებული ქართველი თავადიშვილი ნიკოლო~ ანუ ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი, იგივე, ნიკიფორე ირბახი.
ლევან II-ის გარდაცვალების შემდეგ ოდიშის სამთავრო ტახტი, იმერეთის მეფის დახმარებით, ლევან II-ის ნათესავმა `ლიპარტიანმა~ ანუ ვამეყ III დადიანმა დაიკავა. ახალმა მთავარმა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს მწყემსმთავრის საყდარი ჩამოართვა და რომელიღაც ციხე-კოშკში გაგზავნა, კათოლიკოსად კი ვინმე `ქართველი~ აზნაური დაადგინა1. ანდრეა ბორომეოს წერილის ამ ფრაგმენტზე დაყრდნობით, ბეჟან გიორგაძემ არსებითი ხასიათის კორექტივი შეიტანა ნიკო ბერძენიშვილისა და ბაბილინა ლომინაძის მიერ გამოთქმულ მოსაზრებებში და სავსებით სამართლიანად დაასკვნა, რომ მაქსიმე I მაჭუტაძის გარდაცვალების შემდეგ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა არა ზაქარია ქვარიანმა, არამედ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა: `...ბაბილინა ლომინაძეს გამორკვეული აქვს... რომ დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსი მაქსიმე მაჭუტაძე გარდაცვლილა 1657 წელს და მას შენაცვლებია ზაქარია ქვარიანი 1657 წლიდან, საბუთად ბიჭვინთის ერთ უთარიღო სიგელს ასახელებს და ამტკიცებს, რომ ეს სიგელი უეჭველად 1658 წელს უნდა ყოფილიყო გაცემულიო... ბაბილინა ლომინაძის ნარკვევში ზედმიწევნით სწორადაა წარმოდგენილი კათოლიკოსთა ქრონოლოგია, ოღონდ ერთი წლის ხარვეზი ვერაა შევსებულ-დასაბუთებული, სახელდობრ 1657-1658 წლისა. იქნებ წინაგანზრახვითაცაა გამოტოვებული. დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსობის ქრონოლოგიის ძიებისას მკვლევარი ემყარება ქართულ ისტორიულ საბუთებს, რომელშიაც აღნიშნულ წელს არავინა ჩანს კათოლიკოსად, მომდევნო 1658 წელს კი უეჭველი საბუთია ზაქარია ქვარიანზე. მაშასადამე ლოგიკური თანამიმდევრობა დარღვეული არ იქნებოდა თუკი 1657-1658 წლამდე იგულისხმებდა კათოლიკოსად ზაქარია ქვარიანს. მაგრამ ჩვენს ხელთ არსებული უცხოური წყარო დამატებით ცნობას შეიცავს დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსობის ქრონოლოგიისათვის. უცნობი ავტორის ანდრეა ბორომეოს თქმით ლევან დადიანს განსაკუთრებული პატივისცემა ჰქონია ნიკოლოზ ბერისადმი (ნიკოლოზ _ ნიკიფორე ირბახი _ ირბაჩი ომანის-ძე ირობაქიძე _ ჩოლოყაშვილი), რომელსაც მისიონერები `ნიკოლოს~ _ ნიცოლო ეძახდნენ და იგი სამეგრელო-აფხაზეთის კათოლიკოს _ პატრიარქად დაუდგენია... ავტორის უტყუარი მოწმობა ისტორიულ სინამდვილეს გადმოგვცემს, როდესაც გვიამბობს, რომ ლევან დადიანის საყვარელი ვეზირი და პოლიტიკურ საკითხებში მრჩეველი პატრიარქ-კათოლიკოსად დაუსვამს სამეგრელო _ აფხაზეთში, მაგრამ ლევან დადიანის გარდაცვალების შემდეგ (1658 წ.), მას შემდეგ, როდესაც მისმა ბიძამ ლიპარტიანმა უზურპაციით სამთავროს გამგებლობა მიიტაცა, ნიკიფორე ირბახთან ანუ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილთან უსიამოვნება მოსვლია რელიგიურ პოლიტიკურ საკითხებში _ იგი გადაუყენებია და ერთ რომელიღაც ციხე-კოშკში გამოუმწყვდევია, სადაც გარდაცვლილა კიდეც, რომლის შემდეგ ერთი იმერელი ეპისკოპოსი კათოლიკოსად მასვე დაუდგენიაო. ფრიად დამახასიათებელი ეს ფაქტი დამატებით ცნობებს გვაწვდის იმ ეპოქის ზოგიერთ მხარეზე, რომელიც სხვა ავტორებს არ მოეპოვებათ. ასეთი ხასიათის ანგარიშგასაწევი მასალა მხედველობაშია მისაღები, რომ კათოლიკოსობის ქრონოლოგიაში მან კუთვნილი ადგილი დაიკავოს. მაშასადამე მაქსიმე მაჭუტაძის გარდაცვალების შემდეგ, ე.ი. 1657 წელს ლევან დადიანის მიერ კათოლიკოს-პატრიარქად დადგენილი ნიკოლოზ ბერი 1658 წლამდე მჯდარა, რომლის შემდეგ ლიპარტიანს გადაუყენებია, ე.ი. ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილი დაახლოვებით ერთი წელი ყოფილა კათოლიკოს-პატრიარქად სამეგრელო-აფხაზეთისა~.
ბეჟან გიორგაძის სტატიის დაბეჭდვიდან გარკვეული პერიოდის შემდეგ, 1980 წელს, `ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის~ მე-5 ტომში გამოქვეყნდა ბაბილინა ლომინაძის მიერ დადგენილი დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქთა ქრონოლოგიური რიგი (XVI-XIX სს.). ამ ქორონოლოგიურ რიგზე მუშაობის დროს მკვლევარმა, როგორც ჩანს, სავსებით მართებულად ჩათვალა ბეჟან გიორგაძის მიერ გამოთქმული მოსაზრებები და 1650-იან წლებში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსებს, მაქსიმე I მაჭუტაძესა და ზაქარია ქვარიანს შორის, უყოყმანოდ აღადგინა კიდევ ერთი მწყემსმთავრის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის, იგივე, ნიკიფორე ირბახის სახელი. პარალელურად ამისა, ბაბილინა ლომინაძემ, სავარაუდოდ, ყურადღება მიაქცია ბეჟან გიორგაძის სტატიაში გაპარულ ერთ მნიშვნელოვან უზუსტობასაც: ამ უკანასკნელმა, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, ერთი მხრივ, სავსებით მართებულად დაადგინა, რომ ვამეყ III დადიანმა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი ჩამოართვა ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან არცთუ დიდი ხნის შემდეგ, ხოლო, მეორე მხრივ, შეცდომით გამოთქვა მოსაზრება, რომ ლევან II გარდაიცვალა 1658 წელს. ამის შემდეგ ბეჟან გიორგაძემ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის კათოლიკოსობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვრის დადგენა ლევან II-ის გარდაცვალების თარიღზე დაყრდნობით სცადა, რომელიც შეცდომით 1658 წლით ჰქონდა განსაზღვრული და შესაბამისად, შეცდომითვე დაასკვნა, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი აფხაზეთის კათოლიკოსობას 1658 წლამდე ფლობდა. ბაბილინა ლომინაძემ თავის საენციკლოპედიო პუბლიკაციაში, როგორც ჩანს, იმთავითვე გაითვალისწინა ბეჟან გიორგაძის მიერ დაშვებული შეცდომა და ლევან II დადიანის გარდაცვალების ზუსტ თარიღზე (1657 წ.) დაყრდნობით, სავსებით მართებულად დაასკვნა, რომ 1657 წელს აღსაყდრებული ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრობას ლევან II-ის გარდაცვალებიდან არცთუ დიდი ხნის განმავლობაში ანუ ყველაზე გვიან, იმავე, 1657 წლის მიწურულამდე ფლობდა:
`დასავლეთ საქართველოს კათალიკოს პატრიარქნი[:]
...მაქსიმე I (1639-1657),
ნიკიფორე (1657-1657),
ზაქარია (1657-1660)...~.
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში, პრაქტიკულად, სრულად არის გაზიარებული ბაბილინა ლომინაძის მიერ გამოთქმული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს საკმაოდ მცირე ხნის განმავლობაში, უფრო ზუსტად კი, 1657 წლის რამდენიმე თვის მანძილზე ფლობდა.
ჩვენ, ჩვენის მხრივ, სრულად ვიზიარებთ ამ მოსაზრებას. თუმცა კი, მიგვაჩნია, რომ დღეისათვის ცნობილი წერილობითი ძეგლები საშუალებას იძლევა, კიდევ უფრო მეტად დავაზუსტოთ, ერთი მხრივ, მაქსიმე I-ის გარდაცვალების, ხოლო, მეორე მხრივ, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის აღსაყდრების თარიღები.
ჩვენ ზემოთ ერთხელ უკვე ვახსენეთ ე. წ. `წმ. გიორგის გელათური გულანი~ (ქუთ.38), რომელსაც თედო ჟორდანიას ცნობით, დართული აქვს 1657 წლით დათარიღებული ორი კინკლოსური მონაწერის ტექსტი, რომლებიც ან უშუალოდ, ან კიდევ, გარკვეული ინტერვალით მისდევს ერთმანეთს. მოვიყვანთ ამ მინაწერების ტექსტებს:
[ტმე ქორონიკონი ანუ 1657 (345+1312) წელი]. `ამა ქ-კს მიიცვალა ბატონი კათალიკოზი მაქსიმე მაჭუტაძე. ღ~ო შ~ნ ა~ნ~ . [ტმე ქორონიკონი ანუ 1657 (345+1312) წელი]. `ამ ქკ-სა მარტსა ჩვიდმეტსა, დღესა შაბათსა მიიცვალა სახელოვანი, სახელ-განთქმული, მრავალ ჯერ გამარჯვებული დადიანი ბატონი [ლევან]... საუკუნომცა არს ხსენება მისი~.
როგორც ვხედავთ, კინკლოსური მინაწერების შესრულების თანამიმდევრობასა და მათ ტექსტებზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი მაქსიმე I მაჭუტაძე აღსრულებული იყო 1657 წელს, უფრო ზუსტად კი, ლევან II დადიანის გარდაცვალებამდე გარკვეული ხნით ადრე. ამასთან, მეორე კინკლოსური მინაწერიდან ვიგებთ, რომ ლევან II-ის გარდაცვლილი იყო 1657 წლის 17 მარტს. შესაბამისად, სრულებით ცხადი ხდება ისიც, რომ ლევან II-ის გარდაცვალებამდე გარკვეული ხნით ადრე აღსრულებული მაქსიმე I-ის გარდაცვალების ფაქტს ადგილი ჰქონდა 1657 წლის 1 იანვრიდან 17 მარტამდე პერიოდში.
მიღებულ დასკვნას მთლიანად ადასტურებს ზემოთ ნახსენები კათოლიკე მისიონერის ანდრეა ბორომეოს წერილი, სადაც ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა ლევან II-ის სიცოცხლეში, მისივე სურვილითა და მხარდაჭერით. მოგვაქვს აღნიშნული წერილის შესაბამისი ფრაგმენტის როგორც მიხეილ თამარაშვილის, ისე ბეჟან გიორგაძის მიერ შესრულებული თარგმანის ტექსტები. მიხეილ თამარაშვილისეული თარგმანი: `...თუმცა შემდეგ ჩვენ სასულიერო პირებმა მთავრობის შეცვლასთან დაკავშირებით აქ დავკარგეთ კათოლიკე პატრიარქი, სახელად ნიკოლოზი, დიდად კეთილშობილი ქართველი, რომელიც დაახლოებით ოცდაათი წლის წინ უბრალო ბერად მოვიდა რომში და ეზიარა სარწმუნოებას. უწმინდესი მამა ურბანო (რომის პაპი ურბან VIII; 1623-1644 წწ.) მას ძალიან კარგი თვალით უყურებდა და გამორჩეულად უყვარდა. ნიკოლოზი ძალიან უყვარდა დადიანს (ლევან II დადიანს) და შემდეგ სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად დანიშნა, მაგრამ მთავართან რაღაც უსიამოვნება მოსვლია და არც ლიპარტიანის (ვამეყ ლიპარტიანის, შემდგომში, ვამეყ III დადიანის) ჯგუფში იყო. ამიტომ გადააყენეს და ციხეში ჩასვეს. პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი, რომელთანაც ვცდილობთ დაახლოებასა და დამეგობრებას~. ბეჟან გიორგაძისეული თარგმანი: `ახლა რაც შეეხება სასულიერო საქმიანობას: მთავრობის გამოცვლის დროს, აქ ჩვენ დავკარგეთ კათოლიკოს _ პატრიარქი, რომელსაც ნიკოლო-ნიცოლო ერქვა, დიდებული ქართველი თავადიშვილი, რომელიც ოცდაათი წლის წინათ უბრალო ბერათ მოვიდა რომში და კათოლიკობა აღიარა, მისმა უწმინდესობამ პაპმა ურბანო მერვემ ძალიან კარგად მიიღო იგი. დადიანს ეს ბერი ძალიან უყვარდა და ამიტომ სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად დანიშნა, რადგან ზემოდასახელებულ მთავარ ლიპარტიანს ბევრი უსიამოვნება მიაყენა, ამიტომ მისთვის შეუძლებელი შეიქმნა მისი დატოვება, იგი გადააყენა და ციხე-კოშკში გაგზავნა, მის ადგილას პატრიარქად ქ[ა]რთველი აზნაური (ნობილე) დანიშნა. მისი მეოხებით ჩვენ ვცდილობთ სამეგობრო ურთიერთობის დამყარებას, ისე როგორც უწინ, მეგრელ ეპისკოპოსებთან~.
მაშასადამე, ანდრეა ბორომეოს ცნობიდან ირკვევა, რომ ლევან II დადიანმა მაქსიმე I-ის გარდაცვალების შემდეგ ნამდვილად იცოცხლა გარკვეული ხანი და დროის ამ შუალედში აფხაზეთის კათოლიკოსად ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის დადგინებაც მოასწრო. ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შესაბამისი ისტორიული სურათი უნდა აღდგეს შემდეგი სახით: აფხაზეთის კათოლიკოსი მაქსიმე I გარდაიცვალა 1657 წლის დასაწყისში, უფრო ზუსტად კი, 1 იანვრიდან 17 მარტამდე პერიოდში. იმავე 1657 წლის დასაწყისში, უფრო ზუსტად კი, მაქსიმე I-ის გარდაცვალებიდან 17 მარტამდე პერიოდში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი დაიკავა ოდიშის მთავრის, ლევან II დადიანის მხარდაჭერით ზურგმომაგრებულმა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა. 1657 წლის 17 მარტს, როცა ლევან II გარდაიცვალა, აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს კვლავ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი ფლობდა.
დავუბრუნდეთ წინამდებარე ნაშრომის ძირითად თემას და ვცადოთ, საბოლოო პასუხი გავცეთ ზემოთ დასმულ კითხვას _ როდის დაიკავა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი კათოლიკოსმა ილარიონმა?
ჩვენ უკვე ვაჩვენეთ ზემოთ, რომ ანდრეა ბორომეოს წერილის სრული ტექსტის სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოსვლის შემდეგ 1650-იან წლებში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიური რიგი დადგენილ იქნა შემდეგი სახით:
მაქსიმე I მაჭუტაძე (1639-1657 წწ.).
ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (1657 წ.).
ზაქარია ქვარიანი (1657-1660 წწ.).
აღნიშნული ქრონოლოგიური რიგის პირველი ნაწილი, უფრო ზუსტად კი, მაქსიმე I მაჭუტაძისა და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის მწყემსმთავრობის თანამიმდევრობა და მათი ზეობის ქრონოლოგია სავსებით მისაღებია ჩვენთვის. თუმცა, იმავდროულად, ჩვენ არ ვეთანხმებით ამ ქრონოლოგიური რიგის მეორე ნაწილს და არ ვიზიარებთ იმ აზრს, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი ზაქარია ქვარიანმა დაიკავა. საპირისპიროდ ამისა, ვფიქრობთ, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის გარდაცვალების შემდეგ ანუ იმავე 1657 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი არა ზაქარია ქვარიანი, არამედ ილარიონი გახდა.
მართალია, შესაბამისი მასალის უქონლობის გამო, ჩვენ ჯერჯერობით არ შეგვიძლია ვთქვათ, 1657 წლის, კონკრეტულად, რომელ თვეში დაიკავა ილარიონმა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი, მაგრამ, სამაგიეროდ, ზუსტად ვიცით, რომ 1658 წლის ივლისის თვეში ილარიონი უკვე ნამდვილად ფლობდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრობას. ამ ფაქტს დოკუმენტურად ადასტურებს ზემოთ უკვე არაერთგზის ნახსენები ისტორიული საბუთი, იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ აზნაურ ეზია იოსელიანისათვის მიცემული წყალობის წიგნი, სადაც 1658 წლის ივლისში ბანძასთან მომხდარი ბრძოლის ამბებთან დაკავშირებით, ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი სწორედ კათოლიკოსის (`კათალიკოზი~-ს) წოდებით არის მოხსენიებული: `ესეთ, რომ დიდთა ჩვენთა თავადებთაგან ჩვენი ქვეყანა იმერეთი შეწუხებული იყო და დადიანი და გურიელი ბანძას შემომებენ. ურუმის ჯარი თან ახლდათ, მაგრამ საჭურველითა ჯვარისათა, ღ(მერ)თ(მა)ნ მომცა ძლევა და გამემარჯვა. შენ ჩვენს წინ ხელი გამოიღე, სისხლი დასთხიე და ორი შენი ძმა ჩემს წინ დაიხოცნენ და... კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე და მისის საისხნით ჩვენ გამოგართვით...~.
აღნიშნული დასკვნის მართებულობას ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნის გარდა, თვალსაჩინოდ ადასტურებს ანდრეა ბორემეოს ზემოთ განხილული წერილიც. ამ წერილის ერთ-ერთ ადგილას პირდაპირ არის ნათქვამი, რომ ვამეყ III დადიანმა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილისათვის აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდრის ჩამორთმევის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად ვინმე `კეთილშობილი ქართველი ეპისკოპოსი~, იგივე, `ქართველი აზნაური~ დაადგინა: ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს `მთავართან რაღაც უსიამოვნება მოსვლია და არც ლიპარტიანის ჯგუფში იყო. ამიტომ გადააყენეს და ციხეში ჩასვეს. პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი...~; ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა `ზემოდასახელებულ მთავარ ლიპარტიანს ბევრი უსიამოვნება მიაყენა, ამიტომ მისთვის შეუძლებელი შეიქმნა მისი დატოვება, იგი გადააყენა და ციხე-კოშკში გაგზავნა, მის ადგილას პატრიარქად ქართველი აზნაური (ნობილე) დანიშნა~.
ბეჟან გიორგაძე ანდრეა ბორომეოს წერილის კომენტირებისას საგანგებოდ შეეხო ციტირებულ ფრაგმენტს და გამოთქვა მოსაზრება, რომ წერილში მითითებული ფრაზის `ქართველი აზნაურის~ ქვეშ ნაგულისხმევი იყო ვინმე იმერელი ეპისკოპოსი: ვამეყ ლიპარტიანს `ნიკიფორე ირბახთან ანუ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილთან უსიამოვნება მოსვლია რელიგიურ პოლიტიკურ საკითხებში _ იგი გადაუყენებია და ერთ რომელიღაც ციხე-კოშკში გამოუმწყვდევია, სადაც გარდაცვლილა კიდეც, რომლის შემდეგ ერთი იმერელი ეპისკოპოსი კათოლიკოსად მასვე დაუდგენია~.
ჩვენ არ ვიზიარებთ ბეჟან გიორგაძის ამ მოსაზრებას. მართლაც, წერილში ყოველგვარი ბუნდოვანების გარეშეა აღნიშნული, რომ კათოლიკოსად დადგენილი აზნაური, წარმომავლობით, არა იმერელი, არამედ `ქართველი~ ანუ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული პირი იყო. ამ ბოლო დებულების შესამაგრებლად, ხაზგასმით აღვნიშნავთ იმ ფაქტს, რომ ანდრეა ბორომეო ერთმანეთისაგან ჩინებულად ანსხვავებდა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებსა და მათ მოსახლეობას. ასე, მაგალითად, მისი თქმით, ლევან II დადიანს ხარკს უხდიდნენ ოდიშის სამთავროს მეზობლად მცხოვრები `აფხაზი~ მთავრები, ვამეყ ლიპარტიანს ოდიშის მთავრის ტახტისათვის ბრძოლაში მხარს უჭერდა `იმერეთის~ მეფე ანუ ალექსანდრე III; ოდიშის სამთავროში მოქმედ ეპარქიებს სათავეში ედგნენ `მეგრელი~ ეპისკოპოსები; ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი, წარმომავლობით, `ქართველი~ ანუ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული `თავადიშვილი~ იყო და სხვ. ის ფაქტი, რომ ანდრეა ბორომეოს მიერ ნახსენები `ქართველი ეპისკოპოსი~, აზრობრივი თვალსაზრისით, `იმერელ ეპისკოპოსს~ არ ნიშნავდა, სავარაუდოდ, თავად ბეჟან გიორგაძისათვისაც კარგად იყო ცნობილი. მიუხედავად ამისა, მკვლევარი მაინც ამის საპირისპირო მოსაზრებისაკენ გადაიხარა, რისკენაც მას, ჩვენი დაკვირვებით, ნებსით თუ უნებლიედ, უბიძგა ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებულმა მოსაზრებამ, რომ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი მაქსიმე I მაჭუტაძისა (და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის) შემდეგ, ზაქარია ქვარიანმა დაიკავა, რომელიც მანამდე (1637 წლიდან) გენათელი ეპისკოპოსი, უფრო ზუსტად კი, მიტროპოლიტი იყო8, ხოლო წარმომავლობით, იმერეთში მოსახლე აზნაური ქვარიანების საგვარეულოს ეკუთვნოდა. როგორც ჩანს, სწორედ ზაქარია ქვარიანის `ეპისკოპოსობა~ და `იმერლობა~ იყო ძირითადი მიზეზი იმისა, რომ ბეჟან გიორგაძემ ანდრეა ბორომეოს მიერ ნახსენები, კათოლიკოსად დადგენილი `ქართველი ეპისკოპოსი~ შეცდომით მიიჩნია `იმერელ ეპისკოპოსად~.
ჩვენს მიერ გამოთქმულ იმ მოსაზრებას, რომ 1657 წელს ვამეყ III-მ აფხაზეთის კათოლიკოსად დაადგინა არა ზაქარია გენათელი, არამედ სულ სხვა ეპისკოპოსი, ანდრეა ბორომეოს წერილის ანალიზის გარდა, მთლიანად ადასტურებს ოდიშის სამთავროში მყოფი კიდევ ერთი კათოლიკე მისიონერის, ზემოთ უკვე არაერთგზის ნახსენები მარია ძამპის მიერ 1658-1659 წლებში დაწერილი ვრცელი თხზულება, რომელიც, თავის მხრივ, უცვლელად არის შეტანილი XVII-XVIII საუკუნეების ფრანგი მოგზაურის ჟან შარდენის მიერ, დაახლოებით, 1670-იან წლებში შედგენილ ნაშრომში: `მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში~.
აღნიშნულ თხზულებაში მარია ძამპი ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ გელათელი მიტროპოლიტი ზაქარია ქვარიანი აფხაზეთის კათოლიკოსად დაადგინა იმერეთის მეფემ ალექსანდრე III-მ: `დღეს... იმერეთის მეფე ერთპიროვნულად განაგებს ამ არჩევნების საქმეს (იგულისხმება აფხაზეთის კათოლიკოსის არჩევა-დადგინება). ჩვენ დროში მან (ალექსანდრე III-მ) მთელი საქართველოსა და ოდიშის კათალიკოსად დანიშნა ერთი ბერი, გენათელად წოდებული (გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია ქვარიანი)~.
თუ ჩვენ ერთმანეთს შევადარებთ მარია ძამპის თხზულებიდან ციტირებულ ამ ცნობასა და ანდრეა ბორომეოს წერილის იმ ფრაგმენტს, რომლის თანახმადაც ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის მომდევნო მწყემსმთავარი, ვინმე `ქართველი ეპისკოპოსი~ აფხაზეთის კათოლიკოსად დაადგინა არა იმერეთის მეფემ, არამედ ოდიშის მთავარმა ვამეყ III დადიანმა, მაშინ ავტომატურად მივალთ დასკვნამდე, რომ ანდრეა ბორომეოს მიერ ნახსენები `ქართველი ეპისკოპოსი~, რომელიც საკათოლიკოსო საყდარზე ოდიშის მთავარმა აიყვანა და მარია ძამპის მიერ ნახსენები `გენათელი ბერი~, რომელიც კათოლიკოსად იმერეთის მეფემ დაადგინა, სრულებით სხვადასხვა პირები იყვნენ.
სამართლიანობისათვის უნდა აღინიშნოს, რომ ანდრეა ბორომეოსა და მარია ძამპის ცნობებს შორის არსებულ წინააღმდეგობას ყურადღება საგანგებოდ მიაქცია ბაბილინა ლომინაძემ, რომელმაც განსახილავ საკითხთან დაკავშირებით, შემდეგი მოსაზრება გამოთქვა: `რაც შეეხება ბორომეოს განცხადებას, რომ ოდიშის მთავარმა `დანიშნა~ კათალიკოსიო (ზაქარია), არ ეწინააღმდეგება ცამპის განსხვავებულ თქმას კათალიკოსი (გელათელი ბერი ზაქარია) მეფემ დანიშნაო. საქმე ისაა, რომ ბორომეო აქ ზუსტი არ არის. ოდიშის მთავარს ამ შემთხვევაში შეეძლო მხოლოდ დაედასტურებინა კათალიკოსის კანდიდატურა, მხარი დაეჭირა მისთვის. ზაქარია მანამდე გელათის ეპისკოპოსი იყო, მეფის პირადი მოძღვარი და ბუნებრივია მასზე მეფეს მეტი უფლება ჰქონდა ვიდრე დადიანს~.
ჩვენ არ ვიზიარებთ ბაბილინა ლომინაძის ამ მოსაზრებას და ვფიქრობთ, რომ ანდრეა ბორომეოსა და მარია ძამპის ცნობებს შორის არსებული წინააღმდეგობის ახსნა იმ გზით, თითქოსდა, მათ შორის, ერთ-ერთი, ამ შემთხვევაში, ანდრეა ბორომეოს ცნობა, `ზუსტი არ არის~, ცოტა ნაძალადევი და ნაკლებდამაჯერებელია. მართლაც, ჩვენთვის ყოვლად გაუგებარია, რატომ უნდა დავაყენოთ ეჭვქვეშ ანდრეა ბორომეოს ცნობის სიზუსტე მაშინ, როცა, შეგვიძლია, განსახილავ ცნობებს შორის არსებული წინააღმდეგობა გაცილებით უფრო ლოგიკური სახით, კერძოდ კი, იმით ავხსნათ, რომ ორივე კათოლიკე მისიონერის ცნობა სწორია და მათ მიერ ნახსენები `ქართველი ეპისკოპოსი~ (ანდრეა ბორომეო) და `გელათელი ბერი~ (მარია ძამპი) სრულებით სხვა პირები არიან.
დავუბრუნდეთ ანდრეა ბორომეოს წერილს. ამ წერილში ზემოთ განხილული რამდენიმე დეტალის გარდა ყურადღებას იპყრობს კიდევ ერთი ნიუანსი. კერძოდ, აქ ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ წერილის გაგზავნის დროს ანუ 1658 წლის 8 ივნისს აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს კვლავინდებურად ვამეყ III დადიანის მიერ დადგინებული `ქართველი ეპისკოპოსი~ ფლობდა: აფხაზეთის კათოლიკოსის ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ `პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი, რომელთანაც ვცდილობთ დაახლოებასა და დამეგობრებას~1; ოდიშის მთავარმა ვამეყ III-მ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის `ადგილას პატრიარქად ქ[ა]რთველი აზნაური (ნობილე) დანიშნა. მისი მეოხებით ჩვენ ვცდილობთ სამეგობრო ურთიერთობის დამყარებას, ისე როგორც უწინ, მეგრელ ეპისკოპოსებთან~.
მაშასადამე, ანდრეა ბორომეოს წერილისა და მარია ძამპის თხზულების ანალიზის შედეგად, ირკვევა, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილისათვის აფხაზეთის კათოლიკოსობის ჩამორთმევის შემდეგ ანუ 1657 წლიდან, სულ მცირე, ანდრეა ბორომეოს ზემოთ განხილული წერილის შედგენამდე ანუ 1658 წლის 8 ივნისამდე მაინც, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს ფლობდა არა გენათელი მიტროპოლიტი, წარმომავლობით, იმერელი ზაქარია ქვარიანი, არამედ _ ვინმე სხვა ეპისკოპოსი, წარმომავლობით, `ქართველი~ ანუ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული პირი.
თუ აღნიშნული დასკვნა სწორია და ეს ნამდვილად ასე ჩანს, მაშინ დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას ისიც, რომ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა ჩვენთვის საინტერესო ილარიონმა, რომელიც ანდრეა ბორომეოს წერილის შედგენიდან, დაახლოებით, ერთი თვის შემდეგ ანუ 1658 წლის ივლისს, სწორედ აფხაზეთის კათოლიკოსის სტატუსით მონაწილეობდა სოფელ ბანძასთან გამართულ ბრძოლაში.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, თამამად ვუბრუნდებით ზემოთ დასმულ კითხვას და მის საპასუხოდ, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსმა ილარიონმა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი დაიკავა აფხაზეთის კათოლიკოსის ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ, 1657 წელს.
5. როდემდე ფლობდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს კათოლიკოსი ილარიონი?
ამ კითხვაზე, პრაქტიკულად, ამომწურავ პასუხს გვაძლევს აფხაზეთის კათოლიკოსის ზაქარია ქვარიანის მოღვაწეობაზე დაკვირვება, საიდანაც ირკვევა, რომ იგი კათოლიკოსად ყოფნის პერიოდში ანუ 1658-1660 წლებში ერთპიროვნულად და განუყოფლად განაგებდა მთელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიას. შესაბამისად, სრულებით ცხადი ხდება ისიც, რომ კათოლიკოსმა ილარიონმა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი დაკარგა 1658 წელს, როცა ის ამ თანამდებობაზე აფხაზეთის მომდევნო კათოლიკოსმა ზაქარია ქვარიანმა შეცვალა.
აღნიშნულ მოსაზრებას, ერთი მხრივ, მთლიანად ადასტურებს, ხოლო, მეორე მხრივ, მნიშვნელოვნად აზუსტებს ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემული წყალობის წიგნი. ამ დოკუმენტში პირდაპირ არის მითითებული, რომ იმერეთის მეფის აზნაურმა ეზია იოსელიანმა ბანძის ბრძოლის დროს ანუ 1658 წლის ივლისში ტყვედ შეიპყრო კათოლიკოსი ილარიონი:
`...კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე...~. ჩვენი დაკვირვებით, 1658 წელს მომხდარი ორი მნიშვნელოვანი მოვლენა: კათოლიკოსი ილარიონის ტყვედ ჩავარდნა და გურიის მთავრის სვიმონ II გურიელისა და მისი თანამმართველის, დემეტრე გურიელის მიერ გაცემულ შეწირულების წიგნში ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების პირველი შემთხვევა, ერთმანეთთან მიზეზ-შედეგობრივად იყო დაკავშირებული.
როგორც ჩანს, კათოლიკოსმა ილარიონმა სწორედ 1658 წლის ივლისში, ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნის გამო დაკარგა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი, რომელიც, თავის მხრივ, იმავე 1658 წელს, უფრო ზუსტად კი, ივლისიდან 31 დეკემბრამდე პერიოდში აფხაზეთის მომდევნო კათოლიკოსმა, ზაქარია ქვარიანმა დაიკავა.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს ფლობდა ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნამდე ანუ 1658 წლის ივლისამდე პერიოდში. თუ ჩვენს მიერ აქ მიღებული დასკვნა სწორია და 1657 წელს აღსაყდრებული კათოლიკოსი ილარიონი ნამდვილად 1658 წლის ივლისამდე ფლობდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსთავრობას, მაშინ აფხაზეთის კათოლიკოსთა დღეისათვის დადგენილი ქრონოლოგიური რიგის 1630-1650-იანი წლების მონაკვეთი შემდეგი სახით უნდა გაიმართოს:
მაქსიმე I მაჭუტაძე (1639-1657 წწ.).
ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (1657 წ.).
ილარიონი (1657-1658 წწ.).
ზაქარია ქვარიანი (1658-1660 წწ.).
აღნიშნულ მოსაზრებას, ერთი მხრივ, მთლიანად ადასტურებს, ხოლო, მეორე მხრივ, მნიშვნელოვნად აზუსტებს ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემული წყალობის წიგნი. ამ დოკუმენტში პირდაპირ არის მითითებული, რომ იმერეთის მეფის აზნაურმა ეზია იოსელიანმა ბანძის ბრძოლის დროს ანუ 1658 წლის ივლისში ტყვედ შეიპყრო კათოლიკოსი ილარიონი:
`...კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე...~. ჩვენი დაკვირვებით, 1658 წელს მომხდარი ორი მნიშვნელოვანი მოვლენა: კათოლიკოსი ილარიონის ტყვედ ჩავარდნა და გურიის მთავრის სვიმონ II გურიელისა და მისი თანამმართველის, დემეტრე გურიელის მიერ გაცემულ შეწირულების წიგნში ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად მოხსენიების პირველი შემთხვევა, ერთმანეთთან მიზეზ-შედეგობრივად იყო დაკავშირებული.
როგორც ჩანს, კათოლიკოსმა ილარიონმა სწორედ 1658 წლის ივლისში, ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნის გამო დაკარგა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი, რომელიც, თავის მხრივ, იმავე 1658 წელს, უფრო ზუსტად კი, ივლისიდან 31 დეკემბრამდე პერიოდში აფხაზეთის მომდევნო კათოლიკოსმა, ზაქარია ქვარიანმა დაიკავა.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს ფლობდა ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნამდე ანუ 1658 წლის ივლისამდე პერიოდში. თუ ჩვენს მიერ აქ მიღებული დასკვნა სწორია და 1657 წელს აღსაყდრებული კათოლიკოსი ილარიონი ნამდვილად 1658 წლის ივლისამდე ფლობდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსთავრობას, მაშინ აფხაზეთის კათოლიკოსთა დღეისათვის დადგენილი ქრონოლოგიური რიგის 1630-1650-იანი წლების მონაკვეთი შემდეგი სახით უნდა გაიმართოს:
მაქსიმე I მაჭუტაძე (1639-1657 წწ.).
ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (1657 წ.).
ილარიონი (1657-1658 წწ.).
ზაქარია ქვარიანი (1658-1660 წწ.).
6. აფხაზეთის საკათოლიკოსოში შემავალი რომელი ეპარქიის ეპისკოპოსი იყო ილარიონი კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე პერიოდში?
ჩვენ ზემოთ უკვე არაერთგზის დავიმოწმეთ ოდიშის სამთავროში მყოფი კათოლიკე მისიონერის ანდრეა ბორომეოს მიერ 1658 წლის 8 ივნისს რომში გაგზავნილი წერილი, სადაც ხაზგასმით არის აღნიშნული ფაქტი, რომ ის `კეთილშობილი ქართველი~, რომელმაც ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის შემდეგ დაიკავა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი, მანამდე ეპისკოპოსის მაღალ საეკლესიო თანამდებობას ფლობდა: ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი `გადააყენეს და ციხეში ჩასვეს. პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი, რომელთანაც ვცდილობთ დაახლოებასა და დამეგობრებას~.
სამწუხაროდ, ანდრეა ბორომეოს წერილში მითითებული არ არის, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შემავალი, კონკრეტულად, რომელი ეპარქიის ეპისკოპოსი იყო ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის მომდევნო აფხაზეთის კათოლიკოსი. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული საკითხის გარკვევა მაინცადამაინც ძნელი საქმე არ არის. მართლაც, დღეისათვის დადგენილია, რომ XVII საუკუნის I ნახევარსა და ამავე საუკუნის შუახანებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შედიოდა სულ თხუთმეტი საეპისკოპოსო: ქუთაისის, გელათის, ხონის, ნიკორწმიდის, ცაგერის, ჯუმათის, შემოქმედის, ხინოწმიდის, ჭყონდიდის, ხობის, წალენჯიხის, ცაიშის, ბედიის, მოქვისა და დრანდის ეპარქიები.
ჩვენ საგანგებოდ გავეცანით ჩამოთვლილ ეპარქიათა ეპისკოპოსების ქრონოლოგიური რიგების შემცველ და ამავე საკითხთან დაკავშირებულ სხვა სამეცნიერო პუბლიკაციებს. როგორც აღმოჩნდა, 1657-1658 წლების წინარე ხანებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში მოღვაწეობდა ჩვენთვის საინტერესო სახელის მატარებელი მხოლოდ ერთი მღვდელმთავარი, წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ილარიონი. შესაბამისად, ვფიქრობთ, სრულებით ცხადია ისიც, რომ 1657 წელს სწორედ ამ ილარიონმა დაიკავა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი.
ილარიონ წალენჯიხელის ცხოვრება-მოღვაწეობის ძირითადი საკითხები შესწავლილი აქვს პაპუნა გაბისონიას თავის 2008 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში: `წალენჯიხის მონასტრის ისტორიიდან~. დასახელებულ პუბლიკაციაში ავტორს გამოთქმული აქვს მოსაზრება, რომ ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარი დაიკავა მისი წინამორბედი მღვდელმთავრის, დრანდელ-ყოფილი ევდემონ ჯაიანის შემდეგ, რომელიც, თავის მხრივ, წალენჯიხის ეპარქიას განაგებდა, დაახლოებით, 1643-1655 წლებში. აღნიშნული მოსაზრების გამოთქმისას პაპუნა გაბისონია, ძირითადად, ეყრდნობოდა ორ წერილობით ძეგლს. ეს ძეგლებია: 1. წალენჯიხის მონასტრის მაცხოვრის ფერისცვალების ეკლესიის ლევან II დადიანის ეკვდერში შესრულებული 1648 წლის ფრესკული წარწერა, სადაც აღნიშნულია, რომ ეკვდერის მოხატვის დროს ანუ იმავე 1648 წელს წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ჯერ კიდევ ევდემონ ჯაიანი იყო; და 2. ოდიშის სამთავროში მყოფი კათოლიკე მისიონერების, ზემოთ უკვე არაერთგზის ნახსენები ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილი წერილი, საიდანაც ჩანს, რომ წერილის გაგზავნის დროს ანუ იმავე 1655 წელს წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარს უკვე ილარიონი ფლობდა.
ჩვენ ვერ გავიზიარებთ პაპუნა გაბისონიას მიერ გამოთქმული მოსაზრების იმ ნაწილს, რომლის თანახმადაც ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარი დაიკავა, დაახლოებით, 1655 წელს. მკვლევრის მოსაზრების ამ ნაწილს, პირველ რიგში, ეწინააღმდეგება მისსავე მიერ მოხმობილი ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის 1655 წლის წერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ილარიონის წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრება და აღნიშნული წერილის რომში გაგზავნა თანადროული მოვლენები სულაც არ იყო. ანდრეა ბორომეო, იოანე მონთი და მარია ძამპი, კერძოდ, მოგვითხრობენ, რომ ილარიონი წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, მისი `დიაკონობისა და მწირი ბერობის~ პერიოდში იმდენად მტრულად იყო განწყობილი კათოლიკე მისონერებისადმი, რომ წერილის გაგზავნამდე `რავდენიმე წელიწადის~ წინ ცხარე პოლემიკაც კი გაუმართა ლევან II დადიანის კარზე მყოფ მისიონერებს. მოგვიანებით, როცა ილარიონი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი გახდა, მან საკმაოდ შეარბილა თავისი მტრული დამოკიდებულებაკათოლიკე მისიონერებისადმი და მათ მიმართ, ერთგვარი, ნეიტრალური პოზიცია დაიკავა. კიდევ უფრო მოგვიანებით, ილარიონი რაღაც საქმის გამო კათოლიკეთა მისიონს ეწვია და ძალიან გაუკვირდა, როცა აქ ევროპულ წესზე გამართული ცხენით საბრუნებელი წისქვილი ნახა. მღვდელმთავარმა თავადაც მოინდომა ანალოგიური წისქვილის გამართვა და ამ საქმეში დახმარება კათოლიკე მისიონერებს სთხოვა. კათოლიკეებმა ილარიონს წისქვილის საქმის მცოდნე ერთ-ერთი მისიონერი გააყოლეს, რომელმაც წალენჯიხის ეპარქიაში ცხენით საბრუნებელი წისქვილი ააგო. ილარიონმა ოსტატი უხვად დაასაჩუქრა და ამ ამბის შემდეგ დიდად დაუმეგობრდა კათოლიკე მისიონერებს. წერილის ავტორების თქმით, ილარიონი კათოლიკეთა მისიონს რეგულარულად უგზავნიდა მთელი წლისათვის საკმარის სანთელს, დიდი რაოდენობით ღვინოს, ცხვარ-ძროხასა და სხვადასხვა სახის ძღვენს. ხშირად იგი თავისთან სტუმრად იწვევდა მისიონერებს და ყურადღებით ისმენდა მათგან ევროპელი მეფე-მთავრებისა და რომის პაპის ამბებს. ილარიონი კათოლიკე მისიონერებთან ერთად განიხილავდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო-დოგმატურ საკითხებს და არ მალავდა, რომ იმ დროის დასავლეთ საქართველოს სასულიერო განათლების დონე საკმაოდ დაბალი იყო:
`პატრიარქი, აქ კათალიკოსად წოდებული (მაქსიმე I მაჭუტაძე), მუდამ დიდს სიყვარულს გვიცხადებს, ხშირად სახლში გვიგზავნის დიდს მოწყალებას და როდესაც შემთხვევა მოგვეცემა მისის ნახვისა, მუდამ დიდის პატივით გვეპყრობა. კათალიკოსის შემდგომ ყველა სხვა დანარჩენი ეპისკოპოსებიც სიყვარულით გვეპყრობიან. მაგრამ მათ შორის ერთი უმთავრესი, რომელსაც უწოდებენ წალენჯიხელი, უმეტეს სიყვარულს გვიცხადებს. ამიტომ საჭიროდ ვსთვლით თქვენს პატიოსან მამობრივს ღირსებას იმისი ამბავი განსაკუთრებით მოვახსენოთ, რათა ჩვენმა ორდენმა მისი სახელი განსაკუთრებით დაიხსომოს. როდესაც დიაკონი და მწირი ბერი იყო, ისე გვემტერებოდა იგი და ისეთ წინააღმდეგობას გვიცხადებდა სარწმუნოების საქმეში, უმეტესი აღარ შეიძლებოდა. სხვათა შორის, ერთხელ, მას აქეთ რავდენიმე წელიწადია, უჩვენა ეს მტერობა ერთ ჩვენთაგანს ბჭობაში დადიანის (ლევან II დადიანის) წინაშე; სახელად ერქვა ილარიონ; როდესაც ეპისკოპოსი გახდა, ჩვენს მამებთან ისე მოიქცა, რომ მათ არც სიავე და არც სიკეთე უყო. ერთხელ რაღაც შემთხვევის გამო მოვიდა ჩვენს სახლში და იმ დროს ნახა ცხენით სატრიალებელი წისქვილი, რომელიც ჩვენებს გაეკეთებინათ საჭიროებისათვის. წისქვილი ძრიელ მოსწონებია წალენჯიხელ ეპისკოპოსს და უთხოვნია მისი გამკეთებელის პატრისათვის, წასულიყო მასთან წალენჯიხის საეპისკოპოსოში, რათა იქაც გაემართა. პატრიც წაჰყვა, გაუკეთა წისქვილი, როგორიც უნდოდა. ეპისკოპოსს ძრიელ მოეწონა და კარგადაც დაასაჩუქრა პატრი; მას აქეთ ძრიელ შეგვიყვარა თუ გამკეთებელი პატრი და თუ ჩვენ ყველა ერთიანად; ახლა შეიქმნა უმეტესად საყვარელი, ჩვენი კეთილის მყოფელი და საუკეთესო მეგობარი, რადგან ახლა ყველგან გვაქებს და კარგად გვიხსენიებს. ხშირად გვეწ[ვ]ევა დიდის და უხვის წყალობით: მოწყალებად გვიგზავნის ეკკლესიისათვის წმიდა სანთელს, რომელიც მთელ წელიწადს გვყოფნის; გვიგზავნის ხშირად და ბლომად ღვინოს, მეტადრე წრეულს, რომ მოსავალი სრულებით არ იყო; ეგრეთვე საჩუქრად გვიგზავნის ცხვრებს, ძროხებს; ხშირად ჰპატიჟობს წისქვილის გამკეთებელ პატრს თავის საუკეთესო მამულებში ჰაერის გამოსაცვლელად და დიდათ ეალერსება არა მარტო მას, არამედ ყველა ჩვენთაგანს, როდესაც მის სახლში მისვლა მოგვიხდება, რადგან აქაურებში ყველაზე უფრო ნასწავლი, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ადვილ შესათვისებელია. ყოველ ამ ღირსებას მარტო თავისის სათნოებით მიეწია. სიამოვნებით წარმოგვიდგენს ბევრს საეჭვო კითხვას სარწმუნოებისას; ეგრეთვე გვკითხავს ევროპიელის მთავრების ამბავს, მეტადრე რომის პაპის ამბავს და ყოველსავე, რაც შეეხება რომის სამთავროს. გულმოდგინებით ისმე[ნ]ს ჩვენს პასუხს. ცხადად აღიარებს, რომ მეგრელი მღვდლები ნათლიღებას სწორედ არ ასრულებენ, რადგან მათ წიგნებში ასე არა სწერია, როგორც ბერძნულშია და თავისი წიგნებიც გვაჩვენა. დადიანს ამ პატიოსანის ეპისკოპოსის დიდი პატივისცემა აქვს. აწინდელი კათალიკოსი კარგად ხნიერია. იმის სიკვდილის შემდგომ იმედი გვაქვს ეს გახდეს კათალიკოსი. თუ მართალა ასე მოხდა, როგორათაც ვევედრებით უფალსა, თუ ჩვენთვის და თუ ჩვენი მისიონისათვის ძრიელ კარგი იქმნება. ინებოს უფალმა ღმერთმა ისე, როგორც უფრო სჯობდეს~.
როგორც ვხედავთ, ციტირებული წერილიდან მართლაც აშკარად ჩანს ორი კონკრეტული ფაქტი: 1. კათოლიკე მისიონერებსა და ილარიონს შორის კეთილგანწყობილი ურთიერთდამოკიდებულება ჩამოყალიბდა მხოლოდ და მხოლოდ ამ უკანასკნელის წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრების შემდეგ; 2. წერილის გაგზავნის დროისათვის კათოლიკე მისიონერებსა და ილარიონ წალენჯიხელს შორის არსებულ მჭიდრო კავშირ-ურთიერთობებს საკმაოდ ხანგრძლივი, სულ მცირე, სამი-ოთხი წლის ისტორია მაინც ჰქონდა. მაშასადამე, ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილი წერილის ანალიზი აჩვენებს, რომ ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარი დაიკავა არა აღნიშნული წერილის თანადროულად ანუ დაახლოებით, 1655 წელს, როგორც ამას ფიქრობდა პაპუნა გაბისონია, არამედ ამ წერილის გაგზავნამდე, სულ მცირე, სამი-ოთხი წლით ადრე მაინც ანუ დაახლოებით, 1650-იანი წლების დასაწყისში.
კათოლიკე მისიონერების მიერ 1655 წლის წერილის რომში გაგზავნის შემდეგ, ათ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, ილარიონ წალენჯიხელის შესახებ არანაირი წერილობითი მითითება არ მოგვეპოვება. ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ამ ქრონოლოგიურ მონაკვეთში, უფრო ზუსტად კი, 1657 წელს დაიკავა ილარიონმა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი.
ჩვენს მიერ გამოთქმული ამ მოსაზრების მართებულობაზე, კათოლიკოსი ილარიონისა და ილარიონ წალენჯიხელის საეკლესიო წოდებების ურთიერთმიმართების (კათოლიკოსად აღსაყდრებული ეპისკოპოსი), მათი სახელებისა (ილარიონი) და მოღვაწეობის დროის (1650-იანი წწ.) დამთხვევის გარდა, აშკარად მიუთითებს ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის ზემოთ ციტირებულ წერილში დადასტურებული ერთი მეტად საყურადღებო გარემოება. წერილის ავტორების თქმით, 1655 წლისათვის ილარიონ წალენჯიხელის ავტორიტეტი იმდენად მაღალი იყო ქვეყნის საერო თუ სასულიერო წრეებში, რომ ისინი სავსებად რეალურად განიხილავდნენ მისი აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრების პერსპექტივას. კათოლიკე მისიონერების აზრით, ილარიონ წალენჯიხელი ამისათვის ყველა საჭირო პირობას აკმაყოფილებდა. ჯერ ერთი, იგი თავისი დროის ერთ-ერთი ყველაზე განსწავლული სასულიერო პირი და მწიგნობრობაში ჩინებულად გაწაფული მღვდელმთავარი იყო. გარდა ამისა, წალენჯიხელ ეპისკოპოსს გამორჩეულ პატივს მიაგებდა ოდიშის ძლევამოსილი მთავარი ლევან II დადიანი, რაც, ილარიონს, ცხადია, გზას უხსნიდა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდრისაკენ: ილარიონ წალენჯიხელი `აქაურებში ყველაზე უფრო ნასწავლი, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ადვილი შესათვისებელია.
ყოველ ამ ღირსებას მარტო თავისის სათნოებით მიეწია. სიამოვნებით წარმოგვიდგენს ბევრს საეჭვო კითხვას სარწმუნოებისას; ეგრეთვე გვკითხავს ევროპიელის მთავრების ამბავს, მეტადრე რომის პაპის ამბავს და ყოველსავე, რაც შეეხება რომის სამთავროს. გულმოდგინებით ისმენს ჩვენს პასუხს. ცხადად აღიარებს, რომ მეგრელი მღვდლები ნათლიღებას სწორედ არ ასრულებენ, რადგან მათ წიგნებში ასე არა სწერია, როგორც ბერძნულშია და თავისი წიგნებიც გვაჩვენა. დადიანს ამ პატიოსანის ეპისკოპოსის დიდი პატივისცემა აქვს. აწინდელი კათალიკოსი კარგად ხნიერია. იმის სიკვდილის შემდგომ იმედი გვაქვს ეს გახდეს კათალიკოსი. თუ მართალა ასე მოხდა, როგორათაც ვევედრებით უფალსა, თუ ჩვენთვის და თუ ჩვენი მისიონისათვის ძრიელ კარგი იქმნება. ინებოს უფალმა ღმერთმა ისე, როგორც უფრო სჯობდეს~.
ჩვენი დაკვირვებით, 1650-იანი წლების შუახანებისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შექმნილი ვითარების ის ანალიზი, რომელიც ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილშია წარმოდგენილი, სავსებით სწორი და რეალური იყო. მოვლენების შემდგომი განვითარების ჩვენეული რეკონსტრუქცია თვალნათლივ აჩვენებს, რომ კათოლიკე მისიონერების მოლოდინი სულ მოკლე ხანში გამართლდა და 1657 წელს აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი, ოდიშის მთავრის ვამეყ III დადიანის დახმარებით, სწორედ ილარიონ წალენჯიხელმა დაიკავა.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების დასაწყისიდან 1657 წლამდე, წალენჯიხელი ეპისკოპოსი იყო.
სამწუხაროდ, ანდრეა ბორომეოს წერილში მითითებული არ არის, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შემავალი, კონკრეტულად, რომელი ეპარქიის ეპისკოპოსი იყო ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის მომდევნო აფხაზეთის კათოლიკოსი. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული საკითხის გარკვევა მაინცადამაინც ძნელი საქმე არ არის. მართლაც, დღეისათვის დადგენილია, რომ XVII საუკუნის I ნახევარსა და ამავე საუკუნის შუახანებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შედიოდა სულ თხუთმეტი საეპისკოპოსო: ქუთაისის, გელათის, ხონის, ნიკორწმიდის, ცაგერის, ჯუმათის, შემოქმედის, ხინოწმიდის, ჭყონდიდის, ხობის, წალენჯიხის, ცაიშის, ბედიის, მოქვისა და დრანდის ეპარქიები.
ჩვენ საგანგებოდ გავეცანით ჩამოთვლილ ეპარქიათა ეპისკოპოსების ქრონოლოგიური რიგების შემცველ და ამავე საკითხთან დაკავშირებულ სხვა სამეცნიერო პუბლიკაციებს. როგორც აღმოჩნდა, 1657-1658 წლების წინარე ხანებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში მოღვაწეობდა ჩვენთვის საინტერესო სახელის მატარებელი მხოლოდ ერთი მღვდელმთავარი, წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ილარიონი. შესაბამისად, ვფიქრობთ, სრულებით ცხადია ისიც, რომ 1657 წელს სწორედ ამ ილარიონმა დაიკავა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი.
ილარიონ წალენჯიხელის ცხოვრება-მოღვაწეობის ძირითადი საკითხები შესწავლილი აქვს პაპუნა გაბისონიას თავის 2008 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში: `წალენჯიხის მონასტრის ისტორიიდან~. დასახელებულ პუბლიკაციაში ავტორს გამოთქმული აქვს მოსაზრება, რომ ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარი დაიკავა მისი წინამორბედი მღვდელმთავრის, დრანდელ-ყოფილი ევდემონ ჯაიანის შემდეგ, რომელიც, თავის მხრივ, წალენჯიხის ეპარქიას განაგებდა, დაახლოებით, 1643-1655 წლებში. აღნიშნული მოსაზრების გამოთქმისას პაპუნა გაბისონია, ძირითადად, ეყრდნობოდა ორ წერილობით ძეგლს. ეს ძეგლებია: 1. წალენჯიხის მონასტრის მაცხოვრის ფერისცვალების ეკლესიის ლევან II დადიანის ეკვდერში შესრულებული 1648 წლის ფრესკული წარწერა, სადაც აღნიშნულია, რომ ეკვდერის მოხატვის დროს ანუ იმავე 1648 წელს წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ჯერ კიდევ ევდემონ ჯაიანი იყო; და 2. ოდიშის სამთავროში მყოფი კათოლიკე მისიონერების, ზემოთ უკვე არაერთგზის ნახსენები ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილი წერილი, საიდანაც ჩანს, რომ წერილის გაგზავნის დროს ანუ იმავე 1655 წელს წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარს უკვე ილარიონი ფლობდა.
ჩვენ ვერ გავიზიარებთ პაპუნა გაბისონიას მიერ გამოთქმული მოსაზრების იმ ნაწილს, რომლის თანახმადაც ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარი დაიკავა, დაახლოებით, 1655 წელს. მკვლევრის მოსაზრების ამ ნაწილს, პირველ რიგში, ეწინააღმდეგება მისსავე მიერ მოხმობილი ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის 1655 წლის წერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ილარიონის წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრება და აღნიშნული წერილის რომში გაგზავნა თანადროული მოვლენები სულაც არ იყო. ანდრეა ბორომეო, იოანე მონთი და მარია ძამპი, კერძოდ, მოგვითხრობენ, რომ ილარიონი წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, მისი `დიაკონობისა და მწირი ბერობის~ პერიოდში იმდენად მტრულად იყო განწყობილი კათოლიკე მისონერებისადმი, რომ წერილის გაგზავნამდე `რავდენიმე წელიწადის~ წინ ცხარე პოლემიკაც კი გაუმართა ლევან II დადიანის კარზე მყოფ მისიონერებს. მოგვიანებით, როცა ილარიონი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი გახდა, მან საკმაოდ შეარბილა თავისი მტრული დამოკიდებულებაკათოლიკე მისიონერებისადმი და მათ მიმართ, ერთგვარი, ნეიტრალური პოზიცია დაიკავა. კიდევ უფრო მოგვიანებით, ილარიონი რაღაც საქმის გამო კათოლიკეთა მისიონს ეწვია და ძალიან გაუკვირდა, როცა აქ ევროპულ წესზე გამართული ცხენით საბრუნებელი წისქვილი ნახა. მღვდელმთავარმა თავადაც მოინდომა ანალოგიური წისქვილის გამართვა და ამ საქმეში დახმარება კათოლიკე მისიონერებს სთხოვა. კათოლიკეებმა ილარიონს წისქვილის საქმის მცოდნე ერთ-ერთი მისიონერი გააყოლეს, რომელმაც წალენჯიხის ეპარქიაში ცხენით საბრუნებელი წისქვილი ააგო. ილარიონმა ოსტატი უხვად დაასაჩუქრა და ამ ამბის შემდეგ დიდად დაუმეგობრდა კათოლიკე მისიონერებს. წერილის ავტორების თქმით, ილარიონი კათოლიკეთა მისიონს რეგულარულად უგზავნიდა მთელი წლისათვის საკმარის სანთელს, დიდი რაოდენობით ღვინოს, ცხვარ-ძროხასა და სხვადასხვა სახის ძღვენს. ხშირად იგი თავისთან სტუმრად იწვევდა მისიონერებს და ყურადღებით ისმენდა მათგან ევროპელი მეფე-მთავრებისა და რომის პაპის ამბებს. ილარიონი კათოლიკე მისიონერებთან ერთად განიხილავდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო-დოგმატურ საკითხებს და არ მალავდა, რომ იმ დროის დასავლეთ საქართველოს სასულიერო განათლების დონე საკმაოდ დაბალი იყო:
`პატრიარქი, აქ კათალიკოსად წოდებული (მაქსიმე I მაჭუტაძე), მუდამ დიდს სიყვარულს გვიცხადებს, ხშირად სახლში გვიგზავნის დიდს მოწყალებას და როდესაც შემთხვევა მოგვეცემა მისის ნახვისა, მუდამ დიდის პატივით გვეპყრობა. კათალიკოსის შემდგომ ყველა სხვა დანარჩენი ეპისკოპოსებიც სიყვარულით გვეპყრობიან. მაგრამ მათ შორის ერთი უმთავრესი, რომელსაც უწოდებენ წალენჯიხელი, უმეტეს სიყვარულს გვიცხადებს. ამიტომ საჭიროდ ვსთვლით თქვენს პატიოსან მამობრივს ღირსებას იმისი ამბავი განსაკუთრებით მოვახსენოთ, რათა ჩვენმა ორდენმა მისი სახელი განსაკუთრებით დაიხსომოს. როდესაც დიაკონი და მწირი ბერი იყო, ისე გვემტერებოდა იგი და ისეთ წინააღმდეგობას გვიცხადებდა სარწმუნოების საქმეში, უმეტესი აღარ შეიძლებოდა. სხვათა შორის, ერთხელ, მას აქეთ რავდენიმე წელიწადია, უჩვენა ეს მტერობა ერთ ჩვენთაგანს ბჭობაში დადიანის (ლევან II დადიანის) წინაშე; სახელად ერქვა ილარიონ; როდესაც ეპისკოპოსი გახდა, ჩვენს მამებთან ისე მოიქცა, რომ მათ არც სიავე და არც სიკეთე უყო. ერთხელ რაღაც შემთხვევის გამო მოვიდა ჩვენს სახლში და იმ დროს ნახა ცხენით სატრიალებელი წისქვილი, რომელიც ჩვენებს გაეკეთებინათ საჭიროებისათვის. წისქვილი ძრიელ მოსწონებია წალენჯიხელ ეპისკოპოსს და უთხოვნია მისი გამკეთებელის პატრისათვის, წასულიყო მასთან წალენჯიხის საეპისკოპოსოში, რათა იქაც გაემართა. პატრიც წაჰყვა, გაუკეთა წისქვილი, როგორიც უნდოდა. ეპისკოპოსს ძრიელ მოეწონა და კარგადაც დაასაჩუქრა პატრი; მას აქეთ ძრიელ შეგვიყვარა თუ გამკეთებელი პატრი და თუ ჩვენ ყველა ერთიანად; ახლა შეიქმნა უმეტესად საყვარელი, ჩვენი კეთილის მყოფელი და საუკეთესო მეგობარი, რადგან ახლა ყველგან გვაქებს და კარგად გვიხსენიებს. ხშირად გვეწ[ვ]ევა დიდის და უხვის წყალობით: მოწყალებად გვიგზავნის ეკკლესიისათვის წმიდა სანთელს, რომელიც მთელ წელიწადს გვყოფნის; გვიგზავნის ხშირად და ბლომად ღვინოს, მეტადრე წრეულს, რომ მოსავალი სრულებით არ იყო; ეგრეთვე საჩუქრად გვიგზავნის ცხვრებს, ძროხებს; ხშირად ჰპატიჟობს წისქვილის გამკეთებელ პატრს თავის საუკეთესო მამულებში ჰაერის გამოსაცვლელად და დიდათ ეალერსება არა მარტო მას, არამედ ყველა ჩვენთაგანს, როდესაც მის სახლში მისვლა მოგვიხდება, რადგან აქაურებში ყველაზე უფრო ნასწავლი, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ადვილ შესათვისებელია. ყოველ ამ ღირსებას მარტო თავისის სათნოებით მიეწია. სიამოვნებით წარმოგვიდგენს ბევრს საეჭვო კითხვას სარწმუნოებისას; ეგრეთვე გვკითხავს ევროპიელის მთავრების ამბავს, მეტადრე რომის პაპის ამბავს და ყოველსავე, რაც შეეხება რომის სამთავროს. გულმოდგინებით ისმე[ნ]ს ჩვენს პასუხს. ცხადად აღიარებს, რომ მეგრელი მღვდლები ნათლიღებას სწორედ არ ასრულებენ, რადგან მათ წიგნებში ასე არა სწერია, როგორც ბერძნულშია და თავისი წიგნებიც გვაჩვენა. დადიანს ამ პატიოსანის ეპისკოპოსის დიდი პატივისცემა აქვს. აწინდელი კათალიკოსი კარგად ხნიერია. იმის სიკვდილის შემდგომ იმედი გვაქვს ეს გახდეს კათალიკოსი. თუ მართალა ასე მოხდა, როგორათაც ვევედრებით უფალსა, თუ ჩვენთვის და თუ ჩვენი მისიონისათვის ძრიელ კარგი იქმნება. ინებოს უფალმა ღმერთმა ისე, როგორც უფრო სჯობდეს~.
როგორც ვხედავთ, ციტირებული წერილიდან მართლაც აშკარად ჩანს ორი კონკრეტული ფაქტი: 1. კათოლიკე მისიონერებსა და ილარიონს შორის კეთილგანწყობილი ურთიერთდამოკიდებულება ჩამოყალიბდა მხოლოდ და მხოლოდ ამ უკანასკნელის წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრების შემდეგ; 2. წერილის გაგზავნის დროისათვის კათოლიკე მისიონერებსა და ილარიონ წალენჯიხელს შორის არსებულ მჭიდრო კავშირ-ურთიერთობებს საკმაოდ ხანგრძლივი, სულ მცირე, სამი-ოთხი წლის ისტორია მაინც ჰქონდა. მაშასადამე, ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილი წერილის ანალიზი აჩვენებს, რომ ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდარი დაიკავა არა აღნიშნული წერილის თანადროულად ანუ დაახლოებით, 1655 წელს, როგორც ამას ფიქრობდა პაპუნა გაბისონია, არამედ ამ წერილის გაგზავნამდე, სულ მცირე, სამი-ოთხი წლით ადრე მაინც ანუ დაახლოებით, 1650-იანი წლების დასაწყისში.
კათოლიკე მისიონერების მიერ 1655 წლის წერილის რომში გაგზავნის შემდეგ, ათ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, ილარიონ წალენჯიხელის შესახებ არანაირი წერილობითი მითითება არ მოგვეპოვება. ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ამ ქრონოლოგიურ მონაკვეთში, უფრო ზუსტად კი, 1657 წელს დაიკავა ილარიონმა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი.
ჩვენს მიერ გამოთქმული ამ მოსაზრების მართებულობაზე, კათოლიკოსი ილარიონისა და ილარიონ წალენჯიხელის საეკლესიო წოდებების ურთიერთმიმართების (კათოლიკოსად აღსაყდრებული ეპისკოპოსი), მათი სახელებისა (ილარიონი) და მოღვაწეობის დროის (1650-იანი წწ.) დამთხვევის გარდა, აშკარად მიუთითებს ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის ზემოთ ციტირებულ წერილში დადასტურებული ერთი მეტად საყურადღებო გარემოება. წერილის ავტორების თქმით, 1655 წლისათვის ილარიონ წალენჯიხელის ავტორიტეტი იმდენად მაღალი იყო ქვეყნის საერო თუ სასულიერო წრეებში, რომ ისინი სავსებად რეალურად განიხილავდნენ მისი აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრების პერსპექტივას. კათოლიკე მისიონერების აზრით, ილარიონ წალენჯიხელი ამისათვის ყველა საჭირო პირობას აკმაყოფილებდა. ჯერ ერთი, იგი თავისი დროის ერთ-ერთი ყველაზე განსწავლული სასულიერო პირი და მწიგნობრობაში ჩინებულად გაწაფული მღვდელმთავარი იყო. გარდა ამისა, წალენჯიხელ ეპისკოპოსს გამორჩეულ პატივს მიაგებდა ოდიშის ძლევამოსილი მთავარი ლევან II დადიანი, რაც, ილარიონს, ცხადია, გზას უხსნიდა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდრისაკენ: ილარიონ წალენჯიხელი `აქაურებში ყველაზე უფრო ნასწავლი, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ადვილი შესათვისებელია.
ყოველ ამ ღირსებას მარტო თავისის სათნოებით მიეწია. სიამოვნებით წარმოგვიდგენს ბევრს საეჭვო კითხვას სარწმუნოებისას; ეგრეთვე გვკითხავს ევროპიელის მთავრების ამბავს, მეტადრე რომის პაპის ამბავს და ყოველსავე, რაც შეეხება რომის სამთავროს. გულმოდგინებით ისმენს ჩვენს პასუხს. ცხადად აღიარებს, რომ მეგრელი მღვდლები ნათლიღებას სწორედ არ ასრულებენ, რადგან მათ წიგნებში ასე არა სწერია, როგორც ბერძნულშია და თავისი წიგნებიც გვაჩვენა. დადიანს ამ პატიოსანის ეპისკოპოსის დიდი პატივისცემა აქვს. აწინდელი კათალიკოსი კარგად ხნიერია. იმის სიკვდილის შემდგომ იმედი გვაქვს ეს გახდეს კათალიკოსი. თუ მართალა ასე მოხდა, როგორათაც ვევედრებით უფალსა, თუ ჩვენთვის და თუ ჩვენი მისიონისათვის ძრიელ კარგი იქმნება. ინებოს უფალმა ღმერთმა ისე, როგორც უფრო სჯობდეს~.
ჩვენი დაკვირვებით, 1650-იანი წლების შუახანებისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შექმნილი ვითარების ის ანალიზი, რომელიც ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილშია წარმოდგენილი, სავსებით სწორი და რეალური იყო. მოვლენების შემდგომი განვითარების ჩვენეული რეკონსტრუქცია თვალნათლივ აჩვენებს, რომ კათოლიკე მისიონერების მოლოდინი სულ მოკლე ხანში გამართლდა და 1657 წელს აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი, ოდიშის მთავრის ვამეყ III დადიანის დახმარებით, სწორედ ილარიონ წალენჯიხელმა დაიკავა.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების დასაწყისიდან 1657 წლამდე, წალენჯიხელი ეპისკოპოსი იყო.
7. როგორი იყო კათოლიკოსი ილარიონის პოლიტიკური ორიენტაცია მისი მწყემსმთავრობის პერიოდში?
დასმულ კითხვაზე დამაჯერებელი პასუხის გაცემის მიზნით, აუცილებელია, დაწვრილებით მიმოვიხილოთ 1650-იანი წლების დასავლეთ საქართველოში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება და უშუალოდ ამ ვითარების კონტექსტში გავიაზროთ კათოლიკოსი ილარიონის პოლიტიკური ორიანტაციის საკითხი.
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში არგუმენტირებულად არის დადგენილი, რომ XVII საუკუნის II მეოთხედსა და ამავე საუკუნის შუახანებში ლიხთიმერეთის მეფე-მთავრებს შორის ყველაზე ძლიერი და გავლენიანი ფიგურა ოდიშის მთავარი ლევან II დადიანი იყო. ამ პერიოდში ლევან II-ს ყოველმხრივ მოღონიერებული ოდიშის სამთავროს გარდა, ფაქტობრივად, სრულად ემორჩილებოდა გურიის სამთავროც. 1620-იანი წლებიდან მოყოლებული ლევან II აქტიურად დაუპირისპირდა იმერეთის სამეფო კარს. ამ მრავალწლიან სამხედრო-პოლიტიკურ დაპირისპირებაში, რომლის მთავარ მიზანსაც დასავლეთ საქართველოში ჰეგემონობის მოპოვება წარმოადგენდა, გამარჯვებას ოდიშის მთავარმა მიაღწია. მან 1634 წელს კაკასხიდთან გამართულ ბრძოლაში ტყვედ ჩაიგდო იმერეთის მეფე გიორგი III (1604-1639 წწ.), ხოლო 1647 წელს უკვე გიორგი III-ის უმცროსი ვაჟი, ბატონიშვილი მამუკაც (გარდ. 1654 წ.) დაატყვევა.
იმერეთის მომდევნო მეფემ ალექსანდრე III-მ ლევან II-სთან გამკლავება ვერ შეძლო, ქუთაისის ციხეში ჩაიკეტა და იმერეთის სამეფო ოდიშის მთავრის მხედრობას სათარეშო ასპარეზად დაუთმო.
1657 წელს მოულოდნელად გარდაიცვალა ლევან II-ის უმცროსი ვაჟი, ოდიშის სამთავრო ტახტის მემკვიდრე, ბატონიშვილი მანუჩარი. ლევან II-მ შვილის დატირებისას თავზე ლახტი გადაიკრა, სასიკვდილოდ დაიჭრა და სულ მოკლე ხანში, იმავე 1657 წლის 17 მარტს, თავადაც გარდაიცვალა. ოდიშის მთავარმა სიკვდილის წინ ტახტის მემკვიდრედ უფროსი ძის, ავადმყოფი ალექსანდრე ბატონიშვილის ვაჟი გამოაცხადა და ოდიშარი დიდებულები მის ერთგულებაზე დააფიცა. მცირეწლოვანი მთავრის ოფიციალურ მეურვედ დადგენილ იქნა ლევან II-ის ბიძაშვილი (მამის ძმისწული) და იმავდროულად, მისი გერი (დედოფალ ნესტან-დარეჯან ჭილაძის ვაჟი პირველი ქორწინებიდან), ვამეყ გიორგის ძე ლიპარტიანი.
ლევან II-ის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ ვამეყ ლიპარტიანმა ოდიშის სამთავრო ტახტის ხელში ჩაგდება გადაწყვიტა და სამხედრო ძალით დახმარების გაწევა იმერეთის მეფეს ალექსანდრე III-ს სთხოვა. ვამეყ ლიპარტიანმა მეფეს დახმარების სანაცვლოდ, ლევან II-ის უმდიდრესი საჭურჭლის ნაწილი და სხვა საგანძურის გადაცემა აღუთქვა. ალექსანდრე III, რომელიც წლების განმავლობაში ელოდა ხელსაყრელი მომენტის დადგომას, 1657 წელს დიდი ლაშქრით შეიჭრა ოდიშის სამთავროში. ადგილობრივმა დიდებულებმა იმერეთის მეფეს წინააღმდეგობა არ გაუწიეს და მანაც ვამეყ ლიპარტიანი, ვამეყ III დადიანის სახელით, დაუბრკოლებლად აიყვანა სამთავრო ტახტზე. ოდიშის ახალმა მთავარმა ალექსანდრე III-ს, დათქმული პირობისამებრ, ლევან II-ის საჭურჭლის საუკეთესო ნაწილი გადასცა. იმერეთის მეფე საჭურჭლის მიღებით არ დაკმაყოფილდა და ლევან II-ის მიერ იმერეთში წარმოებული მრავალწლიანი ძარცვა-რბევის სანაცვლოდ, თავის მოლაშქრეებს სასტიკად ააოხრებინა ოდიშის სამთავრო. ამავე სადამსჯელო ექსპედიციის ფარგლებში, ალექსანდრე III-მ ოდიშიდან აჰყარა და იმერეთის სამეფოში გადაასახლა ათეულობით ებრაელი და სომეხი ვაჭარი, რომელთა დიდი ნაწილი ლევან II-ს სწორედ იმერეთიდან ჰყავდა გამოტაცებული. გარდა ამისა, ალექსანდრე III-მ ოდიშის სამთავროს ჩამოაჭრა უნაგირას ქედის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორია და ეს მიწები იმერეთის სამეფოს მიუერთა. საბოლოოდ, ალექსანდრე III-მ იმერელი მოლაშქრეების ერთი ნაწილი ოდიშში, ვამეყ III-ის დასაცავად დატოვა, თავად კი, ოდიშარი დიდებულების ოჯახებიდან წამოყვანილ მძევლებთან ერთად, იმერეთის სამეფოში დაბრუნდა.
ალექსანდრე III-ის მოქმედებამ უკიდურესად აღაშფოთა ოდიშის სამთავროს მოსახლეობა, რომელსაც ჯერ კიდევ კარგად ახსოვდა ლევან II დადიანის ძლევამოსილი მმართველობის ხანა. ვამეყ III-მ უკმაყოფილო საერო და სასულიერო პირების მიმართ მთელი რიგი რეპრესიული ღონისძიებები გაატარა. მან, როგორც ამას ანდრეა ბორომეოს ზემოთ განხილული წერილიდან ვიგებთ, ოდიშარი დიდებულების ერთი ნაწილი სასტიკად დასაჯა (`ლიპარტიანმა... ზოგიერთ თავადს თვალები დათხარა, რომელთაც მისი ბატონობის აღიარება არა სურდათ~), ლევან II-ის ერთგულ მრჩეველსა და ვაზირს, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს აფხაზეთის კათოლიკოსობა ჩამოართვა, ხოლო მის ნაცვლად, დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავრად ვინმე `კეთილშობილი ქართველი ეპისკოპოსი~ ანუ ჩვენთვის საინტერესო წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ილარიონი დაადგინა. ვამეყ III-ის ხისტმა და წინდაუხედავმა პოლიტიკამ ოდიშის სამთავროში შექმნილი დაძაბული მდგომარეობა ოდნავაც ვერ განმუხტა. პირიქით, ოდიშარი დიდებულები ახლა უკვე ღიად დაუპირისპირდნენ იმერეთის მეფისაგან ზურგმომაგრებულ ვამეყ III-ს და ოდიშის სამთავრო ტახტზე ლევან II-ის ძმისწულის, ლიპარიტ იესეს ძის აყვანა გადაწყვიტეს.
ოდიშის სამთავრო ტახტის ახალმა პრეტენდენტმა, ლიპარიტ იესეს ძემ შესანიშნავად იცოდა, რომ ვამეყ III-ისა და მისი მთავარი მოკავშირის, ალექსანდრე III-ის დამარცხებას დამოუკიდებლად ვერ შეძლებდა და ამიტომ დახმარების თხოვნით, ოდიშ-იმერეთის მეზობელი სამეფო-სამთავროებისა და ახლციხის საფაშოს მმართველებს მიმართა. შედეგად, 1658 წელს საბოლოოდ ჩამოყალიბდა დიდი სამხედრო-პოლიტიკური კოალიცია, რომლის უმთავრეს მიზანსაც ოდიშის სამთავრო ტახტზე ლიპარიტ იესეს ძის აყვანა წარმოადგენდა. ამ კოალიციაში, ძირითადად, ის ძალები იყვნენ გაერთიანებული, რომელთაც ხელს არ აძლევდა იმერეთის სამეფოს გაძლიერება და დასავლეთ საქართველოში ალექსანდრე III-ის ჰეგემონობა. კერძოდ კი, კოალიციაში შევიდნენ: თავად ლიპარიტ იესეს ძე, მისი ნახევარძმა, გურიის მთავარი ქაიხოსრო I გურიელი (1640-1659 წწ.), ახალციხის ფაშა როსტომი (1647-1659 წწ.) და ლიპარიტ იესეს ძის მამიდის, დედოფალ მარიამის თანამეცხედრე, ქართლის მეფე როსტომი (1632-1658 წწ.), აგრეთვე, გავლენიანი ლიხთიმერელი თავადები _ მიქელაძეები და ჭილაძეები. დაპირისპირებულ ძალებს შორის გადამწყვეტი ბრძოლა 1658 წლის ივლისში, სოფელ ბანძასთან გაიმართა. ამ ბრძოლაში ალექსანდრე III-ისა და ვამეყ III-ის ლაშქარმა სასტიკად დაამარცხა ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა მრავალრიცხოვანი კოალიციური ჯარი. ლიპარიტი ოსმალეთში გაიქცა, მისი ლაშქრის დიდი ნაწილი კი ტყვედ ჩავარდა.
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში არგუმენტირებულად არის დადგენილი, რომ XVII საუკუნის II მეოთხედსა და ამავე საუკუნის შუახანებში ლიხთიმერეთის მეფე-მთავრებს შორის ყველაზე ძლიერი და გავლენიანი ფიგურა ოდიშის მთავარი ლევან II დადიანი იყო. ამ პერიოდში ლევან II-ს ყოველმხრივ მოღონიერებული ოდიშის სამთავროს გარდა, ფაქტობრივად, სრულად ემორჩილებოდა გურიის სამთავროც. 1620-იანი წლებიდან მოყოლებული ლევან II აქტიურად დაუპირისპირდა იმერეთის სამეფო კარს. ამ მრავალწლიან სამხედრო-პოლიტიკურ დაპირისპირებაში, რომლის მთავარ მიზანსაც დასავლეთ საქართველოში ჰეგემონობის მოპოვება წარმოადგენდა, გამარჯვებას ოდიშის მთავარმა მიაღწია. მან 1634 წელს კაკასხიდთან გამართულ ბრძოლაში ტყვედ ჩაიგდო იმერეთის მეფე გიორგი III (1604-1639 წწ.), ხოლო 1647 წელს უკვე გიორგი III-ის უმცროსი ვაჟი, ბატონიშვილი მამუკაც (გარდ. 1654 წ.) დაატყვევა.
იმერეთის მომდევნო მეფემ ალექსანდრე III-მ ლევან II-სთან გამკლავება ვერ შეძლო, ქუთაისის ციხეში ჩაიკეტა და იმერეთის სამეფო ოდიშის მთავრის მხედრობას სათარეშო ასპარეზად დაუთმო.
1657 წელს მოულოდნელად გარდაიცვალა ლევან II-ის უმცროსი ვაჟი, ოდიშის სამთავრო ტახტის მემკვიდრე, ბატონიშვილი მანუჩარი. ლევან II-მ შვილის დატირებისას თავზე ლახტი გადაიკრა, სასიკვდილოდ დაიჭრა და სულ მოკლე ხანში, იმავე 1657 წლის 17 მარტს, თავადაც გარდაიცვალა. ოდიშის მთავარმა სიკვდილის წინ ტახტის მემკვიდრედ უფროსი ძის, ავადმყოფი ალექსანდრე ბატონიშვილის ვაჟი გამოაცხადა და ოდიშარი დიდებულები მის ერთგულებაზე დააფიცა. მცირეწლოვანი მთავრის ოფიციალურ მეურვედ დადგენილ იქნა ლევან II-ის ბიძაშვილი (მამის ძმისწული) და იმავდროულად, მისი გერი (დედოფალ ნესტან-დარეჯან ჭილაძის ვაჟი პირველი ქორწინებიდან), ვამეყ გიორგის ძე ლიპარტიანი.
ლევან II-ის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ ვამეყ ლიპარტიანმა ოდიშის სამთავრო ტახტის ხელში ჩაგდება გადაწყვიტა და სამხედრო ძალით დახმარების გაწევა იმერეთის მეფეს ალექსანდრე III-ს სთხოვა. ვამეყ ლიპარტიანმა მეფეს დახმარების სანაცვლოდ, ლევან II-ის უმდიდრესი საჭურჭლის ნაწილი და სხვა საგანძურის გადაცემა აღუთქვა. ალექსანდრე III, რომელიც წლების განმავლობაში ელოდა ხელსაყრელი მომენტის დადგომას, 1657 წელს დიდი ლაშქრით შეიჭრა ოდიშის სამთავროში. ადგილობრივმა დიდებულებმა იმერეთის მეფეს წინააღმდეგობა არ გაუწიეს და მანაც ვამეყ ლიპარტიანი, ვამეყ III დადიანის სახელით, დაუბრკოლებლად აიყვანა სამთავრო ტახტზე. ოდიშის ახალმა მთავარმა ალექსანდრე III-ს, დათქმული პირობისამებრ, ლევან II-ის საჭურჭლის საუკეთესო ნაწილი გადასცა. იმერეთის მეფე საჭურჭლის მიღებით არ დაკმაყოფილდა და ლევან II-ის მიერ იმერეთში წარმოებული მრავალწლიანი ძარცვა-რბევის სანაცვლოდ, თავის მოლაშქრეებს სასტიკად ააოხრებინა ოდიშის სამთავრო. ამავე სადამსჯელო ექსპედიციის ფარგლებში, ალექსანდრე III-მ ოდიშიდან აჰყარა და იმერეთის სამეფოში გადაასახლა ათეულობით ებრაელი და სომეხი ვაჭარი, რომელთა დიდი ნაწილი ლევან II-ს სწორედ იმერეთიდან ჰყავდა გამოტაცებული. გარდა ამისა, ალექსანდრე III-მ ოდიშის სამთავროს ჩამოაჭრა უნაგირას ქედის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორია და ეს მიწები იმერეთის სამეფოს მიუერთა. საბოლოოდ, ალექსანდრე III-მ იმერელი მოლაშქრეების ერთი ნაწილი ოდიშში, ვამეყ III-ის დასაცავად დატოვა, თავად კი, ოდიშარი დიდებულების ოჯახებიდან წამოყვანილ მძევლებთან ერთად, იმერეთის სამეფოში დაბრუნდა.
ალექსანდრე III-ის მოქმედებამ უკიდურესად აღაშფოთა ოდიშის სამთავროს მოსახლეობა, რომელსაც ჯერ კიდევ კარგად ახსოვდა ლევან II დადიანის ძლევამოსილი მმართველობის ხანა. ვამეყ III-მ უკმაყოფილო საერო და სასულიერო პირების მიმართ მთელი რიგი რეპრესიული ღონისძიებები გაატარა. მან, როგორც ამას ანდრეა ბორომეოს ზემოთ განხილული წერილიდან ვიგებთ, ოდიშარი დიდებულების ერთი ნაწილი სასტიკად დასაჯა (`ლიპარტიანმა... ზოგიერთ თავადს თვალები დათხარა, რომელთაც მისი ბატონობის აღიარება არა სურდათ~), ლევან II-ის ერთგულ მრჩეველსა და ვაზირს, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს აფხაზეთის კათოლიკოსობა ჩამოართვა, ხოლო მის ნაცვლად, დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავრად ვინმე `კეთილშობილი ქართველი ეპისკოპოსი~ ანუ ჩვენთვის საინტერესო წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ილარიონი დაადგინა. ვამეყ III-ის ხისტმა და წინდაუხედავმა პოლიტიკამ ოდიშის სამთავროში შექმნილი დაძაბული მდგომარეობა ოდნავაც ვერ განმუხტა. პირიქით, ოდიშარი დიდებულები ახლა უკვე ღიად დაუპირისპირდნენ იმერეთის მეფისაგან ზურგმომაგრებულ ვამეყ III-ს და ოდიშის სამთავრო ტახტზე ლევან II-ის ძმისწულის, ლიპარიტ იესეს ძის აყვანა გადაწყვიტეს.
ოდიშის სამთავრო ტახტის ახალმა პრეტენდენტმა, ლიპარიტ იესეს ძემ შესანიშნავად იცოდა, რომ ვამეყ III-ისა და მისი მთავარი მოკავშირის, ალექსანდრე III-ის დამარცხებას დამოუკიდებლად ვერ შეძლებდა და ამიტომ დახმარების თხოვნით, ოდიშ-იმერეთის მეზობელი სამეფო-სამთავროებისა და ახლციხის საფაშოს მმართველებს მიმართა. შედეგად, 1658 წელს საბოლოოდ ჩამოყალიბდა დიდი სამხედრო-პოლიტიკური კოალიცია, რომლის უმთავრეს მიზანსაც ოდიშის სამთავრო ტახტზე ლიპარიტ იესეს ძის აყვანა წარმოადგენდა. ამ კოალიციაში, ძირითადად, ის ძალები იყვნენ გაერთიანებული, რომელთაც ხელს არ აძლევდა იმერეთის სამეფოს გაძლიერება და დასავლეთ საქართველოში ალექსანდრე III-ის ჰეგემონობა. კერძოდ კი, კოალიციაში შევიდნენ: თავად ლიპარიტ იესეს ძე, მისი ნახევარძმა, გურიის მთავარი ქაიხოსრო I გურიელი (1640-1659 წწ.), ახალციხის ფაშა როსტომი (1647-1659 წწ.) და ლიპარიტ იესეს ძის მამიდის, დედოფალ მარიამის თანამეცხედრე, ქართლის მეფე როსტომი (1632-1658 წწ.), აგრეთვე, გავლენიანი ლიხთიმერელი თავადები _ მიქელაძეები და ჭილაძეები. დაპირისპირებულ ძალებს შორის გადამწყვეტი ბრძოლა 1658 წლის ივლისში, სოფელ ბანძასთან გაიმართა. ამ ბრძოლაში ალექსანდრე III-ისა და ვამეყ III-ის ლაშქარმა სასტიკად დაამარცხა ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა მრავალრიცხოვანი კოალიციური ჯარი. ლიპარიტი ოსმალეთში გაიქცა, მისი ლაშქრის დიდი ნაწილი კი ტყვედ ჩავარდა.
სწორედ ბანძის ბრძოლაში დატყვევებულთა შორის იყო ჩვენთვის საინტერესო აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი. ალექსანდრე III-ის მიერ ეზია იოსელიანისათვის მიცემული წყალობის წიგნში ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ ილარიონი, როგორც ლიპარიტ იესეს ძის ერთგული მომხრე, პირადად მონაწილეობდა ბანძის ბრძოლაში და იმერეთის მეფის ერთგულმა აზნაურმა ეზია იოსელიანმაც უშუალოდ ბრძოლის ველზე შეიპყრო იგი: `ესრეთ, რომ დიდთა ჩვენთა თავადებთაგან ჩვენი ქვეყანა იმერეთი შეწუხებული იყო და დადიანი და გურიელი ბანძას შემომებენ. ურუმის ჯარი თან ახლდათ, მაგრამ საჭურველითა ჯვარისათა, ღ(მერ)თ(მა)ნ მომცა ძლევა და გამემარჯვა. შენ ჩვენს წინ ხელი გამოიღე, სისხლი დასთხიე და... კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე...~.
აღნიშნულ მოვლენებზე დაკვირვება, ვფიქრობთ, თვალნათლივ მიგვითითებს იმ ფაქტზე, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი ბანძის ბრძოლის დროს ანუ 1658 წლის ივლისში, ოდიშის სამთავროს საერო და სასულიერო პირთა უმრავლესობის მსგავსად, ლიპარიტ იესეს ძის მომხრე და მხარდამჭერი იყო. ამასთან, იგი იმდენად მწვავედ და დაუფარავად უპირისპირდებოდა ვამეყ III დადიანსა და იმერეთის მეფე ალექსანდრე III-ს, რომ პირადად იღებდა მონაწილეობას მათ წინააღმდეგ ბანძასთან გამართულ სისხლისმღვრელ ბრძოლაში.
სამწუხაროდ, შესაბამისი მასალის უქონლობის გამო, ჩვენ დაბეჯითებით ვერ ვიტყვით, კონკრეტულად, რით იყო გამოწვეული ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი, რომელიც 1657 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარად უშუალოდ ვამეყ III დადიანმა დაადგინა, 1658 წელს ანუ ერთი წლის შემდეგ დაუფარავად დაუპირისპირდა იმავე ვამეყ III-ს და პრაქტიკულად, ხმლით ხელში გამოვიდა მის წინააღმდეგ. ამ ეტაპზე, ჩვენ მხოლოდ ვარაუდის სახით გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონის პოლიტიკური ორიენტაციის შეცვლა ვამეყ III-ისადმი გაჩენილი დიდი უკმაყოფილებითა და უკიდურესი იმედგაცრუებით იყო გამოწვეული.
სხვათა შორის, ის ფაქტი, რომ ვამეყ III ოდიშის სამთავრო ტახტისათვის და მით უფრო, სახელოვანი ლევან II დადიანის მემკვიდრეობისათვის სრულებით შეუფერებელი პირი იყო, ხაზგასმით არის აღნიშნული XVII-XVIII საუკუნეების ქართულ წერილობით ძეგლებში. მაგალითისათვის მოვიყვანთ ორი ასეთი ტექსტის ფრაგმენტს.
იმერეთისა (1661-1663, 1678-1679, 1690-1691, 1695-1696, 1698 წწ.) და კახეთის (1664-1675 წწ.) მეფის არჩილ II-ის მიერ 1681-1682 წლებში შედგენილი ისტორიული პოემა `გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთველისა~.
`1084. ვამიყ იყო დადიანის ბიძაშვილი, არ მის გვანი, ის დაესვათ დადიანად, ვინ არს ლიპარიტიანი, ბატონობის შეუფერი, ვითა დვალი, ანუ სვანი. და ვერ მოევლო ოდიშისთვინ, გლახას მართებს რცხვენოვანი~ 1. `ხოლო ესე ვამიყ დადიანი იყო კაცი შეუფერებელი სიდიდისა და შეუგვანი~ 2. ვფიქრობთ, აქ ციტირებული ტექსტებიდან თვალნათლივ ჩანს, რომ ვამეყ III ოდიშის სამთავრო ტახტისათვის მართლაც შეუფერებელი პირი იყო. ხოლო თუ აქ იმასაც გავიხსნებთ, რომ მან თავისი მმართველობის პირველივე წელს ოდიშში გატარებული რეპრესიული პოლიტიკის წყალობით, მთელი ადგილობრივი მოსახლეობა გადაიმტერა, მაშინ, კიდევ უფრო სარწმუნო გახდება ჩვენს მიერ ზემოთ გამოთქმული ვარაუდი, რომ კათოლიკოსი ილარიონის ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა ბანაკში გადასვლა სწორედ ვამეყ III-ის სასტიკი და უგუნური მმართველობით იყო გამოწვეული.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საბოლოოდ ვუბრუნდებით ზემოთ, კათოლიკოსი ილარიონის პოლიტიკურ ორიენტაციასთან დაკავშირებით, დასმულ კითხვას და მის საპასუხოდ, შესაბამის ისტორიულ პროცესს აღვადგენთ შემდეგი სახით: 1657 წელს, მას შემდეგ, რაც ოდიშის სამთავრო ტახტი ვამეყ III დადიანმა დაიკავა, წალენჯიხელმა ეპისკოპოსმა ილარიონმა, როგორც ჩანს, ან ლოიალურობა გამოუცხადა, ან კიდევ, მხარი დაუჭირა ახალ მთავარს. სავარაუდოდ, სწორედ ამ ლოალურობისა თუ მხარდაჭერის შედეგი იყო ის ფაქტი, რომ იმავე 1657 წელს ვამეყ III-მ აფხაზეთის კათოლიკოსად, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის ნაცვლად, ილარიონ წალენჯიხელი დაადგინა. 1657-1658 წლებში ვამეყ III-მ მისი მმართველობით უკმაყოფილო ოდიშარი დიდებულების მიმართ სხვადასხვა რეპრესიული ღონისძიებები გაატარა, რის შედეგადაც მთელი ადგილობრივი მოსახლეობა თავის საწინააღმდეგოდ განაწყო. როგორც ჩანს, ვამეყ III-ის მმართველობით უკმაყოფილოთა შორის იყო კათოლიკოსი ილარიონიც. დაახლოებით ამავე პერიოდში ოდიშარმა დიდებულებმა ოდიშის სამთავრო ტახტზე, ვამეყ III-ის ნაცვლად, ლიპარიტ იესეს ძის აყვანა განიზრახეს. ამ უკანასკნელის პოლიტიკურ ასპარეზზე გამოჩენისთანავე კათოლიკოსი ილარიონი მის მომხრეთა ბანაკში გადავიდა და ღიად დაუპირისპირდა არამხოლოდ ვამეყ III-ს, არამედ მის მთავარ მხარდამჭერს, იმერეთის მეფე ალექსანდრე IIIსაც.
1658 წლის ივლისისათვის აფხაზეთის კათოლიკოსისა და იმერეთის მეფის დაპირისპირება იმდენად შორს იყო წასული, რომ ილარიონმა პირადად მიიღო მონაწილეობა ალექსანდრე III-ის წინააღმდეგ ბანძასთან გამართულ სისხლისმღვრელ ბრძოლაში. ამ ბრძოლაში ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა კოალიციური ლაშქარი სასტიკად დამარცხდა და კათოლიკოსი ილარიონი იმერეთის მეფის ერთგული აზნაურის ეზია იოსელიანის ტყვეობაში აღმოჩნდა.
აღნიშნულ მოვლენებზე დაკვირვება, ვფიქრობთ, თვალნათლივ მიგვითითებს იმ ფაქტზე, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი ბანძის ბრძოლის დროს ანუ 1658 წლის ივლისში, ოდიშის სამთავროს საერო და სასულიერო პირთა უმრავლესობის მსგავსად, ლიპარიტ იესეს ძის მომხრე და მხარდამჭერი იყო. ამასთან, იგი იმდენად მწვავედ და დაუფარავად უპირისპირდებოდა ვამეყ III დადიანსა და იმერეთის მეფე ალექსანდრე III-ს, რომ პირადად იღებდა მონაწილეობას მათ წინააღმდეგ ბანძასთან გამართულ სისხლისმღვრელ ბრძოლაში.
სამწუხაროდ, შესაბამისი მასალის უქონლობის გამო, ჩვენ დაბეჯითებით ვერ ვიტყვით, კონკრეტულად, რით იყო გამოწვეული ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი, რომელიც 1657 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარად უშუალოდ ვამეყ III დადიანმა დაადგინა, 1658 წელს ანუ ერთი წლის შემდეგ დაუფარავად დაუპირისპირდა იმავე ვამეყ III-ს და პრაქტიკულად, ხმლით ხელში გამოვიდა მის წინააღმდეგ. ამ ეტაპზე, ჩვენ მხოლოდ ვარაუდის სახით გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონის პოლიტიკური ორიენტაციის შეცვლა ვამეყ III-ისადმი გაჩენილი დიდი უკმაყოფილებითა და უკიდურესი იმედგაცრუებით იყო გამოწვეული.
სხვათა შორის, ის ფაქტი, რომ ვამეყ III ოდიშის სამთავრო ტახტისათვის და მით უფრო, სახელოვანი ლევან II დადიანის მემკვიდრეობისათვის სრულებით შეუფერებელი პირი იყო, ხაზგასმით არის აღნიშნული XVII-XVIII საუკუნეების ქართულ წერილობით ძეგლებში. მაგალითისათვის მოვიყვანთ ორი ასეთი ტექსტის ფრაგმენტს.
იმერეთისა (1661-1663, 1678-1679, 1690-1691, 1695-1696, 1698 წწ.) და კახეთის (1664-1675 წწ.) მეფის არჩილ II-ის მიერ 1681-1682 წლებში შედგენილი ისტორიული პოემა `გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთველისა~.
`1084. ვამიყ იყო დადიანის ბიძაშვილი, არ მის გვანი, ის დაესვათ დადიანად, ვინ არს ლიპარიტიანი, ბატონობის შეუფერი, ვითა დვალი, ანუ სვანი. და ვერ მოევლო ოდიშისთვინ, გლახას მართებს რცხვენოვანი~ 1. `ხოლო ესე ვამიყ დადიანი იყო კაცი შეუფერებელი სიდიდისა და შეუგვანი~ 2. ვფიქრობთ, აქ ციტირებული ტექსტებიდან თვალნათლივ ჩანს, რომ ვამეყ III ოდიშის სამთავრო ტახტისათვის მართლაც შეუფერებელი პირი იყო. ხოლო თუ აქ იმასაც გავიხსნებთ, რომ მან თავისი მმართველობის პირველივე წელს ოდიშში გატარებული რეპრესიული პოლიტიკის წყალობით, მთელი ადგილობრივი მოსახლეობა გადაიმტერა, მაშინ, კიდევ უფრო სარწმუნო გახდება ჩვენს მიერ ზემოთ გამოთქმული ვარაუდი, რომ კათოლიკოსი ილარიონის ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა ბანაკში გადასვლა სწორედ ვამეყ III-ის სასტიკი და უგუნური მმართველობით იყო გამოწვეული.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საბოლოოდ ვუბრუნდებით ზემოთ, კათოლიკოსი ილარიონის პოლიტიკურ ორიენტაციასთან დაკავშირებით, დასმულ კითხვას და მის საპასუხოდ, შესაბამის ისტორიულ პროცესს აღვადგენთ შემდეგი სახით: 1657 წელს, მას შემდეგ, რაც ოდიშის სამთავრო ტახტი ვამეყ III დადიანმა დაიკავა, წალენჯიხელმა ეპისკოპოსმა ილარიონმა, როგორც ჩანს, ან ლოიალურობა გამოუცხადა, ან კიდევ, მხარი დაუჭირა ახალ მთავარს. სავარაუდოდ, სწორედ ამ ლოალურობისა თუ მხარდაჭერის შედეგი იყო ის ფაქტი, რომ იმავე 1657 წელს ვამეყ III-მ აფხაზეთის კათოლიკოსად, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის ნაცვლად, ილარიონ წალენჯიხელი დაადგინა. 1657-1658 წლებში ვამეყ III-მ მისი მმართველობით უკმაყოფილო ოდიშარი დიდებულების მიმართ სხვადასხვა რეპრესიული ღონისძიებები გაატარა, რის შედეგადაც მთელი ადგილობრივი მოსახლეობა თავის საწინააღმდეგოდ განაწყო. როგორც ჩანს, ვამეყ III-ის მმართველობით უკმაყოფილოთა შორის იყო კათოლიკოსი ილარიონიც. დაახლოებით ამავე პერიოდში ოდიშარმა დიდებულებმა ოდიშის სამთავრო ტახტზე, ვამეყ III-ის ნაცვლად, ლიპარიტ იესეს ძის აყვანა განიზრახეს. ამ უკანასკნელის პოლიტიკურ ასპარეზზე გამოჩენისთანავე კათოლიკოსი ილარიონი მის მომხრეთა ბანაკში გადავიდა და ღიად დაუპირისპირდა არამხოლოდ ვამეყ III-ს, არამედ მის მთავარ მხარდამჭერს, იმერეთის მეფე ალექსანდრე IIIსაც.
1658 წლის ივლისისათვის აფხაზეთის კათოლიკოსისა და იმერეთის მეფის დაპირისპირება იმდენად შორს იყო წასული, რომ ილარიონმა პირადად მიიღო მონაწილეობა ალექსანდრე III-ის წინააღმდეგ ბანძასთან გამართულ სისხლისმღვრელ ბრძოლაში. ამ ბრძოლაში ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა კოალიციური ლაშქარი სასტიკად დამარცხდა და კათოლიკოსი ილარიონი იმერეთის მეფის ერთგული აზნაურის ეზია იოსელიანის ტყვეობაში აღმოჩნდა.
8. რა ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის დატყვევების ფაქტს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიისათვის?
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში დადგენილი, რომ XVII საუკუნის I ნახევარსა და ამავე საუკუნის შუახანებში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: მალაქია II გურიელი, მაქსიმე I მაჭუტაძე, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი და ილარიონი ძალზედ დაახლოებულნი იყვნენ ოდიშის სამთავრო კართან. ჩვენი დაკვირვებით, აღნიშნული ფაქტი პირდაპირი შედეგი იყო იმისა, რომ განსახილავი პერიოდის დასავლეთ საქართველოში ყველაზე ძლიერი და გავლენიანი პოლიტიკური ფიგურა ოდიშის მთავარი ლევან II დადიანი იყო. ამ უკანასკნელის თანამედროვე აფხაზეთის კათოლიკოსებმა, მალაქია II-მ და მაქსიმე I-მა კარგად იცოდნენ ლევან II-ის, როგორც ლიხთიმერეთის ფაქტობრივი პატრონის შესაძლებლობები და ამიტომ ყველანაირად ცდილობდნენ მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონოდათ მასთან. ოდიშის მთავარიც წარმატებით იყენებდა თავის გავლენას აფხაზეთის კათოლიკოსებზე და საჭიროების შემთხვევაში, საკუთარი სურვილისამებრ მართავდა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში მიმდინარე ძირითად პროცესებს.
ლევან II-ის მიერ წარმოებული საეკლესიო პოლიტიკის შედეგად, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში კატასტროფულად დაეცა იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკური გავლენა. მართალია, მალაქია II-მ და მაქსიმე I-მა ბოლომდე შეინარჩუნეს გარკვეული სახის კავშირურთიერთობები იმერეთის მეფეებთან, გიორგი III-სთან და ალექსანდრე III-სთან, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ისინი, XVI საუკუნეში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსებისაგან, მალაქია I აბაშიძის (1519-1540-იანი წწ.), ევდემონ I ჩხეტიძისა (1557-1578 წწ.) და ეფთვიმე I საყვარელიძისაგან (1578-1616 წწ.) განსხვავებით, არა იმერეთის სამეფო კარის, არამედ, ძირითადად, ოდიშის მთავრის თანამიმდგომები და მხარდამჭერები იყვნენ1.
1650-იან წლებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში ლევან II-ის პოლიტიკურმა გავლენამ თავის მწვერვალს მიაღწია. 1657 წელს ოდიშის მთავარმა წარმატებით ისარგებლა კათოლიკოსი მაქსიმე I-ის გარდაცვალებით, უშუალოდ ჩაერია ახალი მწყემსმთავრის არჩევის პროცესში და აფხაზეთის კათოლიკოსად, როგორც ანდრეა ბორომეოს წერილიდან ვიგებთ, მისთვის სასურველი კანდიდატი, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი დაადგინა: `ნიკოლოზი ძალიან უყვარდა დადიანს (ლევან II-ს) და შემდეგ სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად დანიშნა...~; ლევან II-ს ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი `ძალიან უყვარდა და ამიტომ სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად დანიშნა~.
მართალია, ანდრეა ბორომეოს წერილში ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის საკათოლიკოსო საყდარზე ასვლის პერიპეტიები დაწვრილებით აღწერილი არ არის, მაგრამ, ვფიქრობთ, სრულებით ცხადია, რომ ლევან II-ის მიერ ზურგმომაგრებული ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის კანდიდატურას ლიხთიმერელი ეპისკოპოსების უმრავლესობა თუ არა, მათი სოლიდური ნაწილი მაინც დაუჭირდა მხარს. ჩვენი დაკვირვებით, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის მხარდამჭერები უნდა ყოფილიყვნენ: მოქვის, დრანდის, ბედიის, ცაიშის, წალენჯიხის, ჭყონდიდის, ცაგერის, ჯუმათის, შემოქმედისა და სხვა ეპარქიათა მღვდელმთავრები. დასახელებული ეპარქიები იმ დროისათვის ლევან II-ის პირდაპირი თუ არაპირდაპირი მმართველობის ქვეშ მყოფი ოდიშის, გურიისა და ლეჩხუმის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. შესაბამისად, ძნელად წარმოსადგენია, რომ ამ ეპარქიათა სათავეში მდგომ ეპისკოპოსებს ანგარიში არ გაეწიათ ოდიშის მთავრის პოზიციისათვის და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრების წინააღმდეგ გამოსულიყვნენ.
1657 წელს ლევან II გარდაიცვალა. უძლიერესი მეტოქის გარდაცვალებით ძალამიცემულმა იმერეთის მეფემ ალექსანდრე III-მ ოდიში დალაშქრა და სამთავრო ტახტზე მისი მოკავშირე, ვამეყ III დადიანი აიყვანა. აღნიშნული აქტით, ალექსანდრე III ხმამაღლა აცხადებდა, რომ დასავლეთ საქართველოში ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის მრავალწლიანი სამხედრო-პოლიტიკური ჰეგემონიის ხანა დასრულებული იყო და ამიერიდან ლიხთიმერეთში პირველობა უკვე იმერეთის სამეფო კარის ხელში იყო გადასული. იმავდროულად, ალექსანდრე III-ეს კარგად ესმოდა ისიც, რომ დასავლეთ საქართველოში რეალური სამხედრო-პოლიტიკური ჰეგემონობის მოპოვებისათვის აუცილებელი იყო, საბოლოოდ დაემარცხებინა ოდიშის სამთავრო ტახტზე პრეტენზიის მქონე ლიპარიტ იესეს ძე, რომელსაც, თავის მხრივ, მხარს უჭერდნენ არამხოლოდ ოდიშის სამთავროს დიდებულები, არამედ, გურიის სამთავროს, ახალციხის საფაშოსა და ქართლის სამეფოს მმართველებიც. შექმნილ ვითარებაში, ალექსანდრე III-მ, როგორც ჩანს, ჩათვალა, რომ მის უპირველეს ამოცანას ლიპარიტ იესეს ძისა და მისი მოკავშირეების დამარცხება წარმოადგენდა. ამიტომ მან დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში იმერეთის სამეფო კარის გავლენის აღდგენის საქმე სამომავლოდ გადადო და ამ, ერთგვარ, გარდამავალ პერიოდში აფხაზეთის კათოლიკოსის გადაყენება-დადგენის ფაქტობრივი უფლება მის მოკავშირეს, ოდიშის ახალ მთავარს ვამეყ III-ს დაუტოვა. როგორც ანდრეა ბორომეოს წერილიდან ვიგებთ, ვამეყ III-მ მისი მმართველობის პირველივე წელს ისარგებლა აღნიშნული უფლებით, აფხაზეთის კათოლიკოსობიდან გადააყენა მასთან დაპირისპირებული მწყემსთავარი, ლევან II-ის მხარდაჭერით აღსაყდრებული ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი და ამ უკანასკნელის ნაცვლად, აფხაზეთის კათოლიკოსად მისთვის სასურველი კანდიდატი, ვინმე `ქართველი ეპისკოპოსი~ ანუ ჩვენს მიერ უკვე მრავალგზის ნახსენები ილარიონ წალენჯიხელი დაადგინა: კათოლიკოს ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს ოდიშის სამთავრო კართან `რაღაც უსიამოვნება მოსვლია და არც ლიპარტიანის (ვამეყ III დადიანის) ჯგუფში იყო. ამიტომ გადააყენეს და ციხეში ჩასვეს. პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი...~; ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა ვამეყ III-ს `ბევრი უსიამოვნება მიაყენა, ამიტომ მისთვის შეუძლებელი შეიქმნა მისი დატოვება, იგი გადააყენა და ციხე-კოშკში გაგზავნა, მის ადგილას პატრიარქად ქართველი აზანური (ნობილე) დანიშნა~.
კათოლიკოსი ილარიონი მისი მწყემსმთავრად დადგენიდან გარკვეული დროის განმავლობაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, ვამეყ III-ის მომხრე და მხარდამჭერი იყო. ეს მდგომარეობა სრულად აძლევდა ხელს ალექსანდრე III-ს, რომელიც დაინტერესებული იყო იმით, რომ დასავლეთ საქართველოს საერო და სასულიერო წრეებში ვამეყ III-ს ლიპარიტ ისეს ძეზე უფრო მეტი მომხრე ჰყოლოდა. გარკვეული დროის შემდეგ ვითარება რადიკალურად შეიცვლა. კათოლიკოსმა ილარიონმა, რომელიც, სავარაუდოდ, იმედგაცრუებული და უკმაყოფილო იყო ვამეყ III-ის სასტიკი და გაუაზრებელი მმართველობით, პოლიტიკური ორიენტაცია შეიცვალა და ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა ბანაკში გადავიდა. მოვლენათა ამგვარი განვითარება, ცხადია, სრულებით მიუღებელი იყო ალექსანდრე III-სათვის. მიუხედავად ამისა, იმერეთის მეფემ და ვამეყ III-მ, რომლებიც ლიპარიტ იესეს ძესთან გადამწყვეტი ბრძოლისათვის ემზადებოდნენ, იმხანად, როგორც ჩანს, თავი შეიკავეს კათოლიკოსი ილარიონის წინააღმდეგ რაიმე ქმედითი ღონისძიების გატარებისაგან და ამ საკითხის მოგვარება ოდნავ უფრო მოგვიანო პერიოდისათვის გადადეს.
1657 წლის ივლისში სოფელ ბანძასთან გადამწყვეტი ბრძოლა გაიმართა ალექსანდრე III-სა და ლიპარიტ ისეს ძეს შორის. ამ სისხლისმღვრელ ბრძოლაში იმერეთის მეფემ სასტიკად დაამარცხა ლიპარიტ იესეს ძისა და მისი მოკავშირეების კოლაციური ლაშქარი და პრაქტიკულად, საბოლოოდ განიმტკიცა დასავლეთ საქართველოში ჰეგემონობა. ალექსანდრე III-ის უპირველესი მიზანი მიღწეული იყო, ამიტომ იმერეთის მეფე მის წინაშე მდგომი სხვა ამოცანების გადაჭრას შეუდგა. სწორედ ერთ-ერთი ასეთი ამოცანა იყო დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში იმერეთის სამეფო კარის გავლენის აღდგენა.
აღნიშნული ამოცანის გადაჭრას განსაკუთრებით აიოლებდა ის ფაქტი, რომ ალექსანდრე III-ს ამ საკითხში უაღრესად ხელსაყრელი პოზიციები ჰქონდა. მართლაც, ამ დროისათვის მასთან ტყვეობაში იმყოფებოდა აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი, რომელიც, როგორც უკვე არაერთგზის აღვნიშნეთ ზემოთ, ბანძის ბრძოლის დროს უშუალოდ ბრძოლის ველზე შეიპყრო ალექსანდრე III-ის ერთგულმა აზნაურმა ეზია იოსელიანმა და მცირე ხნის შემდეგ იმერეთის მეფეს გადასცა.
ალექსანდრე III-ს, რომელიც საკმაოდ გონიერი მმართველი იყო, ჩინებულად ესმოდა, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში იმერეთის სამეფო კარის ძველი, XVI საუკუნისდროინდელი გავლენის აღდგენისათვის, პირველ რიგში, საჭირო იყო, აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი იმერეთის მეფეებთან დაახლოებულ სასულიერო პირს დაეკავებინა. ამიტომ მან დაუყოვნებლივ ისარგებლა იმით, რომ კათოლიკოსი ილარიონის, როგორც სახელმწიფო დამნაშავის, პატიმრობაში ყოფნის გამო, აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი მწყემსმთავრის გარეშე იყო დარჩენილი და იმავე 1658 წელს აფხაზეთის კათოლიკოსად იმერეთის მეფის გიორგი III-ის მიერ გაზრდილი მღვდელმთავარი, გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია ქვარიანი დაადგინა, რომელიც, იმავდროულად, ალექსანდრე III-ის სულიერი მოძღვარი იყო და ამ უკანასკნელის ერთგულ მხარდამჭერად და თანამოდასედ გვევლინებოდა.
სხვათა შორის, ის ფაქტი, რომ ზაქარია ქვარიანი აფხაზეთის კათოლიკოსად უშუალოდ ალექსანდრე III-ის გადაწყვეტილებით იყო დადგინებული, ხაზგასმით არის აღნიშნული კათოლიკე მისიონერის მარია ძამპის მიერ 1658-1659 წლებში შედგენილ თხზულებაში, რომლის შესაბამისი ფრაგმენტი ზემოთ ერთხელ უკვე გვქონდა ციტირებული: `დღეს... იმერეთის მეფე ერთპიროვნულად განაგებს ამ არჩევნების საქმეს (იგულისხმება აფხაზეთის კათოლიკოსის არჩევადადგინება). ჩვენ დროში მან (ალექსანდრე III-მ) მთელი საქართველოსა და ოდიშის კათალიკოსად დანიშნა ერთი ბერი, გენათელად წოდებული (გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია ქვარიანი)~.
ჩვენი დაკვირვებით, ალექსანდრე III-ის გადაწყვეტილების პრაქტიკულ განხორციელებაში იმერეთის მეფისათვის მხარი უნდა დაეჭირათ ქუთაისის, ხონის, ნიკორწმიდის, ცაგერის, დრანდის, მოქვის, ბედიის, ცაიშის, წალენჯიხის, ჭყონდიდის, ჯუმათის, შემოქმედის, ხინოწმიდისა და სხვა ეპარქიათა მღვდელმთავრებს, რომელთა დაქვემდებარებაში მყოფი საეპისკოპოსოებიც ალექსანდრე III-ისა და მისი მოკავშირეების, ვამეყ III დადიანისა და სიმონ II გურიელის კონტროლის ქვეშ მყოფი იმერეთის, რაჭა-ლეჩხუმის, ოდიშისა და გურიის ტერიტორიაზე იყო მოქცეული.
ალექსანდრე III-ის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის დატყვევებისა და აფხაზეთის კათოლიკოსად ზაქარია ქვარიანის დადგენის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავართა პოლიტიკური ორიენტაციის ვექტორი, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, რადიკალურად შეიცვალა იმერეთის მეფეების სასარგებლოდ. მართლაც, თუ XVII საუკუნის I ნახევარში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: მალაქია II გურიელი, მაქსიმე I მაჭუტაძე და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის საგამგებლო ტერიტორიაზე მოქცეული საეპისკოპოსო კათედრებიდან იყვნენ დაწინაურებულნი და ძირითადად, ლევან II-ის პოლიტიკის მხარდამჭერებად გვევლინებოდნენ, 1658 წლის შემდგომდროინდელი აფხაზეთის კათოლიკოსები: ზაქარია ქვარიანი (1658-1660 წწ.) და სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666 წწ.) იმერეთის სამეფოში შემავალი საეპისკოპოსო კათედრებიდან იყვნენ აღზევებულნი და უპირატესად, იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკის მომხრეებად ითვლებოდნენ.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ირკვევა, რომ იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის ტყვედ ჩაგდების ფაქტს საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა XVII საუკუნის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის. კერძოდ, კათოლიკოსი ილარიონის დატყვევების შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში ოდიშის სამთავრო კარის თითქმის ნახევარსაუკუნოვანი პოლიტიკური დომინანტობის ხანა დასრულდა და აფხაზეთის საკათოლიკოსოზე გარკვეული დროით იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკური გავლენა აღდგა.
ლევან II-ის მიერ წარმოებული საეკლესიო პოლიტიკის შედეგად, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში კატასტროფულად დაეცა იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკური გავლენა. მართალია, მალაქია II-მ და მაქსიმე I-მა ბოლომდე შეინარჩუნეს გარკვეული სახის კავშირურთიერთობები იმერეთის მეფეებთან, გიორგი III-სთან და ალექსანდრე III-სთან, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ისინი, XVI საუკუნეში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსებისაგან, მალაქია I აბაშიძის (1519-1540-იანი წწ.), ევდემონ I ჩხეტიძისა (1557-1578 წწ.) და ეფთვიმე I საყვარელიძისაგან (1578-1616 წწ.) განსხვავებით, არა იმერეთის სამეფო კარის, არამედ, ძირითადად, ოდიშის მთავრის თანამიმდგომები და მხარდამჭერები იყვნენ1.
1650-იან წლებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში ლევან II-ის პოლიტიკურმა გავლენამ თავის მწვერვალს მიაღწია. 1657 წელს ოდიშის მთავარმა წარმატებით ისარგებლა კათოლიკოსი მაქსიმე I-ის გარდაცვალებით, უშუალოდ ჩაერია ახალი მწყემსმთავრის არჩევის პროცესში და აფხაზეთის კათოლიკოსად, როგორც ანდრეა ბორომეოს წერილიდან ვიგებთ, მისთვის სასურველი კანდიდატი, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი დაადგინა: `ნიკოლოზი ძალიან უყვარდა დადიანს (ლევან II-ს) და შემდეგ სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად დანიშნა...~; ლევან II-ს ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი `ძალიან უყვარდა და ამიტომ სამეგრელოსა და აფხაზეთის პატრიარქად დანიშნა~.
მართალია, ანდრეა ბორომეოს წერილში ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის საკათოლიკოსო საყდარზე ასვლის პერიპეტიები დაწვრილებით აღწერილი არ არის, მაგრამ, ვფიქრობთ, სრულებით ცხადია, რომ ლევან II-ის მიერ ზურგმომაგრებული ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის კანდიდატურას ლიხთიმერელი ეპისკოპოსების უმრავლესობა თუ არა, მათი სოლიდური ნაწილი მაინც დაუჭირდა მხარს. ჩვენი დაკვირვებით, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის მხარდამჭერები უნდა ყოფილიყვნენ: მოქვის, დრანდის, ბედიის, ცაიშის, წალენჯიხის, ჭყონდიდის, ცაგერის, ჯუმათის, შემოქმედისა და სხვა ეპარქიათა მღვდელმთავრები. დასახელებული ეპარქიები იმ დროისათვის ლევან II-ის პირდაპირი თუ არაპირდაპირი მმართველობის ქვეშ მყოფი ოდიშის, გურიისა და ლეჩხუმის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. შესაბამისად, ძნელად წარმოსადგენია, რომ ამ ეპარქიათა სათავეში მდგომ ეპისკოპოსებს ანგარიში არ გაეწიათ ოდიშის მთავრის პოზიციისათვის და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრების წინააღმდეგ გამოსულიყვნენ.
1657 წელს ლევან II გარდაიცვალა. უძლიერესი მეტოქის გარდაცვალებით ძალამიცემულმა იმერეთის მეფემ ალექსანდრე III-მ ოდიში დალაშქრა და სამთავრო ტახტზე მისი მოკავშირე, ვამეყ III დადიანი აიყვანა. აღნიშნული აქტით, ალექსანდრე III ხმამაღლა აცხადებდა, რომ დასავლეთ საქართველოში ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის მრავალწლიანი სამხედრო-პოლიტიკური ჰეგემონიის ხანა დასრულებული იყო და ამიერიდან ლიხთიმერეთში პირველობა უკვე იმერეთის სამეფო კარის ხელში იყო გადასული. იმავდროულად, ალექსანდრე III-ეს კარგად ესმოდა ისიც, რომ დასავლეთ საქართველოში რეალური სამხედრო-პოლიტიკური ჰეგემონობის მოპოვებისათვის აუცილებელი იყო, საბოლოოდ დაემარცხებინა ოდიშის სამთავრო ტახტზე პრეტენზიის მქონე ლიპარიტ იესეს ძე, რომელსაც, თავის მხრივ, მხარს უჭერდნენ არამხოლოდ ოდიშის სამთავროს დიდებულები, არამედ, გურიის სამთავროს, ახალციხის საფაშოსა და ქართლის სამეფოს მმართველებიც. შექმნილ ვითარებაში, ალექსანდრე III-მ, როგორც ჩანს, ჩათვალა, რომ მის უპირველეს ამოცანას ლიპარიტ იესეს ძისა და მისი მოკავშირეების დამარცხება წარმოადგენდა. ამიტომ მან დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში იმერეთის სამეფო კარის გავლენის აღდგენის საქმე სამომავლოდ გადადო და ამ, ერთგვარ, გარდამავალ პერიოდში აფხაზეთის კათოლიკოსის გადაყენება-დადგენის ფაქტობრივი უფლება მის მოკავშირეს, ოდიშის ახალ მთავარს ვამეყ III-ს დაუტოვა. როგორც ანდრეა ბორომეოს წერილიდან ვიგებთ, ვამეყ III-მ მისი მმართველობის პირველივე წელს ისარგებლა აღნიშნული უფლებით, აფხაზეთის კათოლიკოსობიდან გადააყენა მასთან დაპირისპირებული მწყემსთავარი, ლევან II-ის მხარდაჭერით აღსაყდრებული ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი და ამ უკანასკნელის ნაცვლად, აფხაზეთის კათოლიკოსად მისთვის სასურველი კანდიდატი, ვინმე `ქართველი ეპისკოპოსი~ ანუ ჩვენს მიერ უკვე მრავალგზის ნახსენები ილარიონ წალენჯიხელი დაადგინა: კათოლიკოს ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს ოდიშის სამთავრო კართან `რაღაც უსიამოვნება მოსვლია და არც ლიპარტიანის (ვამეყ III დადიანის) ჯგუფში იყო. ამიტომ გადააყენეს და ციხეში ჩასვეს. პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი...~; ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა ვამეყ III-ს `ბევრი უსიამოვნება მიაყენა, ამიტომ მისთვის შეუძლებელი შეიქმნა მისი დატოვება, იგი გადააყენა და ციხე-კოშკში გაგზავნა, მის ადგილას პატრიარქად ქართველი აზანური (ნობილე) დანიშნა~.
კათოლიკოსი ილარიონი მისი მწყემსმთავრად დადგენიდან გარკვეული დროის განმავლობაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, ვამეყ III-ის მომხრე და მხარდამჭერი იყო. ეს მდგომარეობა სრულად აძლევდა ხელს ალექსანდრე III-ს, რომელიც დაინტერესებული იყო იმით, რომ დასავლეთ საქართველოს საერო და სასულიერო წრეებში ვამეყ III-ს ლიპარიტ ისეს ძეზე უფრო მეტი მომხრე ჰყოლოდა. გარკვეული დროის შემდეგ ვითარება რადიკალურად შეიცვლა. კათოლიკოსმა ილარიონმა, რომელიც, სავარაუდოდ, იმედგაცრუებული და უკმაყოფილო იყო ვამეყ III-ის სასტიკი და გაუაზრებელი მმართველობით, პოლიტიკური ორიენტაცია შეიცვალა და ლიპარიტ იესეს ძის მომხრეთა ბანაკში გადავიდა. მოვლენათა ამგვარი განვითარება, ცხადია, სრულებით მიუღებელი იყო ალექსანდრე III-სათვის. მიუხედავად ამისა, იმერეთის მეფემ და ვამეყ III-მ, რომლებიც ლიპარიტ იესეს ძესთან გადამწყვეტი ბრძოლისათვის ემზადებოდნენ, იმხანად, როგორც ჩანს, თავი შეიკავეს კათოლიკოსი ილარიონის წინააღმდეგ რაიმე ქმედითი ღონისძიების გატარებისაგან და ამ საკითხის მოგვარება ოდნავ უფრო მოგვიანო პერიოდისათვის გადადეს.
1657 წლის ივლისში სოფელ ბანძასთან გადამწყვეტი ბრძოლა გაიმართა ალექსანდრე III-სა და ლიპარიტ ისეს ძეს შორის. ამ სისხლისმღვრელ ბრძოლაში იმერეთის მეფემ სასტიკად დაამარცხა ლიპარიტ იესეს ძისა და მისი მოკავშირეების კოლაციური ლაშქარი და პრაქტიკულად, საბოლოოდ განიმტკიცა დასავლეთ საქართველოში ჰეგემონობა. ალექსანდრე III-ის უპირველესი მიზანი მიღწეული იყო, ამიტომ იმერეთის მეფე მის წინაშე მდგომი სხვა ამოცანების გადაჭრას შეუდგა. სწორედ ერთ-ერთი ასეთი ამოცანა იყო დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში იმერეთის სამეფო კარის გავლენის აღდგენა.
აღნიშნული ამოცანის გადაჭრას განსაკუთრებით აიოლებდა ის ფაქტი, რომ ალექსანდრე III-ს ამ საკითხში უაღრესად ხელსაყრელი პოზიციები ჰქონდა. მართლაც, ამ დროისათვის მასთან ტყვეობაში იმყოფებოდა აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი, რომელიც, როგორც უკვე არაერთგზის აღვნიშნეთ ზემოთ, ბანძის ბრძოლის დროს უშუალოდ ბრძოლის ველზე შეიპყრო ალექსანდრე III-ის ერთგულმა აზნაურმა ეზია იოსელიანმა და მცირე ხნის შემდეგ იმერეთის მეფეს გადასცა.
ალექსანდრე III-ს, რომელიც საკმაოდ გონიერი მმართველი იყო, ჩინებულად ესმოდა, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში იმერეთის სამეფო კარის ძველი, XVI საუკუნისდროინდელი გავლენის აღდგენისათვის, პირველ რიგში, საჭირო იყო, აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი იმერეთის მეფეებთან დაახლოებულ სასულიერო პირს დაეკავებინა. ამიტომ მან დაუყოვნებლივ ისარგებლა იმით, რომ კათოლიკოსი ილარიონის, როგორც სახელმწიფო დამნაშავის, პატიმრობაში ყოფნის გამო, აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი მწყემსმთავრის გარეშე იყო დარჩენილი და იმავე 1658 წელს აფხაზეთის კათოლიკოსად იმერეთის მეფის გიორგი III-ის მიერ გაზრდილი მღვდელმთავარი, გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია ქვარიანი დაადგინა, რომელიც, იმავდროულად, ალექსანდრე III-ის სულიერი მოძღვარი იყო და ამ უკანასკნელის ერთგულ მხარდამჭერად და თანამოდასედ გვევლინებოდა.
სხვათა შორის, ის ფაქტი, რომ ზაქარია ქვარიანი აფხაზეთის კათოლიკოსად უშუალოდ ალექსანდრე III-ის გადაწყვეტილებით იყო დადგინებული, ხაზგასმით არის აღნიშნული კათოლიკე მისიონერის მარია ძამპის მიერ 1658-1659 წლებში შედგენილ თხზულებაში, რომლის შესაბამისი ფრაგმენტი ზემოთ ერთხელ უკვე გვქონდა ციტირებული: `დღეს... იმერეთის მეფე ერთპიროვნულად განაგებს ამ არჩევნების საქმეს (იგულისხმება აფხაზეთის კათოლიკოსის არჩევადადგინება). ჩვენ დროში მან (ალექსანდრე III-მ) მთელი საქართველოსა და ოდიშის კათალიკოსად დანიშნა ერთი ბერი, გენათელად წოდებული (გენათელი მიტროპოლიტი ზაქარია ქვარიანი)~.
ჩვენი დაკვირვებით, ალექსანდრე III-ის გადაწყვეტილების პრაქტიკულ განხორციელებაში იმერეთის მეფისათვის მხარი უნდა დაეჭირათ ქუთაისის, ხონის, ნიკორწმიდის, ცაგერის, დრანდის, მოქვის, ბედიის, ცაიშის, წალენჯიხის, ჭყონდიდის, ჯუმათის, შემოქმედის, ხინოწმიდისა და სხვა ეპარქიათა მღვდელმთავრებს, რომელთა დაქვემდებარებაში მყოფი საეპისკოპოსოებიც ალექსანდრე III-ისა და მისი მოკავშირეების, ვამეყ III დადიანისა და სიმონ II გურიელის კონტროლის ქვეშ მყოფი იმერეთის, რაჭა-ლეჩხუმის, ოდიშისა და გურიის ტერიტორიაზე იყო მოქცეული.
ალექსანდრე III-ის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის დატყვევებისა და აფხაზეთის კათოლიკოსად ზაქარია ქვარიანის დადგენის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავართა პოლიტიკური ორიენტაციის ვექტორი, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, რადიკალურად შეიცვალა იმერეთის მეფეების სასარგებლოდ. მართლაც, თუ XVII საუკუნის I ნახევარში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: მალაქია II გურიელი, მაქსიმე I მაჭუტაძე და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის საგამგებლო ტერიტორიაზე მოქცეული საეპისკოპოსო კათედრებიდან იყვნენ დაწინაურებულნი და ძირითადად, ლევან II-ის პოლიტიკის მხარდამჭერებად გვევლინებოდნენ, 1658 წლის შემდგომდროინდელი აფხაზეთის კათოლიკოსები: ზაქარია ქვარიანი (1658-1660 წწ.) და სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666 წწ.) იმერეთის სამეფოში შემავალი საეპისკოპოსო კათედრებიდან იყვნენ აღზევებულნი და უპირატესად, იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკის მომხრეებად ითვლებოდნენ.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ირკვევა, რომ იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ კათოლიკოსი ილარიონის ტყვედ ჩაგდების ფაქტს საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა XVII საუკუნის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის. კერძოდ, კათოლიკოსი ილარიონის დატყვევების შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში ოდიშის სამთავრო კარის თითქმის ნახევარსაუკუნოვანი პოლიტიკური დომინანტობის ხანა დასრულდა და აფხაზეთის საკათოლიკოსოზე გარკვეული დროით იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკური გავლენა აღდგა.
9. როგორ წარიმართა კათოლიკოსი ილარიონის მოღვაწეობა ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნიდან დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდრის მეორედ დაკავებამდე პერიოდში?
იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის მიერ აზნაურ ეზია იოსელიანისათვის მიცემული წყალობის წიგნის მიხედვით, 1658 წლის ივლისში ტყვედ ჩავარდნილი კათოლიკოსი ილარიონი თავდაპირველად ეზია იოსელიანთან იმყოფებოდა. გარკვეული დროის შემდეგ, არაუგვიანეს 1658 წლის 31 დეკემბრისა, ეზია იოსელიანმა საპატიო ტყვე ალექსანდრე III-ს გადასცა, რის შემდეგაც კათოლიკოსი ილარიონი, როგორც სახელმწიფო დამნაშავე, ახლა უკვე იმერეთის სამეფო კარის პატიმრობაში აღმოჩნდა: `კათალიკოზი ილარიონ ომზედ დაირჩინე და მისის საისხნით ჩვენ გამოგართვით~.
მართალია, ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნიდან არ ჩანს, თუ როგორ განვითარდა მოვლენები 1658 წლის შემდეგ, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების მიწურულსა და 1660-იან წლებში, მაგრამ ამ ხარვეზის შესავსებად მეტად საინტერესო ცნობებს გვაწვდის XVII საუკუნით დათარიღებული ორი წერილობითი ძეგლი: 1. იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის (1669-1707 წწ.) მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორია~, უფრო ზუსტად კი, ამ ვრცელი თხზულების ერთ-ერთი ფრაგმენტი; და 2. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ქართული ხელნაწერი წიგნების H კოლექციაში 1719-ე ნომრით დაცული 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძი. აღნიშნული ძეგლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, სათანადო სისრულით მოვიტანთ მათ ტექსტებს.
იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ მარი ბროსესეული ფრანგული თარგმანის მ. სელეზნიოვისეული რუსული თარგმანი: `Въ 1661, во время Нектарიя (იგულისხმება იერუსალიმის პატრიარქი ნექტარიოსი; 1661-1669 წწ.), прибылъ въ Iерусалимъ некто Иларიонъ, Иверიецъ, Еврейскаго происхожденიя, именуемый Кიалингикелемъ (წალენჯიხელი), потому что онъ былъ Игуменомъ монастыря этого имени (Kიალინგიკელი) въ Колхиде. Въ следствიе небольшей ссоры съ Патрიархомъ, онъ убежалъ съ собранными деньгами опять въ Иверიю~1.
1667 წლის `კურთხევანის~ (H-1719) ანდერძი (298რვ): `დიდებაÁ ღ(მერ)თსა ყოვლისა მპყრობელსა<Á>, სამგუამოვანად ცნობილსა და ერთ არსებით აღსა<Á>არებულსა<Á>, რომლისა შეწევნითა<Á> სრულ იქმნეს წ(მიდ)ანი ესე და სულთა<Á> განმანათლებელი წიგნი კურთხევანი, ბრძანებითა<Á> ღ(მრთ)<Á>ისათა და მოძღვართ-მოძღურისა<Á>, წალენჯიხელისა<Á> ილარიონისათა<Á>, ქ(უე)ყ(ა)ნასა ოდიშსა და მონა<Á>სტერსა წალენჯიხისასა<Á>. სრულ იქმნა<Á> თვესა მარტსა<Á> ლა (31), ქორონიკონსა დასაბამითგან წელთა<Á> შვიდი ათას ას სამოცდათხუთმეტსა<Á> (7175-5508=1667 წ.), ჯ(უა)რცმითგან ათას ექუსას სამოცდაშვიდსა (1667 წ.). აწ, გევედრები ყ(ოველ)თა, რომელიცა შ(ემდგომა)დ ჩემსა<Á> მიემთხუ<Â>ვნეთ წიგნსა<Á> ამას, უცებად ნაჩხრეკსა, წყევას ნუ ვინ შემამთხუÀვთ ამად, რომე აჩქარებით ვ<ა>ჩხრეკ{დ}ი. ჩემი კურთხევანი დამეკარგა და მართალი დედა ვერ ვიშოვე. ზოგი აქით, ზოგი იქით გამოვძებნე რამე, მეჭირებოდა<Á> და ამისთÂს დიდად ამის სიკეთეს ვეღარას გამოვეკიდე. ხოლო აწ, წ(მიდ)ანო მამანო<Á> და ძმანო<Á>, უკუთუ ვისმე საÃმარ გიჩნდეს და იხმარებდეთ, ღ(მერთმა)ნ დაგიჯერენ, ლოცვა<Á> ყავთ ჩემ უღირსისათÂს, გევედრები, თქუთ სიყვა<Á>რულისათÂს ღ(მრთ)ისაÁ, ვითარმედ, დაღაცათუ უნდო არს ნაწერი ესე, წალენჯიხელი ილარიონ შეიწყალოს, ხოლო უკუთუ არა გთნდეს, წყევასა მაშინც არას მემართლებით. უწყის ღმერთმან, ჩემთÂს დამიწერია სახმარებლად, არა საფასოდ და არა უწყი, ვითარი არს. ამის უცებად მჩხრეკელსა, უგუნურსა<Á> და დიდად ცოდვილსა<Á> გაბრიელ მღდელსა, ბოკუჩავას, ცოდვანი მისნი შეუნდოს ღმერთმან. დედა-მამათა მისთა და მეუღლეთა<Á> თÂსნი ცოდვანი შ(ეუ)ნდოს ღმერთმან. შვილები ღმერთმან აღუზარდოს კეთილსა შინა. ვინცა ჩ(უე)ნთÂს შენდობა<Á> ბრძანოთცა<Á>, შეგინდვნენ <თქ(უე)ნი> ღმერთმან თქ(უე)ნი ცოდვანი, ა(მე)ნ, კ(ÂრიელÀ)ს(ო)ნ~.
როგორც ვხედავთ, `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ ერთ-ერთ ფრაგმენტზე და 1667 წელს გადაწერილი `კურთხევანის~ ანდერძზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ 1658 წლის ივლისს, ბანძის ომში დატყვევებული კათოლიკოსი ილარიონი 1661-1667 წლებისათვის უკვე გათავისუფლებული იყო იმერეთის სამეფო კარის პატიმრობიდან და აქტიურ საეკლესიო მოღვაწეობას ეწეოდა არამხოლოდ დასავლეთ საქართველოში, არამედ, ქვეყნის ფარგლებს გარეთაც, უფრო ზუსტად კი, წმიდა მიწაზე. გარდა ამისა, ხსენებული ძეგლებიდან დამატებით ირკვევა ისიც, რომ ტყვეობიდან გათავისუფლებული ილარიონი აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს უკვე აღარ ფლობდა და ისე როგორც კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე პერიოდში (1650-იანი წწის დასაწ. _ 1657 წ.), ამჯერადაც, წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას ედგა სათავეში. სამწუხაროდ, შესაბამისი მასალის უქონლობის გამო, ჩვენ ჯერჯერობით არ შეგვიძლიავთქვათ, კონკრეტულად, რომელ წელს, ან კიდევ, იმერეთის რომელი მეფის გადაწყვეტილებით გაათავისუფლეს კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ტყვეობიდან. ამ ეტაპზე, ჩვენთვის არც ის არის ცნობილი, სახელდობრ, რომელ წელს დაბრუნდა ილარიონი ოდიშის სამთავროში და ან კიდევ, რომელ წელს დაიკავა ხელმეორედ წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიის წინამდგომის თანამდებობა. ვიცით მხოლოდ, რომ მთელს ამ პერიპეტიებს ადგილი უნდა ჰქონოდა დასავლეთ საქართველოში გამეფებული ფეოდალური ანარქიის პერიოდში, უფრო ზუსტად კი, 1658-1661 წლებში, როცა იმერეთის სამეფოს ერთმანეთის მონაცვლეობით მართავდნენ: ალექსანდრე III (1639-1660 წწ.), ბაგრატ IV (1660-1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 წწ.), ვახტანგ ჭუჭუნიაშვილი (1660 წ.), ვამეყ III დადიანი (იმერეთის მეფე _ 1660-1662 წწ.) და არჩილ II (იმერეთის მეფე _ 1661-1663, 1678-1679, 1690-1691, 1695-1696, 1698 წწ.). ამ ბინდით მოცულ ქრონოლოგიურ მონაკვეთთან შედარებით, გაცილებით უფრო მეტი ცნობები მოგვეპოვება ილარიონის ცხოვრება-მოღვაწეობის შემდგომი პერიოდის, უფრო ზუსტად კი, 1660-იანი წლების ამბების შესახებ. აღნიშნული მოვლენები საგანგებოდ არის შესწავლილი პაპუნა გაბისონიას მიერ. მკვლევარი განსახილავ საკითხზე მუშაობისას სავსებით მართებულად დაეყრდნო ჩვენს მიერ ზემოთ ციტირებულ ორ წერილობით ძეგლს და შესაბამისი ისტორიული სურათი შემდეგი სახით აღადგინა: `1666 წელს ილარიონ წალენჯიხელი იერუსალიმში წასულა. მას იქ იერუსალიმის პატრიარქ ნექტარიოსთან კონფლიქტი მოსვლია. ილარიონი მალევე სამშობლოში გამობრუნებულა და ყველა ის შეწირულება, რაც მას საქართველოდან გაატანეს, უკან წამოუღია... 1667 წელს ილარიონის ბრძანებით `კურთხევანი~ გადაუწერიათ. წიგნის მინაწერში ილარიონი `მოძღვართ მოძღვრად~ იხსენიება, რაც ეპისკოპოსობას უნდა გულისხმობდეს. ირკვევა, რომ მას ეს წიგნი დაუკარგავს და ახალი `კურთხევანის~ გადაწერა სასწრაფოდ მღვდელ გაბრიელ ბოკუჩავასათვის დაუვალებია. წიგნის დაწერა 31 მარტს დასრულებულა~.
ჩვენთვის საინტერესო ილარიონის წალენჯიხაში მოღვაწეობის საკითხს, პაპუნა გაბისონიას გარდა, საგანგებოდ შეეხო გიორგი კალანდია 2008 წელს გამოქვეყნებული სტატიის: `წალენჯიხის მონასტრის ქტიტორთა გალერეა~ I ნაწილში. მკვლევრის თქმით: წალენჯიხის `საყდრის წინამძღვარი, რეგიონის მასშტაბით მაინც, გამორჩეული პირი იყო. წალენჯიხის ტაძრის მეთაური სამეგრელოს სხვა ეკლესია-მონასტრების წინამძღვრებს პატივითა და დიდებით აღემატებოდა. სწორედ ამიტომაც იწოდება წალენჯიხელი 1667 წლის ერთ-ერთ მინაწერში `მოძღვართმოძღვრად~. სხვა მსგავსი ტიტულატურა ოდიშის სასულიერო ცხოვრებაში ჩვენთვის ცნობილი არ არის. წალენჯიხის ტაძრის კურთხევანის მიხედვით, მოძღვართ-მოძღვარ ილარიონის ბრძანებით, მონასტერში წიგნის გადასაწერად ბევრი უშრომიათ, თუმცა `მართალი დედა~, ანუ ნამდვილი დედანი ვერ უპოვიათ, ამიტომ შეცდომაც ბევრი გაპარულა, რის გამოც ილარიონი შენდობას ითხოვს~.
პაპუნა გაბისონიასა და გიორგი კალანდიას მიერ რეკონსტრუირებული სურათი, ძირითადად, მისაღებია ჩვენთვის. თუმცა, არის ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი, რომლის მათეული ინტერპრეტაციაც მართებული არ გვეჩვენება. აქ მხედველობაში გვაქვს მკვლევრების მიერ ილარიონის მოძღვართმოძღვრობასთან დაკავშირებით გამოთქმული მოსაზრებები. კერძოდ, პაპუნა გაბისონიას აზრით, `კურთხევანის~ ანდერძის ტექსტში ილარიონის მოძღვართმოძღვრად მოხსენიება, ა პრიორი, მის ეპისკოპოსობაზე მიუთითებს, გიორგი კალანდიას დაკვირვებით კი, ილარიონის მოძღვართმოძღვრობა იმაზე მეტყველებს, რომ განსახილავ პერიოდში წალენჯიხის `საყდრის წინამძღვარი~ თუ `ტაძრის მეთაური~ ოდიშის სამთვროს სხვა ეკლესია-მონასტრების წინამძღვრებზე უფრო მეტი `პატივითა და დიდებით~ სარგებლობდა.
პაპუნა გაბისონიასა და გიორგი კალანდიას მიერ გამოთქმული ამ მოსაზრებების საპირისპიროდ, შევნიშნავთ, რომ ტერმინი `მოძღვართმოძღვარი~ შუა საუკუნეების საქართველოში გამოიყენებოდა არა ეპისკოპოსისა თუ რომელიმე საპატიო სასულიერო პირის, არამედ მასწავლებელთა მასწავლებლისა თუ უმაღლესი სასწავლებლის რექტორის მნიშვნელობით. თავდაპირველად ამ საპატიო წოდებას მხოლოდ გელათის აკადემიის რექტორი ატარებდა, მოგვიანებით კი, განსახილავი ტერმინის მოხმარების არეალი თანდათანობით გაფართოვდა და ბოლოს `მოძღვართმოძღვარი~ გადაიქცა იმ მონასტრების წინამდგომთა წოდებად, სადაც, სავარაუდოდ, გარკვეული სახის სასწავლებლები იყო ჩამოყალიბებული.
აღნიშნულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ `კურთხევანის~ ანდერძის განსახილავი ადგილის პაპუნა გაბისონიასეული და გიორგი კალანდიასეული ინტერპრეტაციები სწორი არ არის. სინამდვილეში, ანდერძის ტექსტში ილარიონის `მოძღვართმოძღვრად~ მოხსენიება მიუთითებს იმაზე, რომ ხელნაწერის გადაწერის დროისათვის ანუ 1667 წელს წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიაში, სავარაუდოდ, აქ მოქმედი მონასტრის ფარგლებში, უშუალოდ, მაცხოვრის ფერისცვალების ტაძართან, ფუნქციონირებდა გარკვეული ტიპის სასწავლებელი, რომლის ხელმძღვანელიც, უფრო ზუსტად კი, `მოძღვართმოძღვარი~, სწორედ აფხაზეთის კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი იყო.
აღნიშნული დასკვნის მართებულობას ირიბად ადასტურებს კათოლიკე მისიონერების, ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წელს რომში გაგზავნილი, ზემოთ ციტირებული წერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ილარიონ წალენჯიხელი საუკეთესო კანდიდატურას წარმოადგენდა მსგავსი სასწავლო დაწესებულების ხელმძღვანელის თანამდებობაზე. ასე, მაგალითად, კათოლიკე მისიონერები ხაზგასმით აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ ილარიონი ყველაზე განათლებული სასულიერო პირი იყო ოდიშის სამთავროში, იგი ჩინებულად ერკვეოდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო საკითხებში და საკუთარი წიგნადი ფონდი ანუ, სავარაუდოდ, პირადი ბიბლიოთეკაც კი ჰქონდა: ილარიონ წალენჯიხელი `აქაურებში ყველაზე უფრო ნასწავლი, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ადვილ შესათვისებელია. ყოველ ამ ღირსებას მარტო თავისის სათნოებით მიეწია. სიამოვნებით წარმოგვიდგენს ბევრს საეჭვო კითხვას სარწმუნოებისას... ცხადად აღიარებს, რომ მეგრელი მღვდლები ნათლიღებას სწორედ არ ასრულებენ, რადგან მათ წიგნებში ასე არა სწერია, როგორც ბერძნულშია და თავისი წიგნებიც გვაჩვენა~.
ცალკე საუბრის თემაა იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობიდან გათავისუფლებული და წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიაში დაბრუნებული კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის მიერ წალენჯიხის ეპისკოპოსობის ხელმეორედ მიღება-არმიღების საკითხი. ჩვენ უკვე დავრწმუნდით ზემოთ, რომ ილარიონი აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე ასვლამდე ანუ 1657 წლამდე ნამდვილად ფლობდა წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობას. შესაბამისად, ლოგიკური იქნებოდა, გვეფიქრა, რომ მას შემდეგ, რაც იგი საბოლოოდ გათავისუფლდა იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობიდან და წალენჯიხაში მოქმედ სასწავლო დაწესებულებას ჩაუდგა სათავეში, მან, მოძღვართმოძღვრის წოდებასთან ერთად, ავტომატურად მიიღო წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობაც. სხვათა შორის, ზუსტად ამგვარი დასკვნისაკენ გვიბიძგებს პაპუნა გაბისონიას მიერ გამოთქმული და ზემოთ ციტირებული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც 1660-იან წლებში წალენჯიხის ეპისკოპოსობას სწორედ ილარიონი ფლობდა. მიუხედავად იმისა, რომ პაპუნა გაბისონიას ეს მოსაზრება, ერთი შეხედვით, საკმაოდ დამაჯერებლად გამოიყურება, საკითხის შესწავლას აბსოლუტურად საპირისპირო დასკვნამდე მივყავართ.
ამ მხრივ, ჩვენთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ორ წერილობით ძეგლს. ესენია:
1. ანტიოქიის პატრიარქის მაკარიოსის (1647-1672 წწ.) მიერ 1665 წელს, ოდიშის სამთავროში, უფრო ზუსტად კი, წალენჯიხის (`ჭანისწყლის~) მონასტერში ყოფნის დროს, არაბულ ენაზე შედგენილი თხზულება, პირობითი სახელწოდებით: `ცნობები საქართველოს შესახებ~; და 2. პატრიარქ მაკარიოსის ვაჟისა და იმავდროულად, მისი მთავარდიაკვნის, პავლე ალეპოელის (გარდ. 1669 წ.) მიერ 1667 წელს, რუსეთის სამეფოში ყოფნის დროს, რუსულ ენაზე შედგენილი თხზულება: `საქართველოს აღწერა~ (`Описание Грузии, представленное архидиаконом Павлом, сыном антиохийского патриарха Макария~). დასახელებულ თხზულებებში ანტიოქიის პატრიარქსა და მის ვაჟს სათითაოდ ჰყავთ ჩამოთვლილი ის ეპისკოპოსები, რომლებიც მათი დასავლეთ საქართველოში ყოფნის დროს ანუ 1664-1665 წლებში რეალურად მწყემსავდნენ ოდიშის სამთავროს მოსახლეობას.
პატრიარქი მაკარიოსის `ცნობები საქართველოს შესახებ~: `რაც შეეხება მეგრელთა ეპარქიას, იქ ექვსი ეპისკოპოსი ზის. ესენია: ჭყონდიდელი, მეორე _ ხობელი... მესამე ეპისკოპოსია ცაიშელი, მეოთხე _ ბედიელი, მეხუთე _ მოქველი, მეექვსე _ დრანდელი. სულ ესენია, თუ არ ჩავთვლით ამ ეპარქიაში არსებულ მონასტერთა წინამძღვრებს~. პავლე ალეპოელის `საქართველოს აღწერა~: `О Менгрелии... Колики епископы? имеет шесть еп[и]ск[о]пов: первый _ Скоиндел, второй _ Мукуел, третий _ Педиел, четвертой _ Цаишел, пятый _ Хупел, шестой _ Трандел~3. როგორც ვხედავთ, ანტიოქიის პატრიარქი და მისი ვაჟი ხაზგასმით აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ 1664-1665 წლებში ოდიშის სამთავროს ტერიტორიაზე მოქმედებდა მხოლოდ ექვსი საეპისკოპოსო კათედრა: ჭყონდიდის, ხობის, ცაიშის, ბედიის, მოქვისა და დრანდის. ამ კათედრათა შორის, დასახელებული არ არის წალენჯიხის საეპისკოპოსო, რაც, თავის მხრივ, ცალსახად მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ განსახილავ 1664-1665 წლებში წალენჯიხაში საეპისკოპოსო კათედრა უკვე მოშლილი თუ გაუქმებული იყო და წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობა საერთოდ აღარ არსებობდა.
წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრის გაუქმების თაობაზე, დაახლოებით, ანალოგიური მოსაზრება აქვს გამოთქმული გიორგი კალანდიას. მკვლევრის თქმით, `1664-1666 წლებში სამეგრელოში სტუმრად მყოფი ანტიოქიის პატრიარქი მაკარი და მისი ვაჟი პავლე ალეპოელი წალენჯიხას, როგორც საეპისკოპოსო საყდარს უკვე აღარ იცნობენ და კათედრათა ნუსხაში მას საერთოდ არ იხსენიებენ... როგორც ჩანს, ამ პერიოდში, უფრო სწორად კი ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან ძალიან მალე (1654 წლის ახლო პერიოდში), წალენჯიხის საეპისკოპოსო გაუქმდა და მან შესაბამისი პატივი და ღირსება დაკარგა~; `პირველი ღვთისმსახური, ვინც წალენჯიხას, როგორც საეპისკოპოსოს, ხელმძღვანელობდა, ეპისკოპოსი ევდემონ ჯაიანი იყო. ევდემონი ლევან დადიანთან დაახლოებული პირი უნდა ყოფილიყო... შემორჩენილი წყაროებიდან ცხადია, რომ ევდემონი წალენჯიხის პირველი და უკანასკნელი ეპისკოპოსი იყო. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ლევანის სიკვდილის შემდეგ აქ ეპისკოპოსის კათედრაც გაუქმდა~.
როგორც ვხედავთ, გიორგი კალანდია წალენჯიხის საეპისკოპოსოს მოშლის შესახებ სამ ძირითად დებულებას გვთავაზობს: 1. წალენჯიხის პირველი და უკანასკნელი ეპისკოპოსი იყო ევდემონ ჯაიანი; 2. წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა მოიშალა ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ, უფრო ზუსტად კი, 1654 წლის ახლოხანებში6; და 3. წალენჯიხის საეპისკოპოსო უკვე მოშლილი იყო 1664-1666 წლებში ანუ იმ დროისათვის, როცა დასავლეთ საქართველოში იმყოფებოდნენ ანტიოქიის პატრიარქი მაკარიოსი და მისი ვაჟი, პავლე ალეპოელი7.
ამ სამი დებულებიდან, ჩვენ ვერანაირად ვერ გავიზიარებთ მკვლევრის პირველ დებულებას, რომლის თანახმადაც ევდემონ ჯაიანი პირველი და უკანასკნელი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი იყო. მართლაც, ჩვენ ზემოთ, ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილ წერილზე დაყრდნობით დავადგინეთ, რომ ევდემონ ჯაიანის შემდეგ, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების დასაწყისიდან 1657 წლამდე პერიოდში, წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობას კიდევ ერთი მღვდელმთავარი, შემდგომში, აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი ფლობდა. ასე, რომ გიორგი კალანდიას მიერ შემოთავაზებული დებულება, თითქოსდა, ევდემონ ჯაიანი პირველი და უკანასკნელი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი იყო, მართებული არ არის.
პირველი დებულების მსგავსად, ჩვენ ვერ დავეთანხმებით მკვლევრის ვერც მეორე დებულებას, რომლის თანხმადაც წალენჯიხის საეპისკოპოსო გაუქმდა ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ ანუ 1657 წლის ახლოხანებში. ამგვარი დასკვნისაკენ, პირველ რიგში, გვიბიძგებს ზემოთ უკვე ნახსენები კათოლიკე მისიონერის, მარია ძამპის მიერ 1658-1659 წლებში დაწერილი ვრცელი თხზულება, რომელიც, თავის მხრივ, უცვლელად არის შეტანილი ფრანგი მოგზაურის ჟან შარდენის ნაშრომში: `მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში~. მარია ძამპის თხზულებაში ვკითხულობთ: `მარტო სამეგრელოს ექვსი ეპისკოპოსი ჰყავს: დრანდელი _ აფხაზეთის საზღვარზე; მოქველი; ბედიელი _ შავი ზღვის სანაპიროზე; ცაიშელი; წალენჯიხელი და ჭყონდიდელი~.
მაშასადამე, მარია ძამპის თხზულებიდან ვიგებთ, რომ თხზულების შედგენის დროს ანუ 1658-1659 წლებში წალენჯიხის საეპისკოპოსო ჯერ კიდევ არ იყო გაუქმებული. შესაბამისად, ცხადი ხდება ისიც, რომ წალენჯიხის საეპიკოპოსო კათედრა მოიშალა არა ლევან II-ის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ ანუ 1657 წლის ახლოხანებში, როგორც ამას ფიქრობდა გიორგი კალანდია, არამედ შედარებით უფრო მოგვიანებით, დაახლოებით, 1658-1659 წლების შემდგომ პერიოდში4.
პირველი ორი დებულებისაგან განსხვავებით, ჩვენ სრულად ვიზიარებთ გიორგი კალანდიას ბოლო, მესამე დებულებას და მკვლევრის მსგავსად, ვფიქრობთ, რომ ანტიოქიის პატრიარქის მაკარიოსისა და პავლე ალეპოელის დასავლეთ საქართველოში ყოფნის დროს ანუ 1664-1665 წლებში წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა უკვე ნამდვილად გაუქმებული იყო. ამაზე პირდაპირ მიგვითითებს ანტიოქიის პატრიარქისა და მისი ვაჟის თხზულებათა ფრაგმენტები, რომლებიც ზემოთ, საგანგებოდ გვქონდა მოხმობილი.
ამგვარად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ირკვევა, რომ წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა მოიშალა 1658/1659-1664/1665 წლებს შორის პერიოდში, რის გამოც 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძში მოხსენიებული მოძღვართმოძღვარი ილარიონი ვერანაირად ვერ ჩაითვლება წალენჯიხელ ეპისკოპოსად, როგორც ამას ფიქრობდა პაპუნა გაბისონია.
მას შემდეგ, რაც საბოლოოდ გავარკვიეთ კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის მიერ წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობის მიღება-არმიღების საკითხი, აუცილებლად უნდა შევეხოთ მის წალენჯიხაში მოღვაწეობასთან დაკავშირებულ კიდევ ერთ საინტერესო საკითხს. იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის მიერ შედგენილ `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიაში~ ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ წმიდა მიწაზე ჩასული ილარიონი იქაური სასულიერო წრეებისათვის ცნობილი იყო არა როგორც წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვარი, არამედ, როგორც წალენჯიხის მონასტრის იღუმენი ანუ წინამძღვარი: `Въ 1661... прибылъ въ Iерусалимъ некто Иларიонъ... именуемый Кიалингикелемъ, потому что онъ былъ Игуменомъ монастыря этого имени (Kიალინგიკელი) въ Колхиде~; `Въ [1661] г… некто Иларიонъ… игуменъ Тцаленджихскаго монастыря въ Мингрелიи, прибылъ въ Иерусалимъ~.
ის ფაქტი, რომ პატრიარქი დოსითეოსი არ ცდებოდა და 1661 წელს წალენჯიხაში ნამდვილად მოქმედებდა მონასტერი, არანაირ ეჭვს არ იწვევს. აღნიშნული ცნობის მართებულობას, პირველ რიგში, ადასტურებს თავად ილარიონის ბრძანებით გადაწერილი 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძი, სადაც წალენჯიხა სწორედ მონასტრად არის მოხსენიებული: `...სრულ იქმნეს წ(მიდ)ანი ესე და სულთა<Á> განმანათლებელი წიგნი კურთხევანი, ბრძანებითა<Á> ღ(მრთ)<Á>ისათა და მოძღვართ-მოძღურისა<Á>, წალენჯიხელისა<Á> ილარიონისათა<Á>, ქ(უე)ყ(ა)ნასა ოდიშსა და მონა<Á>სტერსა წალენჯიხისასა<Á>~.
აბსოლუტურად იდენტური ხასიათის ცნობებს გვაწვდიან ზემოთ ერთხელ უკვე ნახსენები უცხოელი ავტორები: ანტიოქიის პატრიარქი მაკარიოსი და მისი ვაჟი, ალეპოელი, რომლებმაც 1664-1665 წლებში საკუთარი თვალით მოიხილეს წალენჯიხა და აქ დაბრძანებული სიწმიდეები. ანტიოქიის პატრიარქისა და პავლე ალეპოელის მიერ შედგენილ თხზულებებში ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ მათი დასავლეთ საქართველოში ყოფნის დროს ანუ 1664-1665 წლებში წალენჯიხაში ნამდვილად მოქმედებდა მონასტერი.
პატრიარქი მაკარიოსის `ცნობები საქართველოს შესახებ~: `დაწერა ეს გლახაკმა მაკარი პატრიარქმა თავისი ხრწნადი ხელით აგვისტოს თვის ოთხს, სამყაროს შექმნიდან 7173 წელს (1665 წ.) ჭანისწყალის მონასტერში (იგულისხმება მდინარე ჭანისწყლის ხეობაში მდებარე წალენჯიხის მონასტერი), როდესაც იქ ვიყავით. ეს მონასტერი მეგრელთა ქვეყანაშია~.
პავლე ალეპოელის `საქართველოს აღწერა~: `О Менгрелии... Обретаетца еще м[о]н[а]ст[ы]рь, где гробы Дадиановы. И длань св[я]т[о]го Иоанна Пр[е]дт[е]чи и гортань с частью волосов от бороды и от честнаго древа и многие св[я]тых мощи и св[я]тые иконы пречюдные~.
როგორც ვხედავთ, 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძზე, აგრეთვე, პატრიარქი მაკარიოსისა და პავლე ალეპოელის თხზულებებზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიაში~ დაცული ცნობა სავსებით სწორია, 1661-1667 წლებისათვის წალენჯიხაში ნამდვილად მოქმედებდა მონასტერი და ამ მონასტრის იღუმენი ანუ წინამძღვარი სწორედ ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი იყო.
თუ ჩვენს მიერ ზემოთ წარმოდგენილი მსჯელობა სწორია და ეს, თითქოს ასეც ჩანს, მაშინ საბოლოოდ ირკვევა, რომ 1661-1667 წლებში წალენჯიხაში ერთმანეთის გვერდიგვერდ მოქმედებდა ორი საეკლესიო ინსტიტუტი: 1. წალენჯიხის მონასტერი, რომელსაც სათავეში ედგა წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვარი; და 2. გარკვეული ტიპის სასწავლებელი, რომელსაც ხელმძღვანელობდა მოძღვართმოძღვარი. ამასთან, განსახილავ 1661-1667 წლებში ორივე საეკლესიო ინსტიტუტის ხელმძღვანელის თანამდებობა თავმოყრილი იყო ერთი და იმივე პირის, წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიის უმაღლესი იერარქის, იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობიდან გათავისუფლებული აფხაზეთის კათოლიკოს-ყოფილის ილარიონის ხელში, რომელიც, განსახილავი პერიოდის წერილობით ძეგლებში მოხსენიებული იყო ხან როგორც `წალენჯიხის მონასტრის იღუმენი~ ანუ წინამძღვარი და ხან კიდევ, როგორც `მოძღვართმოძღვარი~ ანუ წალენჯიხაში მოქმედი სასწავლო დაწესებულების ხელმძღვანელი.
თავად ის ფაქტი, რომ წალენჯიხაში მოქმედი ორი საეკლესიო ინსტიტუტის ხელმძღვანელობა დროის გარკვეულ მონაკვეთში ერთი და იმავე პირის ხელში იყო თავმოყრილი, შუა საუკუნეების საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის საკმაოდ უჩვეულო მოვლენას წარმოადგენს. მართლაც, საკითხის შესწავლა აჩვენებს, რომ აღნიშნული თანამდებობები, როგორც წესი, სხვადასხვა სასულიერო პირებს შორის იყო განაწილებული. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ერთსა და იმავე საეკლესიო სენიორიაში, დროის ერთსა და იმავე მონაკვეთში, მონასტრის წინამძღვრობას ერთი პირი ფლობდა, ხოლო მოძღვართმოძღვრის თანამდებობას _ მეორე.
მაგალითისათვის შეგვიძლია მოვიტანოთ დასავლეთ საქართველოს მეფის დავით VI ნარინის (1259-1293 წწ.) თანამეცხედრის, დედოფალ თამარ ემენელასძის მიერ გელათის მონასტრისათვის მიცემული 1260-1267 წლების დაწერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ხსენებული დოკუმენტის შედგენის დროისათვის გელათის მონასტრის მოძღვართმოძღვრის თანამდებობას ანტონი ფლობდა, ხოლო ამავე მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობას _ იოვანე: `და თÂთ იგი სიგელი და ბეღესგან ჩემთÂს მოცემული დაწერილი დავსდევ დიდსა მონასტერსა შინა, კითხÂთა, მოÃსენებით და მოწმებითა დიდისა მოძღუართ-მოძღურისა, დავითის მწირველისა ანტონისითა, დიდისა მონასტრისა წინამძღურისა, პატრონთა მწირველისა იოვანესითა...~.
ჩვენი დაკვირვებით, შუა საუკუნეების საქართველოში დამკვიდრებული ამ ძველი ტრადიციის დარღვევის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის პირადი ღირსებები და მისი უდიდესი ავტორიტეტი უნდა ყოფილიყო. როგორც ჩანს, ოდიშის სამთავროს უმაღლესმა საერო და სასულიერო პირებმა კარგად იცოდნენ, რომ ილარიონი, ერთი მხრივ, საფუძვლიანი განათლების მქონე, ჩინებულად განსწავლული პირი იყო, მეორე მხრივ კი, საეკლესიო სენიორიის ხელმძღვანელობის გამოცდილებასაც ფლობდა და ყოველივე ამის გათვალისწინებით, მას ერთდროულად გადასცეს წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრისა და წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობები.
1667 წლის შემდეგ ილარიონის წალენჯიხაში ყოფნის შესახებ არანაირი ცნობები აღარ მოგვეპოვება. აღნიშნულ გარემოებას იმთავითვე მიაქცია ყურადღება პაპუნა გაბისონიამ და მასზე დაყრდნობით, გამოთქვა მოსაზრება, რომ ილარიონი წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას 1670-იან წლებამდე ედგა სათავეში: `სავარაუდოდ ილარიონი წალენჯიხის საეპისკოპოსოს (წალენჯიხის საეპისკოპოსოს გაუქმების შესახებ იხ.: ზემოთ) ამ საუკუნის 70-იან წლებამდე განაგებდა~.
ჩვენ, ჩვენის მხრივ, მთლიანად ვიზიარებთ პაპუნა გაბისონიას ამ მოსაზრებას. ოღონდ, მკვლევრისაგან განსხვავებით, აღნიშნული მოსაზრებისაკენ ვიხრებით არა იმიტომ, რომ ილარიონ წალენჯიხელის სახელი 1667 წლის შემდეგ საერთოდ ქრება წერილობითი ძეგლებიდან, არამედ იმიტომ, რომ ილარიონი 1667 წლის შემდგომი პერიოდით დათარიღებულ წერილობით ძეგლებში არა წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრისა თუ წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის, არამედ უკვე აფხაზეთის კათოლიკოსის წოდებით არის მოხსენიებული (ამის შესახებ ვრცლად იხ. ქვემოთ).
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საბოლოოდ ვუბრუნდებით ზემოთ დასმულ კითხვას და კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის ბიოგრაფიის 1650-იანი წლების მიწურულისა და 1660-იანი წლების მონაკვეთს შემდეგი სახით აღვადგენთ: 1658 წლის ივლისში ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში აზნაურ ეზია იოსელიანთან იმყოფებოდა. მცირე ხნის შემდეგ, არაუგვიანეს 1658 წლის 31 დეკემბრისა, ეზია იოსელიანმა საპატიო ტყვე ალექსანდრე III-ს გადასცა. ამის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონი, როგორც სახელმწიფო დამნაშავე, იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობაში აღმოჩნდა. დაახლოებით, 1658-1661 წლებში, იმერეთის ჯერჯერობით დაუდგენელი მეფის: ალექსანდრე III-ის, ბაგრატ IV-ს, ვახტანგ ჭუჭუნიაშვილის, ვამეყ III დადიანისა თუ არჩილ II-ს მმართველობის პერიოდში, კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი პატიმრობიდან გაათავისუფლეს.
ამავე 1658-1661 წლებში კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ოდიშში დაბრუნდა და ისე როგორც კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე პერიოდში (1650-იანი წწ-ის დასაწ. _ 1657 წ.), ამჯერადაც, წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას ჩაუდგა სათავეში. 1661-1667 წლებში ილარიონი ერთდროულად ფლობდა წალენჯიხაში მოქმედი ორი საეკლესიო ინსტიტუტის ხელმძღვანელის თანამდებობას: წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრობასა და წალენჯიხაში მოქმედი სასწავლებლის მოძღვართმოძღვრობას. ილარიონ წალენჯიხელის ცხოვრება-მოღვაწეობის ამ პერიოდიდან (1660-იანი წწ.) ჩვენთვის ცნობილია ორი კონკრეტული ფაქტი: 1. 1661 წელს ილარიონი წმიდა მიწაზე გაემგზავრა. მისი ეს მოგზაურობა იერუსალიმის ქართული მონასტრების მიერ დაგროვილი ვალის გადახდასა და წმიდა მიწაზე ქართული ეკლესიის შერყეული პოზიციების განმტკიცებას ისახავდა მიზნად. სამწუხაროდ, ვიზიტი უშედეგოდ დასრულდა და ილარიონ წალენჯიხელი იმავე 1661 წელს საქართველოში დაბრუნდა; და 2. იერუსალიმიდან დაბრუნებიდან რამდენიმე წლის შემდეგ ილარიონმა მისი პირადი ხელნაწერი წიგნი, ლიტურგიკული ხასიათის კრებული `კურთხევანი~ დაკარგა. მან ახალი `კურთხევანის~ გადაწერა მღვდელ გაბრიელ ბოკუჩავას დაავალა. მღვდელმა გაბრიელმა `კურთხევანის~ ახალ ნუსხაზე მუშაობა 1667 წლის 31 მარტს დაასრულა და ეს საკმაოდ ვრცელი ხელნაწერი წიგნი ილარიონ წალენჯიხელს მიართვა (ილარიონ წალენჯიხელის წმიდა მიწაზე მოგზაურობისა და მისი ბრძანებით `კურთხევანის~ გადაწერის შესახებ ვრცლად იხ. ქვემოთ). ილარიონი წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას, დაახლოებით, 1660-იანი წლების მიწურულამდე განაგებდა. ამის შემდეგ მან უკვე მეორედ დაიკავა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი და სასულიერო მოღვაწეობა, როგორც ქვემოთ ვნახავთ ამას, უკვე აფხაზეთის კათოლიკოსის სტატუსით გააგრძელა.
მართალია, ალექსანდრე III-ის წყალობის წიგნიდან არ ჩანს, თუ როგორ განვითარდა მოვლენები 1658 წლის შემდეგ, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების მიწურულსა და 1660-იან წლებში, მაგრამ ამ ხარვეზის შესავსებად მეტად საინტერესო ცნობებს გვაწვდის XVII საუკუნით დათარიღებული ორი წერილობითი ძეგლი: 1. იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის (1669-1707 წწ.) მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორია~, უფრო ზუსტად კი, ამ ვრცელი თხზულების ერთ-ერთი ფრაგმენტი; და 2. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ქართული ხელნაწერი წიგნების H კოლექციაში 1719-ე ნომრით დაცული 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძი. აღნიშნული ძეგლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, სათანადო სისრულით მოვიტანთ მათ ტექსტებს.
იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ მარი ბროსესეული ფრანგული თარგმანის მ. სელეზნიოვისეული რუსული თარგმანი: `Въ 1661, во время Нектарიя (იგულისხმება იერუსალიმის პატრიარქი ნექტარიოსი; 1661-1669 წწ.), прибылъ въ Iерусалимъ некто Иларიонъ, Иверიецъ, Еврейскаго происхожденიя, именуемый Кიалингикелемъ (წალენჯიხელი), потому что онъ былъ Игуменомъ монастыря этого имени (Kიალინგიკელი) въ Колхиде. Въ следствიе небольшей ссоры съ Патрიархомъ, онъ убежалъ съ собранными деньгами опять въ Иверიю~1.
1667 წლის `კურთხევანის~ (H-1719) ანდერძი (298რვ): `დიდებაÁ ღ(მერ)თსა ყოვლისა მპყრობელსა<Á>, სამგუამოვანად ცნობილსა და ერთ არსებით აღსა<Á>არებულსა<Á>, რომლისა შეწევნითა<Á> სრულ იქმნეს წ(მიდ)ანი ესე და სულთა<Á> განმანათლებელი წიგნი კურთხევანი, ბრძანებითა<Á> ღ(მრთ)<Á>ისათა და მოძღვართ-მოძღურისა<Á>, წალენჯიხელისა<Á> ილარიონისათა<Á>, ქ(უე)ყ(ა)ნასა ოდიშსა და მონა<Á>სტერსა წალენჯიხისასა<Á>. სრულ იქმნა<Á> თვესა მარტსა<Á> ლა (31), ქორონიკონსა დასაბამითგან წელთა<Á> შვიდი ათას ას სამოცდათხუთმეტსა<Á> (7175-5508=1667 წ.), ჯ(უა)რცმითგან ათას ექუსას სამოცდაშვიდსა (1667 წ.). აწ, გევედრები ყ(ოველ)თა, რომელიცა შ(ემდგომა)დ ჩემსა<Á> მიემთხუ<Â>ვნეთ წიგნსა<Á> ამას, უცებად ნაჩხრეკსა, წყევას ნუ ვინ შემამთხუÀვთ ამად, რომე აჩქარებით ვ<ა>ჩხრეკ{დ}ი. ჩემი კურთხევანი დამეკარგა და მართალი დედა ვერ ვიშოვე. ზოგი აქით, ზოგი იქით გამოვძებნე რამე, მეჭირებოდა<Á> და ამისთÂს დიდად ამის სიკეთეს ვეღარას გამოვეკიდე. ხოლო აწ, წ(მიდ)ანო მამანო<Á> და ძმანო<Á>, უკუთუ ვისმე საÃმარ გიჩნდეს და იხმარებდეთ, ღ(მერთმა)ნ დაგიჯერენ, ლოცვა<Á> ყავთ ჩემ უღირსისათÂს, გევედრები, თქუთ სიყვა<Á>რულისათÂს ღ(მრთ)ისაÁ, ვითარმედ, დაღაცათუ უნდო არს ნაწერი ესე, წალენჯიხელი ილარიონ შეიწყალოს, ხოლო უკუთუ არა გთნდეს, წყევასა მაშინც არას მემართლებით. უწყის ღმერთმან, ჩემთÂს დამიწერია სახმარებლად, არა საფასოდ და არა უწყი, ვითარი არს. ამის უცებად მჩხრეკელსა, უგუნურსა<Á> და დიდად ცოდვილსა<Á> გაბრიელ მღდელსა, ბოკუჩავას, ცოდვანი მისნი შეუნდოს ღმერთმან. დედა-მამათა მისთა და მეუღლეთა<Á> თÂსნი ცოდვანი შ(ეუ)ნდოს ღმერთმან. შვილები ღმერთმან აღუზარდოს კეთილსა შინა. ვინცა ჩ(უე)ნთÂს შენდობა<Á> ბრძანოთცა<Á>, შეგინდვნენ <თქ(უე)ნი> ღმერთმან თქ(უე)ნი ცოდვანი, ა(მე)ნ, კ(ÂრიელÀ)ს(ო)ნ~.
როგორც ვხედავთ, `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ ერთ-ერთ ფრაგმენტზე და 1667 წელს გადაწერილი `კურთხევანის~ ანდერძზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ 1658 წლის ივლისს, ბანძის ომში დატყვევებული კათოლიკოსი ილარიონი 1661-1667 წლებისათვის უკვე გათავისუფლებული იყო იმერეთის სამეფო კარის პატიმრობიდან და აქტიურ საეკლესიო მოღვაწეობას ეწეოდა არამხოლოდ დასავლეთ საქართველოში, არამედ, ქვეყნის ფარგლებს გარეთაც, უფრო ზუსტად კი, წმიდა მიწაზე. გარდა ამისა, ხსენებული ძეგლებიდან დამატებით ირკვევა ისიც, რომ ტყვეობიდან გათავისუფლებული ილარიონი აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს უკვე აღარ ფლობდა და ისე როგორც კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე პერიოდში (1650-იანი წწის დასაწ. _ 1657 წ.), ამჯერადაც, წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას ედგა სათავეში. სამწუხაროდ, შესაბამისი მასალის უქონლობის გამო, ჩვენ ჯერჯერობით არ შეგვიძლიავთქვათ, კონკრეტულად, რომელ წელს, ან კიდევ, იმერეთის რომელი მეფის გადაწყვეტილებით გაათავისუფლეს კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ტყვეობიდან. ამ ეტაპზე, ჩვენთვის არც ის არის ცნობილი, სახელდობრ, რომელ წელს დაბრუნდა ილარიონი ოდიშის სამთავროში და ან კიდევ, რომელ წელს დაიკავა ხელმეორედ წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიის წინამდგომის თანამდებობა. ვიცით მხოლოდ, რომ მთელს ამ პერიპეტიებს ადგილი უნდა ჰქონოდა დასავლეთ საქართველოში გამეფებული ფეოდალური ანარქიის პერიოდში, უფრო ზუსტად კი, 1658-1661 წლებში, როცა იმერეთის სამეფოს ერთმანეთის მონაცვლეობით მართავდნენ: ალექსანდრე III (1639-1660 წწ.), ბაგრატ IV (1660-1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 წწ.), ვახტანგ ჭუჭუნიაშვილი (1660 წ.), ვამეყ III დადიანი (იმერეთის მეფე _ 1660-1662 წწ.) და არჩილ II (იმერეთის მეფე _ 1661-1663, 1678-1679, 1690-1691, 1695-1696, 1698 წწ.). ამ ბინდით მოცულ ქრონოლოგიურ მონაკვეთთან შედარებით, გაცილებით უფრო მეტი ცნობები მოგვეპოვება ილარიონის ცხოვრება-მოღვაწეობის შემდგომი პერიოდის, უფრო ზუსტად კი, 1660-იანი წლების ამბების შესახებ. აღნიშნული მოვლენები საგანგებოდ არის შესწავლილი პაპუნა გაბისონიას მიერ. მკვლევარი განსახილავ საკითხზე მუშაობისას სავსებით მართებულად დაეყრდნო ჩვენს მიერ ზემოთ ციტირებულ ორ წერილობით ძეგლს და შესაბამისი ისტორიული სურათი შემდეგი სახით აღადგინა: `1666 წელს ილარიონ წალენჯიხელი იერუსალიმში წასულა. მას იქ იერუსალიმის პატრიარქ ნექტარიოსთან კონფლიქტი მოსვლია. ილარიონი მალევე სამშობლოში გამობრუნებულა და ყველა ის შეწირულება, რაც მას საქართველოდან გაატანეს, უკან წამოუღია... 1667 წელს ილარიონის ბრძანებით `კურთხევანი~ გადაუწერიათ. წიგნის მინაწერში ილარიონი `მოძღვართ მოძღვრად~ იხსენიება, რაც ეპისკოპოსობას უნდა გულისხმობდეს. ირკვევა, რომ მას ეს წიგნი დაუკარგავს და ახალი `კურთხევანის~ გადაწერა სასწრაფოდ მღვდელ გაბრიელ ბოკუჩავასათვის დაუვალებია. წიგნის დაწერა 31 მარტს დასრულებულა~.
ჩვენთვის საინტერესო ილარიონის წალენჯიხაში მოღვაწეობის საკითხს, პაპუნა გაბისონიას გარდა, საგანგებოდ შეეხო გიორგი კალანდია 2008 წელს გამოქვეყნებული სტატიის: `წალენჯიხის მონასტრის ქტიტორთა გალერეა~ I ნაწილში. მკვლევრის თქმით: წალენჯიხის `საყდრის წინამძღვარი, რეგიონის მასშტაბით მაინც, გამორჩეული პირი იყო. წალენჯიხის ტაძრის მეთაური სამეგრელოს სხვა ეკლესია-მონასტრების წინამძღვრებს პატივითა და დიდებით აღემატებოდა. სწორედ ამიტომაც იწოდება წალენჯიხელი 1667 წლის ერთ-ერთ მინაწერში `მოძღვართმოძღვრად~. სხვა მსგავსი ტიტულატურა ოდიშის სასულიერო ცხოვრებაში ჩვენთვის ცნობილი არ არის. წალენჯიხის ტაძრის კურთხევანის მიხედვით, მოძღვართ-მოძღვარ ილარიონის ბრძანებით, მონასტერში წიგნის გადასაწერად ბევრი უშრომიათ, თუმცა `მართალი დედა~, ანუ ნამდვილი დედანი ვერ უპოვიათ, ამიტომ შეცდომაც ბევრი გაპარულა, რის გამოც ილარიონი შენდობას ითხოვს~.
პაპუნა გაბისონიასა და გიორგი კალანდიას მიერ რეკონსტრუირებული სურათი, ძირითადად, მისაღებია ჩვენთვის. თუმცა, არის ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი, რომლის მათეული ინტერპრეტაციაც მართებული არ გვეჩვენება. აქ მხედველობაში გვაქვს მკვლევრების მიერ ილარიონის მოძღვართმოძღვრობასთან დაკავშირებით გამოთქმული მოსაზრებები. კერძოდ, პაპუნა გაბისონიას აზრით, `კურთხევანის~ ანდერძის ტექსტში ილარიონის მოძღვართმოძღვრად მოხსენიება, ა პრიორი, მის ეპისკოპოსობაზე მიუთითებს, გიორგი კალანდიას დაკვირვებით კი, ილარიონის მოძღვართმოძღვრობა იმაზე მეტყველებს, რომ განსახილავ პერიოდში წალენჯიხის `საყდრის წინამძღვარი~ თუ `ტაძრის მეთაური~ ოდიშის სამთვროს სხვა ეკლესია-მონასტრების წინამძღვრებზე უფრო მეტი `პატივითა და დიდებით~ სარგებლობდა.
პაპუნა გაბისონიასა და გიორგი კალანდიას მიერ გამოთქმული ამ მოსაზრებების საპირისპიროდ, შევნიშნავთ, რომ ტერმინი `მოძღვართმოძღვარი~ შუა საუკუნეების საქართველოში გამოიყენებოდა არა ეპისკოპოსისა თუ რომელიმე საპატიო სასულიერო პირის, არამედ მასწავლებელთა მასწავლებლისა თუ უმაღლესი სასწავლებლის რექტორის მნიშვნელობით. თავდაპირველად ამ საპატიო წოდებას მხოლოდ გელათის აკადემიის რექტორი ატარებდა, მოგვიანებით კი, განსახილავი ტერმინის მოხმარების არეალი თანდათანობით გაფართოვდა და ბოლოს `მოძღვართმოძღვარი~ გადაიქცა იმ მონასტრების წინამდგომთა წოდებად, სადაც, სავარაუდოდ, გარკვეული სახის სასწავლებლები იყო ჩამოყალიბებული.
აღნიშნულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ `კურთხევანის~ ანდერძის განსახილავი ადგილის პაპუნა გაბისონიასეული და გიორგი კალანდიასეული ინტერპრეტაციები სწორი არ არის. სინამდვილეში, ანდერძის ტექსტში ილარიონის `მოძღვართმოძღვრად~ მოხსენიება მიუთითებს იმაზე, რომ ხელნაწერის გადაწერის დროისათვის ანუ 1667 წელს წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიაში, სავარაუდოდ, აქ მოქმედი მონასტრის ფარგლებში, უშუალოდ, მაცხოვრის ფერისცვალების ტაძართან, ფუნქციონირებდა გარკვეული ტიპის სასწავლებელი, რომლის ხელმძღვანელიც, უფრო ზუსტად კი, `მოძღვართმოძღვარი~, სწორედ აფხაზეთის კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი იყო.
აღნიშნული დასკვნის მართებულობას ირიბად ადასტურებს კათოლიკე მისიონერების, ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წელს რომში გაგზავნილი, ზემოთ ციტირებული წერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ილარიონ წალენჯიხელი საუკეთესო კანდიდატურას წარმოადგენდა მსგავსი სასწავლო დაწესებულების ხელმძღვანელის თანამდებობაზე. ასე, მაგალითად, კათოლიკე მისიონერები ხაზგასმით აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ ილარიონი ყველაზე განათლებული სასულიერო პირი იყო ოდიშის სამთავროში, იგი ჩინებულად ერკვეოდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო საკითხებში და საკუთარი წიგნადი ფონდი ანუ, სავარაუდოდ, პირადი ბიბლიოთეკაც კი ჰქონდა: ილარიონ წალენჯიხელი `აქაურებში ყველაზე უფრო ნასწავლი, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ადვილ შესათვისებელია. ყოველ ამ ღირსებას მარტო თავისის სათნოებით მიეწია. სიამოვნებით წარმოგვიდგენს ბევრს საეჭვო კითხვას სარწმუნოებისას... ცხადად აღიარებს, რომ მეგრელი მღვდლები ნათლიღებას სწორედ არ ასრულებენ, რადგან მათ წიგნებში ასე არა სწერია, როგორც ბერძნულშია და თავისი წიგნებიც გვაჩვენა~.
ცალკე საუბრის თემაა იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობიდან გათავისუფლებული და წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიაში დაბრუნებული კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის მიერ წალენჯიხის ეპისკოპოსობის ხელმეორედ მიღება-არმიღების საკითხი. ჩვენ უკვე დავრწმუნდით ზემოთ, რომ ილარიონი აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე ასვლამდე ანუ 1657 წლამდე ნამდვილად ფლობდა წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობას. შესაბამისად, ლოგიკური იქნებოდა, გვეფიქრა, რომ მას შემდეგ, რაც იგი საბოლოოდ გათავისუფლდა იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობიდან და წალენჯიხაში მოქმედ სასწავლო დაწესებულებას ჩაუდგა სათავეში, მან, მოძღვართმოძღვრის წოდებასთან ერთად, ავტომატურად მიიღო წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობაც. სხვათა შორის, ზუსტად ამგვარი დასკვნისაკენ გვიბიძგებს პაპუნა გაბისონიას მიერ გამოთქმული და ზემოთ ციტირებული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც 1660-იან წლებში წალენჯიხის ეპისკოპოსობას სწორედ ილარიონი ფლობდა. მიუხედავად იმისა, რომ პაპუნა გაბისონიას ეს მოსაზრება, ერთი შეხედვით, საკმაოდ დამაჯერებლად გამოიყურება, საკითხის შესწავლას აბსოლუტურად საპირისპირო დასკვნამდე მივყავართ.
ამ მხრივ, ჩვენთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ორ წერილობით ძეგლს. ესენია:
1. ანტიოქიის პატრიარქის მაკარიოსის (1647-1672 წწ.) მიერ 1665 წელს, ოდიშის სამთავროში, უფრო ზუსტად კი, წალენჯიხის (`ჭანისწყლის~) მონასტერში ყოფნის დროს, არაბულ ენაზე შედგენილი თხზულება, პირობითი სახელწოდებით: `ცნობები საქართველოს შესახებ~; და 2. პატრიარქ მაკარიოსის ვაჟისა და იმავდროულად, მისი მთავარდიაკვნის, პავლე ალეპოელის (გარდ. 1669 წ.) მიერ 1667 წელს, რუსეთის სამეფოში ყოფნის დროს, რუსულ ენაზე შედგენილი თხზულება: `საქართველოს აღწერა~ (`Описание Грузии, представленное архидиаконом Павлом, сыном антиохийского патриарха Макария~). დასახელებულ თხზულებებში ანტიოქიის პატრიარქსა და მის ვაჟს სათითაოდ ჰყავთ ჩამოთვლილი ის ეპისკოპოსები, რომლებიც მათი დასავლეთ საქართველოში ყოფნის დროს ანუ 1664-1665 წლებში რეალურად მწყემსავდნენ ოდიშის სამთავროს მოსახლეობას.
პატრიარქი მაკარიოსის `ცნობები საქართველოს შესახებ~: `რაც შეეხება მეგრელთა ეპარქიას, იქ ექვსი ეპისკოპოსი ზის. ესენია: ჭყონდიდელი, მეორე _ ხობელი... მესამე ეპისკოპოსია ცაიშელი, მეოთხე _ ბედიელი, მეხუთე _ მოქველი, მეექვსე _ დრანდელი. სულ ესენია, თუ არ ჩავთვლით ამ ეპარქიაში არსებულ მონასტერთა წინამძღვრებს~. პავლე ალეპოელის `საქართველოს აღწერა~: `О Менгрелии... Колики епископы? имеет шесть еп[и]ск[о]пов: первый _ Скоиндел, второй _ Мукуел, третий _ Педиел, четвертой _ Цаишел, пятый _ Хупел, шестой _ Трандел~3. როგორც ვხედავთ, ანტიოქიის პატრიარქი და მისი ვაჟი ხაზგასმით აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ 1664-1665 წლებში ოდიშის სამთავროს ტერიტორიაზე მოქმედებდა მხოლოდ ექვსი საეპისკოპოსო კათედრა: ჭყონდიდის, ხობის, ცაიშის, ბედიის, მოქვისა და დრანდის. ამ კათედრათა შორის, დასახელებული არ არის წალენჯიხის საეპისკოპოსო, რაც, თავის მხრივ, ცალსახად მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ განსახილავ 1664-1665 წლებში წალენჯიხაში საეპისკოპოსო კათედრა უკვე მოშლილი თუ გაუქმებული იყო და წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობა საერთოდ აღარ არსებობდა.
წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრის გაუქმების თაობაზე, დაახლოებით, ანალოგიური მოსაზრება აქვს გამოთქმული გიორგი კალანდიას. მკვლევრის თქმით, `1664-1666 წლებში სამეგრელოში სტუმრად მყოფი ანტიოქიის პატრიარქი მაკარი და მისი ვაჟი პავლე ალეპოელი წალენჯიხას, როგორც საეპისკოპოსო საყდარს უკვე აღარ იცნობენ და კათედრათა ნუსხაში მას საერთოდ არ იხსენიებენ... როგორც ჩანს, ამ პერიოდში, უფრო სწორად კი ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან ძალიან მალე (1654 წლის ახლო პერიოდში), წალენჯიხის საეპისკოპოსო გაუქმდა და მან შესაბამისი პატივი და ღირსება დაკარგა~; `პირველი ღვთისმსახური, ვინც წალენჯიხას, როგორც საეპისკოპოსოს, ხელმძღვანელობდა, ეპისკოპოსი ევდემონ ჯაიანი იყო. ევდემონი ლევან დადიანთან დაახლოებული პირი უნდა ყოფილიყო... შემორჩენილი წყაროებიდან ცხადია, რომ ევდემონი წალენჯიხის პირველი და უკანასკნელი ეპისკოპოსი იყო. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ლევანის სიკვდილის შემდეგ აქ ეპისკოპოსის კათედრაც გაუქმდა~.
როგორც ვხედავთ, გიორგი კალანდია წალენჯიხის საეპისკოპოსოს მოშლის შესახებ სამ ძირითად დებულებას გვთავაზობს: 1. წალენჯიხის პირველი და უკანასკნელი ეპისკოპოსი იყო ევდემონ ჯაიანი; 2. წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა მოიშალა ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ, უფრო ზუსტად კი, 1654 წლის ახლოხანებში6; და 3. წალენჯიხის საეპისკოპოსო უკვე მოშლილი იყო 1664-1666 წლებში ანუ იმ დროისათვის, როცა დასავლეთ საქართველოში იმყოფებოდნენ ანტიოქიის პატრიარქი მაკარიოსი და მისი ვაჟი, პავლე ალეპოელი7.
ამ სამი დებულებიდან, ჩვენ ვერანაირად ვერ გავიზიარებთ მკვლევრის პირველ დებულებას, რომლის თანახმადაც ევდემონ ჯაიანი პირველი და უკანასკნელი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი იყო. მართლაც, ჩვენ ზემოთ, ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილ წერილზე დაყრდნობით დავადგინეთ, რომ ევდემონ ჯაიანის შემდეგ, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების დასაწყისიდან 1657 წლამდე პერიოდში, წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობას კიდევ ერთი მღვდელმთავარი, შემდგომში, აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი ფლობდა. ასე, რომ გიორგი კალანდიას მიერ შემოთავაზებული დებულება, თითქოსდა, ევდემონ ჯაიანი პირველი და უკანასკნელი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი იყო, მართებული არ არის.
პირველი დებულების მსგავსად, ჩვენ ვერ დავეთანხმებით მკვლევრის ვერც მეორე დებულებას, რომლის თანხმადაც წალენჯიხის საეპისკოპოსო გაუქმდა ლევან II დადიანის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ ანუ 1657 წლის ახლოხანებში. ამგვარი დასკვნისაკენ, პირველ რიგში, გვიბიძგებს ზემოთ უკვე ნახსენები კათოლიკე მისიონერის, მარია ძამპის მიერ 1658-1659 წლებში დაწერილი ვრცელი თხზულება, რომელიც, თავის მხრივ, უცვლელად არის შეტანილი ფრანგი მოგზაურის ჟან შარდენის ნაშრომში: `მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში~. მარია ძამპის თხზულებაში ვკითხულობთ: `მარტო სამეგრელოს ექვსი ეპისკოპოსი ჰყავს: დრანდელი _ აფხაზეთის საზღვარზე; მოქველი; ბედიელი _ შავი ზღვის სანაპიროზე; ცაიშელი; წალენჯიხელი და ჭყონდიდელი~.
მაშასადამე, მარია ძამპის თხზულებიდან ვიგებთ, რომ თხზულების შედგენის დროს ანუ 1658-1659 წლებში წალენჯიხის საეპისკოპოსო ჯერ კიდევ არ იყო გაუქმებული. შესაბამისად, ცხადი ხდება ისიც, რომ წალენჯიხის საეპიკოპოსო კათედრა მოიშალა არა ლევან II-ის გარდაცვალებიდან მცირე ხნის შემდეგ ანუ 1657 წლის ახლოხანებში, როგორც ამას ფიქრობდა გიორგი კალანდია, არამედ შედარებით უფრო მოგვიანებით, დაახლოებით, 1658-1659 წლების შემდგომ პერიოდში4.
პირველი ორი დებულებისაგან განსხვავებით, ჩვენ სრულად ვიზიარებთ გიორგი კალანდიას ბოლო, მესამე დებულებას და მკვლევრის მსგავსად, ვფიქრობთ, რომ ანტიოქიის პატრიარქის მაკარიოსისა და პავლე ალეპოელის დასავლეთ საქართველოში ყოფნის დროს ანუ 1664-1665 წლებში წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა უკვე ნამდვილად გაუქმებული იყო. ამაზე პირდაპირ მიგვითითებს ანტიოქიის პატრიარქისა და მისი ვაჟის თხზულებათა ფრაგმენტები, რომლებიც ზემოთ, საგანგებოდ გვქონდა მოხმობილი.
ამგვარად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ირკვევა, რომ წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა მოიშალა 1658/1659-1664/1665 წლებს შორის პერიოდში, რის გამოც 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძში მოხსენიებული მოძღვართმოძღვარი ილარიონი ვერანაირად ვერ ჩაითვლება წალენჯიხელ ეპისკოპოსად, როგორც ამას ფიქრობდა პაპუნა გაბისონია.
მას შემდეგ, რაც საბოლოოდ გავარკვიეთ კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის მიერ წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობის მიღება-არმიღების საკითხი, აუცილებლად უნდა შევეხოთ მის წალენჯიხაში მოღვაწეობასთან დაკავშირებულ კიდევ ერთ საინტერესო საკითხს. იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის მიერ შედგენილ `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიაში~ ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ წმიდა მიწაზე ჩასული ილარიონი იქაური სასულიერო წრეებისათვის ცნობილი იყო არა როგორც წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვარი, არამედ, როგორც წალენჯიხის მონასტრის იღუმენი ანუ წინამძღვარი: `Въ 1661... прибылъ въ Iерусалимъ некто Иларიонъ... именуемый Кიалингикелемъ, потому что онъ былъ Игуменомъ монастыря этого имени (Kიალინგიკელი) въ Колхиде~; `Въ [1661] г… некто Иларიонъ… игуменъ Тцаленджихскаго монастыря въ Мингрелიи, прибылъ въ Иерусалимъ~.
ის ფაქტი, რომ პატრიარქი დოსითეოსი არ ცდებოდა და 1661 წელს წალენჯიხაში ნამდვილად მოქმედებდა მონასტერი, არანაირ ეჭვს არ იწვევს. აღნიშნული ცნობის მართებულობას, პირველ რიგში, ადასტურებს თავად ილარიონის ბრძანებით გადაწერილი 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძი, სადაც წალენჯიხა სწორედ მონასტრად არის მოხსენიებული: `...სრულ იქმნეს წ(მიდ)ანი ესე და სულთა<Á> განმანათლებელი წიგნი კურთხევანი, ბრძანებითა<Á> ღ(მრთ)<Á>ისათა და მოძღვართ-მოძღურისა<Á>, წალენჯიხელისა<Á> ილარიონისათა<Á>, ქ(უე)ყ(ა)ნასა ოდიშსა და მონა<Á>სტერსა წალენჯიხისასა<Á>~.
აბსოლუტურად იდენტური ხასიათის ცნობებს გვაწვდიან ზემოთ ერთხელ უკვე ნახსენები უცხოელი ავტორები: ანტიოქიის პატრიარქი მაკარიოსი და მისი ვაჟი, ალეპოელი, რომლებმაც 1664-1665 წლებში საკუთარი თვალით მოიხილეს წალენჯიხა და აქ დაბრძანებული სიწმიდეები. ანტიოქიის პატრიარქისა და პავლე ალეპოელის მიერ შედგენილ თხზულებებში ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ მათი დასავლეთ საქართველოში ყოფნის დროს ანუ 1664-1665 წლებში წალენჯიხაში ნამდვილად მოქმედებდა მონასტერი.
პატრიარქი მაკარიოსის `ცნობები საქართველოს შესახებ~: `დაწერა ეს გლახაკმა მაკარი პატრიარქმა თავისი ხრწნადი ხელით აგვისტოს თვის ოთხს, სამყაროს შექმნიდან 7173 წელს (1665 წ.) ჭანისწყალის მონასტერში (იგულისხმება მდინარე ჭანისწყლის ხეობაში მდებარე წალენჯიხის მონასტერი), როდესაც იქ ვიყავით. ეს მონასტერი მეგრელთა ქვეყანაშია~.
პავლე ალეპოელის `საქართველოს აღწერა~: `О Менгрелии... Обретаетца еще м[о]н[а]ст[ы]рь, где гробы Дадиановы. И длань св[я]т[о]го Иоанна Пр[е]дт[е]чи и гортань с частью волосов от бороды и от честнаго древа и многие св[я]тых мощи и св[я]тые иконы пречюдные~.
როგორც ვხედავთ, 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძზე, აგრეთვე, პატრიარქი მაკარიოსისა და პავლე ალეპოელის თხზულებებზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიაში~ დაცული ცნობა სავსებით სწორია, 1661-1667 წლებისათვის წალენჯიხაში ნამდვილად მოქმედებდა მონასტერი და ამ მონასტრის იღუმენი ანუ წინამძღვარი სწორედ ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი იყო.
თუ ჩვენს მიერ ზემოთ წარმოდგენილი მსჯელობა სწორია და ეს, თითქოს ასეც ჩანს, მაშინ საბოლოოდ ირკვევა, რომ 1661-1667 წლებში წალენჯიხაში ერთმანეთის გვერდიგვერდ მოქმედებდა ორი საეკლესიო ინსტიტუტი: 1. წალენჯიხის მონასტერი, რომელსაც სათავეში ედგა წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვარი; და 2. გარკვეული ტიპის სასწავლებელი, რომელსაც ხელმძღვანელობდა მოძღვართმოძღვარი. ამასთან, განსახილავ 1661-1667 წლებში ორივე საეკლესიო ინსტიტუტის ხელმძღვანელის თანამდებობა თავმოყრილი იყო ერთი და იმივე პირის, წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიის უმაღლესი იერარქის, იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობიდან გათავისუფლებული აფხაზეთის კათოლიკოს-ყოფილის ილარიონის ხელში, რომელიც, განსახილავი პერიოდის წერილობით ძეგლებში მოხსენიებული იყო ხან როგორც `წალენჯიხის მონასტრის იღუმენი~ ანუ წინამძღვარი და ხან კიდევ, როგორც `მოძღვართმოძღვარი~ ანუ წალენჯიხაში მოქმედი სასწავლო დაწესებულების ხელმძღვანელი.
თავად ის ფაქტი, რომ წალენჯიხაში მოქმედი ორი საეკლესიო ინსტიტუტის ხელმძღვანელობა დროის გარკვეულ მონაკვეთში ერთი და იმავე პირის ხელში იყო თავმოყრილი, შუა საუკუნეების საქართველოს ეკლესიის ისტორიისათვის საკმაოდ უჩვეულო მოვლენას წარმოადგენს. მართლაც, საკითხის შესწავლა აჩვენებს, რომ აღნიშნული თანამდებობები, როგორც წესი, სხვადასხვა სასულიერო პირებს შორის იყო განაწილებული. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ერთსა და იმავე საეკლესიო სენიორიაში, დროის ერთსა და იმავე მონაკვეთში, მონასტრის წინამძღვრობას ერთი პირი ფლობდა, ხოლო მოძღვართმოძღვრის თანამდებობას _ მეორე.
მაგალითისათვის შეგვიძლია მოვიტანოთ დასავლეთ საქართველოს მეფის დავით VI ნარინის (1259-1293 წწ.) თანამეცხედრის, დედოფალ თამარ ემენელასძის მიერ გელათის მონასტრისათვის მიცემული 1260-1267 წლების დაწერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ხსენებული დოკუმენტის შედგენის დროისათვის გელათის მონასტრის მოძღვართმოძღვრის თანამდებობას ანტონი ფლობდა, ხოლო ამავე მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობას _ იოვანე: `და თÂთ იგი სიგელი და ბეღესგან ჩემთÂს მოცემული დაწერილი დავსდევ დიდსა მონასტერსა შინა, კითხÂთა, მოÃსენებით და მოწმებითა დიდისა მოძღუართ-მოძღურისა, დავითის მწირველისა ანტონისითა, დიდისა მონასტრისა წინამძღურისა, პატრონთა მწირველისა იოვანესითა...~.
ჩვენი დაკვირვებით, შუა საუკუნეების საქართველოში დამკვიდრებული ამ ძველი ტრადიციის დარღვევის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის პირადი ღირსებები და მისი უდიდესი ავტორიტეტი უნდა ყოფილიყო. როგორც ჩანს, ოდიშის სამთავროს უმაღლესმა საერო და სასულიერო პირებმა კარგად იცოდნენ, რომ ილარიონი, ერთი მხრივ, საფუძვლიანი განათლების მქონე, ჩინებულად განსწავლული პირი იყო, მეორე მხრივ კი, საეკლესიო სენიორიის ხელმძღვანელობის გამოცდილებასაც ფლობდა და ყოველივე ამის გათვალისწინებით, მას ერთდროულად გადასცეს წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრისა და წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობები.
1667 წლის შემდეგ ილარიონის წალენჯიხაში ყოფნის შესახებ არანაირი ცნობები აღარ მოგვეპოვება. აღნიშნულ გარემოებას იმთავითვე მიაქცია ყურადღება პაპუნა გაბისონიამ და მასზე დაყრდნობით, გამოთქვა მოსაზრება, რომ ილარიონი წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას 1670-იან წლებამდე ედგა სათავეში: `სავარაუდოდ ილარიონი წალენჯიხის საეპისკოპოსოს (წალენჯიხის საეპისკოპოსოს გაუქმების შესახებ იხ.: ზემოთ) ამ საუკუნის 70-იან წლებამდე განაგებდა~.
ჩვენ, ჩვენის მხრივ, მთლიანად ვიზიარებთ პაპუნა გაბისონიას ამ მოსაზრებას. ოღონდ, მკვლევრისაგან განსხვავებით, აღნიშნული მოსაზრებისაკენ ვიხრებით არა იმიტომ, რომ ილარიონ წალენჯიხელის სახელი 1667 წლის შემდეგ საერთოდ ქრება წერილობითი ძეგლებიდან, არამედ იმიტომ, რომ ილარიონი 1667 წლის შემდგომი პერიოდით დათარიღებულ წერილობით ძეგლებში არა წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრისა თუ წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის, არამედ უკვე აფხაზეთის კათოლიკოსის წოდებით არის მოხსენიებული (ამის შესახებ ვრცლად იხ. ქვემოთ).
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საბოლოოდ ვუბრუნდებით ზემოთ დასმულ კითხვას და კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის ბიოგრაფიის 1650-იანი წლების მიწურულისა და 1660-იანი წლების მონაკვეთს შემდეგი სახით აღვადგენთ: 1658 წლის ივლისში ბანძის ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში აზნაურ ეზია იოსელიანთან იმყოფებოდა. მცირე ხნის შემდეგ, არაუგვიანეს 1658 წლის 31 დეკემბრისა, ეზია იოსელიანმა საპატიო ტყვე ალექსანდრე III-ს გადასცა. ამის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონი, როგორც სახელმწიფო დამნაშავე, იმერეთის სამეფო კარის ტყვეობაში აღმოჩნდა. დაახლოებით, 1658-1661 წლებში, იმერეთის ჯერჯერობით დაუდგენელი მეფის: ალექსანდრე III-ის, ბაგრატ IV-ს, ვახტანგ ჭუჭუნიაშვილის, ვამეყ III დადიანისა თუ არჩილ II-ს მმართველობის პერიოდში, კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი პატიმრობიდან გაათავისუფლეს.
ამავე 1658-1661 წლებში კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ოდიშში დაბრუნდა და ისე როგორც კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე პერიოდში (1650-იანი წწ-ის დასაწ. _ 1657 წ.), ამჯერადაც, წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას ჩაუდგა სათავეში. 1661-1667 წლებში ილარიონი ერთდროულად ფლობდა წალენჯიხაში მოქმედი ორი საეკლესიო ინსტიტუტის ხელმძღვანელის თანამდებობას: წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრობასა და წალენჯიხაში მოქმედი სასწავლებლის მოძღვართმოძღვრობას. ილარიონ წალენჯიხელის ცხოვრება-მოღვაწეობის ამ პერიოდიდან (1660-იანი წწ.) ჩვენთვის ცნობილია ორი კონკრეტული ფაქტი: 1. 1661 წელს ილარიონი წმიდა მიწაზე გაემგზავრა. მისი ეს მოგზაურობა იერუსალიმის ქართული მონასტრების მიერ დაგროვილი ვალის გადახდასა და წმიდა მიწაზე ქართული ეკლესიის შერყეული პოზიციების განმტკიცებას ისახავდა მიზნად. სამწუხაროდ, ვიზიტი უშედეგოდ დასრულდა და ილარიონ წალენჯიხელი იმავე 1661 წელს საქართველოში დაბრუნდა; და 2. იერუსალიმიდან დაბრუნებიდან რამდენიმე წლის შემდეგ ილარიონმა მისი პირადი ხელნაწერი წიგნი, ლიტურგიკული ხასიათის კრებული `კურთხევანი~ დაკარგა. მან ახალი `კურთხევანის~ გადაწერა მღვდელ გაბრიელ ბოკუჩავას დაავალა. მღვდელმა გაბრიელმა `კურთხევანის~ ახალ ნუსხაზე მუშაობა 1667 წლის 31 მარტს დაასრულა და ეს საკმაოდ ვრცელი ხელნაწერი წიგნი ილარიონ წალენჯიხელს მიართვა (ილარიონ წალენჯიხელის წმიდა მიწაზე მოგზაურობისა და მისი ბრძანებით `კურთხევანის~ გადაწერის შესახებ ვრცლად იხ. ქვემოთ). ილარიონი წალენჯიხის საეკლესიო სენიორიას, დაახლოებით, 1660-იანი წლების მიწურულამდე განაგებდა. ამის შემდეგ მან უკვე მეორედ დაიკავა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი და სასულიერო მოღვაწეობა, როგორც ქვემოთ ვნახავთ ამას, უკვე აფხაზეთის კათოლიკოსის სტატუსით გააგრძელა.
10. როდის დაიკავა კათოლიკოს-ყოფილმა ილარიონმა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მეორედ?
წინამდებარე ნაშრომის დასაწყისში ჩვენ დაწვრილებით განვიხილეთ ოდიშის სამთავროში მყოფი კათოლიკე მისიონერის მარია ძამპის მიერ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი ცხრაპუნქტიანი დოკუმენტი, ე. წ. `სარწმუნოების აღსარება~, რომელიც ხელმოწერილი და დამტკიცებულია ოდიშის მთავრისა და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსების მიერ. აღნიშნულ დოკუმენტს, მიხეილ თამარაშვილის ცნობით, დასმული აქვს აფხაზეთის იმდროინდელი კათოლიკოსის ილარიონის ბეჭედიც.
თუ მიხეილ თამარაშვილის აღნიშნული ცნობა სწორია და ჩვენთვის საინტერესო ილარიონმა ნამდვილად კათოლიკოსის სტატუსით დაამოწმა 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი `სარწმუნოების აღსარების~ ტექსტი, მაშინ დაბიჯითებით შეგვიძლია ვთქვათ ისიც, რომ მან დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მეორედ დაიკავა ან უშუალოდ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში ან კიდევ, 1672 წლის ივლის-დეკემბრის წინარე ხანებში.
მიღებული თარიღის კიდევ უფრო დაზუსტებისათვის საჭიროა, დაწვრილებით გავეცნოთ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგის 1660-იანი წლების მიწურულისა და 1670-იანი წლების დასაწყისის მონაკვეთს. დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებულია მოსაზრება, რომ 1669-1673 წლებში აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს ექვთიმე II საყვარელიძე ფლობდა.
აღნიშნული მოსაზრების გამოთქმისას მკვლევრები ემყარებიან სულ სამ წერილობით ძეგლს. ეს ძეგლებია: 1. შანშე ამირეჯიბის მიერ გაცემული უთარიღო შეწირულების წიგნი ბიჭვინთის ღმრთისმშობლისათვის ქუთაისში მოსახლე გლეხის, ნუქაბა სვანიძის, აგრეთვე, ფარცხანაყანევში მცხოვრები გლეხების: გაბრიელა ნიქაბაძის, მამისთვალაი როსტომაძის, მიქელაი ხანთაძისა და მიქელა ნიქაბაძის შეწირვის თაობაზე; 2. იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის მიერ 1669 წლის 6 დეკემბერს რუსეთის მეფის ალექსი I-სათვის (1645-1676 წწ.) გაგზავნილი წერილი; დაბოლოს, 3. ფრანგი მოგზაურის ჟან შარდენის მიერ 1670-იან წლებში შედგენილი, ზემოთ უკვე ნახსენები თხზულება: `მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში~.
დასახელებული წერილობითი ძეგლებიდან პირველ ძეგლს, შანშე ამირეჯიბის შეწირულების წიგნს, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, თარიღი არ უზის. ამიტომ მისი გამოყენება ექვთიმე II-ის კათოლიკოსობის ქრონოლოგიის დადგენა-დაზუსტებისათვის, უბრალოდ, შეუძლებელია.
შანშე ამირეჯიბის შეწირულების წიგნისაგან განსხვავებით, ექვთიმე II-ის მწყემსმთავრობის ქრონოლოგიის შესახებ უაღრესად ზუსტ ცნობას გვაწვდის ბაგრატ IV-ის მიერ ალექსი I-სათვის გაგზავნილი 1669 წლის 6 დეკემბრის წერილი. ამ წერილის ტექსტში წარმოდგენილია იმერეთის სამეფოს საეკლესიო და საერო ხელისუფალთა ვრცელი ჩამონათვალი, რომლის დასაწყისშიც, პირველ ადგილას დასახელებულია აფხაზეთის კათოლიკოსი ექვთიმე (//ეფთვიმე): `საქართველოს მაკურთხეველი კათალიკოზი ეფთუიმი~.
გაცილებით უფრო რთულად გვაქვს საქმე რიგით მესამე წერილობით ძეგლთან, ჟან შარდენის თხზულებასთან დაკავშირებით. თავდაპირველად მოვიტანთ ხსენებული თხზულების იმ ფრაგმენტებს, სადაც, მკვლევართა აზრით, ექვთიმე II საყვარელიძეა მოხსენიებული:
1. 1672 წლის 13 ოქტომბერს სოფელ ანაკლიაში მოვიდა ოდიშის სამთავროში მყოფი ერთერთი კათოლიკე მისიონერი, რომელიც წინა დღეს ოდიშის მთავართან, ლევან III დადიანთან იმყოფებოდა და `გვითხრა აგრეთვე, რომ მას მთავრისა და კათალიკოსისაგან ნაბრძანები აქვს მე და ჩემს ამხანაგებს მათი სახელით მოგვილოცოს კეთილად ჩამობრძანება და რომ ისინი მოგვცემენ კაცებს და ცხენებს საქართველოში (იგულისხმება აღმოსავლეთ საქართველო) წასასვლელად~.
2. `24-ში (იგულისხმება 1672 წლის 24 ოქტომბერი) დილით თეათინელების პრეფექტმა და მორჩილმა ძმამ კათალიკოსსა და მთავართან წამიყვანეს სამართლის საძიებლად. მათ მოისურვეს თითოეულისათვის ძღვენი მიგვერთმია. ტყუილად ვცდილობდი დამერწმუნებინა, რომ საჩუქრის მირთმევასა და გაძარცვაზე, გაქურდვასა და წამებაზე ჩივილს შორის არ არსებობს მეთქი არავითარი კავშირი, მაგრამ წეს-ჩვეულებამ გაიმარჯვა. კათალიკოსს მივართვი ვერცხლის დანები, კოვზები, ჩანგლები თავისი ბუდით და ქუდი, რომელიც თითონ მთხოვა სხვისი პირით. მას და მთავარს ვუჩვენე სპარსეთის ხელმწიფის ბრძანებულება და რაყამი, საფრანგეთის ელჩის წერილი კი მთავრისათვის არ მიჩვენებია, რადგან თეათინელებმა ეს საჭიროდ არ ჩათვალეს. არც ერთმა და არც მეორემ არ დააკმაყოფილეს ჩემი მოთხოვნა. მთავარმა მითხრა, რომ ახლა ომია და რომ იგი არ არის დიდებულთა მბრძანებელი; დაუმატა, რომ სხვა დროს ის ჭეშმარიტად სამართლიანობის დამცველი იქნებოდა და ყველაფერს გააკეთებდა იმისათვის, რომ წართმეული ნივთები დამბრუნებოდა. კათალიკოსმაც იგივე მითხრა და შველის მაგივრად მანუგეშა. მთავარმა და კათალიკოსმა მიუხედავად ამისა, მაინც გამოყვეს თითო აზნაური და გაგზავნეს მძარცველებთან, რათა მათი სახელით მოეთხოვათ რაც წაგვართვეს~.
3. 1672 წლის ნოემბრის თვის დასაწყისში ოდიშის სამთავროში შემოჭრილმა ოსმალებმა, რომლებსაც ალყაში ჰყავდათ მომწყვდეული რუხის ციხეში გამაგრებული ოდიშის მთავარი ლევან III დადიანი, ციხეს ალყა მოხსნეს, `ორი ათასზე მეტი ტყვე წაიყვანეს და დიდი ნადავლით წავიდნენ, რადგან არტილერიის უქონლობის გამო ციხეზე იერიში ვერ მიიტანეს. თურქებმა წაიყვანეს აგრეთვე სამეგრელოს დიდებულები, რომლებიც დანებდნენ მათ და ერთგულების ფიცი მისცეს ახალ მთავარს. ერთგულების შემომფიცველთა რიცხვში კათალიკოსიც იყო. ფაშამ აცნობა მას, რომ იგი ახალი მთავრის ვეზირად ინიშნება, რომლის სახელით ის აფხაზეთის მთავართან გაგზავნა მთავრისათვის მისი ასულის ხელის სათხოვნელად~.
როგორც ვხედავთ, ჟან შარდენის თხზულებიდან ჩვენს მიერ ციტირებულ არც ერთ ფრაგმენტში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის სახელი დაკონკრეტებული არ არის და იგი მხოლოდ ზოგადად, `კათალიკოსის~ წოდებითაა მოხსენიებული. აღნიშნულ გარემოებას იმთავითვე მიაქცია ყურადღება ჟან შარდენის თხზულების ქართული თარგმანის ავტორმა და გამომცემელმა, მზია მგალობლიშვილმა, რომელმაც, რაიმე წერილობით ძეგლსა თუ სამეცნიერო პუბლიკაციაზე მითითების გარეშე, გამოთქვა მოსაზრება, რომ 1666-1673 წლებში აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს ექვთიმე II საყვარელიძე ფლობდა და ამ მოსაზრებაზე დაყრდნობით, ფრანგი მოგზაურის მიერ 1672 წლის ამბებთან დაკავშირებით მოხსენიებული `კათალიკოსი~, აპრიორი, ექვთიმე II-სთან გააიგივა: `აქ ნახსენები მთავარი ლევან III დადიანია, ხოლო კათალიკოსი ექვთიმე საყვარელიძე (1666-1673 წწ.) უნდა იყოს, რომელიც სამეგრელოშია~.
მზია მგალობლიშვილის მიერ გამოთქმული ამ მოსაზრების მართებულობისა თუ მცდარობის დადგენას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი შემდგომი მსჯელობისათვის. მართლაც, თუკი ჩვენ მართებულად მივიჩნევთ აღნიშნულ მოსაზრებას და თანაც, აქვე, დამატებით გავიხსენებთ იმ ფაქტს, რომ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი `სარწმუნოების აღსარების~ ერთ-ერთი დამამტკიცებელი არა კათოლიკოსი ექვთიმე II, არამედ კათოლიკოსი ილარიონი იყო, მაშინ ავტომატურად მივალთ იმ დასკვნამდეც, რომ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი ჯერ კიდევ ჟან შარდენის თხზულებაში მოხსენიებულ ექვთიმე II საყვარელიძეს ეკავა, ხოლო ამავე 1672 წლის დეკემბერში აფხაზეთის კათოლიკოსის თანამდებობას უკვე მომდევნო მწყემსმთავარი, `სარწმუნოების აღსარების~ ერთ-ერთი დამამტკიცებელი, ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი ფლობდა. ანუ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მზია მგალობლიშვილის მიერ გამოთქმული მოსაზრების გაზიარების შემთხვევაში, საბოლოოდ დადგინდება, რომ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე ილარიონმა ექვთიმე II შეცვალა დაახლოებით 1672 წლის ნოემბრის ბოლოსა და დეკემბრის დასაწყისში. მიუხედავად იმისა, რომ ისტორიული სურათის ამგვარი რეკონსტრუქცია, საკმაოდ ლოგიკურად გამოიყურება, არსებობს ერთი მეტად მნიშვნელოვანი დაბრკოლება, რომლის გადალახვის გარეშეც აღნიშნული რეკონსტრუქციის გაზიარება ყოვლად შეუძლებელია. აქ მხედველობაში გვაქვს აფხაზეთის კათოლიკოსის პოლიტიკური ორიენტაციის საკითხი. მართლაც, ჩვენ ზემოთ უკვე არაერთგზის ვახსენეთ იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის მიერ რუსეთის მეფის ალექსი I-სათვის გაგზავნილი 1669 წლის წერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ამ წერილში მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი ექვთიმე II საყვარელიძე იმერეთის სამეფო კართან ძალზედ დაახლოებული პირი იყო და ბაგრატ IV-ის პოლიტიკურ კურსს სრულად უჭერდა მხარს. აბსოლუტურად საპირისპირო სურათს ვაწყდებით ჟან შარდენის თხზულებაში. ამ ტექსტიდან სავსებით ნათლად ჩანს, რომ ფრანგი მოგზაურის მიერ სახელის გარეშე მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი თვეების განმავლობაში ოდიშის სამთავროში ცხოვრობდა და ძალზედ დაახლოებული იყო ოდიშის სამთავრო კართან. ჟან შარდენის ცნობით, კათოლიკოსი ოდიშის იმდროინდელ მთავართან, ლევან III დადიანთან ერთად მასპინძლობდა ოდიშის სამთავროში ჩამოსულ უცხოელ სტუმრებს და მასთან ერთადვე განიხილავდა ოდიშის ტერიტორიაზე ჩადენილი ძარცვა-ყაჩაღობის ფაქტებს. გარდა ამისა, ფრანგი მოგზაურის მიერ ნახსენები აფხაზეთის კათოლიკოსი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა ოდიშის სამთავროში მიმდინარე სამხედრო-პოლიტიკურ პროცესებშიც. კერძოდ, 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში, ოსმალების მიერ ოდიშის სამთავროში მოწყობილი ლაშქრობის დროს, კათოლიკოსმა, სხვა ოდიშარ დიდებულებთან ერთად, ლევან III-ის ერთგულებაზე უარი თქვა და ოსმალთა მიერ ოდიშის სამთავრო ტახტზე დადგენილ სხვა კანდიდატს, ლევან II დადიანის შვილიშვილს, ალექსანდრე ბატონიშვილის მცირეწლოვან ვაჟს დაუჭირა მხარი. აფხაზეთის კათოლიკოსის მიერ მორჩილების გამოცხადებას ოსმალები დიდი კმაყოფილებით შეხვდნენ და იგი მცირეწლოვანი მთავრის ვაზირად ანუ უმაღლეს სახელმწიფო მოხელედ დანიშნეს. ახლადდადგენილი ვაზირი თავისი პირველი დიპლომატიური მისიით აფხაზეთს გაემგზავრა და ადგილობრივ მთავარს ოდიშის ახალგაზრდა მმართველისათვის ასულის ხელი სთხოვა.
როგორც ვხედავთ, ბაგრატ IV-ის წერილსა და ჟან შარდენის თხზულებაში დაცული ცნობების ანალიზი აშკარად აჩვენებს, რომ ამ წერილობით ძეგლებში მოხსენიებულ აფხაზეთის კათოლიკოსებს ერთმანეთისაგან სრულებით განსხვავებული პოლიტიკური ორიენტაცია ჰქონდათ. კერძოდ, 1669 წლის წერილში მოხსენიებული ექვთიმე II საყვარელიძე იმერეთის სამეფო კართან ძალზედ დაახლოებული პირი იყო და ბაგრატ IV-ის პოლიტიკას უჭერდა მხარს, ხოლო ფრანგი მოგზაურის თხზულებაში მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი, ძირითადად, ოდიშის სამთავროში მიმდინარე პროცესებში იყო ჩართული და დროის გარკვეულ მონაკვეთში, ოდიშის მთავრის ოფიციალური რეგენტისა და მისი უმაღლესი მოხელის, ვაზირის თანამდებობებსაც კი ფლობდა.
აღნიშნული გარემოებიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, სრულებით ცხადია, რომ მზია მგალობლიშვილის მიერ გამოთქმული მოსაზრება მცდარია და ჟან შარდენის თხზულებაში 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერის მოვლენებთან დაკავშირებით, სახელის გარეშე მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი არის არა ექვთიმე II საყვარელიძე, როგორც ეს აქამდე იყო მიღებული სამეცნიერო ლიტერატურაში, არამედ _ სრულებით სხვა პირი, რომელიც, თავის მხრივ, სხვა არავინ შეიძლება იყოს, თუ არა ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი, რომელმაც, დაახლოებით, ფრანგი მოგზაურის მიერ აღწერილი მოვლენების თანადროულად, 1672 წლის ივლის-დეკემბრის თვეში, სწორედ აფხაზეთის კათოლიკოსის ტიტულით დაამტკიცა მარია ძამპის მიერ შედგენილი `სარწმუნოების აღსარების~ ტექსტი.
თუ ჩვენს მიერ გამოთქმული ეს მოსაზრება სწორია, მაშინ დგინდება, რომ ექვთიმე II საყვარელიძე აფხაზეთის კათოლიკოსის წოდებით, ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში, უკანასკნელად მოხსენიებული იყო არა 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში (ჟან შარდენის თხზულება), არამედ 1669 წლის 6 დეკემბერს (ბაგრატ IV-ის წერილი). შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ ექვთიმე II-ის კათოლიკოსობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვარი უნდა განისაზღვროს არა 1673 წლით, როგორც ეს დღეისათვის არის მიღებული ქართულ ისტორიოგრაფიაში, არამედ 1672 წლის ივლის-დეკემბრის წინარე ხანებით, უფრო სწორედ კი, 1669-1672 წლებს შორის პერიოდით.
მას შემდეგ, რაც საბოლოოდ დავადგინეთ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე მეორედ ასული ილარიონის წინამორბედი მწყემსმთავრის, ექვთიმე II საყვარელიძის ზეობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვარი, თამამად ვუბრუნდებით ზემოთ დასმულ კითხვას და მის საპასუხოდ, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოს-ყოფილმა ილარიონმა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მეორედ დაიკავა 1669-1672 წლებს შორის პერიოდში.
თუ მიხეილ თამარაშვილის აღნიშნული ცნობა სწორია და ჩვენთვის საინტერესო ილარიონმა ნამდვილად კათოლიკოსის სტატუსით დაამოწმა 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი `სარწმუნოების აღსარების~ ტექსტი, მაშინ დაბიჯითებით შეგვიძლია ვთქვათ ისიც, რომ მან დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მეორედ დაიკავა ან უშუალოდ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში ან კიდევ, 1672 წლის ივლის-დეკემბრის წინარე ხანებში.
მიღებული თარიღის კიდევ უფრო დაზუსტებისათვის საჭიროა, დაწვრილებით გავეცნოთ აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგის 1660-იანი წლების მიწურულისა და 1670-იანი წლების დასაწყისის მონაკვეთს. დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებულია მოსაზრება, რომ 1669-1673 წლებში აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს ექვთიმე II საყვარელიძე ფლობდა.
აღნიშნული მოსაზრების გამოთქმისას მკვლევრები ემყარებიან სულ სამ წერილობით ძეგლს. ეს ძეგლებია: 1. შანშე ამირეჯიბის მიერ გაცემული უთარიღო შეწირულების წიგნი ბიჭვინთის ღმრთისმშობლისათვის ქუთაისში მოსახლე გლეხის, ნუქაბა სვანიძის, აგრეთვე, ფარცხანაყანევში მცხოვრები გლეხების: გაბრიელა ნიქაბაძის, მამისთვალაი როსტომაძის, მიქელაი ხანთაძისა და მიქელა ნიქაბაძის შეწირვის თაობაზე; 2. იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის მიერ 1669 წლის 6 დეკემბერს რუსეთის მეფის ალექსი I-სათვის (1645-1676 წწ.) გაგზავნილი წერილი; დაბოლოს, 3. ფრანგი მოგზაურის ჟან შარდენის მიერ 1670-იან წლებში შედგენილი, ზემოთ უკვე ნახსენები თხზულება: `მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში~.
დასახელებული წერილობითი ძეგლებიდან პირველ ძეგლს, შანშე ამირეჯიბის შეწირულების წიგნს, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, თარიღი არ უზის. ამიტომ მისი გამოყენება ექვთიმე II-ის კათოლიკოსობის ქრონოლოგიის დადგენა-დაზუსტებისათვის, უბრალოდ, შეუძლებელია.
შანშე ამირეჯიბის შეწირულების წიგნისაგან განსხვავებით, ექვთიმე II-ის მწყემსმთავრობის ქრონოლოგიის შესახებ უაღრესად ზუსტ ცნობას გვაწვდის ბაგრატ IV-ის მიერ ალექსი I-სათვის გაგზავნილი 1669 წლის 6 დეკემბრის წერილი. ამ წერილის ტექსტში წარმოდგენილია იმერეთის სამეფოს საეკლესიო და საერო ხელისუფალთა ვრცელი ჩამონათვალი, რომლის დასაწყისშიც, პირველ ადგილას დასახელებულია აფხაზეთის კათოლიკოსი ექვთიმე (//ეფთვიმე): `საქართველოს მაკურთხეველი კათალიკოზი ეფთუიმი~.
გაცილებით უფრო რთულად გვაქვს საქმე რიგით მესამე წერილობით ძეგლთან, ჟან შარდენის თხზულებასთან დაკავშირებით. თავდაპირველად მოვიტანთ ხსენებული თხზულების იმ ფრაგმენტებს, სადაც, მკვლევართა აზრით, ექვთიმე II საყვარელიძეა მოხსენიებული:
1. 1672 წლის 13 ოქტომბერს სოფელ ანაკლიაში მოვიდა ოდიშის სამთავროში მყოფი ერთერთი კათოლიკე მისიონერი, რომელიც წინა დღეს ოდიშის მთავართან, ლევან III დადიანთან იმყოფებოდა და `გვითხრა აგრეთვე, რომ მას მთავრისა და კათალიკოსისაგან ნაბრძანები აქვს მე და ჩემს ამხანაგებს მათი სახელით მოგვილოცოს კეთილად ჩამობრძანება და რომ ისინი მოგვცემენ კაცებს და ცხენებს საქართველოში (იგულისხმება აღმოსავლეთ საქართველო) წასასვლელად~.
2. `24-ში (იგულისხმება 1672 წლის 24 ოქტომბერი) დილით თეათინელების პრეფექტმა და მორჩილმა ძმამ კათალიკოსსა და მთავართან წამიყვანეს სამართლის საძიებლად. მათ მოისურვეს თითოეულისათვის ძღვენი მიგვერთმია. ტყუილად ვცდილობდი დამერწმუნებინა, რომ საჩუქრის მირთმევასა და გაძარცვაზე, გაქურდვასა და წამებაზე ჩივილს შორის არ არსებობს მეთქი არავითარი კავშირი, მაგრამ წეს-ჩვეულებამ გაიმარჯვა. კათალიკოსს მივართვი ვერცხლის დანები, კოვზები, ჩანგლები თავისი ბუდით და ქუდი, რომელიც თითონ მთხოვა სხვისი პირით. მას და მთავარს ვუჩვენე სპარსეთის ხელმწიფის ბრძანებულება და რაყამი, საფრანგეთის ელჩის წერილი კი მთავრისათვის არ მიჩვენებია, რადგან თეათინელებმა ეს საჭიროდ არ ჩათვალეს. არც ერთმა და არც მეორემ არ დააკმაყოფილეს ჩემი მოთხოვნა. მთავარმა მითხრა, რომ ახლა ომია და რომ იგი არ არის დიდებულთა მბრძანებელი; დაუმატა, რომ სხვა დროს ის ჭეშმარიტად სამართლიანობის დამცველი იქნებოდა და ყველაფერს გააკეთებდა იმისათვის, რომ წართმეული ნივთები დამბრუნებოდა. კათალიკოსმაც იგივე მითხრა და შველის მაგივრად მანუგეშა. მთავარმა და კათალიკოსმა მიუხედავად ამისა, მაინც გამოყვეს თითო აზნაური და გაგზავნეს მძარცველებთან, რათა მათი სახელით მოეთხოვათ რაც წაგვართვეს~.
3. 1672 წლის ნოემბრის თვის დასაწყისში ოდიშის სამთავროში შემოჭრილმა ოსმალებმა, რომლებსაც ალყაში ჰყავდათ მომწყვდეული რუხის ციხეში გამაგრებული ოდიშის მთავარი ლევან III დადიანი, ციხეს ალყა მოხსნეს, `ორი ათასზე მეტი ტყვე წაიყვანეს და დიდი ნადავლით წავიდნენ, რადგან არტილერიის უქონლობის გამო ციხეზე იერიში ვერ მიიტანეს. თურქებმა წაიყვანეს აგრეთვე სამეგრელოს დიდებულები, რომლებიც დანებდნენ მათ და ერთგულების ფიცი მისცეს ახალ მთავარს. ერთგულების შემომფიცველთა რიცხვში კათალიკოსიც იყო. ფაშამ აცნობა მას, რომ იგი ახალი მთავრის ვეზირად ინიშნება, რომლის სახელით ის აფხაზეთის მთავართან გაგზავნა მთავრისათვის მისი ასულის ხელის სათხოვნელად~.
როგორც ვხედავთ, ჟან შარდენის თხზულებიდან ჩვენს მიერ ციტირებულ არც ერთ ფრაგმენტში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის სახელი დაკონკრეტებული არ არის და იგი მხოლოდ ზოგადად, `კათალიკოსის~ წოდებითაა მოხსენიებული. აღნიშნულ გარემოებას იმთავითვე მიაქცია ყურადღება ჟან შარდენის თხზულების ქართული თარგმანის ავტორმა და გამომცემელმა, მზია მგალობლიშვილმა, რომელმაც, რაიმე წერილობით ძეგლსა თუ სამეცნიერო პუბლიკაციაზე მითითების გარეშე, გამოთქვა მოსაზრება, რომ 1666-1673 წლებში აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარს ექვთიმე II საყვარელიძე ფლობდა და ამ მოსაზრებაზე დაყრდნობით, ფრანგი მოგზაურის მიერ 1672 წლის ამბებთან დაკავშირებით მოხსენიებული `კათალიკოსი~, აპრიორი, ექვთიმე II-სთან გააიგივა: `აქ ნახსენები მთავარი ლევან III დადიანია, ხოლო კათალიკოსი ექვთიმე საყვარელიძე (1666-1673 წწ.) უნდა იყოს, რომელიც სამეგრელოშია~.
მზია მგალობლიშვილის მიერ გამოთქმული ამ მოსაზრების მართებულობისა თუ მცდარობის დადგენას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი შემდგომი მსჯელობისათვის. მართლაც, თუკი ჩვენ მართებულად მივიჩნევთ აღნიშნულ მოსაზრებას და თანაც, აქვე, დამატებით გავიხსენებთ იმ ფაქტს, რომ 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი `სარწმუნოების აღსარების~ ერთ-ერთი დამამტკიცებელი არა კათოლიკოსი ექვთიმე II, არამედ კათოლიკოსი ილარიონი იყო, მაშინ ავტომატურად მივალთ იმ დასკვნამდეც, რომ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი ჯერ კიდევ ჟან შარდენის თხზულებაში მოხსენიებულ ექვთიმე II საყვარელიძეს ეკავა, ხოლო ამავე 1672 წლის დეკემბერში აფხაზეთის კათოლიკოსის თანამდებობას უკვე მომდევნო მწყემსმთავარი, `სარწმუნოების აღსარების~ ერთ-ერთი დამამტკიცებელი, ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი ფლობდა. ანუ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მზია მგალობლიშვილის მიერ გამოთქმული მოსაზრების გაზიარების შემთხვევაში, საბოლოოდ დადგინდება, რომ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე ილარიონმა ექვთიმე II შეცვალა დაახლოებით 1672 წლის ნოემბრის ბოლოსა და დეკემბრის დასაწყისში. მიუხედავად იმისა, რომ ისტორიული სურათის ამგვარი რეკონსტრუქცია, საკმაოდ ლოგიკურად გამოიყურება, არსებობს ერთი მეტად მნიშვნელოვანი დაბრკოლება, რომლის გადალახვის გარეშეც აღნიშნული რეკონსტრუქციის გაზიარება ყოვლად შეუძლებელია. აქ მხედველობაში გვაქვს აფხაზეთის კათოლიკოსის პოლიტიკური ორიენტაციის საკითხი. მართლაც, ჩვენ ზემოთ უკვე არაერთგზის ვახსენეთ იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის მიერ რუსეთის მეფის ალექსი I-სათვის გაგზავნილი 1669 წლის წერილი, საიდანაც აშკარად ჩანს, რომ ამ წერილში მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი ექვთიმე II საყვარელიძე იმერეთის სამეფო კართან ძალზედ დაახლოებული პირი იყო და ბაგრატ IV-ის პოლიტიკურ კურსს სრულად უჭერდა მხარს. აბსოლუტურად საპირისპირო სურათს ვაწყდებით ჟან შარდენის თხზულებაში. ამ ტექსტიდან სავსებით ნათლად ჩანს, რომ ფრანგი მოგზაურის მიერ სახელის გარეშე მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი თვეების განმავლობაში ოდიშის სამთავროში ცხოვრობდა და ძალზედ დაახლოებული იყო ოდიშის სამთავრო კართან. ჟან შარდენის ცნობით, კათოლიკოსი ოდიშის იმდროინდელ მთავართან, ლევან III დადიანთან ერთად მასპინძლობდა ოდიშის სამთავროში ჩამოსულ უცხოელ სტუმრებს და მასთან ერთადვე განიხილავდა ოდიშის ტერიტორიაზე ჩადენილი ძარცვა-ყაჩაღობის ფაქტებს. გარდა ამისა, ფრანგი მოგზაურის მიერ ნახსენები აფხაზეთის კათოლიკოსი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა ოდიშის სამთავროში მიმდინარე სამხედრო-პოლიტიკურ პროცესებშიც. კერძოდ, 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში, ოსმალების მიერ ოდიშის სამთავროში მოწყობილი ლაშქრობის დროს, კათოლიკოსმა, სხვა ოდიშარ დიდებულებთან ერთად, ლევან III-ის ერთგულებაზე უარი თქვა და ოსმალთა მიერ ოდიშის სამთავრო ტახტზე დადგენილ სხვა კანდიდატს, ლევან II დადიანის შვილიშვილს, ალექსანდრე ბატონიშვილის მცირეწლოვან ვაჟს დაუჭირა მხარი. აფხაზეთის კათოლიკოსის მიერ მორჩილების გამოცხადებას ოსმალები დიდი კმაყოფილებით შეხვდნენ და იგი მცირეწლოვანი მთავრის ვაზირად ანუ უმაღლეს სახელმწიფო მოხელედ დანიშნეს. ახლადდადგენილი ვაზირი თავისი პირველი დიპლომატიური მისიით აფხაზეთს გაემგზავრა და ადგილობრივ მთავარს ოდიშის ახალგაზრდა მმართველისათვის ასულის ხელი სთხოვა.
როგორც ვხედავთ, ბაგრატ IV-ის წერილსა და ჟან შარდენის თხზულებაში დაცული ცნობების ანალიზი აშკარად აჩვენებს, რომ ამ წერილობით ძეგლებში მოხსენიებულ აფხაზეთის კათოლიკოსებს ერთმანეთისაგან სრულებით განსხვავებული პოლიტიკური ორიენტაცია ჰქონდათ. კერძოდ, 1669 წლის წერილში მოხსენიებული ექვთიმე II საყვარელიძე იმერეთის სამეფო კართან ძალზედ დაახლოებული პირი იყო და ბაგრატ IV-ის პოლიტიკას უჭერდა მხარს, ხოლო ფრანგი მოგზაურის თხზულებაში მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი, ძირითადად, ოდიშის სამთავროში მიმდინარე პროცესებში იყო ჩართული და დროის გარკვეულ მონაკვეთში, ოდიშის მთავრის ოფიციალური რეგენტისა და მისი უმაღლესი მოხელის, ვაზირის თანამდებობებსაც კი ფლობდა.
აღნიშნული გარემოებიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, სრულებით ცხადია, რომ მზია მგალობლიშვილის მიერ გამოთქმული მოსაზრება მცდარია და ჟან შარდენის თხზულებაში 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერის მოვლენებთან დაკავშირებით, სახელის გარეშე მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსი არის არა ექვთიმე II საყვარელიძე, როგორც ეს აქამდე იყო მიღებული სამეცნიერო ლიტერატურაში, არამედ _ სრულებით სხვა პირი, რომელიც, თავის მხრივ, სხვა არავინ შეიძლება იყოს, თუ არა ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი, რომელმაც, დაახლოებით, ფრანგი მოგზაურის მიერ აღწერილი მოვლენების თანადროულად, 1672 წლის ივლის-დეკემბრის თვეში, სწორედ აფხაზეთის კათოლიკოსის ტიტულით დაამტკიცა მარია ძამპის მიერ შედგენილი `სარწმუნოების აღსარების~ ტექსტი.
თუ ჩვენს მიერ გამოთქმული ეს მოსაზრება სწორია, მაშინ დგინდება, რომ ექვთიმე II საყვარელიძე აფხაზეთის კათოლიკოსის წოდებით, ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში, უკანასკნელად მოხსენიებული იყო არა 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში (ჟან შარდენის თხზულება), არამედ 1669 წლის 6 დეკემბერს (ბაგრატ IV-ის წერილი). შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ ექვთიმე II-ის კათოლიკოსობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვარი უნდა განისაზღვროს არა 1673 წლით, როგორც ეს დღეისათვის არის მიღებული ქართულ ისტორიოგრაფიაში, არამედ 1672 წლის ივლის-დეკემბრის წინარე ხანებით, უფრო სწორედ კი, 1669-1672 წლებს შორის პერიოდით.
მას შემდეგ, რაც საბოლოოდ დავადგინეთ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე მეორედ ასული ილარიონის წინამორბედი მწყემსმთავრის, ექვთიმე II საყვარელიძის ზეობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვარი, თამამად ვუბრუნდებით ზემოთ დასმულ კითხვას და მის საპასუხოდ, გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოს-ყოფილმა ილარიონმა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი მეორედ დაიკავა 1669-1672 წლებს შორის პერიოდში.
11. რა ისტორიულ პროცესებზე მიუთითებს ის ფაქტი, რომ 1669-1672 წლებში აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა არა იმერეთის სამეფო კარის მომხრე მწყემსმთავარმა, არამედ ოდიშის მთავრებთან დაახლოებულმა კათოლიკოს-ყოფილმა ილარიონ წალენჯიხელმა?
ჩვენ ზემოთ დაწვრილებით განვიხილეთ XVII საუკუნის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში შექმნილი ვითარება და ვფიქრობთ, თვალსაჩინოდ წარმოვაჩინეთ ის ფაქტი, რომ განსახილავ პერიოდში იმერეთის მეფეები და ოდიშის მთავრები ძალ-ღონეს არ იშურებდნენ იმისათვის, რათა ლიხთ-იმერეთის ეკლესიაზე საკუთარი პოლიტიკური გავლენა გაევრცელებინათ. ამ ხანგრძლივი დაპირისპირების პირველ ეტაპზე, XVII საუკუნის I ნახევარსა და ამავე საუკუნის შუახანებში, დასავლეთ საქართველოში ლევან II დადიანის პოლიტიკური დომინანტობის ხანასა და ვამეყ III დადიანის მმართველობის დასაწყისში, უპირატესობა ცალსახად ოდიშის სამთავრო სახლის მხარეს იყო. აღნიშნული უპირატესობის უმთავრეს გამოხატულებას წარმოადენდა ის ფაქტი, რომ განსახილავ პერიოდში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: მალაქია II გურიელი, მაქსიმე I მაჭუტაძე, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი და ილარიონი, ძირითადად, ოდიშის მთავრების მიერ დადგენილი მწყემსმთავრები იყვნენ და უპირატესად, სწორედ ოდიშის სამთავრო კარის თანამიმდგომებად და მხარდამჭერებად გვევლინებოდნენ.
იმერეთის მეფეებისა და ოდიშის მთავრების დაპირისპირების მეორე ეტაპზე, 1650-იანი წლების მიწურულსა და 1660-იან წლებში, მეფე ალექსანდრე III-ის მიერ დასავლეთ საქართველოში იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკური დომინანტობის აღდგენის ხანმოკლე პერიოდსა და ლიხთ-იმერეთში ფეოდალური ანარქიის დამყარების პირველ ხანებში უპირატესობა უკვე აშკარად იმერეთის სამეფო კარის ხელში გადავიდა. შედეგად, ამ პერიოდში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: ზაქარია ქვარიანი, სვიმონ ჩხეტიძე და ექვთიმე II საყვარელიძე, მათი წინამორბედი, ოდიშის სამთავრო კართან დაახლოებული მწყემსმთავრებისაგან განსხვავებით, უკვე იმერეთის სამეფოში შემავალი საეპისკოპოსო კათედრებიდან იყვნენ აღზევებულნი და უპირატესად, იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკის მომხრეებად ითვლებოდნენ.
ჩვენი დაკვირვებით, კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის მიერ 1669-1672 წლებში დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავრის საყდრის მეორედ დაკავების ფაქტი სწორედ ზემოთ აღწერილი ხანგრძლივი ისტორიული პროცესის უაშუალო გაგრძელებას უნდა წარმოადგენდეს. როგორც ჩანს, განსახილავ პერიოდში ოდიშის მთავარმა ლევან III დადიანმა წარმატებით ისარგებლა იმერეთის სამეფო კარის უკიდურესი დასუსტებით, ექვთიმე II საყვარელიძის გარდაცვალების (?) შედეგად გამოთავისუფლებულ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე მისთვის სასურველი კანდიდატი, იმხანად, წალენჯიხელი ეპისკოპოსი, კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი აიყვანა და ამ გზით, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე, გარკვეული სახით, კვლავ აღადგინა ოდიშის სამთავრო კარის მიერ 1650-იანი წლების ბოლოს დაკარგული პოლიტიკური გავლენა.
იმ ფაქტს, რომ 1670-იანი წლების დასაწყისისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე, უპირატესად, ოდიშის სამთავრო კარის გავლენა ვრცელდებოდა და აფხაზეთის კათოლიკოსების დადგინების უფლებასაც იმერეთის მეფეების ნაცვლად, ახლა უკვე ოდიშის მთავრები ფლობდნენ, დოკუმენტურად ადასტურებს ოდიშის მთავრის ლევან III დადიანის, მისი თანამეცხედრის, დედოფალ თინათინისა და მათი ვაჟის, ბატონიშვილი მანუჩარის მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის დავით ნემსაძისათვის მიცემული ერთი უთარიღო წყალობის წიგნი, რომლის ქრონოლოგიაც სამეცნიერო ლიტერატურაში 1673 წლით არის განსაზღვრული. აღნიშნულ დოკუმენტში ლევან III ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ დავით ნემსაძე აფხაზეთის კათოლიკოსად, მართალია, იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის `ნებადართულობით~, მაგრამ მაინც მის მიერ იყო დადგენილი: `...ესე საბოლოვოდ გასათა[ვებელ]ი წყალობისა წიგნი დაგიწერეთ და გიბოძეთ ჩუენ, დადიანმან პატრონმან ლეონ და თანამეცხედრემან ჩვენმან მეფისა ასულმან დედოფალმან ბატონმან თინათინ და ძემან ჩუენმან მანუჩარ თქუენ, კათალიკოზს ნევსაძეს ბატონსა დავითს, ესე და ამა პირსა ზედან, რომე: მოგვადექით კარსა და გვეაჯენით; და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და გავსინჯეთ და დიაღ, თავდადებ ჩუენი ნამსახური და ნაერდგულევი იყავით ჩუენზედა; და…ბატონის მეფის ნებადართულობითა ავიღეთ და კათალიკოზობა მოგართვით, გვიბოძებია და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩუენსა ერდგულობაშიდ~.
ამრიგად, ირკვევა, რომ 1660-იანი წლების მიწურულსა და 1670-იანი წლების დასაწყისში ოდიშის მთავარმა ლევან III დადიანმა წარმატებით ისარგებლა იმერეთის სამეფო კარის დასუსტებით, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე გარკვეული სახით აღადგინა ოდიშის მთავრების მიერ 1650-იანი წლების ბოლოს დაკარგული პოლიტიკური გავლენა და ამ გზით, ოდიშის სამთავრო კარს კვლავ დაუბრუნა აფხაზეთის კათოლიკოსების დადგინების უაღრესად საპატიო უფლება. ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ამ ძველი და საპატიო უფლების აღდგენის პირდაპირ შედეგს წარმოადგენდა ლევან III-ის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრებად მასთან დაახლოებული თუ მისთვის სასურველი კანდიდატების, ჯერ კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის (1669-1672 წწ.), ხოლო შემდეგ, დავით ნემსაძის (1673 წ.) დადგინება.
იმერეთის მეფეებისა და ოდიშის მთავრების დაპირისპირების მეორე ეტაპზე, 1650-იანი წლების მიწურულსა და 1660-იან წლებში, მეფე ალექსანდრე III-ის მიერ დასავლეთ საქართველოში იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკური დომინანტობის აღდგენის ხანმოკლე პერიოდსა და ლიხთ-იმერეთში ფეოდალური ანარქიის დამყარების პირველ ხანებში უპირატესობა უკვე აშკარად იმერეთის სამეფო კარის ხელში გადავიდა. შედეგად, ამ პერიოდში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: ზაქარია ქვარიანი, სვიმონ ჩხეტიძე და ექვთიმე II საყვარელიძე, მათი წინამორბედი, ოდიშის სამთავრო კართან დაახლოებული მწყემსმთავრებისაგან განსხვავებით, უკვე იმერეთის სამეფოში შემავალი საეპისკოპოსო კათედრებიდან იყვნენ აღზევებულნი და უპირატესად, იმერეთის სამეფო კარის პოლიტიკის მომხრეებად ითვლებოდნენ.
ჩვენი დაკვირვებით, კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის მიერ 1669-1672 წლებში დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავრის საყდრის მეორედ დაკავების ფაქტი სწორედ ზემოთ აღწერილი ხანგრძლივი ისტორიული პროცესის უაშუალო გაგრძელებას უნდა წარმოადგენდეს. როგორც ჩანს, განსახილავ პერიოდში ოდიშის მთავარმა ლევან III დადიანმა წარმატებით ისარგებლა იმერეთის სამეფო კარის უკიდურესი დასუსტებით, ექვთიმე II საყვარელიძის გარდაცვალების (?) შედეგად გამოთავისუფლებულ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარზე მისთვის სასურველი კანდიდატი, იმხანად, წალენჯიხელი ეპისკოპოსი, კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი აიყვანა და ამ გზით, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე, გარკვეული სახით, კვლავ აღადგინა ოდიშის სამთავრო კარის მიერ 1650-იანი წლების ბოლოს დაკარგული პოლიტიკური გავლენა.
იმ ფაქტს, რომ 1670-იანი წლების დასაწყისისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე, უპირატესად, ოდიშის სამთავრო კარის გავლენა ვრცელდებოდა და აფხაზეთის კათოლიკოსების დადგინების უფლებასაც იმერეთის მეფეების ნაცვლად, ახლა უკვე ოდიშის მთავრები ფლობდნენ, დოკუმენტურად ადასტურებს ოდიშის მთავრის ლევან III დადიანის, მისი თანამეცხედრის, დედოფალ თინათინისა და მათი ვაჟის, ბატონიშვილი მანუჩარის მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის დავით ნემსაძისათვის მიცემული ერთი უთარიღო წყალობის წიგნი, რომლის ქრონოლოგიაც სამეცნიერო ლიტერატურაში 1673 წლით არის განსაზღვრული. აღნიშნულ დოკუმენტში ლევან III ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ დავით ნემსაძე აფხაზეთის კათოლიკოსად, მართალია, იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის `ნებადართულობით~, მაგრამ მაინც მის მიერ იყო დადგენილი: `...ესე საბოლოვოდ გასათა[ვებელ]ი წყალობისა წიგნი დაგიწერეთ და გიბოძეთ ჩუენ, დადიანმან პატრონმან ლეონ და თანამეცხედრემან ჩვენმან მეფისა ასულმან დედოფალმან ბატონმან თინათინ და ძემან ჩუენმან მანუჩარ თქუენ, კათალიკოზს ნევსაძეს ბატონსა დავითს, ესე და ამა პირსა ზედან, რომე: მოგვადექით კარსა და გვეაჯენით; და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და გავსინჯეთ და დიაღ, თავდადებ ჩუენი ნამსახური და ნაერდგულევი იყავით ჩუენზედა; და…ბატონის მეფის ნებადართულობითა ავიღეთ და კათალიკოზობა მოგართვით, გვიბოძებია და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩუენსა ერდგულობაშიდ~.
ამრიგად, ირკვევა, რომ 1660-იანი წლების მიწურულსა და 1670-იანი წლების დასაწყისში ოდიშის მთავარმა ლევან III დადიანმა წარმატებით ისარგებლა იმერეთის სამეფო კარის დასუსტებით, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე გარკვეული სახით აღადგინა ოდიშის მთავრების მიერ 1650-იანი წლების ბოლოს დაკარგული პოლიტიკური გავლენა და ამ გზით, ოდიშის სამთავრო კარს კვლავ დაუბრუნა აფხაზეთის კათოლიკოსების დადგინების უაღრესად საპატიო უფლება. ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ამ ძველი და საპატიო უფლების აღდგენის პირდაპირ შედეგს წარმოადგენდა ლევან III-ის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრებად მასთან დაახლოებული თუ მისთვის სასურველი კანდიდატების, ჯერ კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის (1669-1672 წწ.), ხოლო შემდეგ, დავით ნემსაძის (1673 წ.) დადგინება.
12. როდემდე ფლობდა აფხაზეთის კათოლიკოსობას მეორედ აღსაყდრებული ილარიონი?
აღნიშნულ კითხვაზე, პრაქტიკულად, ცალსახა პასუხს გვაძლევს თედო ჟორდანიას მიერ 1890-იან წლებში შესწავლილი `წმ. გიორგის გელათური გულანის~ (ქუთ.38) კინკლოსის (?) ერთერთი მინაწერი, სადაც პირდაპირ არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსმა დავით ნემსაძემ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი 1673 წელს დაიკავა: [ტÁა ქორონიკონი ანუ 1673 (361+1312) წელი]. `ამა ქ-კსა ქრისტეანე და ღთ~ის მოყუარე კ-ზი დავით ნემსაძე კ-ზად დაჯდა~.
ამრიგად, ირკვევა, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყესმთავრად მეორედ აღსაყდრებული ილარიონი აფხაზეთის კათოლიკოსობას 1673 წლამდე ფლობდა. ამ წელს კი საკათოლიკოსო საყდარი, ილარიონის ნაცვლად, მომდევნო მწყემსმთავარმა დავით ნემსაძემ დაიკავა. ჩვენს მიერ მიღებული ეს დასკვნა მხოლოდ კათოლიკოსი ილარიონის მწყემსმთავრობის ქრონოლოგიისათვის არ არის მნიშვნელოვანი და მას 1660-1670-იან წლებში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიურ რიგშიც შეაქვს გარკვეული კორექტივი. მართლაც, დღეისათვის სამეცნიერო ლიტერატურაში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავართა ქრონოლოგიური რიგის შესაბამისი მონაკვეთი შემდეგი სახით არის დადგენილი:
სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666 წწ.).
ევდემონ II საყვარელისძე (1666-1669 წწ.).
ექვთიმე II საყვარელისძე (დაახლ. 1669-1673 წწ.).
დავით ნემსაძე (1673-1696 წწ.).
ჩვენს მიერ მიღებული დასკვნის გათვალისწინებით, აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგის ეს მონაკვეთი გარკვეულ კორექციას განიცდის და საბოლოოდ, შემდეგი სახით დგინდება:
სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666 წწ.).
ევდემონ II (1666-1666/1669 წწ.).
ექვთიმე II საყვარელისძე (1666/1669-1669/1672 წწ.).
ილარიონი (1669/1672-1673 წწ.).
დავით ნემსაძე (1673-1696 წწ.).
ამრიგად, ირკვევა, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყესმთავრად მეორედ აღსაყდრებული ილარიონი აფხაზეთის კათოლიკოსობას 1673 წლამდე ფლობდა. ამ წელს კი საკათოლიკოსო საყდარი, ილარიონის ნაცვლად, მომდევნო მწყემსმთავარმა დავით ნემსაძემ დაიკავა. ჩვენს მიერ მიღებული ეს დასკვნა მხოლოდ კათოლიკოსი ილარიონის მწყემსმთავრობის ქრონოლოგიისათვის არ არის მნიშვნელოვანი და მას 1660-1670-იან წლებში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსების ქრონოლოგიურ რიგშიც შეაქვს გარკვეული კორექტივი. მართლაც, დღეისათვის სამეცნიერო ლიტერატურაში დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავართა ქრონოლოგიური რიგის შესაბამისი მონაკვეთი შემდეგი სახით არის დადგენილი:
სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666 წწ.).
ევდემონ II საყვარელისძე (1666-1669 წწ.).
ექვთიმე II საყვარელისძე (დაახლ. 1669-1673 წწ.).
დავით ნემსაძე (1673-1696 წწ.).
ჩვენს მიერ მიღებული დასკვნის გათვალისწინებით, აფხაზეთის კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგის ეს მონაკვეთი გარკვეულ კორექციას განიცდის და საბოლოოდ, შემდეგი სახით დგინდება:
სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666 წწ.).
ევდემონ II (1666-1666/1669 წწ.).
ექვთიმე II საყვარელისძე (1666/1669-1669/1672 წწ.).
ილარიონი (1669/1672-1673 წწ.).
დავით ნემსაძე (1673-1696 წწ.).
13. რა მიზეზის გამო დაკარგა კათოლიკოსმა ილარიონმა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი 1673 წელს?
ჩვენ ზემოთ საგანგებოდ განვიხილეთ ჟან შარდენის თხზულების ერთ-ერთი ფრაგმენტი, სადაც დაწვრილებით არის გადმოცემული ოსმალების მიერ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ოდიშის სამთავროში მოწყობილი ლაშქრობის ამბები. ამჯერად, კიდევ ერთხელ ვუბრუნდებით ფრანგი მოგზაურის თხზულების ხსენებულ ფრაგმენტს და ვეცდებით, ამ ფრაგმენტის დეტალური განხილვის საფუძველზე, საბოლოო პასუხი გავცეთ აქ დასმულ კითხვას.
ჟან შარდენის ცნობით, 1672 წელს ახალციხის ფაშა ასლან I-მა (1659-1679 წწ.) შეიმუშავა საკმაოდ მასშტაბური გეგმა, რომლის ძირითადი მიზანი იყო, ოდიშის სამთავრო ტახტიდან გადაეყენებინათ ლევან III დადიანი, ხოლო მის ნაცვლად, ოდიშის მთავრად გამოეცხადებინათ ლევან II დადიანის შვილიშვილი, ბატონიშვილი ალექსანდრეს მცირეწლოვანი ვაჟი. ეს უკანასკნელი 1657 წლიდან მოყოლებული, ჯერ ასლან I-ის მამასთან, ახალციხის ფაშა როსტომთან, ხოლო შემდეგ, თავად ასლან I-თან იზრდებოდა და შესაბამისად, პროოსმალური პოლიტიკური ორიენტაცია ჰქონდა: `1672 წელს ახალციხის ფაშამ (ასლან I-მა) რაკი დაინახა, რომ ამ ორ პატარა სუვერენულ ქვეყნებს, სამეგრელოს და იმერეთს შორის ომები არ თავდება არც მათ შესარიგებლად წარმოებული მისი ცდებით, არც გაფრთხილებით და არც ბრძანებით, გადაწყვიტა მოესპო ისინი და მათი ქვეყნები სხვისთვის მიეცა. სამეგრელოს ტახტის ნამდვილი და კანონიერი მემკვიდრე მას ხელში ჰყავდა; როდესაც ვამეყ დადიანი (ვამეყ III დადიანი) გახდა ამ ქვეყნის (ოდიშის) მთავარი (იგულისხმება 1657 წლის ამბები), ლევანის (ლევან II დადიანის) შვილის ალექსანდრეს ცოლს შეეშინდა, რომ ვამეყის დედას, პატივმოყვარე ჭილაძეს (ლევან II დადიანის მეორე ცოლს, დედოფალ ნესტან-დარეჯან ჭილაძეს), არ მოეკლა ალექსანდრეს შვილი; ამიტომ გაიქცა და შვილიც თან წაიყვანა. ეს დედოფალი იყო და გურიის მთავრისა (ქაიხოსრო I გურიელისა), რომელსაც შეეშინდა თავისი პატარა დისწულისათვის თავშესაფრის მიცემის გამო მძვინვარე ჭილაძეს მისთვის ომი არ გამოეცხადებინა და ურჩია თავის დას წაეყვანა შვილი ახალციხის ფაშასთან (როსტომთან). იგი ასეც მოიქცა და ეს პატარა ბავშვი ფაშას კარზე, ქალაქ ახალციხეში აღიზარდა. ის არ აიძულეს გამოეცვალა სარწმუნოება და დაკმაყოფილდნენ მისი იმდაგვარი აღზრდით, რომლის გამოც მას ღრმად ჩაენერგა თურქების ზნე-ჩვეულებანი.
ახალციხის ფაშამ ამ ახალგაზრდა მთავრის სამეგრელოს ტახტზე დასმა გადაწყვიტა, რადგანაც, როგორც აღვნიშნე, კანონით იგი მას ეკუთვნოდა, ამავე დროს იგი კარგად მოახერხებდა მართვა-გამგეობის წარმართვას და სამთავროს გაწმენდდა იმ ბილწი ჩვევებისაგან, რომელიც მას დაუფლებოდა. აი, თურქების სამეგრელოში მოსვლის მიზეზი~.
1672 წლის სექტემბერში ასლან I, მის იმჟამინდელ მოკავშირესთან, გურიის მთავარ გიორგი III გურიელთან (1664-1684 წწ.) ერთად, დიდძალი ლაშქრით შეიჭრა იმერეთში, მეფე ბაგრატ IV ტყვედ შეიპყრო, ქუთაისში დაბანაკდა და ლევან III დადიანს მასთან გამოცხადება მოსთხოვა. ოდიშის მთავარმა მის წინააღმდეგ შემუშავებული გეგმის დეტალები იოლად ამოიცნო, ოსმალებთან მისვლაზე უარი თქვა და რუხის ციხეში გამაგრდა. ქუთაისში მდგომი ასლან I თითქმის ერთი თვე ელოდებოდა ლევან III-ს და როცა დარწმუნდა, რომ იგი მასთან მისვლას არ აპირებდა, თავისი ლაშქარი ოდიშისაკენ დაძრა. ოსმალები ოდიშში ოქტომბრის ბოლოს შეიჭრნენ, ბრძოლის გარეშე დაიკავეს თითქმის მთელი სამთავრო და რუხის ციხესთან დაბანაკდნენ. ოდიშის დაპყრობის შემდეგ ასლან I-მა ლევან III-ისათვის სამთავრო ტახტის ჩამორთმევის ბრძანება გასცა და ოდიშის მთავრად ახალციხიდან ჩამოყვანილი ახალგაზრდა ბატონიშვილი გამოაცხადა: `ფაშას ლაშქარს გურიის მთავარმა (გიორგი III გურიელმა) თავისი ჯარიც შეუერთა... ფაშა ჯერ იმერეთში ჩავიდა, დაიპყრო იგი და წამოიყვანა მეფე ბაგრატი (ბაგრატ IV)... როდესაც ფაშა ქუთაისში იმყოფებოდა, მან კაცი გაგზავნა და აცნობა დადიანს (ლევან III-ს)... მოსულიყო მასთან და მორჩილება ეღიარებინა. მაგრამ დადიანმა იცოდა რა, რომ სამეგრელოში მთავრის გამოცვლა უნდოდათ, უარი განაცხადა დამორჩილებაზე და ჩაიკეტა რუხის ციხეში... ფაშა ერთი თვის განმავლობაში ამაოდ ელოდა, რომ დადიანი გამოცხადდებოდა მასთან, აღუთქვამდა მას მორჩილებას და მიიღებდა მისგან განკარგულებებს. მაშინ ფაშამ სამეგრელოში თავისი ჯარი გაგზავნა. სწორედ ამ ჯარის მოახლოების ხმამ მაიძულა გავხიზნულიყავი... 30-ში (ოქტომბერს)... საღამოს ციხეში, სადაც მე ვიმყოფებოდი, მოვიდა თურქი ჩაუში და თქვა, რომ ის ფაშასაგან იყო გამოგზავნილი. საბახტარი (...ეს არის სახელი იმ აზნაურისა, რომელსაც ეს ციხე ეკუთვნოდა) გავიდა გარეთ ამბის შესატყობად. ჩაუშმა აცნობა, რომ ფაშის ლეიტენანტი, რომელიც რუხის ციხესთან დგას, გაკვირვებულია, თუ რატომ აქამდე არ მოვიდა იგი მასთან პატივისცემისა და მორჩილების გამოსაცხადებლად, რადგან სამეგრელო თურქეთის სულთანს ეკუთვნისო. ფაშამ ბრძანა, რომ კარგად მოვეპყროთ იმათ, ვინც თურქებს ემხრობა, ხოლო იმათ, ვინც მორჩილებაზე უარს იტყვის, მოვექცეთ როგორც მტერსო. თუ მას სურს შეინარჩუნოს თავისი თავი, ქონება, სასახლე და ყველაფერი ის, რაც შიგ არის, რაც შეიძლება ჩქარა უნდა გამოცხადდეს ფაშასთან და მისი განკარგულება მიიღოს... 31-ს (31 ოქტომბერს) საბახტარი ოცდაათი შეიარაღებული კაცით წავიდა ფაშას ლეიტენანტთან... ბანაკში საღამოს მივიდა. აქ მას ბევრი მეგრელი დიდებული დახვდა, რომლებიც საბახტარივით მორჩილების გამოსაცხადებლად მოსულიყვნენ იმის შიშით, რომ მტერს ალყა არ შემოერტყა და არ გაეძარცვა მათი ციხეები და არ გაეჩანაგებინა ნათესები. ფაშის ლეიტენანტმა უთხრა საბახტარს, რომ მის უფროსს სულთნისაგან სამეგრელოს ყველა გამაგრებული ადგილის განადგურების ბრძანება აქვს მიღებული, მაგრამ დიდგვარიანებს, რომლებიც მორჩილებას აღიარებენ, შევუნარჩუნებო მათ; რომ სულთანი ართმევს ტახტს ლევანს (ლევან III-ს), რომელიც რუხის ციხეშია და სამეგრელოს მთავრად აყენებს ახალციხეში აღზრდილ ახალგაზრდა მთავარს...~.
ოდიშის სამთავრო ტახტზე ახალგაზრდა ბატონიშვილის აყვანის შემდეგ ოსმალებმა სამხედრო მოქმედებები, პრაქტიკულად, მთლიანად შეწყვიტეს. მათი ლაშქარი ოთხი დღის განმავლობაში უმოქმედოდ იდგა რუხის ციხესთან: ლევან III დანებებას კვლავ არ აპირებდა, ოსმალებს კი არტილერია არ გააჩნდათ და ამიტომ კარგად გამაგრებულ რუხის ციხეზე იერიშის მიტანას ვერ ბედავდნენ. ამ ხანმოკლე პოზიციური დაპირისპირების შემდეგ ოსმალებმა ბანაკი აშალეს, ორი ათასზე მეტი ოდიშარი ტყვედ წაიყვანეს და რუხის ციხის მისადგომებიდან უკან დაიხიეს: `ლეიტენანტმა სამჯერ მისცა წინადადება დადიანს დამორჩილებოდა და სამივეჯერ უარი მიიღო. დადიანის ციხე-სიმაგრე კარგად იყო დაცული სვანების მიერ, რომლებიც მისმა ვეზირმა (ლეჩხუმში გამაგრებულმა კაცია ჩიქვანმა) გამოუგზავნა... ვეზირი ყოველდღე უთვლიდა დადიანს მედგრად ყოფილიყო და რომ თვითონაც მზად იყო მტრის დასალაშქრად. ბოლოს, რუხის წინ ოთხი დღის დგომის შემდეგ, თურქებმა ორი ათასზე მეტი ტყვე წაიყვანეს და დიდი ნადავლით წავიდნენ, რადგან არტილერიის უქონლობის გამო ციხეზე იერიში ვერ მიიტანეს~.
ასლან I-ის მიერ მოწყობილი ლაშქრობის დასრულების შემდეგ ოდიშის სამთავრო ორად გახლეჩილი აღმოჩნდა. ქვეყნის ერთ ნაწილს ოსმალთაგან ზურგმომაგრებული ახალგაზრდა მთავარი განაგებდა, მეორე ნაწილი კი კვლავინდებურად ლევან III დადიანს ემორჩილებოდა. რაც შეეხება ოდიშარ დიდებულებს, მათმა დიდმა ნაწილმა ლევან III-ის სამსახურზე უარი თქვა და ახალგაზრდა მთავრის წინაშე ერთგულების ფიცი დადო. ახალი მთავრის სამსახურში ჩადგა ჩვენთვის საინტერესო აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონიც, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, ოსმალებმა ახალგაზრდა მთავრის ვაზირად ანუ უმაღლეს სახელმწიფო მოხელედ დანიშნეს და თავისი პირველი დიპლომატიური მისიით აფხაზეთში გაგზავნეს. კათოლიკოს ილარიონს ოდიშის ახალი მმართველისათვის აფხაზეთის მთავრის ასულის ხელი უნდა ეთხოვა: ` [რუხის ციხის მიდამოებიდან უკან გამობრუნებულმა] თურქებმა წამოიყვანეს აგრეთვე სამეგრელოს დიდებულები, რომლებიც დანებდნენ მათ და ერთგულების ფიცი მისცეს ახალ მთავარს. ერთგულების შემფიცველთა რიცხვში კათალიკოსიც იყო. ფაშამ აცნობა მას, რომ იგი ახალი მთავრის ვეზირად ინიშნება, რომლის სახელით ის აფხაზეთის მთავართან გაგზავნა მთავრისათვის მისი ასულის ხელის სათხოვნელად. ფიქრობდნენ, რომ თურქების მოსვლა სამეგრელოში აღადგენდა წესრიგს, დაამყარებდა მშვიდობას და მეგრელებს იარაღს დააყრევინებდა, მაგრამ ეს არ მოხდა. ისინი (ოსმალები) მოვიდნენ, ქვეყანა დაარბიეს და ბევრად უარეს მდგომარეობაში ჩააგდეს, ვიდრე წინათ იყო, რადგან ქვეყანა გაიყო ორ ნაწილად, რომელთაგან ერთმა ერთგულება შეჰფიცა და მძევლები მისცა ახალ მთავარს, მეორე ნაწილი კი ძველი მთავრის ერთგული დარჩა. ასეთმა განხეთქილებამ თითოეულს კვლავ ააღებინა იარაღი ხელში~.
შექმნილ ვითარებაში, ოსმალთაგან შევიწროებული ლევან III დადიანისათვის განსაკუთრებულ საშიშროებას წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ ოდიშარი დიდებულების უმეტესობა მის მორჩილებაზე უარს ამბობდა, ოსმალების მხარეს მასიურად გადადიოდა და ახალი მთავრის წინაშე ერთგულების ფიცს დებდა. თავად-აზნაურების მხარდაჭერის გარეშე დარჩენისა და სამთავრო ტახტის საბოლოოდ დაკარგვის შიშით შეპყრობილი ლევან III სასტიკი სასჯელით ემუქრებოდა ყველას, ვინც მის ერთგულებაზე უარს იტყოდა და ახალგაზრდა მთავრის სამსახურში ჩადგებოდა: `ლევანი იმუქრებოდა, რომ გაანადგურებდა იმათ ციხეებს, მიწებს და მთელ ქონებას, ვინც თურქებს დაემორჩილებოდა~.
მართალია, ჟან შარდენის თხზულებაში ეს ფაქტი პირდაპირ აღნიშნული არ არის, მაგრამ სრულებით ცხადია, რომ ლევან III, პირველ რიგში, სწორედ კათოლიკოსი ილარიონის საქციელით იქნებოდა განრისხებული. ამ უკანასკნელმა, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, ერთ-ერთმა პირველმა თქვა უარი ლევან III-ის ერთგულებაზე, ახალგაზრდა მთავრის სამსახურში გადავიდა და მის კარზე ვაზირის ანუ უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის თანამდებობაც კი დაიკავა. სამწუხაროდ, ჟან შარდენის თხზულებაში ოდიშის სამთავროში მიმდინარე სამხედრო-პოლიტიკურ პროცესებზე საუბარი 1672 წლის ნოემბრის ამბების აღწერით წყდება და მომდევნო ნაკვეთებში გაკვრითაც კი არ არის ნათქვამი, თუ როგორ განვითარდა მოვლენები შემდგომ პერიოდში. აღნიშნულ ხარვეზს ერთგვარად ავსებს მიხეილ თამარაშვილის მიერ XX საუკუნის დასაწყისში შესწავლილი და დღემდე გამოუქვეყნებელი რამდენიმე (?) უცნობი წერილობითი ძეგლი, სადაც, მკვლევრის თქმით, ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ ოდიშის სამთავროში დამყარებული ორხელისუფლებიანობა 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერის შემდეგ გარკვეული ხანი კიდევ გაგრძელდა და საბოლოოდ ახალგაზრდა ბატონიშვილის მოკვლით დასრულდა. ამასთან, მიხეილ თამარაშვილი დამატებით აღნიშნავს იმ ფაქტსაც, რომ ახალმა მთავარმა მისი მმართველობის პერიოდში კათოლიკე მისიონერებთან საკმაოდ ახლო ურთიერთობების დამყარება მოასწრო და მათი გულწრფელი სიყვარულიც დაიმსახურა: `ამ ხშირი ომების (1670-იანი წლების დასაწყისის სამხედრო-პოლიტიკური დაპირისპირებების) მიზეზი ბევრია.
ეს არეულ დარეულობა უფრო ალექსანდრე დადიანის (ლევან II დადიანის ვაჟის, ბატონიშვილი ალექსანდრეს) შვილის გამო მომხდარა. ამას თავისი პაპა ლევანივით (ლევან II-ს მსგავსად) მისიონერები ძრიელ ჰყვარებია, რაისგამო ამის მოკვლაზედ პატრები ძლიერ შეწუხებულან. ამ ომების მოთხრობა დიდათ საინტერესოა ჩვენის ისტორიისათვის. ეს საკმაოდ ვრცელია. ამიტომ აქ ამის შესახებ მეტს არას ვიტყვით; შემდეგში კი იმედი გვაქვს ცალკე გამოვსცეთ და თან დაუმატოთ ის საინტერესო საბუთები, რომლებიც სამეგრელოს შეეხებიან~.
როგორც ვხედავთ, მიხეილ თამარაშვილი პირდაპირ არაფერს ამბობს იმის თაობაზე, თუ, კონკრეტულად, როდის მოკლეს ახალგაზრდა მთავარი და შესაბამისად, როდის დასრულდა ორხელისუფლებიანობა ოდიშის სამთავროში. მიუხედავად ამგვარი პირდაპირი მითითების არარსებობისა, ჩვენ ხელთ გვაქვს რამდენიმე მონაცემი, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, მიახლოებით მაინც განვსაზღვროთ ახალგაზრდა მთავრის მმართველობის ხანგრძლივობა. კერძოდ, მიხეილ თამარაშვილის ცნობით, ახალგაზრდა მთავარმა მისი მმართველობის პერიოდში კათოლიკე მისიონერებთან საკმაოდ ახლო ურთიერთობების დამყარება მოასწრო და მათი გულწრფელი სიყვარულიც დაიმსახურა. ყოველივე ამას, ჩვენი დაკვირვებით, საშუალოდ, რამდენიმე თვე მაინც დასჭირდებოდა. შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში აღსაყდრებული ახალგაზრდა მთავარი ოდიშის სამთავრო ტახტს, სულ მცირე, რამდენიმე თვის მანძილზე მაინც ფლობდა. მეორე მხრივ, სრულებით აშკარაა ის ფაქტი, რომ 1673 წელს ოდიშის სამთავროს ერთპიროვნული განმგებელი უკვე ლევან III დადიანი იყო. ამ ფაქტის დოკუმენტურ დადასტურებას წარმოადგენს ჩვენს მიერ ზემოთ განხილული ერთ-ერთი საბუთი: ლევან III-ისა და მისი ოჯახის წევრების მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის დავით ნემსაძისათვის მიცემული 1673 წლის წყალობის წიგნი. აღნიშნული დოკუმენტის ანალიზი აჩვენებს, რომ ამ საბუთის გაცემის დროს ლევან III ოდიშის სამთავროს ერთპიროვნული მმართველი იყო და მთელი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის დადგინების უფლებაც მის უშუალო პრეროგატივას წარმოადგენდა.
მაშასადამე, ირკვევა, რომ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ოსმალთა დახმარებით აღსაყდრებული ოდიშის ახალგაზრდა მთავრის მოკვლის ფაქტს ადგილი ჰქონდა მისი სამთავრო ტახტზე ასვლიდან რამდენიმე თვის შემდეგ, ოღონდ, არაუგვიანეს, 1673 წლისა ანუ იმავე 1673 წელს. ახალგაზრდა მთავრის მოკვლით ოდიშის სამთავროში რამდენიმე თვის განმავლობაში არსებული ორხელისუფლებიანობა საბოლოოდ დასრულდა და ქვეყნის ერთპიროვნული მმართველი კვლავინდებურად ლევან III დადიანი გახდა.
სამწუხაროდ, ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში არანაირი ცნობა არ მოგვეპოვება იმის თაობაზე, თუ რა ბედი ეწიათ მოკლული მთავრის სამსახურში მდგომ იმ სახელმწიფო მოხეელებსა და თავად-აზნაურებს, რომლებმაც ორხელისუფლებიანობის პერიოდში ლევან III-ის ერთგულებაზე უარი თქვეს და ოსმალების მიერ ზურგმომაგრებული ახალგაზრდა მთავრის მხარეს გადავიდნენ. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობთ, სავსებით ცხადია ის ფაქტი, რომ რამდენიმეთვიან შიდადაპირისპირებაში გამარჯვებული ლევან III ოსმალთა სამსახურში ჩამდგარი ოდიშარი დიდებულების მიმართ გარკვეულ სადამსჯელო ღონისძიებებს აუცილებლად გაატარებდა და სულ მცირე, მოკლული მთავრის მიერ ნაბოძებ სახელმწიფო თანამდებობებს მაინც ჩამოართმევდა მათ.
ამგვარი ვარაუდის საფუძველს, პირველ რიგში, ჟან შარდენის თხზულების ზემოთ ციტირებული ფრაგმენტი გვაძლევს, სადაც პირდაპირ არის აღნიშნული, რომ ლევან III ჯერ კიდევ ორხელისუფლებიანობის პერიოდში ემუქრებოდა იმ ოდიშარ დიდებულებს, ვინც მის ერთგულებაზე უარს იტყოდა და ოსმალებისა თუ მათგან ზურგმომაგრებული ახალგაზრდა მთავრის სამსახურში ჩადგებოდა: `ლევანი იმუქრებოდა, რომ გაანადგურებდა იმათ ციხეებს, მიწებს და მთელ ქონებას, ვინც თურქებს დაემორჩილებოდა~.
ჩვენი დაკვირვებით, ლევან III დადიანის მიერ დასჯილ თუ თანამდებობიდან გადაყენებულ პირებს შორის, ერთ-ერთი პირველი, უეჭველად, კათოლიკოსი ილარიონი უნდა ყოფილიყო. ეს უკანასკნელი, როგორც უკვე დავრწმუნდით ზემოთ, ოდიშის მოკლული მთავრის რეგენტი იყო, მის კარზე ვაზირის ანუ უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის თანამდებობას ფლობდა და შესაბამისად, ახალგაზრდა მთავრის უპირველეს მხარდამჭერად თუ თანამოდასედ გვევლინებოდა.
ის ფაქტი, რომ ჩვენი დაკვირვება სწორია და ახალგაზრდა მთავრის მოკვლის შემდეგ კათოლიკოსმა ილარიონმა ნამდვილად დაკარგა ოსმალების მიერ ნაბოძები ვაზირის თანამდებობა, ვფიქრობთ, არანაირ ეჭვს არ იწვევს. ჯერ ერთი, კათოლიკოსი ილარიონი ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში 1672 წლის შემდეგ აღარასოდეს აღარ მოიხსენიება ვაზირის წოდებით (ამ წერილობითი ძეგლების შესახებ იხ.: ქვემოთ). გარდა ამისა, დღეისათვის არგუმენტირებულად არის დადგენილი ისიც, რომ განსახილავ 1672-1673 წლებში, ისევე როგორც მოგვიანო პერიოდში, ლევან III-ის სამთავრო კარზე ვაზირის თანამდებობას მტკიცედ და შეურყევლად ფლობდა კაცია ლიპარტიანი.
რაც შეეხება კათოლიკოსი ილარიონის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის თანამდებობის დაკარგვის ფაქტს, ამის შესახებ, პრაქტიკულად, პირდაპირ ცნობებს გვაწვდის ჩვენს მიერ ზემოთ ციტირებული წერილობითი ძეგლი: ოდიშის მთავრის ლევან III დადიანის, მისი თანამეცხედრის, დედოფალ თინათინისა და მათი ვაჟის, ბატონიშვილი მანუჩარის მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის დავით ნემსაძისათვის მიცემული 1673 წლის წყალობის წიგნი.
ამ დოკუმენტში, როგორც უკვე ვნახეთ, ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ 1673 წელს ლევან III-მ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი, იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის `ნებართულობით~, მისდამი `თავდადებით ნამსახურ~ და დიდად `ერდგულ~ დავით ნემსაძეს უბოძა: `...ესე საბოლოვოდ გასათა[ვებელ]ი წყალობისა წიგნი დაგიწერეთ და გიბოძეთ ჩუენ, დადიანმან პატრონმან ლეონ და თანამეცხედრემან ჩვენმან მეფისა ასულმან დედოფალმან ბატონმან თინათინ და ძემან ჩუენმან მანუჩარ თქუენ, კათალიკოზს ნევსაძეს ბატონსა დავითს, ესე და ამა პირსა ზედან, რომე: მოგვადექით კარსა და გვეაჯენით; და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და გავსინჯეთ და დიაღ, თავდადებ ჩუენი ნამსახური და ნაერდგულევი იყავით ჩუენზედ; და…ბატონის მეფის ნებადართულობითა ავიღეთ და კათალიკოზობა მოგართვით, გვიბოძებია და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩუენსა ერდგულობაშიდ~.
როგორც ვხედავთ, ციტირებულ დოკუმენტში გაკვრითაც კი არ არის ნახსნები კათოლიკოსი დავით ნემსაძის წინამორბედი მწყემსმთავრის, კათოლიკოსი ილარიონის თანამდებობიდან გადაყენების ფაქტი და მიზეზები. სამაგიეროდ, ამავე საბუთის ტექსტში საგანგებოდ არის ხაზგასმული ის ფაქტი, რომ დავით ნემსაძეს ლევან III-ისათვის თავდადებული და ერთგული სამსახური ჰქონდა გაწეული. ეს კი, თავის მხრივ, ბუნებრივად გვიბიძგებს იმ მოსაზრებისაკენ, რომ დავით ნემსაძის წინამორბედი მწყემსმთავრის თანამდებობიდან გადაყენების ძირითადი მიზეზი მის მიერ სწორედ ამ თავდადებულ და ერთგულ სამსახურზე უარის თქმა და ლევან III-სთან დაპირისპირება იყო.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, დგინდება, რომ კათოლიკოსმა ილარიონმა 1673 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი თავისი პოლიტიკური ორიენტაციისა თუ აქტიური სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური საქმიანობის გამო დაკარგა. უფრო კონკრეტულად კი, მოვლენები შემდეგი სახით განვითარდა: კათოლიკოსმა ილარიონმა 1672-1673 წლებში, ოდიშის სამთავრო ტახტისათვის გაჩაღებული დიდი სამხედრო-პოლიტიკური დაპირისპირების დროს, ოდიშის მოქმედი მთავრის, ლევან III დადიანის ერთგულებაზე უარი თქვა და მისი მოწინააღმდეგის, ოსმალთაგან ზურგმომაგრებული პრეტენდენტის, ლევან II დადიანის შვილიშვილს, ბატონიშვილი ალექსანდრეს მცირეწლოვანი ვაჟის მხარეს გადავიდა. ამასთან, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი იმდენად აქტიურად ჩაება ოდიშის სამთავროში მიმდინარე სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ პროცესებში, რომ 1672 წელს ოსმალებმა იგი ტახტზე ახლადაყვანილი მცირეწლოვანი მთავრის ოფიციალურ რეგენტად დანიშნეს და ოდიშის სამთავროს უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის, ვაზირის თანამდებობაც უბოძეს. 1673 წელს ახალგაზრდა მთავარი დაუდგენელ ვითარებაში მოკლეს და ოდიშის სამთავროს ერთპიროვნული მმართველი კვლავ ლევან III გახდა. სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური სიტუაციის ასეთი მოულოდნელი და რადიკალური ცვლილება კათოლიკოსი ილარიონისათვის საბედისწერო გამოდგა. იმავე 1673 წელს ლევან III-მ ილარიონი, ორგულობის გამო, სამთავრო კარის ვაზირისა და დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის თანამდებობებიდან გადააყენა, ამ უკანასკნელის ნაცვლად კი, აფხაზეთის კათოლიკოსად იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის `ნებადართულობით~, მისდამი თავდადებით და ერთგულად ნამსახურები დავით ნემსაძე დაადგინა.
ჟან შარდენის ცნობით, 1672 წელს ახალციხის ფაშა ასლან I-მა (1659-1679 წწ.) შეიმუშავა საკმაოდ მასშტაბური გეგმა, რომლის ძირითადი მიზანი იყო, ოდიშის სამთავრო ტახტიდან გადაეყენებინათ ლევან III დადიანი, ხოლო მის ნაცვლად, ოდიშის მთავრად გამოეცხადებინათ ლევან II დადიანის შვილიშვილი, ბატონიშვილი ალექსანდრეს მცირეწლოვანი ვაჟი. ეს უკანასკნელი 1657 წლიდან მოყოლებული, ჯერ ასლან I-ის მამასთან, ახალციხის ფაშა როსტომთან, ხოლო შემდეგ, თავად ასლან I-თან იზრდებოდა და შესაბამისად, პროოსმალური პოლიტიკური ორიენტაცია ჰქონდა: `1672 წელს ახალციხის ფაშამ (ასლან I-მა) რაკი დაინახა, რომ ამ ორ პატარა სუვერენულ ქვეყნებს, სამეგრელოს და იმერეთს შორის ომები არ თავდება არც მათ შესარიგებლად წარმოებული მისი ცდებით, არც გაფრთხილებით და არც ბრძანებით, გადაწყვიტა მოესპო ისინი და მათი ქვეყნები სხვისთვის მიეცა. სამეგრელოს ტახტის ნამდვილი და კანონიერი მემკვიდრე მას ხელში ჰყავდა; როდესაც ვამეყ დადიანი (ვამეყ III დადიანი) გახდა ამ ქვეყნის (ოდიშის) მთავარი (იგულისხმება 1657 წლის ამბები), ლევანის (ლევან II დადიანის) შვილის ალექსანდრეს ცოლს შეეშინდა, რომ ვამეყის დედას, პატივმოყვარე ჭილაძეს (ლევან II დადიანის მეორე ცოლს, დედოფალ ნესტან-დარეჯან ჭილაძეს), არ მოეკლა ალექსანდრეს შვილი; ამიტომ გაიქცა და შვილიც თან წაიყვანა. ეს დედოფალი იყო და გურიის მთავრისა (ქაიხოსრო I გურიელისა), რომელსაც შეეშინდა თავისი პატარა დისწულისათვის თავშესაფრის მიცემის გამო მძვინვარე ჭილაძეს მისთვის ომი არ გამოეცხადებინა და ურჩია თავის დას წაეყვანა შვილი ახალციხის ფაშასთან (როსტომთან). იგი ასეც მოიქცა და ეს პატარა ბავშვი ფაშას კარზე, ქალაქ ახალციხეში აღიზარდა. ის არ აიძულეს გამოეცვალა სარწმუნოება და დაკმაყოფილდნენ მისი იმდაგვარი აღზრდით, რომლის გამოც მას ღრმად ჩაენერგა თურქების ზნე-ჩვეულებანი.
ახალციხის ფაშამ ამ ახალგაზრდა მთავრის სამეგრელოს ტახტზე დასმა გადაწყვიტა, რადგანაც, როგორც აღვნიშნე, კანონით იგი მას ეკუთვნოდა, ამავე დროს იგი კარგად მოახერხებდა მართვა-გამგეობის წარმართვას და სამთავროს გაწმენდდა იმ ბილწი ჩვევებისაგან, რომელიც მას დაუფლებოდა. აი, თურქების სამეგრელოში მოსვლის მიზეზი~.
1672 წლის სექტემბერში ასლან I, მის იმჟამინდელ მოკავშირესთან, გურიის მთავარ გიორგი III გურიელთან (1664-1684 წწ.) ერთად, დიდძალი ლაშქრით შეიჭრა იმერეთში, მეფე ბაგრატ IV ტყვედ შეიპყრო, ქუთაისში დაბანაკდა და ლევან III დადიანს მასთან გამოცხადება მოსთხოვა. ოდიშის მთავარმა მის წინააღმდეგ შემუშავებული გეგმის დეტალები იოლად ამოიცნო, ოსმალებთან მისვლაზე უარი თქვა და რუხის ციხეში გამაგრდა. ქუთაისში მდგომი ასლან I თითქმის ერთი თვე ელოდებოდა ლევან III-ს და როცა დარწმუნდა, რომ იგი მასთან მისვლას არ აპირებდა, თავისი ლაშქარი ოდიშისაკენ დაძრა. ოსმალები ოდიშში ოქტომბრის ბოლოს შეიჭრნენ, ბრძოლის გარეშე დაიკავეს თითქმის მთელი სამთავრო და რუხის ციხესთან დაბანაკდნენ. ოდიშის დაპყრობის შემდეგ ასლან I-მა ლევან III-ისათვის სამთავრო ტახტის ჩამორთმევის ბრძანება გასცა და ოდიშის მთავრად ახალციხიდან ჩამოყვანილი ახალგაზრდა ბატონიშვილი გამოაცხადა: `ფაშას ლაშქარს გურიის მთავარმა (გიორგი III გურიელმა) თავისი ჯარიც შეუერთა... ფაშა ჯერ იმერეთში ჩავიდა, დაიპყრო იგი და წამოიყვანა მეფე ბაგრატი (ბაგრატ IV)... როდესაც ფაშა ქუთაისში იმყოფებოდა, მან კაცი გაგზავნა და აცნობა დადიანს (ლევან III-ს)... მოსულიყო მასთან და მორჩილება ეღიარებინა. მაგრამ დადიანმა იცოდა რა, რომ სამეგრელოში მთავრის გამოცვლა უნდოდათ, უარი განაცხადა დამორჩილებაზე და ჩაიკეტა რუხის ციხეში... ფაშა ერთი თვის განმავლობაში ამაოდ ელოდა, რომ დადიანი გამოცხადდებოდა მასთან, აღუთქვამდა მას მორჩილებას და მიიღებდა მისგან განკარგულებებს. მაშინ ფაშამ სამეგრელოში თავისი ჯარი გაგზავნა. სწორედ ამ ჯარის მოახლოების ხმამ მაიძულა გავხიზნულიყავი... 30-ში (ოქტომბერს)... საღამოს ციხეში, სადაც მე ვიმყოფებოდი, მოვიდა თურქი ჩაუში და თქვა, რომ ის ფაშასაგან იყო გამოგზავნილი. საბახტარი (...ეს არის სახელი იმ აზნაურისა, რომელსაც ეს ციხე ეკუთვნოდა) გავიდა გარეთ ამბის შესატყობად. ჩაუშმა აცნობა, რომ ფაშის ლეიტენანტი, რომელიც რუხის ციხესთან დგას, გაკვირვებულია, თუ რატომ აქამდე არ მოვიდა იგი მასთან პატივისცემისა და მორჩილების გამოსაცხადებლად, რადგან სამეგრელო თურქეთის სულთანს ეკუთვნისო. ფაშამ ბრძანა, რომ კარგად მოვეპყროთ იმათ, ვინც თურქებს ემხრობა, ხოლო იმათ, ვინც მორჩილებაზე უარს იტყვის, მოვექცეთ როგორც მტერსო. თუ მას სურს შეინარჩუნოს თავისი თავი, ქონება, სასახლე და ყველაფერი ის, რაც შიგ არის, რაც შეიძლება ჩქარა უნდა გამოცხადდეს ფაშასთან და მისი განკარგულება მიიღოს... 31-ს (31 ოქტომბერს) საბახტარი ოცდაათი შეიარაღებული კაცით წავიდა ფაშას ლეიტენანტთან... ბანაკში საღამოს მივიდა. აქ მას ბევრი მეგრელი დიდებული დახვდა, რომლებიც საბახტარივით მორჩილების გამოსაცხადებლად მოსულიყვნენ იმის შიშით, რომ მტერს ალყა არ შემოერტყა და არ გაეძარცვა მათი ციხეები და არ გაეჩანაგებინა ნათესები. ფაშის ლეიტენანტმა უთხრა საბახტარს, რომ მის უფროსს სულთნისაგან სამეგრელოს ყველა გამაგრებული ადგილის განადგურების ბრძანება აქვს მიღებული, მაგრამ დიდგვარიანებს, რომლებიც მორჩილებას აღიარებენ, შევუნარჩუნებო მათ; რომ სულთანი ართმევს ტახტს ლევანს (ლევან III-ს), რომელიც რუხის ციხეშია და სამეგრელოს მთავრად აყენებს ახალციხეში აღზრდილ ახალგაზრდა მთავარს...~.
ოდიშის სამთავრო ტახტზე ახალგაზრდა ბატონიშვილის აყვანის შემდეგ ოსმალებმა სამხედრო მოქმედებები, პრაქტიკულად, მთლიანად შეწყვიტეს. მათი ლაშქარი ოთხი დღის განმავლობაში უმოქმედოდ იდგა რუხის ციხესთან: ლევან III დანებებას კვლავ არ აპირებდა, ოსმალებს კი არტილერია არ გააჩნდათ და ამიტომ კარგად გამაგრებულ რუხის ციხეზე იერიშის მიტანას ვერ ბედავდნენ. ამ ხანმოკლე პოზიციური დაპირისპირების შემდეგ ოსმალებმა ბანაკი აშალეს, ორი ათასზე მეტი ოდიშარი ტყვედ წაიყვანეს და რუხის ციხის მისადგომებიდან უკან დაიხიეს: `ლეიტენანტმა სამჯერ მისცა წინადადება დადიანს დამორჩილებოდა და სამივეჯერ უარი მიიღო. დადიანის ციხე-სიმაგრე კარგად იყო დაცული სვანების მიერ, რომლებიც მისმა ვეზირმა (ლეჩხუმში გამაგრებულმა კაცია ჩიქვანმა) გამოუგზავნა... ვეზირი ყოველდღე უთვლიდა დადიანს მედგრად ყოფილიყო და რომ თვითონაც მზად იყო მტრის დასალაშქრად. ბოლოს, რუხის წინ ოთხი დღის დგომის შემდეგ, თურქებმა ორი ათასზე მეტი ტყვე წაიყვანეს და დიდი ნადავლით წავიდნენ, რადგან არტილერიის უქონლობის გამო ციხეზე იერიში ვერ მიიტანეს~.
ასლან I-ის მიერ მოწყობილი ლაშქრობის დასრულების შემდეგ ოდიშის სამთავრო ორად გახლეჩილი აღმოჩნდა. ქვეყნის ერთ ნაწილს ოსმალთაგან ზურგმომაგრებული ახალგაზრდა მთავარი განაგებდა, მეორე ნაწილი კი კვლავინდებურად ლევან III დადიანს ემორჩილებოდა. რაც შეეხება ოდიშარ დიდებულებს, მათმა დიდმა ნაწილმა ლევან III-ის სამსახურზე უარი თქვა და ახალგაზრდა მთავრის წინაშე ერთგულების ფიცი დადო. ახალი მთავრის სამსახურში ჩადგა ჩვენთვის საინტერესო აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონიც, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, ოსმალებმა ახალგაზრდა მთავრის ვაზირად ანუ უმაღლეს სახელმწიფო მოხელედ დანიშნეს და თავისი პირველი დიპლომატიური მისიით აფხაზეთში გაგზავნეს. კათოლიკოს ილარიონს ოდიშის ახალი მმართველისათვის აფხაზეთის მთავრის ასულის ხელი უნდა ეთხოვა: ` [რუხის ციხის მიდამოებიდან უკან გამობრუნებულმა] თურქებმა წამოიყვანეს აგრეთვე სამეგრელოს დიდებულები, რომლებიც დანებდნენ მათ და ერთგულების ფიცი მისცეს ახალ მთავარს. ერთგულების შემფიცველთა რიცხვში კათალიკოსიც იყო. ფაშამ აცნობა მას, რომ იგი ახალი მთავრის ვეზირად ინიშნება, რომლის სახელით ის აფხაზეთის მთავართან გაგზავნა მთავრისათვის მისი ასულის ხელის სათხოვნელად. ფიქრობდნენ, რომ თურქების მოსვლა სამეგრელოში აღადგენდა წესრიგს, დაამყარებდა მშვიდობას და მეგრელებს იარაღს დააყრევინებდა, მაგრამ ეს არ მოხდა. ისინი (ოსმალები) მოვიდნენ, ქვეყანა დაარბიეს და ბევრად უარეს მდგომარეობაში ჩააგდეს, ვიდრე წინათ იყო, რადგან ქვეყანა გაიყო ორ ნაწილად, რომელთაგან ერთმა ერთგულება შეჰფიცა და მძევლები მისცა ახალ მთავარს, მეორე ნაწილი კი ძველი მთავრის ერთგული დარჩა. ასეთმა განხეთქილებამ თითოეულს კვლავ ააღებინა იარაღი ხელში~.
შექმნილ ვითარებაში, ოსმალთაგან შევიწროებული ლევან III დადიანისათვის განსაკუთრებულ საშიშროებას წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ ოდიშარი დიდებულების უმეტესობა მის მორჩილებაზე უარს ამბობდა, ოსმალების მხარეს მასიურად გადადიოდა და ახალი მთავრის წინაშე ერთგულების ფიცს დებდა. თავად-აზნაურების მხარდაჭერის გარეშე დარჩენისა და სამთავრო ტახტის საბოლოოდ დაკარგვის შიშით შეპყრობილი ლევან III სასტიკი სასჯელით ემუქრებოდა ყველას, ვინც მის ერთგულებაზე უარს იტყოდა და ახალგაზრდა მთავრის სამსახურში ჩადგებოდა: `ლევანი იმუქრებოდა, რომ გაანადგურებდა იმათ ციხეებს, მიწებს და მთელ ქონებას, ვინც თურქებს დაემორჩილებოდა~.
მართალია, ჟან შარდენის თხზულებაში ეს ფაქტი პირდაპირ აღნიშნული არ არის, მაგრამ სრულებით ცხადია, რომ ლევან III, პირველ რიგში, სწორედ კათოლიკოსი ილარიონის საქციელით იქნებოდა განრისხებული. ამ უკანასკნელმა, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, ერთ-ერთმა პირველმა თქვა უარი ლევან III-ის ერთგულებაზე, ახალგაზრდა მთავრის სამსახურში გადავიდა და მის კარზე ვაზირის ანუ უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის თანამდებობაც კი დაიკავა. სამწუხაროდ, ჟან შარდენის თხზულებაში ოდიშის სამთავროში მიმდინარე სამხედრო-პოლიტიკურ პროცესებზე საუბარი 1672 წლის ნოემბრის ამბების აღწერით წყდება და მომდევნო ნაკვეთებში გაკვრითაც კი არ არის ნათქვამი, თუ როგორ განვითარდა მოვლენები შემდგომ პერიოდში. აღნიშნულ ხარვეზს ერთგვარად ავსებს მიხეილ თამარაშვილის მიერ XX საუკუნის დასაწყისში შესწავლილი და დღემდე გამოუქვეყნებელი რამდენიმე (?) უცნობი წერილობითი ძეგლი, სადაც, მკვლევრის თქმით, ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ ოდიშის სამთავროში დამყარებული ორხელისუფლებიანობა 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერის შემდეგ გარკვეული ხანი კიდევ გაგრძელდა და საბოლოოდ ახალგაზრდა ბატონიშვილის მოკვლით დასრულდა. ამასთან, მიხეილ თამარაშვილი დამატებით აღნიშნავს იმ ფაქტსაც, რომ ახალმა მთავარმა მისი მმართველობის პერიოდში კათოლიკე მისიონერებთან საკმაოდ ახლო ურთიერთობების დამყარება მოასწრო და მათი გულწრფელი სიყვარულიც დაიმსახურა: `ამ ხშირი ომების (1670-იანი წლების დასაწყისის სამხედრო-პოლიტიკური დაპირისპირებების) მიზეზი ბევრია.
ეს არეულ დარეულობა უფრო ალექსანდრე დადიანის (ლევან II დადიანის ვაჟის, ბატონიშვილი ალექსანდრეს) შვილის გამო მომხდარა. ამას თავისი პაპა ლევანივით (ლევან II-ს მსგავსად) მისიონერები ძრიელ ჰყვარებია, რაისგამო ამის მოკვლაზედ პატრები ძლიერ შეწუხებულან. ამ ომების მოთხრობა დიდათ საინტერესოა ჩვენის ისტორიისათვის. ეს საკმაოდ ვრცელია. ამიტომ აქ ამის შესახებ მეტს არას ვიტყვით; შემდეგში კი იმედი გვაქვს ცალკე გამოვსცეთ და თან დაუმატოთ ის საინტერესო საბუთები, რომლებიც სამეგრელოს შეეხებიან~.
როგორც ვხედავთ, მიხეილ თამარაშვილი პირდაპირ არაფერს ამბობს იმის თაობაზე, თუ, კონკრეტულად, როდის მოკლეს ახალგაზრდა მთავარი და შესაბამისად, როდის დასრულდა ორხელისუფლებიანობა ოდიშის სამთავროში. მიუხედავად ამგვარი პირდაპირი მითითების არარსებობისა, ჩვენ ხელთ გვაქვს რამდენიმე მონაცემი, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, მიახლოებით მაინც განვსაზღვროთ ახალგაზრდა მთავრის მმართველობის ხანგრძლივობა. კერძოდ, მიხეილ თამარაშვილის ცნობით, ახალგაზრდა მთავარმა მისი მმართველობის პერიოდში კათოლიკე მისიონერებთან საკმაოდ ახლო ურთიერთობების დამყარება მოასწრო და მათი გულწრფელი სიყვარულიც დაიმსახურა. ყოველივე ამას, ჩვენი დაკვირვებით, საშუალოდ, რამდენიმე თვე მაინც დასჭირდებოდა. შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში აღსაყდრებული ახალგაზრდა მთავარი ოდიშის სამთავრო ტახტს, სულ მცირე, რამდენიმე თვის მანძილზე მაინც ფლობდა. მეორე მხრივ, სრულებით აშკარაა ის ფაქტი, რომ 1673 წელს ოდიშის სამთავროს ერთპიროვნული განმგებელი უკვე ლევან III დადიანი იყო. ამ ფაქტის დოკუმენტურ დადასტურებას წარმოადგენს ჩვენს მიერ ზემოთ განხილული ერთ-ერთი საბუთი: ლევან III-ისა და მისი ოჯახის წევრების მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის დავით ნემსაძისათვის მიცემული 1673 წლის წყალობის წიგნი. აღნიშნული დოკუმენტის ანალიზი აჩვენებს, რომ ამ საბუთის გაცემის დროს ლევან III ოდიშის სამთავროს ერთპიროვნული მმართველი იყო და მთელი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის დადგინების უფლებაც მის უშუალო პრეროგატივას წარმოადგენდა.
მაშასადამე, ირკვევა, რომ 1672 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ოსმალთა დახმარებით აღსაყდრებული ოდიშის ახალგაზრდა მთავრის მოკვლის ფაქტს ადგილი ჰქონდა მისი სამთავრო ტახტზე ასვლიდან რამდენიმე თვის შემდეგ, ოღონდ, არაუგვიანეს, 1673 წლისა ანუ იმავე 1673 წელს. ახალგაზრდა მთავრის მოკვლით ოდიშის სამთავროში რამდენიმე თვის განმავლობაში არსებული ორხელისუფლებიანობა საბოლოოდ დასრულდა და ქვეყნის ერთპიროვნული მმართველი კვლავინდებურად ლევან III დადიანი გახდა.
სამწუხაროდ, ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში არანაირი ცნობა არ მოგვეპოვება იმის თაობაზე, თუ რა ბედი ეწიათ მოკლული მთავრის სამსახურში მდგომ იმ სახელმწიფო მოხეელებსა და თავად-აზნაურებს, რომლებმაც ორხელისუფლებიანობის პერიოდში ლევან III-ის ერთგულებაზე უარი თქვეს და ოსმალების მიერ ზურგმომაგრებული ახალგაზრდა მთავრის მხარეს გადავიდნენ. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობთ, სავსებით ცხადია ის ფაქტი, რომ რამდენიმეთვიან შიდადაპირისპირებაში გამარჯვებული ლევან III ოსმალთა სამსახურში ჩამდგარი ოდიშარი დიდებულების მიმართ გარკვეულ სადამსჯელო ღონისძიებებს აუცილებლად გაატარებდა და სულ მცირე, მოკლული მთავრის მიერ ნაბოძებ სახელმწიფო თანამდებობებს მაინც ჩამოართმევდა მათ.
ამგვარი ვარაუდის საფუძველს, პირველ რიგში, ჟან შარდენის თხზულების ზემოთ ციტირებული ფრაგმენტი გვაძლევს, სადაც პირდაპირ არის აღნიშნული, რომ ლევან III ჯერ კიდევ ორხელისუფლებიანობის პერიოდში ემუქრებოდა იმ ოდიშარ დიდებულებს, ვინც მის ერთგულებაზე უარს იტყოდა და ოსმალებისა თუ მათგან ზურგმომაგრებული ახალგაზრდა მთავრის სამსახურში ჩადგებოდა: `ლევანი იმუქრებოდა, რომ გაანადგურებდა იმათ ციხეებს, მიწებს და მთელ ქონებას, ვინც თურქებს დაემორჩილებოდა~.
ჩვენი დაკვირვებით, ლევან III დადიანის მიერ დასჯილ თუ თანამდებობიდან გადაყენებულ პირებს შორის, ერთ-ერთი პირველი, უეჭველად, კათოლიკოსი ილარიონი უნდა ყოფილიყო. ეს უკანასკნელი, როგორც უკვე დავრწმუნდით ზემოთ, ოდიშის მოკლული მთავრის რეგენტი იყო, მის კარზე ვაზირის ანუ უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის თანამდებობას ფლობდა და შესაბამისად, ახალგაზრდა მთავრის უპირველეს მხარდამჭერად თუ თანამოდასედ გვევლინებოდა.
ის ფაქტი, რომ ჩვენი დაკვირვება სწორია და ახალგაზრდა მთავრის მოკვლის შემდეგ კათოლიკოსმა ილარიონმა ნამდვილად დაკარგა ოსმალების მიერ ნაბოძები ვაზირის თანამდებობა, ვფიქრობთ, არანაირ ეჭვს არ იწვევს. ჯერ ერთი, კათოლიკოსი ილარიონი ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით ძეგლებში 1672 წლის შემდეგ აღარასოდეს აღარ მოიხსენიება ვაზირის წოდებით (ამ წერილობითი ძეგლების შესახებ იხ.: ქვემოთ). გარდა ამისა, დღეისათვის არგუმენტირებულად არის დადგენილი ისიც, რომ განსახილავ 1672-1673 წლებში, ისევე როგორც მოგვიანო პერიოდში, ლევან III-ის სამთავრო კარზე ვაზირის თანამდებობას მტკიცედ და შეურყევლად ფლობდა კაცია ლიპარტიანი.
რაც შეეხება კათოლიკოსი ილარიონის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის თანამდებობის დაკარგვის ფაქტს, ამის შესახებ, პრაქტიკულად, პირდაპირ ცნობებს გვაწვდის ჩვენს მიერ ზემოთ ციტირებული წერილობითი ძეგლი: ოდიშის მთავრის ლევან III დადიანის, მისი თანამეცხედრის, დედოფალ თინათინისა და მათი ვაჟის, ბატონიშვილი მანუჩარის მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის დავით ნემსაძისათვის მიცემული 1673 წლის წყალობის წიგნი.
ამ დოკუმენტში, როგორც უკვე ვნახეთ, ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ 1673 წელს ლევან III-მ აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი, იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის `ნებართულობით~, მისდამი `თავდადებით ნამსახურ~ და დიდად `ერდგულ~ დავით ნემსაძეს უბოძა: `...ესე საბოლოვოდ გასათა[ვებელ]ი წყალობისა წიგნი დაგიწერეთ და გიბოძეთ ჩუენ, დადიანმან პატრონმან ლეონ და თანამეცხედრემან ჩვენმან მეფისა ასულმან დედოფალმან ბატონმან თინათინ და ძემან ჩუენმან მანუჩარ თქუენ, კათალიკოზს ნევსაძეს ბატონსა დავითს, ესე და ამა პირსა ზედან, რომე: მოგვადექით კარსა და გვეაჯენით; და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და გავსინჯეთ და დიაღ, თავდადებ ჩუენი ნამსახური და ნაერდგულევი იყავით ჩუენზედ; და…ბატონის მეფის ნებადართულობითა ავიღეთ და კათალიკოზობა მოგართვით, გვიბოძებია და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩუენსა ერდგულობაშიდ~.
როგორც ვხედავთ, ციტირებულ დოკუმენტში გაკვრითაც კი არ არის ნახსნები კათოლიკოსი დავით ნემსაძის წინამორბედი მწყემსმთავრის, კათოლიკოსი ილარიონის თანამდებობიდან გადაყენების ფაქტი და მიზეზები. სამაგიეროდ, ამავე საბუთის ტექსტში საგანგებოდ არის ხაზგასმული ის ფაქტი, რომ დავით ნემსაძეს ლევან III-ისათვის თავდადებული და ერთგული სამსახური ჰქონდა გაწეული. ეს კი, თავის მხრივ, ბუნებრივად გვიბიძგებს იმ მოსაზრებისაკენ, რომ დავით ნემსაძის წინამორბედი მწყემსმთავრის თანამდებობიდან გადაყენების ძირითადი მიზეზი მის მიერ სწორედ ამ თავდადებულ და ერთგულ სამსახურზე უარის თქმა და ლევან III-სთან დაპირისპირება იყო.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, დგინდება, რომ კათოლიკოსმა ილარიონმა 1673 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი თავისი პოლიტიკური ორიენტაციისა თუ აქტიური სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური საქმიანობის გამო დაკარგა. უფრო კონკრეტულად კი, მოვლენები შემდეგი სახით განვითარდა: კათოლიკოსმა ილარიონმა 1672-1673 წლებში, ოდიშის სამთავრო ტახტისათვის გაჩაღებული დიდი სამხედრო-პოლიტიკური დაპირისპირების დროს, ოდიშის მოქმედი მთავრის, ლევან III დადიანის ერთგულებაზე უარი თქვა და მისი მოწინააღმდეგის, ოსმალთაგან ზურგმომაგრებული პრეტენდენტის, ლევან II დადიანის შვილიშვილს, ბატონიშვილი ალექსანდრეს მცირეწლოვანი ვაჟის მხარეს გადავიდა. ამასთან, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი იმდენად აქტიურად ჩაება ოდიშის სამთავროში მიმდინარე სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ პროცესებში, რომ 1672 წელს ოსმალებმა იგი ტახტზე ახლადაყვანილი მცირეწლოვანი მთავრის ოფიციალურ რეგენტად დანიშნეს და ოდიშის სამთავროს უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის, ვაზირის თანამდებობაც უბოძეს. 1673 წელს ახალგაზრდა მთავარი დაუდგენელ ვითარებაში მოკლეს და ოდიშის სამთავროს ერთპიროვნული მმართველი კვლავ ლევან III გახდა. სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური სიტუაციის ასეთი მოულოდნელი და რადიკალური ცვლილება კათოლიკოსი ილარიონისათვის საბედისწერო გამოდგა. იმავე 1673 წელს ლევან III-მ ილარიონი, ორგულობის გამო, სამთავრო კარის ვაზირისა და დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის თანამდებობებიდან გადააყენა, ამ უკანასკნელის ნაცვლად კი, აფხაზეთის კათოლიკოსად იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის `ნებადართულობით~, მისდამი თავდადებით და ერთგულად ნამსახურები დავით ნემსაძე დაადგინა.
14. რა ბედი ეწია კათოლიკოს-ყოფილ ილარიონს მას შემდეგ, რაც 1673 წელს მეორედ დაკარგა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარი?
აღნიშნული საკითხის გარკვევისათვის უაღრესად მნიშვნელოვან ცნობებს გვაწვდის აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული სამი შეწირულობის წიგნის 1677 წლის პირებისათვის დართული მინაწერები. `დაიწერა და გ[ა]ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე... Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა, ქორონიკონსა დასაბამითგ[ა]ნ შÂდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხ(ოლო) მოქცევ[ა]სა ქორონიკონის[ა]სა ტÁე (1677 წ.). გავსინჯეთ ძუÀლი გუჯარი და დაძველებულ იყო. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია. ისრე გადმოვსწერეთ~. `განახლდა და დაიწერა სიგელი ესე ქორონიკონსა შÂდი ათას [ას] ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), მეფობასა და დედოფლობასა პატრონისა ბაგრატისსა და თამარისსა, Ãელითა კოთოლიკოზისა (!) ილარიონისათა. ხ(ოლო) მოქცევ{ა}სა ქორონიკონ[ისა]სა ტÁე (1677 წ.). გავსინჯეთ ძველი გუჯარი და დაძველებულ იყო. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია, ისრე გარდმოვსცუალეთ~.
`დაიწერა და განახლდა წიგნი და სიგელი ესე დასაბამითგ(ა)ნ ქორონიკონსა შვიდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხ(ოლო) მოქცევ[ა]სა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). მეფობასა მეფისა ბაგრატისსა და დედოფლობასა ბატონის თამარისათა და Ãელითა ჩემ ცოდÂლისა კათოლიკოზისა ილარიონისათა. გავსინჯეთ ძÂÀლი გუჯარი და დაძველებულ იყო და გ(ა)მოვსცუალეთ. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია~.
როგორც ვხედავთ, ციტირებულ მინაწერებში პირდაპირ არის აღნიშნული, რომ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულების წიგნების 1677 წლის პირები გადაწერილი იყო ჩვენთვის საინტერესო ილარიონის მიერ. შესაბამისად, სრულებით ცხადი ხდება ისიც, რომ კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი კაცხის მონასტრის კუთვნილი საბუთების პირების გადაწერის დროს ანუ 1677 წელს ამ დოკუმენტების დაცულობის ადგილას ანუ იმავე კაცხის მონასტერში იმყოფებოდა.
აღნიშნულთან დაკავშირებით, ჩვენს ყურადღებას იპყრობს ერთი მეტად საინტერესო გარემოება. 1677 წლის ერთ-ერთი მინაწერის ტექსტში კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ მან აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთების პირები უშუალოდ იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ისა და მისი თანამეცხედრის, დედოფალ თამარის ბრძანებით გადაწერა: `დაიწერა და გ(ა)ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე ბრძანებითა მეფის ბაგრატისათა და დედოფლისა თამარისათა და Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა...~.
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში არგუმენტირებულად არის დადგენილი, რომ XVI-XIX საუკუნეებში კაცხის მონასტერი თავადი აბაშიძეების მფლობელობაში იყო და ჭალისა და უბისას მონასტრებთან ერთად, ამ ფეოდალური სახლის საგვარეულო საძვალეს წარმოადგენდა. აღნიშნული ფაქტის გათვალისწინებით, სახეზე ვიღებთ საკმაოდ უცნაურ სურათს. გამოდის, რომ კათოლიკოს-ყოფილმა ილარიონმა 1677 წელს, აბაშიძეთა ფეოდალური სახლის კუთვნილ კაცხის მონასტერში ყოფნის დროს, ამავე მონასტრის კუთვნილი დოკუმენტების პირები გადაწერა არა აბაშიძეთა სათავადოს რომელიმე თავკაცის დაკვეთით, რომლის პირდაპირ უფლება-მოვალეობასაც წარმოადგენდა კაცხის მონასტერზე ზრუნვა, არამედ იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის ბრძანებით, რომელსაც კაცხის მონასტრის საქმეებთან რაიმე უშუალო კავშირი არ ჰქონდა.
ჩვენი დაკვირვებით, ამ უცნაურ ფაქტს მხოლოდ ერთი შესაძლო ახსნა შეიძლება ჰქონდეს. როგორც ჩანს, 1677 წელს კაცხის მონასტერი აბაშიძეების სათავადო სახლს, რაიმე მიზეზის გამო, ჩამორთმეული ჰქონდა და ის იმერეთის სამეფო კარის უშუალო დაქვემდებარებაში იყო გადასული. სხვათა შორის, კაცხის მონასტერთან დაკავშირებით, ზუსტად ანალოგიური მდგომარეობა იყო შექმნილი ერთი საუკუნის შემდეგაც, 1770-იან წლებში. გერმანელი მოგზაური იოჰან ანტონ გიულდენშტედტი (1745-1781 წწ.), რომელიც 1771-1772 წლებში იმყოფებოდა საქართველოში, თავის ფუნდამენტურ ნაშრომში `მოგზაურობა რუსეთსა და კავკასიის მთიანეთში~ ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ მისი იმერეთში ყოფნის დროს ანუ 1772 წელს კაცხის მონასტერი არა თავადი აბაშიძეების, არამედ იმერეთის მეფის სოლომონ I-ის (1752-1784 წწ.) ძმის, ბატონიშვილი არჩილის საკუთრებას წარმოადგენდა: `კაცხი, ციხე და მშვენიერი მონასტერი კაცხურას სათავესთან, ეკუთვნის არჩილს~. დასავლეთ საქართველოს სათავადოების ისტორიის შესანიშნავი მკვლევრის ოლღა სოსელიას დაკვირვებით, კაცხის მონასტერთან დაკავშირებით, აბსოლუტურად იდენტური ვითარება იყო შექმნილი კიდევ უფრო მოგვიანებით, 1780-იან წლებშიაც: `1784 წელს კაცხი დავით არჩილის ძე ბატონიშვილს (შემდგომში იმერეთის მეფე სოლომონ II-ს (1789-1810 წწ.) უჭირავს. გამეფების შემდეგაც (1789 წ.) ეს სოფელი მის ხელშია და ციხე და მონასტერიც მას ეკუთვნის~.
როგორც ვხედავთ, აქ მოტანილი მასალიდან აშკარად ჩანს, რომ კაცხის მონასტერი ყოველთვის აბაშიძეთა სათავადო სახლის საკუთრებას არ წარმოადგენდა და ის, პერიოდულად, იმერეთის სამეფო სახლის მფლობელობაში გადადიოდა. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, შეგვიძლია, კიდევ უფრო თამამად გავიმეოროთ ჩვენს მიერ ზემოთ გამოთქმული მოსაზრება, რომ 1677 წელს კაცხის მონასტერი აბაშიძეების სათავადო სახლს, რაიმე მიზეზის გამო, ჩამორთმეული ჰქონდა, ის იმერეთის სამეფო კარის უშუალო დაქვემდებარებაში იყო გადასული და კაცხის მონასტერში მყოფ კათოლიკოს-ყოფილ ილარიონსაც ამავე მონასტრის კუთვნილი დოკუმენტების პირებიც სწორედ ამიტომ ჰქონდა გადაწერილი იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის ბრძანებით და არა აბაშიძეთა სათავადო სახლის რომელიმე თავკაცის დაკვეთით.
თუ ჩვენს მიერ ზემოთ წარმოდგენილი მსჯელობა სწორია და 1677 წელს კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ნამდვილად ცხოვრობდა იმერეთის სამეფო კარის კუთვნილ კაცხის მონასტერში, მაშინ სრულებით ცხადი ხდება ისიც, რომ ლევან III დადიანის მიერ ორგულობის გამო შერისხული და აფხაზეთის კათოლიკოსის თანამდებობიდან გადაყენებული ილარიონი ამ მოვლენების შემდეგ ანუ 1673 წლის შემდგომ პერიოდში იმერეთის სამეფოს აფარებდა თავს და ოდიშის მთავართან პერმანენტულ სამხედრო-პოლიტიკურ დაპირისპირებაში მყოფი იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის უშუალო მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა.
კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის ცხოვრება-მოღვაწეობის განხილულ პერიოდთან დაკავშირებით, ჩვენს ყურადღებას იპყრობს კიდევ ერთი საინტერესო საკითხი. აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის შეწირულების წიგნების 1677 წლის პირების მინაწერებიდან ირკვევა, რომ კაცხის მონასტერში ყოფნის დროს ილარიონი, როგორც დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ყოფილი მწყემსმთავარი, შუა საუკუნეების საქართველოში მიღებული საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, მართალია, ნომინალურად, მაგრამ მაინც ჯერ კიდევ ატარებდა აფხაზეთის კათოლიკოსის წოდებას და საკუთარ თავს, კვლავინდებურად, `კათოლიკოზად~ ან `ბატონ კათოლიკოზად~ მოიხსენიებდა: `დაიწერა და გ(ა)ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე... Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა~; `განახლდა და დაიწერა სიგელი ესე... Ãელითა კოთოლიკოზისა (!) ილარიონისათა~ ; `დაიწერა და განახლდა წიგნი და სიგელი ესე... Ãელითა ჩემ ცოდÂლისა კათოლიკოზისა ილარიონისათა~.
ამრიგად, ირკვევა, რომ 1673 წელს ლევან III დადიანის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის თანამდებობიდან გადაყენებული კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ამ მოვლენების შემდეგ იმერეთის სამეფოს აფარებდა თავს და ოდიშის მთავართან პერმანენტულ დაპირისპირებაში მყოფი იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა. იმერეთის სამეფოში მყოფი კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონისათვის საცხოვრებლად გამოყოფილი იყო ზემო იმერეთში მდებარე კაცხის მონასტერი რომელიც იმხანად, იმერეთის სამეფო კარის საკუთრებას წარმოადგენდა და ლევან III-ის საგანმგებლოდან მაქსიმალურად იყო დაშორებული.
1677 წელს ილარიონი კვლავ კაცხის მონასტერში ცხოვრობდა და შუა საუკუნეების საქართველოში მიღებული საეკლესიო ტრადიციის შესაბამისად, ნომინალურად ატარებდა კათოლიკოსის საპატიო წოდებას.
სამწუხაროდ, 1677 წლის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ ყოველგვარი ცნობები ქრება და ამიტომ მისი ცხოვრება-მოღვაწეობის უკანასკნელი პერიოდის შესახებ არაფრის თქმა აღარ შეგვიძლია.
`დაიწერა და განახლდა წიგნი და სიგელი ესე დასაბამითგ(ა)ნ ქორონიკონსა შვიდი ათას ას ოთხმოცდახუთსა (1677 წ.), ხ(ოლო) მოქცევ[ა]სა ქორონიკონისასა ტÁე (1677 წ.). მეფობასა მეფისა ბაგრატისსა და დედოფლობასა ბატონის თამარისათა და Ãელითა ჩემ ცოდÂლისა კათოლიკოზისა ილარიონისათა. გავსინჯეთ ძÂÀლი გუჯარი და დაძველებულ იყო და გ(ა)მოვსცუალეთ. არცა-რა შეგÂმატებია და არცა-რა დაგÂკლია~.
როგორც ვხედავთ, ციტირებულ მინაწერებში პირდაპირ არის აღნიშნული, რომ აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული შეწირულების წიგნების 1677 წლის პირები გადაწერილი იყო ჩვენთვის საინტერესო ილარიონის მიერ. შესაბამისად, სრულებით ცხადი ხდება ისიც, რომ კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი კაცხის მონასტრის კუთვნილი საბუთების პირების გადაწერის დროს ანუ 1677 წელს ამ დოკუმენტების დაცულობის ადგილას ანუ იმავე კაცხის მონასტერში იმყოფებოდა.
აღნიშნულთან დაკავშირებით, ჩვენს ყურადღებას იპყრობს ერთი მეტად საინტერესო გარემოება. 1677 წლის ერთ-ერთი მინაწერის ტექსტში კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ მან აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის საბუთების პირები უშუალოდ იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ისა და მისი თანამეცხედრის, დედოფალ თამარის ბრძანებით გადაწერა: `დაიწერა და გ(ა)ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე ბრძანებითა მეფის ბაგრატისათა და დედოფლისა თამარისათა და Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა...~.
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში არგუმენტირებულად არის დადგენილი, რომ XVI-XIX საუკუნეებში კაცხის მონასტერი თავადი აბაშიძეების მფლობელობაში იყო და ჭალისა და უბისას მონასტრებთან ერთად, ამ ფეოდალური სახლის საგვარეულო საძვალეს წარმოადგენდა. აღნიშნული ფაქტის გათვალისწინებით, სახეზე ვიღებთ საკმაოდ უცნაურ სურათს. გამოდის, რომ კათოლიკოს-ყოფილმა ილარიონმა 1677 წელს, აბაშიძეთა ფეოდალური სახლის კუთვნილ კაცხის მონასტერში ყოფნის დროს, ამავე მონასტრის კუთვნილი დოკუმენტების პირები გადაწერა არა აბაშიძეთა სათავადოს რომელიმე თავკაცის დაკვეთით, რომლის პირდაპირ უფლება-მოვალეობასაც წარმოადგენდა კაცხის მონასტერზე ზრუნვა, არამედ იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის ბრძანებით, რომელსაც კაცხის მონასტრის საქმეებთან რაიმე უშუალო კავშირი არ ჰქონდა.
ჩვენი დაკვირვებით, ამ უცნაურ ფაქტს მხოლოდ ერთი შესაძლო ახსნა შეიძლება ჰქონდეს. როგორც ჩანს, 1677 წელს კაცხის მონასტერი აბაშიძეების სათავადო სახლს, რაიმე მიზეზის გამო, ჩამორთმეული ჰქონდა და ის იმერეთის სამეფო კარის უშუალო დაქვემდებარებაში იყო გადასული. სხვათა შორის, კაცხის მონასტერთან დაკავშირებით, ზუსტად ანალოგიური მდგომარეობა იყო შექმნილი ერთი საუკუნის შემდეგაც, 1770-იან წლებში. გერმანელი მოგზაური იოჰან ანტონ გიულდენშტედტი (1745-1781 წწ.), რომელიც 1771-1772 წლებში იმყოფებოდა საქართველოში, თავის ფუნდამენტურ ნაშრომში `მოგზაურობა რუსეთსა და კავკასიის მთიანეთში~ ხაზგასმით აღნიშნავს იმ ფაქტს, რომ მისი იმერეთში ყოფნის დროს ანუ 1772 წელს კაცხის მონასტერი არა თავადი აბაშიძეების, არამედ იმერეთის მეფის სოლომონ I-ის (1752-1784 წწ.) ძმის, ბატონიშვილი არჩილის საკუთრებას წარმოადგენდა: `კაცხი, ციხე და მშვენიერი მონასტერი კაცხურას სათავესთან, ეკუთვნის არჩილს~. დასავლეთ საქართველოს სათავადოების ისტორიის შესანიშნავი მკვლევრის ოლღა სოსელიას დაკვირვებით, კაცხის მონასტერთან დაკავშირებით, აბსოლუტურად იდენტური ვითარება იყო შექმნილი კიდევ უფრო მოგვიანებით, 1780-იან წლებშიაც: `1784 წელს კაცხი დავით არჩილის ძე ბატონიშვილს (შემდგომში იმერეთის მეფე სოლომონ II-ს (1789-1810 წწ.) უჭირავს. გამეფების შემდეგაც (1789 წ.) ეს სოფელი მის ხელშია და ციხე და მონასტერიც მას ეკუთვნის~.
როგორც ვხედავთ, აქ მოტანილი მასალიდან აშკარად ჩანს, რომ კაცხის მონასტერი ყოველთვის აბაშიძეთა სათავადო სახლის საკუთრებას არ წარმოადგენდა და ის, პერიოდულად, იმერეთის სამეფო სახლის მფლობელობაში გადადიოდა. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, შეგვიძლია, კიდევ უფრო თამამად გავიმეოროთ ჩვენს მიერ ზემოთ გამოთქმული მოსაზრება, რომ 1677 წელს კაცხის მონასტერი აბაშიძეების სათავადო სახლს, რაიმე მიზეზის გამო, ჩამორთმეული ჰქონდა, ის იმერეთის სამეფო კარის უშუალო დაქვემდებარებაში იყო გადასული და კაცხის მონასტერში მყოფ კათოლიკოს-ყოფილ ილარიონსაც ამავე მონასტრის კუთვნილი დოკუმენტების პირებიც სწორედ ამიტომ ჰქონდა გადაწერილი იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის ბრძანებით და არა აბაშიძეთა სათავადო სახლის რომელიმე თავკაცის დაკვეთით.
თუ ჩვენს მიერ ზემოთ წარმოდგენილი მსჯელობა სწორია და 1677 წელს კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ნამდვილად ცხოვრობდა იმერეთის სამეფო კარის კუთვნილ კაცხის მონასტერში, მაშინ სრულებით ცხადი ხდება ისიც, რომ ლევან III დადიანის მიერ ორგულობის გამო შერისხული და აფხაზეთის კათოლიკოსის თანამდებობიდან გადაყენებული ილარიონი ამ მოვლენების შემდეგ ანუ 1673 წლის შემდგომ პერიოდში იმერეთის სამეფოს აფარებდა თავს და ოდიშის მთავართან პერმანენტულ სამხედრო-პოლიტიკურ დაპირისპირებაში მყოფი იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის უშუალო მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა.
კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონის ცხოვრება-მოღვაწეობის განხილულ პერიოდთან დაკავშირებით, ჩვენს ყურადღებას იპყრობს კიდევ ერთი საინტერესო საკითხი. აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის შეწირულების წიგნების 1677 წლის პირების მინაწერებიდან ირკვევა, რომ კაცხის მონასტერში ყოფნის დროს ილარიონი, როგორც დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ყოფილი მწყემსმთავარი, შუა საუკუნეების საქართველოში მიღებული საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, მართალია, ნომინალურად, მაგრამ მაინც ჯერ კიდევ ატარებდა აფხაზეთის კათოლიკოსის წოდებას და საკუთარ თავს, კვლავინდებურად, `კათოლიკოზად~ ან `ბატონ კათოლიკოზად~ მოიხსენიებდა: `დაიწერა და გ(ა)ნახლდა გუჯარი და სიგელი ესე... Ãელითა ბატონის, კათოლიკოზის ილარიონისათა~; `განახლდა და დაიწერა სიგელი ესე... Ãელითა კოთოლიკოზისა (!) ილარიონისათა~ ; `დაიწერა და განახლდა წიგნი და სიგელი ესე... Ãელითა ჩემ ცოდÂლისა კათოლიკოზისა ილარიონისათა~.
ამრიგად, ირკვევა, რომ 1673 წელს ლევან III დადიანის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის თანამდებობიდან გადაყენებული კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონი ამ მოვლენების შემდეგ იმერეთის სამეფოს აფარებდა თავს და ოდიშის მთავართან პერმანენტულ დაპირისპირებაში მყოფი იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა. იმერეთის სამეფოში მყოფი კათოლიკოს-ყოფილი ილარიონისათვის საცხოვრებლად გამოყოფილი იყო ზემო იმერეთში მდებარე კაცხის მონასტერი რომელიც იმხანად, იმერეთის სამეფო კარის საკუთრებას წარმოადგენდა და ლევან III-ის საგანმგებლოდან მაქსიმალურად იყო დაშორებული.
1677 წელს ილარიონი კვლავ კაცხის მონასტერში ცხოვრობდა და შუა საუკუნეების საქართველოში მიღებული საეკლესიო ტრადიციის შესაბამისად, ნომინალურად ატარებდა კათოლიკოსის საპატიო წოდებას.
სამწუხაროდ, 1677 წლის შემდეგ კათოლიკოსი ილარიონის შესახებ ყოველგვარი ცნობები ქრება და ამიტომ მისი ცხოვრება-მოღვაწეობის უკანასკნელი პერიოდის შესახებ არაფრის თქმა აღარ შეგვიძლია.
15. კიდევ რა დამატებითი შტრიხებით შეგვიძლია გავამდიდროთ კათოლიკოსი ილარიონის ბიოგრაფიული პორტრეტი?
ა) კათოლიკოსი ილარიონის დაბადების თარიღი.
ა) კათოლიკოსი ილარიონის დაბადების თარიღი.
კათოლიკოსი ილარიონი ჩვენამდე მოღწეულ წერილობით წყაროებში პირველად მოხსენიებულია 1650-იანი წლების დასაწყისის ამბებთან დაკავშირებით (ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წლის 16 სექტემბერს რომში გაგზავნილი წერილი), ხოლო უკანასკნელად _ 1677 წელს (აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული სამი შეწირულობის წიგნის 1677 წლის პირებისათვის დართული მინაწერები). აქედან, ილარიონის პირველი მოხსენიების ფაქტიდან ვიგებთ, რომ იგი 1650-იანი წლების დასაწყისში უკვე ფლობდა წალენჯიხელი ეპისკოპოსის თანამდებობას, ეს კი, თავის მხრივ, დიდი ალბათობით მიგვითითებს იმაზე, რომ ილარიონი ამ პერიოდში უკვე გადაცილებული იყო 35 წლის ასაკს ანუ იმ ქვედა ასაკობრივ ზღვარს, რომელიც ჯერ კიდევ 1105 წელს იყო დადგენილი რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების მიერ: `...განვაწესეთ, რაÁთა ამიერითგან არღარავინ იკადროს ქმნად თÂნიერ, ვითარ-იგი განაწესებს კანონი, რაÁთა ეპისკოპოსი ოცდაათხუთმეტისა წლისაÁ, მღდელი ოცდაათისა წლისაÁ, დიაკონი ოცდახუთისა წლისაÁ და წიგნისმკითხველი რვისა წლისაÁ ხელთასხმულ იქმნებოდინ~.
რაც შეეხება ილარიონის მოხსენიების უკანასკნელ ფაქტებს (1677 წ.), მათზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ილარიონს 1677 წელს ჯერ კიდევ შეეძლო წარმატებით შეესრულებინა მდივანმწიგნობრული ხასიათის სამუშაო და იმერეთის მეფის ბრძანებით, საკუთარი ხელით გადაეწერა კაცხის მონასტრის კუთვნილი სამი საბუთის პირი. აღნიშნული ფაქტი, ვფიქრობთ, ირიბად მიგვითითებს იმაზე, რომ განსახილავ პერიოდში ილარიონი ჯერ კიდევ არ იყო გადაცილებული, დაახლოებით, 70 წლის ასაკს. საპირისპირო შემთხვევაში, მას აშკარად გაუჭირდებოდა მდივან-მწიგნობრული სამუშაოს სრულყოფილად შესრულება.
აღნიშნული ქრონოლოგიურ-ფაქტოლოგიური მონაცემებიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, არ შევცდებით, თუკი დავასკვნით, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დაბადებული იყო, დაახლოებით, 1610-იან წლებში. მართლაც, ამ შემთხვევაში, სახეზე მივიღებთ სავსებით სარწმუნო სურათს: 1650-იანი წლების დასაწყისში, როცა ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა დაიკავა, ის, დაახლოებით, 35-40 წლის ასაკში იყო, ხოლო 1677 წელს, როცა მან მეფე ბაგრატ IV-ის ბრძანებით კაცხის მონასტრის სამი დოკუმენტის პირი გადაწერა, ის უკვე, დაახლოებით, 60-65 წლის ასაკში იმყოფებოდა.
რაც შეეხება ილარიონის მოხსენიების უკანასკნელ ფაქტებს (1677 წ.), მათზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ილარიონს 1677 წელს ჯერ კიდევ შეეძლო წარმატებით შეესრულებინა მდივანმწიგნობრული ხასიათის სამუშაო და იმერეთის მეფის ბრძანებით, საკუთარი ხელით გადაეწერა კაცხის მონასტრის კუთვნილი სამი საბუთის პირი. აღნიშნული ფაქტი, ვფიქრობთ, ირიბად მიგვითითებს იმაზე, რომ განსახილავ პერიოდში ილარიონი ჯერ კიდევ არ იყო გადაცილებული, დაახლოებით, 70 წლის ასაკს. საპირისპირო შემთხვევაში, მას აშკარად გაუჭირდებოდა მდივან-მწიგნობრული სამუშაოს სრულყოფილად შესრულება.
აღნიშნული ქრონოლოგიურ-ფაქტოლოგიური მონაცემებიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, არ შევცდებით, თუკი დავასკვნით, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დაბადებული იყო, დაახლოებით, 1610-იან წლებში. მართლაც, ამ შემთხვევაში, სახეზე მივიღებთ სავსებით სარწმუნო სურათს: 1650-იანი წლების დასაწყისში, როცა ილარიონმა წალენჯიხის საეპისკოპოსო კათედრა დაიკავა, ის, დაახლოებით, 35-40 წლის ასაკში იყო, ხოლო 1677 წელს, როცა მან მეფე ბაგრატ IV-ის ბრძანებით კაცხის მონასტრის სამი დოკუმენტის პირი გადაწერა, ის უკვე, დაახლოებით, 60-65 წლის ასაკში იმყოფებოდა.
ბ) კათოლიკოსი ილარიონის კუთხური და სოციალური წარმომავლობა, მისი საგვარეულო კუთვნილება.
ჩვენ ზემოთ მოტანილი გვქონდა ოდიშში მყოფი იტალიელი მისიონერის ანდრეა ბორომეოს მიერ 1658 წლის 8 ივნისს რომში გაგზავნილი წერილის ტექსტი, სადაც ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი, წარმომავლობით, `ქართველი~ ანუ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული პირი იყო, ხოლო, სოციალური თვალსაზრისით, `კეთილშობილთა~ ანუ თავად-აზნაურობის ფენას მიეკუთვნებოდა. ანდრეა ბორომეოს წერილის მიხეილ თამარაშვილისეული თარგმანი: აფხაზეთის კათოლიკოსი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი `გადააყენეს და ციხეში ჩასვეს. პატრიარქად დანიშნეს მისი მიმდევარი ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი~; ამავე წერილის ბეჟან გიორგაძისეული თარგმანი: ოდიშის მთავარმა ვამეყ III დადიანმა აფხაზეთის კათოლიკოსი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი `გადააყენა და ციხე-კოშკში გაგზავნა, მის ადგილას პატრიარქად ქ[ა]რთველი აზნაური (ნობილე) დანიშნა~.
ანდრეა ბორომეოს ამ ცნობას, ერთი მხრივ, ადასტურებს, ხოლო, მეორე მხრივ, კიდევ უფრო აზუსტებს იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის (1669-1707 წწ.) მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ ზემოთ ერთხელ უკვე ციტირებული ფრაგმენტი. აქ, კერძოდ, აღნიშნულია, რომ ილარიონი, წარმომავლობით, `ქართველი~ ანუ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული პირი იყო, ოღონდ იგი საკუთარ თავს, წარმოშობით, ებრაელად, უფრო ზუსტად კი, ქართველ ებრაელად მიიჩნევდა: ` Въ 1661, во время Нектарიя... прибылъ въ иерусалимъ некто Иларიонъ, Иверიецъ, Еврейскаго происхожденიя, именуемый Киалингикелемъ, потому что онъ былъ Игуменомъ монастыря этого имени въ Колхиде~; ` Въ [1661] г., въ патриаршество Нектара, некто Иларионъ, изъ грузинскихъ евреевъ, игуменъ Тцаленджихскаго монастыря въ Мингрелии, прибылъ въ Иерусалимъ~.
პატრიარქი დოსითეოსის თხზულებაში დაცულ იმ ცნობას, რომ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული ილარიონი საკუთარ თავს ქართველ ებრაელად მიიჩნევდა, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი შემდგომი მსჯელობისათვის. მართლაც, ჩვენამდე მოაღწია ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფის გიორგი XII-ის (1798-1800 წწ.) ვაჟის, ქართველი მეცნიერის, იოანე ბაგრატიონის (1768-1830 წწ.) მიერ XIX საუკუნის I ათწლეულში შედგენილმა თხზულებამ: `შემოკლებით აღწერა საქართველოსა შინა მცხოვრებთა თავადთა და აზნაურთა გვარებისა. მასალა ისტორიისათვის~. ამ თხზულებაში ავტორი სათითაოდ ჩამოთვლის აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრებ თავად-აზნაურთა საგვარეულო სახლებს და მოკლედ მიმოიხილავს თითოეული ამ გვარის წარმომავლობასა თუ ისტორიასთან დაკავშირებულ საკითხებს.
დასახელებულ თხზულებაში 82-ე და კიდევ სამი სხვა ნომრით მოხსენიებული არიან ქართლში მოსახლე აზნაური ელიოზიშვილები: `82. აზნაური ელიოზისშვილი. ამათნი წინა-პარნი არიან ურიასტანიდან მოსულნი და მცხეთის ქალაქსა შინა მოსახლენი. ხოლო ამა ელიოზის შვილმან მღვდელმან ურიათამან აბიათარ მიიღო მეფისა ხოსროიანისა მირიანისაგან ხარისხი აზნაურობისა, ოდეს ნათელ იღეს წმიდა ნინოსაგან მეფემან და სხვათა ქართველთა წელსა ქრისტეს აქეთ 317 და მღვდელმანცა აბიათარ და მაშინ იწოდნენ აზნაურად ელიოზისშვილებად საზოგადოთ. ხოლო ძმათა ამათთა შვილები იწოდნენ აბიათარის შვილებად, ელიოზის შვილებად და გედეონის შვილებად და არიან მოხსენებულ ტრაკტატსა შინაცა მეფისა ირაკლისაგან (იგულისხმება რუსეთის იმპერიასა და ქართლ-კახეთის სამეფოს შორის 1783 წელს დადებული გეორგიევსკის ტრაქტატი, სადაც ჩამოთვლილი არიან ქართლ-კახეთის სამეფოში მცხოვრები თავად-აზნაურები)~.
მიუხედავად იმისა, რომ იოანე ბაგრატიონის მიერ ელიოზისშვილთა საგვარეულო სახლის შესახებ მოწოდებული ცნობები არაერთ მნიშვნელოვან დაზუსტებას საჭიროებს, ერთი რამ სრულებით ცხადია: ქართლში მცხოვრები აზნაური ელიოზისშვილები და მათი განაყოფი სახლები: `აბიათარისშვილები~, იგივე აბიათარები და `გედეონისშვილები~, იგივე გედევანისშვილები, საკუთარ თავს `ურიასტანიდან~ ანუ იუდეა-პალესტინიდან საქართველოში ჯერ კიდევ ქართლის გაქრისტიანებამდე (326 წ.) გადმოსახლებული ებრაელების შთამომავლებად მიიჩნევდნენ და შესაბამისად, ბაგრატიონთა სამეფო საგვარეულოს მსგავსად, ქართველ ებრაელებად ითვლებოდნენ.
ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ამ ელიოზიშვილების ან კიდევ, მათი განაყოფების, აბიათარ-გედევანიშვილების აზნაურული გვარის წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო კათოლიკოსი ილარიონი. მართალია, ჩვენს ხელთ არსებული მწირი მასალა ჯერჯერობით არ გვაძლევს საშუალებას, კატეგორიული სახე მივცეთ ჩვენს ამ ვარაუდს, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მაინც დარწმუნებული ვართ, რომ პატრიარქი დოსითეოსის თხზულებაში მოხსენიებული `ქართველი~ ანუ ლიხთამერელი ილარიონის `ებრაელობა~ სხვა არაფერი შეიძლება იყოს, თუ არა მისი ელიოზისშვილობა, აბიათარობა ან გედევანისშვილობა.
მაშასადამე, თუ ჩვენი ზემოთ წარმოდგენილი მჯელობა სწორია, მაშინ საბოლოოდ ირკვევა ისიც, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი, წარმომავლობით, არა ზოგადად, აღმოსავლეთ საქართველოდან, არამედ, კონკრეტულად, ქართლის პროვინციიდან იყო, სოციალური თვალსაზრისით, ქართლელი აზნაურების ელიოზისშვილების ან კიდევ, მათი განაყოფების, გედევანისშვილებისა თუ აბიათარების საგვარეულო სახლს მიეკუთვნებოდა და ამ გვარის სხვა წარმომადგენლების მსგავსად, წინარექრისტიანულ ხანაში იუდეა-პალესტინიდან საქართველოში გადმოსახლებული ებრაელების შთამომავლად მიიჩნევდა თავს.
ანდრეა ბორომეოს ამ ცნობას, ერთი მხრივ, ადასტურებს, ხოლო, მეორე მხრივ, კიდევ უფრო აზუსტებს იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის (1669-1707 წწ.) მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ ზემოთ ერთხელ უკვე ციტირებული ფრაგმენტი. აქ, კერძოდ, აღნიშნულია, რომ ილარიონი, წარმომავლობით, `ქართველი~ ანუ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული პირი იყო, ოღონდ იგი საკუთარ თავს, წარმოშობით, ებრაელად, უფრო ზუსტად კი, ქართველ ებრაელად მიიჩნევდა: ` Въ 1661, во время Нектарიя... прибылъ въ иерусалимъ некто Иларიонъ, Иверიецъ, Еврейскаго происхожденიя, именуемый Киалингикелемъ, потому что онъ былъ Игуменомъ монастыря этого имени въ Колхиде~; ` Въ [1661] г., въ патриаршество Нектара, некто Иларионъ, изъ грузинскихъ евреевъ, игуменъ Тцаленджихскаго монастыря въ Мингрелии, прибылъ въ Иерусалимъ~.
პატრიარქი დოსითეოსის თხზულებაში დაცულ იმ ცნობას, რომ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოსული ილარიონი საკუთარ თავს ქართველ ებრაელად მიიჩნევდა, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი შემდგომი მსჯელობისათვის. მართლაც, ჩვენამდე მოაღწია ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფის გიორგი XII-ის (1798-1800 წწ.) ვაჟის, ქართველი მეცნიერის, იოანე ბაგრატიონის (1768-1830 წწ.) მიერ XIX საუკუნის I ათწლეულში შედგენილმა თხზულებამ: `შემოკლებით აღწერა საქართველოსა შინა მცხოვრებთა თავადთა და აზნაურთა გვარებისა. მასალა ისტორიისათვის~. ამ თხზულებაში ავტორი სათითაოდ ჩამოთვლის აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრებ თავად-აზნაურთა საგვარეულო სახლებს და მოკლედ მიმოიხილავს თითოეული ამ გვარის წარმომავლობასა თუ ისტორიასთან დაკავშირებულ საკითხებს.
დასახელებულ თხზულებაში 82-ე და კიდევ სამი სხვა ნომრით მოხსენიებული არიან ქართლში მოსახლე აზნაური ელიოზიშვილები: `82. აზნაური ელიოზისშვილი. ამათნი წინა-პარნი არიან ურიასტანიდან მოსულნი და მცხეთის ქალაქსა შინა მოსახლენი. ხოლო ამა ელიოზის შვილმან მღვდელმან ურიათამან აბიათარ მიიღო მეფისა ხოსროიანისა მირიანისაგან ხარისხი აზნაურობისა, ოდეს ნათელ იღეს წმიდა ნინოსაგან მეფემან და სხვათა ქართველთა წელსა ქრისტეს აქეთ 317 და მღვდელმანცა აბიათარ და მაშინ იწოდნენ აზნაურად ელიოზისშვილებად საზოგადოთ. ხოლო ძმათა ამათთა შვილები იწოდნენ აბიათარის შვილებად, ელიოზის შვილებად და გედეონის შვილებად და არიან მოხსენებულ ტრაკტატსა შინაცა მეფისა ირაკლისაგან (იგულისხმება რუსეთის იმპერიასა და ქართლ-კახეთის სამეფოს შორის 1783 წელს დადებული გეორგიევსკის ტრაქტატი, სადაც ჩამოთვლილი არიან ქართლ-კახეთის სამეფოში მცხოვრები თავად-აზნაურები)~.
მიუხედავად იმისა, რომ იოანე ბაგრატიონის მიერ ელიოზისშვილთა საგვარეულო სახლის შესახებ მოწოდებული ცნობები არაერთ მნიშვნელოვან დაზუსტებას საჭიროებს, ერთი რამ სრულებით ცხადია: ქართლში მცხოვრები აზნაური ელიოზისშვილები და მათი განაყოფი სახლები: `აბიათარისშვილები~, იგივე აბიათარები და `გედეონისშვილები~, იგივე გედევანისშვილები, საკუთარ თავს `ურიასტანიდან~ ანუ იუდეა-პალესტინიდან საქართველოში ჯერ კიდევ ქართლის გაქრისტიანებამდე (326 წ.) გადმოსახლებული ებრაელების შთამომავლებად მიიჩნევდნენ და შესაბამისად, ბაგრატიონთა სამეფო საგვარეულოს მსგავსად, ქართველ ებრაელებად ითვლებოდნენ.
ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ ამ ელიოზიშვილების ან კიდევ, მათი განაყოფების, აბიათარ-გედევანიშვილების აზნაურული გვარის წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო კათოლიკოსი ილარიონი. მართალია, ჩვენს ხელთ არსებული მწირი მასალა ჯერჯერობით არ გვაძლევს საშუალებას, კატეგორიული სახე მივცეთ ჩვენს ამ ვარაუდს, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მაინც დარწმუნებული ვართ, რომ პატრიარქი დოსითეოსის თხზულებაში მოხსენიებული `ქართველი~ ანუ ლიხთამერელი ილარიონის `ებრაელობა~ სხვა არაფერი შეიძლება იყოს, თუ არა მისი ელიოზისშვილობა, აბიათარობა ან გედევანისშვილობა.
მაშასადამე, თუ ჩვენი ზემოთ წარმოდგენილი მჯელობა სწორია, მაშინ საბოლოოდ ირკვევა ისიც, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ილარიონი, წარმომავლობით, არა ზოგადად, აღმოსავლეთ საქართველოდან, არამედ, კონკრეტულად, ქართლის პროვინციიდან იყო, სოციალური თვალსაზრისით, ქართლელი აზნაურების ელიოზისშვილების ან კიდევ, მათი განაყოფების, გედევანისშვილებისა თუ აბიათარების საგვარეულო სახლს მიეკუთვნებოდა და ამ გვარის სხვა წარმომადგენლების მსგავსად, წინარექრისტიანულ ხანაში იუდეა-პალესტინიდან საქართველოში გადმოსახლებული ებრაელების შთამომავლად მიიჩნევდა თავს.
გ) კათოლიკოსი ილარიონის დასავლეთ საქართველოში მოხვედრის დრო და მიზეზები.
სამწუხაროდ, აღნიშნული საკითხის შესახებ, ჩვენ, ჯერჯერობით, რაიმე პირდაპირი თუ ირიბი წერილობითი მითითება არ მოგვეპოვება. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობთ, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოში ირანელების ბატონობისაგან თავის დაღწევის მიზნით იყო გადასული. მართლაც, ქართული ისტორიოგრაფიისათვის კარგად არის ცნობილი მრავალი საერო თუ სასულიერო პირის სახელი, რომლებიც XVII საუკუნის I მესამედში მასობრივად ტოვებდნენ ირანელების მიერ დაპყრობილ და სასტიკად აოხრებული ქართლისა და კახეთის სამეფოებს და დროებითი თავშესაფრისა თუ სამუდამო საცხოვრებლის მოპოვების მიზნით, დასავლეთ საქართველოში გადადიოდნენ. ლიხთიმერელი მმართველები, განსაკუთრებით კი, ოდიშის მთავარი ლევან II დადიანი, დიდი სიხარულით ხვდებოდნენ აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოქცეულ სასულიერო პირებსა თუ ინტელექტუალური ელიტის სხვა წარმომადგენლებს და საკუთარ სამსახურში ჩადგომას სთავაზობდნენ მათ. სწორედ ამ გზით აღმოჩნდა მეფე თეიმურაზ I-ის (კახეთის მეფე _ 1606-1648 წწ.; ქართლ-კახეთის მეფე _ 1625-1632 წწ.) კარის მოძღვარი (დაახლ. 1608-1614 წწ.) და მისივე ელჩი ევროპაში (1626-1629 წწ.) ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი ჯერ ხობელი ეპისკოპოსისა თუ ხობის მონასტრის წინამძღვრის (1639/1640-1642/1643 წწ.), ხოლო მოგვიანებით, აფხაზეთის კათოლიკოსის (1657 წ.) თანამდებობებზე; ზუსტად ამავე შიდამიგრაციული პროცესის შედეგად დაიკავა ალავერდელმა მიტროპოლიტმა მიტროფანემ (1628-1633 წწ.) წალენჯიხელი ეპისკოპოსისა თუ წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობა (დაახლ. 1633-1642/1643 წწ.) და ა. შ.
ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ აღმოსავლეთ საქართველოდან გადმოხვეწილი მწიგნობარი სამღვდელოების ერთ-ერთი წარმომადგენელი იყო კათოლიკოსი ილარიონიც. მან, როგორც ჩანს, ზემოთ ნახსენები სასულიერო პირების: ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის, მიტროფანესა და სხვათა მსგავსად, აგრეთვე, XVII საუკუნის I მესამედში დატოვა ირანელთა მიერ დაპყრობილი ქართლის სამეფო და ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის საგამგებლოს შეაფარა თავი.
ამრიგად, თუ ჩვენი ეს მსჯელობა სწორია, მაშინ ირკვევა, რომ 1610-იან წლებში დაბადებული ილარიონი ქართლის სამეფოდან დასავლეთ საქართველოში, უფრო ზუსტად კი, ოდიშის სამთავროში XVII საუკუნის I ნახევარში, ქართლის სამეფოში გაბატონებული ირანელებისაგან თავის დაღწევის მიზნით იყო გადასახლებული.
ჩვენი დაკვირვებით, სწორედ აღმოსავლეთ საქართველოდან გადმოხვეწილი მწიგნობარი სამღვდელოების ერთ-ერთი წარმომადგენელი იყო კათოლიკოსი ილარიონიც. მან, როგორც ჩანს, ზემოთ ნახსენები სასულიერო პირების: ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის, მიტროფანესა და სხვათა მსგავსად, აგრეთვე, XVII საუკუნის I მესამედში დატოვა ირანელთა მიერ დაპყრობილი ქართლის სამეფო და ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის საგამგებლოს შეაფარა თავი.
ამრიგად, თუ ჩვენი ეს მსჯელობა სწორია, მაშინ ირკვევა, რომ 1610-იან წლებში დაბადებული ილარიონი ქართლის სამეფოდან დასავლეთ საქართველოში, უფრო ზუსტად კი, ოდიშის სამთავროში XVII საუკუნის I ნახევარში, ქართლის სამეფოში გაბატონებული ირანელებისაგან თავის დაღწევის მიზნით იყო გადასახლებული.
დ) კათოლიკოსი ილარიონის ურთიერთობები ოდიშის სამთავროში მოღვაწე კათოლიკე მისიონერებთან.
ჩვენ ზემოთ მოტანილი გვქონდა კათოლიკე მისიონერების ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წელს რომში გაგზავნილი წერილი, სადაც დაწვრილებით არის მოთხრობილი იმ ურთიერთობების შესახებ, რომელიც 1640-იან წლებსა და 1650-იანი წლების I ნახევარში ილარიონსა და ოდიშის სამთავროში მოღვაწე მისიონერებს შორის არსებობდა. აღნიშნული წერილი ზემოთ უკვე დაწვრილებით გვქონდა განხილული, ამიტომ აქ მხოლოდ მცირეოდენი სახეცვლილებით გავიმეორებთ ზემოთ გამოთქმულ ძირითად მოსაზრებებს. აღნიშნული წერილის მიხედვით, ილარიონი წალენჯიხელ ეპისკოპოსად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, მისი `დიაკონობისა და მწირი ბერობის~ პერიოდში ანუ დაახლოებით, 1640-იან წლებში უკიდურესად უარყოფითად იყო განწყობილი კათოლიკე მისიონერებისადმი და ყველა შესაძლო საშუალებით უპირისპირდებოდა მათ. ამ პერიოდში ილარიონი ღიად ილაშქრებდა კათოლიკე მისიონერების წინააღმდეგ და ერთხელ ლევან II დადიანის თვალწინ ცხარე პოლემიკაც კი გაუმართა მათ.
მას შემდეგ, რაც ილარიონი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი გახდა ანუ დაახლოებით, 1650-იანი წლების დასაწყისში, მან შედარებით შეარბილა თავისი მტრული დამოკიდებულება კათოლიკე მისიონერებისადმი და მათ მიმართ, ერთგვარი, ნეიტრალური პოზიცია დაიკავა.
კიდევ უფრო მოგვიანებით ანუ დაახლოებით, 1650-იანი წლების I ნახევარში ილარიონ წალენჯიხელი რაიმე საქმის გამო სტუმრად ეწვია კათოლიკეთა მისიონს და ძალიან მოეწონა მისიონერების მიერ ევროპულ წესზე გამართული ცხენით საბრუნებელი წისქვილი. მან თავადაც მოინდომა ანალოგიური წისქვილის გამართვა და ამ საქმის მცოდნე ერთ-ერთი მისიონერი წალენჯიხის ეპარქიაში წაიყვანა. როცა ოსტატმა ცხენით საბრუნებელი წისქვილი წალენჯიხაშიც გამართა, ილარიონმა უხვად დაასაჩუქრა იგი და ამ ამბის შემდეგ დიდად დაუმეგობრდა კათოლიკე მისიონერებს.
1655 წლისათვის ილარიონ წალენჯიხელსა და კათოლიკე მისიონერებს შორის უაღრესად თბილი და კეთილგანწყობილი ურთიერთობები არსებობდა. ილარიონი კათოლიკეთა მისიონს რეგულარულად უგზავნიდა მთელი წლის სამყოფ სანთელს, დიდი რაოდენობით ღვინოს, ცხვარ-ძროხასა და სხვა სახის ძღვენს. იგი ხშირად სტუმრობდა მისიონერებს ან კიდევ, თავისთან იწვევდა მათ. ამ შეხვედრების დროს ილარიონ წალენჯიხელი ყურადღებით ისმენდა ევროპელი მეფე-მთავრებისა და განსაკუთრებით, რომის პაპის ამბებს, დიდი ინტერესით განიხილავდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო-დოგმატურ საკითხებს და ა. შ.
ილარიონ წალენჯიხელსა და კათოლიკე მისიონერებს შორის არსებული ახლო ურთიერთობები არც მას შემდეგ შეცვლილა, რაც ილარიონმა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა.
სხვათა შორის, ანდრეა ბორომეო, იოანე მონთი და მარია ძამპი ჯერ კიდევ თავის 1655 წლის წერილში გამოთქვამდნენ დიდ იმედს, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი ადრე თუ გვიან სწორედ ილარიონ წალენჯიხელი გახდებოდა და ამისთვის ლოცვებსაც კი აღავლენდნენ უფლის სახელზე.
აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრებული ილარიონისა და კათოლიკე მისიონერების ურთიერთობების შესახებ, ჯერჯერობით, მხოლოდ ერთი ცნობა მოგვეპოვება. თავად ეს ცნობა დაცულია ანდრეა ბორომეოს მიერ 1658 წლის 8 ივნისს რომში გაგზავნილ წერილში. როგორც ამ წერილიდან ვიგებთ, კათოლიკოს ილარიონს კვლავინდებურად თბილი და კეთილგანწყობილი ურთიერთობები ჰქონდა კათოლიკე მისიონერებთან. იგი შეძლებისდაგვარად მფარველობდა მათ და ისე როგორც მანამდე, წალენჯიხელ ეპისკოპოსად ყოფნის დროს, ამჯერადაც, ცდილობდა, მისიონერებს ახლო და მეგობრული ურთიერთობები დაემყარებინათ ოდიშის სამთავროს სხვა ეპისკოპოსებთან.
სამწუხაროდ, კათოლიკოს ილარიონსა და კათოლიკე მისიონერებს შორის არსებული ურთიერთობების შესახებ 1658 წლის შემდეგ არანაირი ცნობა აღარ მოგვეპოვება. თუმცა კი, ამ ურთიერთობების ზემოთ რეკონსტრუირებული სურათიდან გამომდინარე, საფიქრებელია, რომ კათოლიკოს ილარიონსა და კათოლიკე მისიონერებს მოგვიანო პერიოდშიც, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების ბოლოსა და 1660-1670-იან წლებში, აგრეთვე, ახლო და მეგობრული ურთიერთობები ჰქონდათ.
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, გვსურს, საგანგებოდ შევეხოთ კათოლიკოსი ილარიონისა და კათოლიკე მისიონერების ურთიერთობებთან დაკავშირებულ კიდევ ერთ საინტერესო საკითხს. ანდრეა ბორომეოს მიერ 1658 წელს რომში გაგზავნილ წერილში ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი მისი რომში ყოფნის დროს კათოლიკური წესით იყო მონათლული.
ანდრეა ბორომეოს აღნიშნულ წერილში, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, საკმაოდ თბილად და კეთილგანწყობით არის მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრებული `კეთილშობილი ქართველი ეპისკოპოსი~ ანუ ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი. იმავდროულად, წერილის ტექსტში გაკვრითაც კი არ არის ნათქვამი, რომ ეს მწყემსმთავარი, რომელიც მფარველობას უწევდა კათოლიკე მისიონერებს და ხელს უწყობდა მათ დაახლოებას ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსებთან, კათოლიკური მრწამსის აღმსარებელი იყო. ანდრეა ბორომეოს წერილის მიხეილ თამარაშვილისეული თარგმანი: `მის ადგილას პატრიარქად ქ[ა]რთველი აზნაური (ნობილე) დანიშნა. მისი მეოხებით ჩვენ ვცდილობთ სამეგობრო ურთიერთობის დამყარებას, ისე როგორც უწინ, მეგრელ ეპისკოპოსებთან~; ამავე წერილის ბეჟან გიორგაძისეული თარგმანი: `პატრიარქად დანიშნეს... ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი, რომელთანაც ვცდილობთ დაახლოებასა და დამეგობრებას~.
ზუსტად ანალოგიურ სურათს ვხედავთ ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წელს რომში გაგზავნილ და ზემოთ უკვე არაერთგზის ციტირებულ წერილშიც, სადაც, ილარიონ წალენჯიხელის შესახებ ყველასაგან გამორჩეული სიყვარულით არის საუბარი: `პატრიარქი, აქ კათალიკოსად წოდებული, მუდამ დიდს სიყვარულს გვიცხადებს... კათალიკოსის შემდგომ ყველა სხვა დანარჩენი ეპისკოპოსებიც სიყვარულით გვეპყრობიან. მაგრამ მათ შორის ერთი უმთავრესი, რომელსაც უწოდებენ წალენჯიხელი (შცალინგიცჰელლი), უმეტეს სიყვარულს გვიცხადებს. ამიტომ საჭიროდ ვსთვლით თქვენს პატიოსან მამობრივს ღირსებას იმისი ამბავი განსაკუთრებით მოვახსენოთ, რათა ჩვენმა ორდენმა მისი სახელი განსაკუთრებით დაიხსომოს~.
როგორც ვხედავთ, კათოლიკე მისიონერების 1655 წლის წერილში ილარიონ წალენჯიხელი მართლაც დიდი სიყვარულით არის მოხსენიებული, თუმცა, აქ, ისე როგორც ანდრეა ბორომეოს 1658 წლის წერილში, არათუ რაიმე პირდაპირი ცნობა, არამედ ირიბი მინიშნებაც კი არ არის იმის თაობაზე, რომ ილარიონ წალენჯიხელი კათოლიკური მრწამსის აღმსარებელი იყო. შესაბამისად, ვფიქრობთ, არ შევცდებით, თუკი დავასკვნით, რომ კათოლიკოს ილარიონს, კათოლიკე მისიონერებთან ახლო და მეგობრული ურთიერთობების მიუხედავად, არც ერთ ეტაპზე არ უარყვია აღმოსავლეთის ორთოდოქსული ეკლესიების მიერ დამტკიცებული პოზიცია და არანაირი სახით არ უღიარებია კათოლიკური მრწამსი.
მას შემდეგ, რაც ილარიონი წალენჯიხელი ეპისკოპოსი გახდა ანუ დაახლოებით, 1650-იანი წლების დასაწყისში, მან შედარებით შეარბილა თავისი მტრული დამოკიდებულება კათოლიკე მისიონერებისადმი და მათ მიმართ, ერთგვარი, ნეიტრალური პოზიცია დაიკავა.
კიდევ უფრო მოგვიანებით ანუ დაახლოებით, 1650-იანი წლების I ნახევარში ილარიონ წალენჯიხელი რაიმე საქმის გამო სტუმრად ეწვია კათოლიკეთა მისიონს და ძალიან მოეწონა მისიონერების მიერ ევროპულ წესზე გამართული ცხენით საბრუნებელი წისქვილი. მან თავადაც მოინდომა ანალოგიური წისქვილის გამართვა და ამ საქმის მცოდნე ერთ-ერთი მისიონერი წალენჯიხის ეპარქიაში წაიყვანა. როცა ოსტატმა ცხენით საბრუნებელი წისქვილი წალენჯიხაშიც გამართა, ილარიონმა უხვად დაასაჩუქრა იგი და ამ ამბის შემდეგ დიდად დაუმეგობრდა კათოლიკე მისიონერებს.
1655 წლისათვის ილარიონ წალენჯიხელსა და კათოლიკე მისიონერებს შორის უაღრესად თბილი და კეთილგანწყობილი ურთიერთობები არსებობდა. ილარიონი კათოლიკეთა მისიონს რეგულარულად უგზავნიდა მთელი წლის სამყოფ სანთელს, დიდი რაოდენობით ღვინოს, ცხვარ-ძროხასა და სხვა სახის ძღვენს. იგი ხშირად სტუმრობდა მისიონერებს ან კიდევ, თავისთან იწვევდა მათ. ამ შეხვედრების დროს ილარიონ წალენჯიხელი ყურადღებით ისმენდა ევროპელი მეფე-მთავრებისა და განსაკუთრებით, რომის პაპის ამბებს, დიდი ინტერესით განიხილავდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო-დოგმატურ საკითხებს და ა. შ.
ილარიონ წალენჯიხელსა და კათოლიკე მისიონერებს შორის არსებული ახლო ურთიერთობები არც მას შემდეგ შეცვლილა, რაც ილარიონმა აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდარი დაიკავა.
სხვათა შორის, ანდრეა ბორომეო, იოანე მონთი და მარია ძამპი ჯერ კიდევ თავის 1655 წლის წერილში გამოთქვამდნენ დიდ იმედს, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი ადრე თუ გვიან სწორედ ილარიონ წალენჯიხელი გახდებოდა და ამისთვის ლოცვებსაც კი აღავლენდნენ უფლის სახელზე.
აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრებული ილარიონისა და კათოლიკე მისიონერების ურთიერთობების შესახებ, ჯერჯერობით, მხოლოდ ერთი ცნობა მოგვეპოვება. თავად ეს ცნობა დაცულია ანდრეა ბორომეოს მიერ 1658 წლის 8 ივნისს რომში გაგზავნილ წერილში. როგორც ამ წერილიდან ვიგებთ, კათოლიკოს ილარიონს კვლავინდებურად თბილი და კეთილგანწყობილი ურთიერთობები ჰქონდა კათოლიკე მისიონერებთან. იგი შეძლებისდაგვარად მფარველობდა მათ და ისე როგორც მანამდე, წალენჯიხელ ეპისკოპოსად ყოფნის დროს, ამჯერადაც, ცდილობდა, მისიონერებს ახლო და მეგობრული ურთიერთობები დაემყარებინათ ოდიშის სამთავროს სხვა ეპისკოპოსებთან.
სამწუხაროდ, კათოლიკოს ილარიონსა და კათოლიკე მისიონერებს შორის არსებული ურთიერთობების შესახებ 1658 წლის შემდეგ არანაირი ცნობა აღარ მოგვეპოვება. თუმცა კი, ამ ურთიერთობების ზემოთ რეკონსტრუირებული სურათიდან გამომდინარე, საფიქრებელია, რომ კათოლიკოს ილარიონსა და კათოლიკე მისიონერებს მოგვიანო პერიოდშიც, უფრო ზუსტად კი, 1650-იანი წლების ბოლოსა და 1660-1670-იან წლებში, აგრეთვე, ახლო და მეგობრული ურთიერთობები ჰქონდათ.
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, გვსურს, საგანგებოდ შევეხოთ კათოლიკოსი ილარიონისა და კათოლიკე მისიონერების ურთიერთობებთან დაკავშირებულ კიდევ ერთ საინტერესო საკითხს. ანდრეა ბორომეოს მიერ 1658 წელს რომში გაგზავნილ წერილში ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი მისი რომში ყოფნის დროს კათოლიკური წესით იყო მონათლული.
ანდრეა ბორომეოს აღნიშნულ წერილში, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, საკმაოდ თბილად და კეთილგანწყობით არის მოხსენიებული აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრებული `კეთილშობილი ქართველი ეპისკოპოსი~ ანუ ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი. იმავდროულად, წერილის ტექსტში გაკვრითაც კი არ არის ნათქვამი, რომ ეს მწყემსმთავარი, რომელიც მფარველობას უწევდა კათოლიკე მისიონერებს და ხელს უწყობდა მათ დაახლოებას ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსებთან, კათოლიკური მრწამსის აღმსარებელი იყო. ანდრეა ბორომეოს წერილის მიხეილ თამარაშვილისეული თარგმანი: `მის ადგილას პატრიარქად ქ[ა]რთველი აზნაური (ნობილე) დანიშნა. მისი მეოხებით ჩვენ ვცდილობთ სამეგობრო ურთიერთობის დამყარებას, ისე როგორც უწინ, მეგრელ ეპისკოპოსებთან~; ამავე წერილის ბეჟან გიორგაძისეული თარგმანი: `პატრიარქად დანიშნეს... ეპისკოპოსი, კეთილშობილი ქართველი, რომელთანაც ვცდილობთ დაახლოებასა და დამეგობრებას~.
ზუსტად ანალოგიურ სურათს ვხედავთ ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წელს რომში გაგზავნილ და ზემოთ უკვე არაერთგზის ციტირებულ წერილშიც, სადაც, ილარიონ წალენჯიხელის შესახებ ყველასაგან გამორჩეული სიყვარულით არის საუბარი: `პატრიარქი, აქ კათალიკოსად წოდებული, მუდამ დიდს სიყვარულს გვიცხადებს... კათალიკოსის შემდგომ ყველა სხვა დანარჩენი ეპისკოპოსებიც სიყვარულით გვეპყრობიან. მაგრამ მათ შორის ერთი უმთავრესი, რომელსაც უწოდებენ წალენჯიხელი (შცალინგიცჰელლი), უმეტეს სიყვარულს გვიცხადებს. ამიტომ საჭიროდ ვსთვლით თქვენს პატიოსან მამობრივს ღირსებას იმისი ამბავი განსაკუთრებით მოვახსენოთ, რათა ჩვენმა ორდენმა მისი სახელი განსაკუთრებით დაიხსომოს~.
როგორც ვხედავთ, კათოლიკე მისიონერების 1655 წლის წერილში ილარიონ წალენჯიხელი მართლაც დიდი სიყვარულით არის მოხსენიებული, თუმცა, აქ, ისე როგორც ანდრეა ბორომეოს 1658 წლის წერილში, არათუ რაიმე პირდაპირი ცნობა, არამედ ირიბი მინიშნებაც კი არ არის იმის თაობაზე, რომ ილარიონ წალენჯიხელი კათოლიკური მრწამსის აღმსარებელი იყო. შესაბამისად, ვფიქრობთ, არ შევცდებით, თუკი დავასკვნით, რომ კათოლიკოს ილარიონს, კათოლიკე მისიონერებთან ახლო და მეგობრული ურთიერთობების მიუხედავად, არც ერთ ეტაპზე არ უარყვია აღმოსავლეთის ორთოდოქსული ეკლესიების მიერ დამტკიცებული პოზიცია და არანაირი სახით არ უღიარებია კათოლიკური მრწამსი.
ე) კათოლიკოსი ილარიონის განსწავლულობა და მისი სამწიგნობრე საქმიანობა.
კათოლიკოსი ილარიონის განსწავლულობისა და მისი სამწიგნობრე საქმიანობის შესახებ პირდაპირ თუ ირიბ ცნობებს გვაწვდის ზემოთ უკვე განხილული ხუთი წერილობითი ძეგლი: 1. ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის მიერ 1655 წელს რომში გაგზავნილი წერილი; 2. მღვდელი გაბრიელ ბოკუჩავას მიერ 1667 წელს წალენჯიხის მონასტერში გადაწერილი `კურთხევანის~ ანდერძი; 3. ამირეჯიბის შვილის აბულახსარის კაცხის მონასტრისათვის მიცემული 1515-1535 წლების ახლოხანების შეწირულობის წიგნის 1677 წლის მინაწერი; 4. ამავე ამირეჯიბის შვილის აბულახსარის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული 1515-1535 წლების ახლოხანების მეორე შეწირულობის წიგნის 1677 წლის მინაწერი; დაბოლოს, 5. ამავე აბულახსარის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული 1515-1535 წლების ახლოხანების მესამე შეწირულების წიგნის 1677 წლის მინაწერი.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილის თანახმად, 1655 წლისათვის იმხანად ჯერ კიდევ წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ილარიონი ოდიშის სამთავროში ერთ-ერთ ყველაზე განსწავლულ და განათლებულ სასულიერო პირად ითვლებოდა. აღნიშნულ პერიოდში ილარიონ წალენჯიხელი კათოლიკე მისიონერებთან გამართული საუბრების დროს თამამად მსჯელობდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო-დოგმატურ საკითხებზე და დასაბუთებულად აკრიტიკებდა ოდიშის სამთავროში მცხოვრებ ზოგიერთ მღვდელს, რომლებიც არასწორად აღასრულებდნენ ნათლობის წესს. ხსენებული კათოლიკე მისიონერების ცნობით, ილარიონ წალენჯიხელმა ჩინებულად იცოდა ბერძნული ენა და შეეძლო, საჭიროების შემთხვევაში, ერთმანეთისათვის შეედარებინა ბერძნული და ქართული საღმრთისმსახურო ტექსტები. გარდა ამისა, ილარიონ წალენჯიხელი საკუთარ წიგნად ფონდს ანუ კერძო ბიბლიოთეკასაც ფლობდა და ამ ფონდში დაცულ წიგნებს სიამაყით უჩვენებდა კათოლიკე მისიონერებს.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის ცნობებს მნიშვნელოვნად ავსებს 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძი. ამ ანდერძის ტექსტიდან ვიგებთ, რომ ხელნაწერის მომგებელმა, ჩვენთვის საინტერესო ილარიონმა, რომელსაც იმხანად წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის თანამდებობა ეკავა, საღმრთისმსახურო დანიშნულების ხელნაწერი წიგნი `კურთხევანი~ დაკარგა და ახალი `კურთხევანის~ გადამწერად მღვდელი გაბრიელ ბოკუჩავა შეარჩია. ამის შემდეგ ილარიონ წალენჯიხელი `კურთხევანის~ სრული და გამართული დედნის ძებნას შეუდგა, თუმცა შესაფერისი ნუსხის მოძიება ვერ შეძლო. მაშინ მან თავი მოუყარა `კურთხევანის~ რამდენიმე სხვადასხვა ნუსხას და მათი ერთმანეთთან შეჯერებისა თუ ურთიერთშევსების გზით, `კურთხევანის~ ახალი, სხვებთან შედარებით, ბევრად უფრო უკეთესი ნუსხა დააწერინა გაბრიელ ბოკუჩავას. მართალია, ილარიონ წალენჯიხელი მკითხველს პატიებას სთხოვს იმის გამო, რომ მან `კურთხევანის~ ხსენებული ნუსხა ნაჩქარევად შეადგენა და კიდევ უფრო სრულყოფილი სახე ვერ მისცა მას, თუმცა, ეს ფაქტი სულაც არ აკნინებს წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის მწიგნობრულ ღირსებებს. მართლაც, იგი ბრმად კი არ ენდო `კურთხევანის~ პირველივე ხელში ჩავარდნილ ნუსხას, არამედ, ჯერ თავი მოუყარა რამდენიმე სხვადასხვა ნუსხას, შემდეგ ერთმანეთს შეუდარა მათი ტექსტები, ხოლო სულ ბოლოს, ამ ნუსხების ურთიერთშევსების გზით, სახეზე მიიღო ბევრად უფრო სრული და გამართული ტექსტი, რომელიც დასაწერად გაბრიელ ბოკუჩავას გადასცა. ამ უკანასკნელმა `კურთხევანის~ გადაწერა 1667 წლის 31 მაისს დაასრულა და ხელნაწერი მის პატრონს, მოძღვართმოძღვარ ილარიონს მიართვა.
სხვათა შორის, ჩვენს იმ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი კარგად განსწავლული და განათლებული მწიგნობარი იყო, თვალნათლივ ადასტურებს ის ფაქტი, რომ 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძის ტექსტში იგი მოძღვართმოძღვრის წოდებით არის მოხსენიებული. მართლაც, ჩვენ უკვე ვაჩვენეთ ზემოთ, რომ შუა საუკუნეების საქართველოში მოძღვართმოძღვრის წოდებას ატარებდნენ მხოლოდ ის სასულიერო პირები, რომლებიც სათავეში ედგნენ ამა თუ იმ მონასტერთან არსებულ, გარკვეული ტიპის სასწავლო დაწესებულებებს. შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძში `წალენჯიხელ მოძღვართმოძღვრად~ მოხსენიებული ილარიონი სათავეში ედგა წალენჯიხის მონასტერთან არსებულ რაიმე ტიპის სასწავლო დაწესებულებას. ეს კი, თავის მხრივ, ცალსახად მიგვითითებს იმ ფაქტზე, რომ ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი მართლაც განათლებული და განსწავლული მწიგნობარი იყო. საპირისპირო შემთხვევაში, იგი, ცხადია, ვერ შეძლებდა, ხელმძღვანელობა გაეწია სასწავლო დაწესებულებისათვის.
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, გვსურს, ხაზგასმით აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი მხოლოდ განათლებული მწიგნობარი კი არა, არამედ დახელოვნებული კალიგრაფიც იყო. მართალია, ჩვენ ჯერჯერობით არ მოგვეპოვება უშუალოდ ილარიონის ხელიდან გამოსული რაიმე ავტოგრაფული ტექსტი, მაგრამ ამ ხარვეზს, ერთგვარად, ავსებს აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული სამი შეწირულების წიგნი, უფრო ზუსტად კი, ამ დოკუმენტების დღეისათვის დაკარგული 1677 წლის პირები. აღნიშნული პირების ტექსტებში ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ იმერეთის მეფე ბაგრატ IV-მ კაცხის მონასტრის კუთვნილი ამ სამი ყოველმხრივ გამორჩეული დოკუმენტის პირების გადაწერა მაინცადამაინც კათოლიკოს ილარიონს დაავალა, რაც, ვფიქრობთ, ცალსახად მიგვითითებს იმაზე, რომ ეს უკანასკნელი მართლაც ჩინებული მწიგნობარი და გაწაფული კალიგრაფი იყო.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილის თანახმად, 1655 წლისათვის იმხანად ჯერ კიდევ წალენჯიხელი ეპისკოპოსი ილარიონი ოდიშის სამთავროში ერთ-ერთ ყველაზე განსწავლულ და განათლებულ სასულიერო პირად ითვლებოდა. აღნიშნულ პერიოდში ილარიონ წალენჯიხელი კათოლიკე მისიონერებთან გამართული საუბრების დროს თამამად მსჯელობდა სხვადასხვა საღმრთისმეტყველო-დოგმატურ საკითხებზე და დასაბუთებულად აკრიტიკებდა ოდიშის სამთავროში მცხოვრებ ზოგიერთ მღვდელს, რომლებიც არასწორად აღასრულებდნენ ნათლობის წესს. ხსენებული კათოლიკე მისიონერების ცნობით, ილარიონ წალენჯიხელმა ჩინებულად იცოდა ბერძნული ენა და შეეძლო, საჭიროების შემთხვევაში, ერთმანეთისათვის შეედარებინა ბერძნული და ქართული საღმრთისმსახურო ტექსტები. გარდა ამისა, ილარიონ წალენჯიხელი საკუთარ წიგნად ფონდს ანუ კერძო ბიბლიოთეკასაც ფლობდა და ამ ფონდში დაცულ წიგნებს სიამაყით უჩვენებდა კათოლიკე მისიონერებს.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის ცნობებს მნიშვნელოვნად ავსებს 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძი. ამ ანდერძის ტექსტიდან ვიგებთ, რომ ხელნაწერის მომგებელმა, ჩვენთვის საინტერესო ილარიონმა, რომელსაც იმხანად წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის თანამდებობა ეკავა, საღმრთისმსახურო დანიშნულების ხელნაწერი წიგნი `კურთხევანი~ დაკარგა და ახალი `კურთხევანის~ გადამწერად მღვდელი გაბრიელ ბოკუჩავა შეარჩია. ამის შემდეგ ილარიონ წალენჯიხელი `კურთხევანის~ სრული და გამართული დედნის ძებნას შეუდგა, თუმცა შესაფერისი ნუსხის მოძიება ვერ შეძლო. მაშინ მან თავი მოუყარა `კურთხევანის~ რამდენიმე სხვადასხვა ნუსხას და მათი ერთმანეთთან შეჯერებისა თუ ურთიერთშევსების გზით, `კურთხევანის~ ახალი, სხვებთან შედარებით, ბევრად უფრო უკეთესი ნუსხა დააწერინა გაბრიელ ბოკუჩავას. მართალია, ილარიონ წალენჯიხელი მკითხველს პატიებას სთხოვს იმის გამო, რომ მან `კურთხევანის~ ხსენებული ნუსხა ნაჩქარევად შეადგენა და კიდევ უფრო სრულყოფილი სახე ვერ მისცა მას, თუმცა, ეს ფაქტი სულაც არ აკნინებს წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის მწიგნობრულ ღირსებებს. მართლაც, იგი ბრმად კი არ ენდო `კურთხევანის~ პირველივე ხელში ჩავარდნილ ნუსხას, არამედ, ჯერ თავი მოუყარა რამდენიმე სხვადასხვა ნუსხას, შემდეგ ერთმანეთს შეუდარა მათი ტექსტები, ხოლო სულ ბოლოს, ამ ნუსხების ურთიერთშევსების გზით, სახეზე მიიღო ბევრად უფრო სრული და გამართული ტექსტი, რომელიც დასაწერად გაბრიელ ბოკუჩავას გადასცა. ამ უკანასკნელმა `კურთხევანის~ გადაწერა 1667 წლის 31 მაისს დაასრულა და ხელნაწერი მის პატრონს, მოძღვართმოძღვარ ილარიონს მიართვა.
სხვათა შორის, ჩვენს იმ მოსაზრებას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი კარგად განსწავლული და განათლებული მწიგნობარი იყო, თვალნათლივ ადასტურებს ის ფაქტი, რომ 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძის ტექსტში იგი მოძღვართმოძღვრის წოდებით არის მოხსენიებული. მართლაც, ჩვენ უკვე ვაჩვენეთ ზემოთ, რომ შუა საუკუნეების საქართველოში მოძღვართმოძღვრის წოდებას ატარებდნენ მხოლოდ ის სასულიერო პირები, რომლებიც სათავეში ედგნენ ამა თუ იმ მონასტერთან არსებულ, გარკვეული ტიპის სასწავლო დაწესებულებებს. შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ 1667 წლის `კურთხევანის~ ანდერძში `წალენჯიხელ მოძღვართმოძღვრად~ მოხსენიებული ილარიონი სათავეში ედგა წალენჯიხის მონასტერთან არსებულ რაიმე ტიპის სასწავლო დაწესებულებას. ეს კი, თავის მხრივ, ცალსახად მიგვითითებს იმ ფაქტზე, რომ ჩვენთვის საინტერესო ილარიონი მართლაც განათლებული და განსწავლული მწიგნობარი იყო. საპირისპირო შემთხვევაში, იგი, ცხადია, ვერ შეძლებდა, ხელმძღვანელობა გაეწია სასწავლო დაწესებულებისათვის.
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, გვსურს, ხაზგასმით აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი მხოლოდ განათლებული მწიგნობარი კი არა, არამედ დახელოვნებული კალიგრაფიც იყო. მართალია, ჩვენ ჯერჯერობით არ მოგვეპოვება უშუალოდ ილარიონის ხელიდან გამოსული რაიმე ავტოგრაფული ტექსტი, მაგრამ ამ ხარვეზს, ერთგვარად, ავსებს აბულახსარ ამირეჯიბისშვილის მიერ კაცხის მონასტრისათვის მიცემული სამი შეწირულების წიგნი, უფრო ზუსტად კი, ამ დოკუმენტების დღეისათვის დაკარგული 1677 წლის პირები. აღნიშნული პირების ტექსტებში ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ იმერეთის მეფე ბაგრატ IV-მ კაცხის მონასტრის კუთვნილი ამ სამი ყოველმხრივ გამორჩეული დოკუმენტის პირების გადაწერა მაინცადამაინც კათოლიკოს ილარიონს დაავალა, რაც, ვფიქრობთ, ცალსახად მიგვითითებს იმაზე, რომ ეს უკანასკნელი მართლაც ჩინებული მწიგნობარი და გაწაფული კალიგრაფი იყო.
ვ) კათოლიკოსი ილარიონის სამეურნეო-საორგანიზაციო ხასიათის საქმიანობა.
აღნიშნული საკითხის შესახებ საკმაოდ საინტერესო ცნობებს გვაწვდის ჩვენამდე მოღწეული ორი წერილობითი ძეგლი: 1. ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის 1655 წლის წერილი; და 2. იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორია~.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილიდან ვიგებთ, რომ 1650-იანი წლების დასაწყისში კათოლიკოსი ილარიონი, რომელიც იმხნად ჯერ კიდევ წალენჯიხელი ეპისკოპოსისთანამდებობას ფლობდა, დიდად იყო დაინტერესებული სამეურნეო-ტექნიკური ხასიათის ნოვაციებით. იგი ყურადღებით აკვირდებოდა კათოლიკეთა მისიონის სამეურნეო ყოფაცხოვრებას და ცდილობდა, აქ ნანახი ტექნიკური სიახლეები საკუთარ ეპარქიაშიც დაენერგა.
ერთხელ კათოლიკეთა მისიონში სტუმრად მყოფმა ილარიონმა საკუთარი თვალით ნახა ევროპაში ფართოდ გავრცელებული ცხენით საბრუნებელი წისქვილი, რომელიც ოდიშის სამთავროს მოსახლეობისათვის სრულებით უცხო იყო. ილარიონმა ერთი ამგვარი წისქვილის გამართვა წალენჯიხის ეპარქიაშიც გადაწყვიტა და ამ საქმეში დახმარება მისიონერებს სთხოვა. კათოლიკე ბერებმა ილარიონს თან გააყოლეს წისქვილის საქმის მცოდნე ერთ-ერთი მისიონერი, რომელმაც სულ მცირე ხანში, სადღაც წალენჯიხის ეპარქიის ტერიტორიაზე, ცხენით საბრუნებელი წისქვილი გამართა.
გარდა იმისა, რომ ილარიონი ევროპული ტექნიკური ნოვაციებით იყო დაინტერესებული, იგი, როგორც ჩანს, კარგად იცნობდა ადგილობრივ სამეურნეო ტრადიციებსაც და ამ ცოდნის დახმარებით, გონივრულად უძღვებოდა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდრის ყმა-მამულის მართვა- გამგეობის საქმეს. თავად ის ფაქტი, რომ 1655 წლისათვის წალენჯიხის საეპისკოპოსო, თავისი დროის კვალობაზე, საკმაოდ მდიდარ საეკლესიო სენიორიას წარმოადგენდა, არანაირ ეჭვს არ იწვევს. ამაზე, ჩვენი დაკვირვებით, პირდაპირ მიუთითებს ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილი, სადაც ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ ილარიონი კათოლიკეთა მისიონს რეგულარულად უგზავნიდა მთელი წლის სამყოფ სანთელს, დიდი რაოდენობით ღვინოს, ცხვარ-ძროხასა და მრავალი სხვა სახის ძღვენს.
აღნიშნული ფაქტიდან, ვფიქრობთ, თვალნათლივ ჩანს, რომ წალენჯიხის საეპისკოპოსო ილარიონის მღვდელმთავრობის პერიოდში მართლაც მდიდარი და შეძლებული საეკლესიო სენიორია იყო. საპირისპირო შემთხვევაში, ილარიონი ვერ შეძლებდა, რომ ასეთი გულუხვი ძრვენი რეგულარულად ეგზავნა კათოლიკე მისიონერებისათვის.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის 1655 წლის წერილის ანალიზის საფუძველზე მიღებულ დასკვნებს კიდევ უფრო ამყარებს იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ ერთ-ერთი ფრაგმენტი, რომელიც ზემოთ უკვე გვქონდა განხილული. ამ ფრაგმენტში აღნიშნულია, რომ 1661 წელს, იერუსალიმის პატრიარქის ნექტარიოსის მწყემსმთავრობის დროს, წმიდა მიწაზე ჩავიდა ოდიშში მდებარე წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვარი ილარიონი და თან ჩაიტანა გარკვეული ოდენობის თანხა, რომელიც განკუთვნილი იყო იერუსალიმის ქართული მონასტრების მიერ დაგროვილი ვალის დასაფარად. პატრიარქი დოსითეოსის ცნობით, ილარიონს წმიდა მიწაზე ჩასვლიდან მცირე ხნის შემდეგ პატრიარქ ნექტარიოსთან გარკვეული უსიამოვნება მოუვიდა, რის შემდეგაც იგი მაშინვე გამობრუნდა საქართველოში და უკან წამოიღო ვალის გადასახდელად წაღებული ფული.
როგორც ვხედავთ, 1661 წელს, როცა დღის წესრიგში დადგა საკითხი, რომ საქართველოდან წმიდა მიწაზე გაეგზავნათ გარკვეული ოდენობის თანხა და იერუსალიმის ქართული მონასტრები საბოლოოდ გამოეხსნათ დაგროვილი ვალისაგან, ამ ისტორიული მისიის შესრულება სწორედ ჩვენთვის საინტერესო კათოლიკოს ილარიონს დაეკისრა, რომელიც იმხანად წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრისა და წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის თანამდებობებს ფლობდა. აღნიშნული არჩევანი, ვფიქრობთ, ცალსახად მიუთითებს იმაზე, რომ ილარიონი, თანამედროვეთა შორის, საქმიანი ადამიანის, კარგი მმართველისა და ანგარიშიანი მეურნის ავტორიტეტით სარგებლობდა. სხვა შემთხვევაში, მას, ცხადია, არავინ ანდობდა საკმაოდ მნიშვნელოვან თანხას წმიდა მიწისაკენ მიმავალ გზაზე, რომელიც ათასგვარი ხიფათით იყო სავსე და არავინ დაავალებდა იერუსალიმის ქართული მონასტრების ვალისაგან გათავისუფლებას, რის გაკეთებასაც დიდი ხნის განმავლობაში უშედეგოდ ცდილობდა მოწინავე ქართული საზოგადოება.
პატრიარქი დოსითეოსის ცნობით, წმიდა მიწაზე ჩასულმა კათოლიკოსმა ილარიონმა, მისი სხვა ქართველი წინამორბედების მსგავსად, აგრეთვე, ვერ მოახერხა დაკისრებული ამოცანის შესრულება და ვალისაგან ვერ დაიხსნა იერუსალიმის ქართული მონასტრები. სამწუხაროდ, შესაბამისი მასალების უქონლობის გამო, ჩვენთვის ჯერჯერობით უცნობია, თუ რა მიზეზებმა შეუშალა ხელი კათოლიკოს ილარიონს დაკისრებული მისიის შესრულებაში. სამაგიეროდ, ზუსტად ვიცით, რომ მან წმიდა მიწაზე ჩატანილი ფული იერუსალიმის პატრიარქ ნექტარიოსს არ დაუტოვა და მთელი ეს თანხა, სავარაუდოდ, ხელუხლებლად დააბრუნა საქართველოში.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილიდან ვიგებთ, რომ 1650-იანი წლების დასაწყისში კათოლიკოსი ილარიონი, რომელიც იმხნად ჯერ კიდევ წალენჯიხელი ეპისკოპოსისთანამდებობას ფლობდა, დიდად იყო დაინტერესებული სამეურნეო-ტექნიკური ხასიათის ნოვაციებით. იგი ყურადღებით აკვირდებოდა კათოლიკეთა მისიონის სამეურნეო ყოფაცხოვრებას და ცდილობდა, აქ ნანახი ტექნიკური სიახლეები საკუთარ ეპარქიაშიც დაენერგა.
ერთხელ კათოლიკეთა მისიონში სტუმრად მყოფმა ილარიონმა საკუთარი თვალით ნახა ევროპაში ფართოდ გავრცელებული ცხენით საბრუნებელი წისქვილი, რომელიც ოდიშის სამთავროს მოსახლეობისათვის სრულებით უცხო იყო. ილარიონმა ერთი ამგვარი წისქვილის გამართვა წალენჯიხის ეპარქიაშიც გადაწყვიტა და ამ საქმეში დახმარება მისიონერებს სთხოვა. კათოლიკე ბერებმა ილარიონს თან გააყოლეს წისქვილის საქმის მცოდნე ერთ-ერთი მისიონერი, რომელმაც სულ მცირე ხანში, სადღაც წალენჯიხის ეპარქიის ტერიტორიაზე, ცხენით საბრუნებელი წისქვილი გამართა.
გარდა იმისა, რომ ილარიონი ევროპული ტექნიკური ნოვაციებით იყო დაინტერესებული, იგი, როგორც ჩანს, კარგად იცნობდა ადგილობრივ სამეურნეო ტრადიციებსაც და ამ ცოდნის დახმარებით, გონივრულად უძღვებოდა წალენჯიხის საეპისკოპოსო საყდრის ყმა-მამულის მართვა- გამგეობის საქმეს. თავად ის ფაქტი, რომ 1655 წლისათვის წალენჯიხის საეპისკოპოსო, თავისი დროის კვალობაზე, საკმაოდ მდიდარ საეკლესიო სენიორიას წარმოადგენდა, არანაირ ეჭვს არ იწვევს. ამაზე, ჩვენი დაკვირვებით, პირდაპირ მიუთითებს ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის წერილი, სადაც ხაზგასმით არის აღნიშნული ის ფაქტი, რომ ილარიონი კათოლიკეთა მისიონს რეგულარულად უგზავნიდა მთელი წლის სამყოფ სანთელს, დიდი რაოდენობით ღვინოს, ცხვარ-ძროხასა და მრავალი სხვა სახის ძღვენს.
აღნიშნული ფაქტიდან, ვფიქრობთ, თვალნათლივ ჩანს, რომ წალენჯიხის საეპისკოპოსო ილარიონის მღვდელმთავრობის პერიოდში მართლაც მდიდარი და შეძლებული საეკლესიო სენიორია იყო. საპირისპირო შემთხვევაში, ილარიონი ვერ შეძლებდა, რომ ასეთი გულუხვი ძრვენი რეგულარულად ეგზავნა კათოლიკე მისიონერებისათვის.
ანდრეა ბორომეოს, იოანე მონთისა და მარია ძამპის 1655 წლის წერილის ანალიზის საფუძველზე მიღებულ დასკვნებს კიდევ უფრო ამყარებს იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის მიერ შედგენილი `იერუსალიმის პატრიარქების ისტორიის~ ერთ-ერთი ფრაგმენტი, რომელიც ზემოთ უკვე გვქონდა განხილული. ამ ფრაგმენტში აღნიშნულია, რომ 1661 წელს, იერუსალიმის პატრიარქის ნექტარიოსის მწყემსმთავრობის დროს, წმიდა მიწაზე ჩავიდა ოდიშში მდებარე წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვარი ილარიონი და თან ჩაიტანა გარკვეული ოდენობის თანხა, რომელიც განკუთვნილი იყო იერუსალიმის ქართული მონასტრების მიერ დაგროვილი ვალის დასაფარად. პატრიარქი დოსითეოსის ცნობით, ილარიონს წმიდა მიწაზე ჩასვლიდან მცირე ხნის შემდეგ პატრიარქ ნექტარიოსთან გარკვეული უსიამოვნება მოუვიდა, რის შემდეგაც იგი მაშინვე გამობრუნდა საქართველოში და უკან წამოიღო ვალის გადასახდელად წაღებული ფული.
როგორც ვხედავთ, 1661 წელს, როცა დღის წესრიგში დადგა საკითხი, რომ საქართველოდან წმიდა მიწაზე გაეგზავნათ გარკვეული ოდენობის თანხა და იერუსალიმის ქართული მონასტრები საბოლოოდ გამოეხსნათ დაგროვილი ვალისაგან, ამ ისტორიული მისიის შესრულება სწორედ ჩვენთვის საინტერესო კათოლიკოს ილარიონს დაეკისრა, რომელიც იმხანად წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრისა და წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის თანამდებობებს ფლობდა. აღნიშნული არჩევანი, ვფიქრობთ, ცალსახად მიუთითებს იმაზე, რომ ილარიონი, თანამედროვეთა შორის, საქმიანი ადამიანის, კარგი მმართველისა და ანგარიშიანი მეურნის ავტორიტეტით სარგებლობდა. სხვა შემთხვევაში, მას, ცხადია, არავინ ანდობდა საკმაოდ მნიშვნელოვან თანხას წმიდა მიწისაკენ მიმავალ გზაზე, რომელიც ათასგვარი ხიფათით იყო სავსე და არავინ დაავალებდა იერუსალიმის ქართული მონასტრების ვალისაგან გათავისუფლებას, რის გაკეთებასაც დიდი ხნის განმავლობაში უშედეგოდ ცდილობდა მოწინავე ქართული საზოგადოება.
პატრიარქი დოსითეოსის ცნობით, წმიდა მიწაზე ჩასულმა კათოლიკოსმა ილარიონმა, მისი სხვა ქართველი წინამორბედების მსგავსად, აგრეთვე, ვერ მოახერხა დაკისრებული ამოცანის შესრულება და ვალისაგან ვერ დაიხსნა იერუსალიმის ქართული მონასტრები. სამწუხაროდ, შესაბამისი მასალების უქონლობის გამო, ჩვენთვის ჯერჯერობით უცნობია, თუ რა მიზეზებმა შეუშალა ხელი კათოლიკოს ილარიონს დაკისრებული მისიის შესრულებაში. სამაგიეროდ, ზუსტად ვიცით, რომ მან წმიდა მიწაზე ჩატანილი ფული იერუსალიმის პატრიარქ ნექტარიოსს არ დაუტოვა და მთელი ეს თანხა, სავარაუდოდ, ხელუხლებლად დააბრუნა საქართველოში.
16. სად იყო კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია მისი მწყემსმთავრობის პერიოდში ანუ 1657-1658 და 1669/1672-1673 წლებში?
დღეისათვის ქართულ ისტორიოგრაფიაში არგუმენტირებულად არის დადგენილი, რომ XVI საუკუნის შუახანებიდან მოყოლებული, ვიდრე აფხაზეთის საკათოლიკოსოს გაუქმებამდე (1814წ.), დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავართა ძირითად საკათედრო ტაძარს გელათის მონასტრის წმ. გიორგის ეკლესია წარმოადგენდა და მათი მთავარი საკათოლიკოსო რეზიდენციაც ამავე გელათის მონასტერში იყო განთავსებული. აღნიშნულიდან გამომდინარე, სრულებით ცხადია ისიც, რომ ილარიონის, როგორც აფხაზეთის კათოლიკოსის, რეზიდენცია, ფორმალურად, აგრეთვე, გელათის მონასტერში უნდა ყოფილიყო. მეორე მხრივ, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის XVII საუკუნის I ნახევრისა და ამავე საუკუნის შუახანების ისტორიაზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ ამ პერიოდში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოსები: მალაქია II გურიელი (1616-1639 წწ.), მაქსიმე I მაჭუტაძე (1639-1657 წწ.) და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (1657 წ.) ძალზედ დაახლოებულნი იყვნენ ლიხთიმერეთის ფაქტობრივ პატრონთან, ლევან II დადიანთან და მწყემსმთავრობის ძირითად დროს არა გელათის მონასტერში, არამედ ლევან II-ის საგამგებლოში, უფრო ზუსტად კი, ოდიშის სამთავროში ატარებდნენ.
ამ სამი მწყემსმთავრიდან, პირველი, მალაქია II გურიელი, აფხაზეთის კათოლიკოსობის პარალელურად, ცაიშელი ეპისკოპოსიც იყო და სავსებით ნათელია, რომ ოდიშის სამთავროში ყოფნის დროს, უპირატესად, ცაიშის საკათედრო ტაძართან არსებული საეპისკოპოსო რეზიდენციით სარგებლობდა. მალაქია II-ის მომდევნო მწყემსმთავარი, მაქსიმე II მაჭუტაძე, ძირითადად, ლევან II დადიანის კარზე იმყოფებოდა და ამიტომ მას საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, სადღაც ოდიშის სამთავრო კართან ახლოს უნდა ჰქონოდა მოწყობილი. რაც შეეხება ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს, იგი აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, 1639/1640-1642/1643 წლებში ხობელი ეპისკოპოსისა თუ ხობის მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობას ფლობდა. აქედან გამომდინარე კი, საფიქრებელია, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდრის დაკავების შემდეგ მისი საკათოლიკოსო რეზიდენცია ან ხობის მონასტრში ან კიდევ, მაქსიმე II მაჭუტაძის მსგავსად, ოდიშის სამთავრო კარის მახლობლად უნდა ყოფილიყო განთავსებული.
თუ ჩვენ აქ დასახელებული სამი მწყემსმთავრის გვერდით განვიხლავთ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხსაც, რომელიც 1657 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად უშუალოდ ოდიშის მთავრის ვამეყ III-ის მიერ იყო დადგენილი, მაშინ ლოგიკურად უნდა დავასკვნათ ისიც, რომ ილარიონს მისი კათოლიკოსობის პირველ პერიოდში ანუ 1657-1658 წლებში, წინამორბედი სამი მწყემსმთავრის მსგავსად, რეალური დანიშნულების მქონე საკათოლიკოსო რეზიდენცია იმავე ვამეყ III-ის საგამგებლო ტერიტორიაზე, უფრო ზუსტად კი, ოდიშის სამთავროში ჰქონდა.
ზუსტად ანალოგიურ სურათს ვაწყდებით ილარიონის კათოლიკოსობის მეორე პერიოდის ანუ 1669/1672-1673 წლების მოვლენებთან დაკავშირებითაც. კერძოდ, ჟან შარდენის მონათხრობიდან ვიგებთ, რომ მისი დასავლეთ საქართველოში მოგზაურობის დროს კათოლიკოსი ილარიონი არა გელათის მონასტერში, არამედ ოდიშის სამთავროში იმყოფებოდა: ეს უკანასკნელი 1672 წლის ოქტომბერში ლევან III დადიანთან ერთად მასპინძლობდა ოდიშის სამთავროში ჩამოსულ უცხოელ სტუმრებს და მასთან ერთად განიხილავდა ოდიშის ტერიტორიაზე ჩადენილი ძარცვაყაჩაღობის ფაქტებს, 1672 წლის ნოემბრიდან კი ოსმალთა მიერ ოდიშის სამთავრო ტახტზე დადგენილი ალექსანდრე ბატონიშვილის მცირეწლოვანი ვაჟის კარზე ვაზირის თანამდებობას ფლობდა და უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის სტატუსით განაგებდა ოდიშის სამთავროს. ჟან შარდენის ცნობებს ზედმიწევნით შეესაბამება 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი `სარწმუნოების აღსარებაც~, რომელიც სწორედ ოდიშის სამთვაროს უმაღლეს საერო და სასულიერო იერარქებთან: ოდიშის მთავართან (ლევან III ან ალექსანდრე ბატონიშვილის მცირეწლოვანი ვაჟი) და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსებთან ერთად დაამტკიცა კათოლიკოსმა ილარიონმა.
მაშასადამე, ვფიქრობთ, არ შევცდებით, თუკი დავასკვნით, რომ კათოლიკოს ილარიონს მისი მწყემსმთავრობის მეორე პერიოდში ანუ 1669/1672-1673 წლებში, რეალური დანიშნულების მქონე საკათოლიკოსო რეზიდენცია, აგრეთვე, ოდიშის სამთავროში ჰქონდა.
მიღებული დასკვნის შემდეგ გადავწყვიტეთ, საბოლოოდ დაგვეზუსტებინა, ოდიშის სამთავროს, კონკრეტულად, რომელ საეპისკოპოსო კათედრასთან თუ ეკლესია-მონასტერთან იყო მოწყობილი კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია. აღნიშნული მიმართულებით კვლევა-ძიების პირველსავე ეტაპზე სრულებით ბუნებრივად დავუშვით ჰიპოთეტური მოსაზრება, რომ 1657-1658 და 1669/1672-1673 წლებში კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია განთავსებული იყო წალენჯიხაში, რომელსაც ილარიონი წალენჯიხელი ეპისკოპოსის, წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრისა და წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის წოდებებით განაგებდა აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრების წინარე ხანებში ანუ 1650-იანი წლების დასაწყისიდან 1657 წლამდე და აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდრის დაკარგვიდან ამ საყდრის მეორედ დაბრუნებამდე პერიოდში ანუ 1658-1661 წლებიდან 1669-1672 წლებამდე.
აღნიშნული ჰიპოთეტური მოსაზრების მართებულების შემოწმების მიზნით, ჩვენ დეტალურად გავეცანით წალენჯიხის ისტორიასა თუ სიძველეებთან დაკავშირებულ სხვადასხვა სამეცნიერო პუბლიკაციებს, თუმცა, ვერ მივაკვლიეთ ვერანაირ მასალას, რომელიც პირდაპირ ან ირიბ მითითებას მოგვაწვდიდა იმის თაობაზე, რომ კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია მაინცადამაინც წალენჯიხის საეპიკოპოსო კათედრასა თუ წალენჯიხის მონასტერში იყო მოწყობილი.
აღნიშნული მიმართულებით წარმოებული უშედეგო კვლევა-ძიების შემდეგ ჩვენი ყურადღება ბუნებრივად მიიპყრო ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის ცენტრალური კვადრატის ჩრდილო-დასავლეთი ბურჯის აღმოსავლეთ წახნაგზე შესრულებულმა, XVII საუკუნით დათარიღებულმა ფრესკულმა პორტრეტმა, სადაც, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, მთელი ტანით არის წარმოდგენილი ხელგანპყრობით მლოცველი კათოლიკოსი ილარიონი.
ვიდრე უშუალოდ კათოლიკოსი ილარიონის პორტრეტზე გადავიდოდეთ, გვსურს, ხაზგასმით აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ ხსენებული გამოსახულების გარდა, ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში შესრულებულია კიდევ რამდენიმე ისტორიული პირის ფრესკული პორტრეტი. ამ პორტრეტების შესწავლის შედეგად, დღეისათვის, დადგენილია, რომ აქ გამოსახული უკლებლივ ყველა პირი, როგორც წესი, რაიმე სახით იყო დაკავშირებული ხობის მონასტერთან. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ამ ისტორიულ პირთა ერთი ნაწილი ხობის მონასტრის მეპატრონე ფეოდალი ან მისი ოჯახის წევრი იყო, ხოლო მეორე ნაწილი, მონასტრის მთავარი ტაძრის ქტიტორად, მის მაშენებლად ან მომხატველად გვევლინებოდა. ასე, მაგალითად, ეკლესიის ჩრდილოეთი კედელის აღმოსავლეთ ნაწილში გამოსახული ერისთავთერისთავი და მანდატურთუხუცესი გიორგი დადიანი (XIII-XIV სს.) მონასტრის პატრონი, იმავდროულად კი, ტაძრის მაშენებელი და ქტიტორი იყო; ეკლესიის სამხრეთი კედლის დასავლეთ ნაწილში წარმოდგენილი ერისთავთ-ერისთავი შერგილ დადიანი (XIII-XIV სს.), დედოფალთ-დედოფალი ნათელი და მათი შვილები, ცოტნე და თამარი ხობის მონასტრის პატრონებად გვევლინებოდნენ; ტაძრის ჩრდილოეთ კედელზე, ეკლესიაში შესასვლელი კარის აღმოსავლეთით წარმოდგენილი ოდიშის მთავარი ლევან II დადიანი (XVII ს.), დედოფალი ნესტან-დარეჯანი და ბატონიშვილი მანუჩარი, შერგილ დადიანისა და მისი ოჯახის წევრების მსგავსად, აგრეთვე, ხობის მონასტრის პატრონები იყვნენ; ეკლესიის საკურთხევლის წინ, ბემის ჩრდილოეთ კედელზე გამოსახული ვინმე ხობელი ნიკოლოზი (ვახტანგ ბერიძის დაკვირვებით, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი) (XVII ს.) ეკლესიის მოხატვის ინიციატორი და ქტიტორი იყო და სხვ.
როგორც ვხედავთ, ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული ისტორიული პირები მართლაც რაიმე სახით იყვნენ დაკავშირებული ხობის მონასტერთან. შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ ამავე ტაძარში გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონიც, ზემოთ ჩამოთვლილი დადიანებისა და ნიკოლოზ ხობელის მსგავსად, უეჭველად რაიმე სახით უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული ხობის მონასტერთან.
მიღებული დასკვნის შემდეგ, შევეცდებით, გავარკვიოთ, კონკრეტულად, რა სახის კავშირი ჰქონდა კათოლიკოს ილარიონს ხობის მონასტერთან. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, ამთავითვე შეიძლება ითქვას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი, თავისი საგვარეულო წარმომავლობით, დადიანების ფეოდალურ სახლს არ ეკუთვნოდა და შესაბამისად, ფრესკულ პორტრეტზე, გიორგი მანდატურთუხუცესის, შერგილ ერისთავთ-ერისთავის, ლევან II-ისა და მათი ოჯახის წევრებისაგან განსხვავებით, გამოსახული არ იყო მისი დადიანობისა თუ ხობის მონასტრის პატრონობის გამო. პარალელურად ამისა, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას ისიც, რომ კათოლიკოსი ილარიონი არც ხობის მონასტრისადმი გაწეული ქტიტორული ღვაწლის გამო იყო გამოსახული ფრესკულ პორტრეტზე. ამ შემთხვევაში, იგი წარმოდგენილი უნდა ყოფილიყო ან ქტიტორის ძირითადი ატრიბუტით, ეკლესიის მოდელით ხელში, ან კიდევ, ქტიტორული შინაარსის განმარტებითი წარწერის თანხლებით, როგორც ამას გიორგი დადიანისა და ნიკოლოზ ხობელის ფრესკულ პორტრეტებზე ვხედავთ.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, კათოლიკოს ილარიონსა და ხობის მონასტერს შორის არსებული კავშირ-ურთიერთობების რეალური ხასიათის ასახსნელად, გვრჩება ერთადერთი შესაძლო ვარიანტი. როგორც ჩანს, კათოლიკოსი ილარიონის მწყემსმთავრობის პერიოდში მისი რეალური საკათოლიკოსო რეზიდენცია ხობის მონასტერში იყო და ილარიონის, როგორც ხობის მონასტერში მოსაყდრე აფხაზეთის კათოლიკოსის ფრესკული პორტრეტიც სწორედ ამ განსაკუთრებული შემთხვევის აღსანიშნავად, საგანგებოდ იყო შესრულებული ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში.
მიღებული დასკვნის შემდეგ, ჩვენს ყურადღებას ავტომატურად იპყრობს ერთი საინტერესო ფაქტი. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, რომ კათოლიკოსი ილარიონის წინამოსაყდრე მწყემსმთავრის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, აგრეთვე, ხობის მონასტერში იყო განთავსებული. აღნიშნულ ფაქტზე დაკვირვება, ვფიქრობთ, ირიბად მიგვითითებს იმ გარემოებაზე, რომ ოდიშის სამთავრო კარის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად დადგენილი ილარიონისათვის საკათოლიკოსო რეზიდენციად მაინცადამაინც ხობის მონასტრის გადაცემა შემთხვევითი მოვლენა სულაც არ იყო. პირიქით, ამგვარი არჩევანის გაკეთებისას ოდიშის სამთავრო კარს, როგორც ჩანს, კარგად ახსოვდა კათოლიკოსი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის ხობის მონასტერში მოსაყდრეობის ფაქტი და ილარიონსაც საკათოლიკოსო რეზიდენციად, სავარაუდოდ, სწორედ ამ ტრადიციის გათვალისწინებით გადასცა ხობის მონასტერი.
ის მოსაზრება, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად აღსაყდრებული ილარიონის საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, ხობის მონასტერში იყო განთავსებული, პირველად გამოთქმული გვქონდა 2002 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში: `XII საუკუნის გარეჯული კრებულის (Vენ.4-ის) ერთი მინაწერი და აფხაზეთის უცნობი კათოლიკოსი ბართლომე (დაახლ. 1488-1519 წწ.)~. სამწუხაროდ, დასახელებული ნაშრომის გამოქვეყნების დროს ჩვენთვის ცნობილი არ იყო ის ფაქტი, რომ ილარიონმა მეორედაც დაიკავა საკათოლიკოსო საყდარი (1669/1672-1673 წწ.). შესაბამისად, ჩვენ კათოლიკოსი ილარიონის ხობის მონასტერში მოსაყდრეობის ფაქტი ავტომატურად დავუკავშირეთ მისი მწყემსმთავრობის პირველ პერიოდს (1657-1658 წწ.) და გამოვთქვით მოსაზრება, რომ მისი ფრესკული პორტრეტი შესრულებული იყო 1657-1658 წლებში: `სად მოსაყდრეობდა ილარიონი? გელათის კათედრა ამთავითვე უნდა გამოირიცხოს.
ილარიონი ლიპარიტ დადიანის აქტიური მხარდამჭერი იყო და იმერეთის მეფის წინააღმდეგ პირადად მონაწილეობდა ბანძის ომში. რჩება ხობის საკათოლიკოსო რეზიდენცია. საფიქრალია, რომ ილარიონი სწორედ აქ მოღვაწეობდა. ხობის ტაძარში შესრულებული მისი ფრესკული გამოსახულებაც ამ მოსაზრების დოკუმენტურ დადასტურებას უნდა წარმოადგენდეს~.
აღნიშნული მოსაზრება, ერთი მხრივ, სრულად გაიზიარა, ხოლო, მეორე მხრივ, კიდევ უფრო განავრცო იუზა ხუსკივაძემ თავის 2005 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში `ხობის ტაძრის XVII საუკუნის მოხატულობა~. ხსნებულ პუბლიკაციაში ავტორი აღნიშნავს შემდეგს: `XVII საუკუნესვე განეკუთვნება ჩრდილო-დასავლეთი კედლის ბურჯის აღმოსავლეთ მხარეს დაცული სასულიერო პირის პორტრეტიც _ ასომთავრული წარწერით: `[კათა]ლიკოზ[ი] [ი]ლარიონ~. ილარიონ მღვდელმთავრის პიროვნების დადგენა, თეიმურაზ ჯოჯუას... გამოკვლევით, მხოლოდ ახლახან გახდა შესაძლებელი. მკვლევარის ვარაუდით, ილარიონს აფხაზეთის საკათალიკოსო საყდარი 1657 წელს მიუღია. ლიხთიმერეთის მწყემსმთავრად მას მხოლოდ ერთი წელი მოუწია მოღვაწეობა. ამ ხნის მანძილზე მთელი მისი საქმიანობა ხობის მონასტერთანაა დაკავშირებული _ აქაა მისი საკათედრო რეზიდენცია და გასაგებია, ხობის ეკლესიის ქტიტორთა შორის, სწორედ რომ ლევან II დადიანისა და მისი სახლეულის პორტრეტულ გამოსახულებათა მახლობლად _ ისიც ყოფილიყო წარმოდგენილი (ამის უფლება ილარიონს კათალიკოსობის გარდა, იმითაც უნდა მოეპოვებინა, რომ მისი პოლიტიკური ორიენტაცია, რომელიც ლევან დადიანის გარდაცვალების შემდგომ განვითარებულმა მოვლენებმაც გვიჩვენა, მუდამ ლევან II-ის მხარდასაჭერად იყო მიმართული...). ეს თუ ასეა, მაშინ შეუძლებელია არ გაჩნდეს კითხვა _ 1657 წელს აფხაზეთის კათალიკოსად აღსაყდრებული ილარიონის პორტრეტული გამოსახულება როგორ მოხვდა ხობის ტაძრის იმ რიგის მხატვრობაში, რომელიც იმავე XVII საუკუნის, ოღონდ შედარებით ადრეულ პერიოდში, 40-იან წლებშია ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის თაოსნობით შესრულებული (შუალედი ხომ საკმაო დროს _ დაახლ. 15 წელს მაინც მოიცავს). მოხატულობის ამ ადგილის ზერელე მოხილვითაც ჩანს, აქ რომ ნალესობის ორი სხვადასხვა ფენაა ერთმანეთს დატანილი. ჩანს (შედარებით თვალნათლივ კათალიკოსის გამოსახულების ქვედა, მარცხენა მონაკვეთზე) მოხატულობის პირველადი ფენის დაკეწნილი ზედაპირი, და უკვე, მომდევნოდ, მსუბუქი ნალესობით დაფარული ის ამჟამინდელი ზედაპირი, სადაც ილარიონ კათალიკოსის ფიგურაა გამოსახული (მოხატულობის პირველადი ფენის მომდევნოდ შელესვისა და გადაწერის კვალი, აქა-იქ, სხვაგანაც ჩნდება _ განსაკუთრებით კი საკურთხეველში მანდილიონის გამოსახულებასა და წმინდა მამების ფიგურებთან არის თვალნათლივ შესამჩნევი). სურათი ნათელია: აფხაზეთის კათალიკოსად ახლად არჩეული მღვდელმთავარი თავს უფლებას აძლევს ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის თაოსნობით მოხატულ ტაძარში უკვე არსებული გამოსახულების სანაცვლოდ, და, რაც ასევე საგულისხმოა, მცირეოდენი დროის დახანებით, თავისი პორტრეტული გამოსახულება წარმოგვიდგინოს. ამგვარი რამ არცთუ იშვიათია ჩვენი კედლის მხატვრობის მოგვიანო ხანის (XVI-XVII საუკუნეთა) სხვადასხვაგვარ ნიმუშებში _ ამ მხრივ, სამაგალითია წითელხევის, მარტვილის, გელათის მთავარი ტაძრის დასავლეთი მკლავისა და იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მოხატულობანი~.
მას შემდეგ, რაც ზემოთ საბოლოოდ დავადგინეთ, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს ფლობდა არა ერთადერთხელ (1657-1658 წწ.), როგორც ამას ვფიქრობდით აქამდე, არამედ _ ორგზის (1657-1658 და 1669/1672-1673 წწ.), აუცილებლად უნდა გადავხედოთ ჩვენს მიერ 2002 წელს გამოთქმულ მოსაზრებას, რომელიც, რაიმე არსებითი კორექტივის გარეშე გაიზიარა იუზა ხუსკივაძემ და გავარკვიოთ, ილარიონის კათოლიკოსობის, კონკრეტულად, რომელ პერიოდში: 1657-1658 წლებში თუ 1669/1672-1673 წლებში იყო შესრულებული ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში დაცული ფრესკული პორტრეტი.
აღნიშნული საკითხის გარკვევისათვის, პირველ რიგში, გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი ფრესკულ პორტრეტზე გამოსახულია ჭაღარა მოხუცის, დაახლოებით, 55-60 წლის მამაკაცის სახით. მეორე მხრივ, ჩვენ უკვე დავადგინეთ ზემოთ, რომ ილარიონი დაბადებული იყო, დაახლოებით, 1610-იან წლებში, რაც ცალსახად მიგვითითებს იმაზე, რომ ილარიონი მისი კათოლიკოსობის პირველ პერიოდში (1657-1658 წწ.), დაახლოებით, 40-45 წლისა იყო, ხოლო მეორე პერიოდში (1669/1672-1673 წწ.) _ დაახლოებით, 55-60 წლისა. თუ ჩვენ ამ ასაკობრივ მონაცემებს შევუდარებთ ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტზე გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონის ასაკს, მაშინ, ვფიქრობთ, ავტომატურად მივალთ იმ დასკვნამდე, რომ აღნიშნული ფრესკული პორტრეტი შესრულებული იყო ილარიონის კათოლიკოსობის არა პირველ პერიოდში ანუ 1657-1658 წლებში, როგორც ამას აქამდე ვფიქრობდით, არამედ _ მეორე პერიოდში ანუ 1669/1672-1673 წლებში, როცა ილარიონი, დაახლოებით, 55-60 წლის ასაკში იყო.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ირკვევა, რომ კათოლიკოს ილარიონს, XVI საუკუნის შუახანებიდან XIX საუკუნის დასაწყისამდე მოღვაწე სხვა აფხაზეთის კათოლიკოსების მსგავსად, საკათოლიკოსო კათედრა, ფორმალურად, გელათის მონასტერშიჰქონდა, თუმცა მისი რეალური საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, ერთ-ერთი წინამოსაყდრე მწყემსმთავრის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის საკათოლიკოსო რეზიდენციის მსგავსად, დადიანების სამთავრო კართან მჭიდრო კავშირ-ურთიერთობების გამო, ოდიშის სამთავროს ტერიტორიაზე მდებარე ხობის მონასტერში იყო განთავსებული. ამ ფაქტის თვალსაჩინო დადასტურებას წარმოადგენს ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში შემორჩენილი კათოლიკოსი ილარიონის 1669/1672-1673 წლების ფრესკული პორტრეტი, რომელიც საგანგებოდ ამ განსაკუთრებული მოვლენის _ აფხაზეთის კათოლიკოსის ხობის მონასტერში მოსაყდრეობის ისტორიული ფაქტის აღსანიშნავად იყო შესრულებული.
ამ სამი მწყემსმთავრიდან, პირველი, მალაქია II გურიელი, აფხაზეთის კათოლიკოსობის პარალელურად, ცაიშელი ეპისკოპოსიც იყო და სავსებით ნათელია, რომ ოდიშის სამთავროში ყოფნის დროს, უპირატესად, ცაიშის საკათედრო ტაძართან არსებული საეპისკოპოსო რეზიდენციით სარგებლობდა. მალაქია II-ის მომდევნო მწყემსმთავარი, მაქსიმე II მაჭუტაძე, ძირითადად, ლევან II დადიანის კარზე იმყოფებოდა და ამიტომ მას საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, სადღაც ოდიშის სამთავრო კართან ახლოს უნდა ჰქონოდა მოწყობილი. რაც შეეხება ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს, იგი აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრებამდე, უფრო ზუსტად კი, 1639/1640-1642/1643 წლებში ხობელი ეპისკოპოსისა თუ ხობის მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობას ფლობდა. აქედან გამომდინარე კი, საფიქრებელია, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდრის დაკავების შემდეგ მისი საკათოლიკოსო რეზიდენცია ან ხობის მონასტრში ან კიდევ, მაქსიმე II მაჭუტაძის მსგავსად, ოდიშის სამთავრო კარის მახლობლად უნდა ყოფილიყო განთავსებული.
თუ ჩვენ აქ დასახელებული სამი მწყემსმთავრის გვერდით განვიხლავთ კათოლიკოსი ილარიონის საკითხსაც, რომელიც 1657 წელს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად უშუალოდ ოდიშის მთავრის ვამეყ III-ის მიერ იყო დადგენილი, მაშინ ლოგიკურად უნდა დავასკვნათ ისიც, რომ ილარიონს მისი კათოლიკოსობის პირველ პერიოდში ანუ 1657-1658 წლებში, წინამორბედი სამი მწყემსმთავრის მსგავსად, რეალური დანიშნულების მქონე საკათოლიკოსო რეზიდენცია იმავე ვამეყ III-ის საგამგებლო ტერიტორიაზე, უფრო ზუსტად კი, ოდიშის სამთავროში ჰქონდა.
ზუსტად ანალოგიურ სურათს ვაწყდებით ილარიონის კათოლიკოსობის მეორე პერიოდის ანუ 1669/1672-1673 წლების მოვლენებთან დაკავშირებითაც. კერძოდ, ჟან შარდენის მონათხრობიდან ვიგებთ, რომ მისი დასავლეთ საქართველოში მოგზაურობის დროს კათოლიკოსი ილარიონი არა გელათის მონასტერში, არამედ ოდიშის სამთავროში იმყოფებოდა: ეს უკანასკნელი 1672 წლის ოქტომბერში ლევან III დადიანთან ერთად მასპინძლობდა ოდიშის სამთავროში ჩამოსულ უცხოელ სტუმრებს და მასთან ერთად განიხილავდა ოდიშის ტერიტორიაზე ჩადენილი ძარცვაყაჩაღობის ფაქტებს, 1672 წლის ნოემბრიდან კი ოსმალთა მიერ ოდიშის სამთავრო ტახტზე დადგენილი ალექსანდრე ბატონიშვილის მცირეწლოვანი ვაჟის კარზე ვაზირის თანამდებობას ფლობდა და უმაღლესი სახელმწიფო მოხელის სტატუსით განაგებდა ოდიშის სამთავროს. ჟან შარდენის ცნობებს ზედმიწევნით შეესაბამება 1672 წლის ივლის-დეკემბერში შედგენილი `სარწმუნოების აღსარებაც~, რომელიც სწორედ ოდიშის სამთვაროს უმაღლეს საერო და სასულიერო იერარქებთან: ოდიშის მთავართან (ლევან III ან ალექსანდრე ბატონიშვილის მცირეწლოვანი ვაჟი) და ოდიშის სამთავროს ეპისკოპოსებთან ერთად დაამტკიცა კათოლიკოსმა ილარიონმა.
მაშასადამე, ვფიქრობთ, არ შევცდებით, თუკი დავასკვნით, რომ კათოლიკოს ილარიონს მისი მწყემსმთავრობის მეორე პერიოდში ანუ 1669/1672-1673 წლებში, რეალური დანიშნულების მქონე საკათოლიკოსო რეზიდენცია, აგრეთვე, ოდიშის სამთავროში ჰქონდა.
მიღებული დასკვნის შემდეგ გადავწყვიტეთ, საბოლოოდ დაგვეზუსტებინა, ოდიშის სამთავროს, კონკრეტულად, რომელ საეპისკოპოსო კათედრასთან თუ ეკლესია-მონასტერთან იყო მოწყობილი კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია. აღნიშნული მიმართულებით კვლევა-ძიების პირველსავე ეტაპზე სრულებით ბუნებრივად დავუშვით ჰიპოთეტური მოსაზრება, რომ 1657-1658 და 1669/1672-1673 წლებში კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია განთავსებული იყო წალენჯიხაში, რომელსაც ილარიონი წალენჯიხელი ეპისკოპოსის, წალენჯიხის მონასტრის წინამძღვრისა და წალენჯიხელი მოძღვართმოძღვრის წოდებებით განაგებდა აფხაზეთის კათოლიკოსად აღსაყდრების წინარე ხანებში ანუ 1650-იანი წლების დასაწყისიდან 1657 წლამდე და აფხაზეთის საკათოლიკოსო საყდრის დაკარგვიდან ამ საყდრის მეორედ დაბრუნებამდე პერიოდში ანუ 1658-1661 წლებიდან 1669-1672 წლებამდე.
აღნიშნული ჰიპოთეტური მოსაზრების მართებულების შემოწმების მიზნით, ჩვენ დეტალურად გავეცანით წალენჯიხის ისტორიასა თუ სიძველეებთან დაკავშირებულ სხვადასხვა სამეცნიერო პუბლიკაციებს, თუმცა, ვერ მივაკვლიეთ ვერანაირ მასალას, რომელიც პირდაპირ ან ირიბ მითითებას მოგვაწვდიდა იმის თაობაზე, რომ კათოლიკოსი ილარიონის რეზიდენცია მაინცადამაინც წალენჯიხის საეპიკოპოსო კათედრასა თუ წალენჯიხის მონასტერში იყო მოწყობილი.
აღნიშნული მიმართულებით წარმოებული უშედეგო კვლევა-ძიების შემდეგ ჩვენი ყურადღება ბუნებრივად მიიპყრო ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიის ცენტრალური კვადრატის ჩრდილო-დასავლეთი ბურჯის აღმოსავლეთ წახნაგზე შესრულებულმა, XVII საუკუნით დათარიღებულმა ფრესკულმა პორტრეტმა, სადაც, როგორც უკვე ვნახეთ ზემოთ, მთელი ტანით არის წარმოდგენილი ხელგანპყრობით მლოცველი კათოლიკოსი ილარიონი.
ვიდრე უშუალოდ კათოლიკოსი ილარიონის პორტრეტზე გადავიდოდეთ, გვსურს, ხაზგასმით აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ ხსენებული გამოსახულების გარდა, ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში შესრულებულია კიდევ რამდენიმე ისტორიული პირის ფრესკული პორტრეტი. ამ პორტრეტების შესწავლის შედეგად, დღეისათვის, დადგენილია, რომ აქ გამოსახული უკლებლივ ყველა პირი, როგორც წესი, რაიმე სახით იყო დაკავშირებული ხობის მონასტერთან. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ამ ისტორიულ პირთა ერთი ნაწილი ხობის მონასტრის მეპატრონე ფეოდალი ან მისი ოჯახის წევრი იყო, ხოლო მეორე ნაწილი, მონასტრის მთავარი ტაძრის ქტიტორად, მის მაშენებლად ან მომხატველად გვევლინებოდა. ასე, მაგალითად, ეკლესიის ჩრდილოეთი კედელის აღმოსავლეთ ნაწილში გამოსახული ერისთავთერისთავი და მანდატურთუხუცესი გიორგი დადიანი (XIII-XIV სს.) მონასტრის პატრონი, იმავდროულად კი, ტაძრის მაშენებელი და ქტიტორი იყო; ეკლესიის სამხრეთი კედლის დასავლეთ ნაწილში წარმოდგენილი ერისთავთ-ერისთავი შერგილ დადიანი (XIII-XIV სს.), დედოფალთ-დედოფალი ნათელი და მათი შვილები, ცოტნე და თამარი ხობის მონასტრის პატრონებად გვევლინებოდნენ; ტაძრის ჩრდილოეთ კედელზე, ეკლესიაში შესასვლელი კარის აღმოსავლეთით წარმოდგენილი ოდიშის მთავარი ლევან II დადიანი (XVII ს.), დედოფალი ნესტან-დარეჯანი და ბატონიშვილი მანუჩარი, შერგილ დადიანისა და მისი ოჯახის წევრების მსგავსად, აგრეთვე, ხობის მონასტრის პატრონები იყვნენ; ეკლესიის საკურთხევლის წინ, ბემის ჩრდილოეთ კედელზე გამოსახული ვინმე ხობელი ნიკოლოზი (ვახტანგ ბერიძის დაკვირვებით, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი) (XVII ს.) ეკლესიის მოხატვის ინიციატორი და ქტიტორი იყო და სხვ.
როგორც ვხედავთ, ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში გამოსახული ისტორიული პირები მართლაც რაიმე სახით იყვნენ დაკავშირებული ხობის მონასტერთან. შესაბამისად, სრულებით ცხადია ისიც, რომ ამავე ტაძარში გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონიც, ზემოთ ჩამოთვლილი დადიანებისა და ნიკოლოზ ხობელის მსგავსად, უეჭველად რაიმე სახით უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული ხობის მონასტერთან.
მიღებული დასკვნის შემდეგ, შევეცდებით, გავარკვიოთ, კონკრეტულად, რა სახის კავშირი ჰქონდა კათოლიკოს ილარიონს ხობის მონასტერთან. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, ამთავითვე შეიძლება ითქვას, რომ კათოლიკოსი ილარიონი, თავისი საგვარეულო წარმომავლობით, დადიანების ფეოდალურ სახლს არ ეკუთვნოდა და შესაბამისად, ფრესკულ პორტრეტზე, გიორგი მანდატურთუხუცესის, შერგილ ერისთავთ-ერისთავის, ლევან II-ისა და მათი ოჯახის წევრებისაგან განსხვავებით, გამოსახული არ იყო მისი დადიანობისა თუ ხობის მონასტრის პატრონობის გამო. პარალელურად ამისა, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას ისიც, რომ კათოლიკოსი ილარიონი არც ხობის მონასტრისადმი გაწეული ქტიტორული ღვაწლის გამო იყო გამოსახული ფრესკულ პორტრეტზე. ამ შემთხვევაში, იგი წარმოდგენილი უნდა ყოფილიყო ან ქტიტორის ძირითადი ატრიბუტით, ეკლესიის მოდელით ხელში, ან კიდევ, ქტიტორული შინაარსის განმარტებითი წარწერის თანხლებით, როგორც ამას გიორგი დადიანისა და ნიკოლოზ ხობელის ფრესკულ პორტრეტებზე ვხედავთ.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, კათოლიკოს ილარიონსა და ხობის მონასტერს შორის არსებული კავშირ-ურთიერთობების რეალური ხასიათის ასახსნელად, გვრჩება ერთადერთი შესაძლო ვარიანტი. როგორც ჩანს, კათოლიკოსი ილარიონის მწყემსმთავრობის პერიოდში მისი რეალური საკათოლიკოსო რეზიდენცია ხობის მონასტერში იყო და ილარიონის, როგორც ხობის მონასტერში მოსაყდრე აფხაზეთის კათოლიკოსის ფრესკული პორტრეტიც სწორედ ამ განსაკუთრებული შემთხვევის აღსანიშნავად, საგანგებოდ იყო შესრულებული ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში.
მიღებული დასკვნის შემდეგ, ჩვენს ყურადღებას ავტომატურად იპყრობს ერთი საინტერესო ფაქტი. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, რომ კათოლიკოსი ილარიონის წინამოსაყდრე მწყემსმთავრის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, აგრეთვე, ხობის მონასტერში იყო განთავსებული. აღნიშნულ ფაქტზე დაკვირვება, ვფიქრობთ, ირიბად მიგვითითებს იმ გარემოებაზე, რომ ოდიშის სამთავრო კარის მიერ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად დადგენილი ილარიონისათვის საკათოლიკოსო რეზიდენციად მაინცადამაინც ხობის მონასტრის გადაცემა შემთხვევითი მოვლენა სულაც არ იყო. პირიქით, ამგვარი არჩევანის გაკეთებისას ოდიშის სამთავრო კარს, როგორც ჩანს, კარგად ახსოვდა კათოლიკოსი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის ხობის მონასტერში მოსაყდრეობის ფაქტი და ილარიონსაც საკათოლიკოსო რეზიდენციად, სავარაუდოდ, სწორედ ამ ტრადიციის გათვალისწინებით გადასცა ხობის მონასტერი.
ის მოსაზრება, რომ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრად აღსაყდრებული ილარიონის საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, ხობის მონასტერში იყო განთავსებული, პირველად გამოთქმული გვქონდა 2002 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში: `XII საუკუნის გარეჯული კრებულის (Vენ.4-ის) ერთი მინაწერი და აფხაზეთის უცნობი კათოლიკოსი ბართლომე (დაახლ. 1488-1519 წწ.)~. სამწუხაროდ, დასახელებული ნაშრომის გამოქვეყნების დროს ჩვენთვის ცნობილი არ იყო ის ფაქტი, რომ ილარიონმა მეორედაც დაიკავა საკათოლიკოსო საყდარი (1669/1672-1673 წწ.). შესაბამისად, ჩვენ კათოლიკოსი ილარიონის ხობის მონასტერში მოსაყდრეობის ფაქტი ავტომატურად დავუკავშირეთ მისი მწყემსმთავრობის პირველ პერიოდს (1657-1658 წწ.) და გამოვთქვით მოსაზრება, რომ მისი ფრესკული პორტრეტი შესრულებული იყო 1657-1658 წლებში: `სად მოსაყდრეობდა ილარიონი? გელათის კათედრა ამთავითვე უნდა გამოირიცხოს.
ილარიონი ლიპარიტ დადიანის აქტიური მხარდამჭერი იყო და იმერეთის მეფის წინააღმდეგ პირადად მონაწილეობდა ბანძის ომში. რჩება ხობის საკათოლიკოსო რეზიდენცია. საფიქრალია, რომ ილარიონი სწორედ აქ მოღვაწეობდა. ხობის ტაძარში შესრულებული მისი ფრესკული გამოსახულებაც ამ მოსაზრების დოკუმენტურ დადასტურებას უნდა წარმოადგენდეს~.
აღნიშნული მოსაზრება, ერთი მხრივ, სრულად გაიზიარა, ხოლო, მეორე მხრივ, კიდევ უფრო განავრცო იუზა ხუსკივაძემ თავის 2005 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში `ხობის ტაძრის XVII საუკუნის მოხატულობა~. ხსნებულ პუბლიკაციაში ავტორი აღნიშნავს შემდეგს: `XVII საუკუნესვე განეკუთვნება ჩრდილო-დასავლეთი კედლის ბურჯის აღმოსავლეთ მხარეს დაცული სასულიერო პირის პორტრეტიც _ ასომთავრული წარწერით: `[კათა]ლიკოზ[ი] [ი]ლარიონ~. ილარიონ მღვდელმთავრის პიროვნების დადგენა, თეიმურაზ ჯოჯუას... გამოკვლევით, მხოლოდ ახლახან გახდა შესაძლებელი. მკვლევარის ვარაუდით, ილარიონს აფხაზეთის საკათალიკოსო საყდარი 1657 წელს მიუღია. ლიხთიმერეთის მწყემსმთავრად მას მხოლოდ ერთი წელი მოუწია მოღვაწეობა. ამ ხნის მანძილზე მთელი მისი საქმიანობა ხობის მონასტერთანაა დაკავშირებული _ აქაა მისი საკათედრო რეზიდენცია და გასაგებია, ხობის ეკლესიის ქტიტორთა შორის, სწორედ რომ ლევან II დადიანისა და მისი სახლეულის პორტრეტულ გამოსახულებათა მახლობლად _ ისიც ყოფილიყო წარმოდგენილი (ამის უფლება ილარიონს კათალიკოსობის გარდა, იმითაც უნდა მოეპოვებინა, რომ მისი პოლიტიკური ორიენტაცია, რომელიც ლევან დადიანის გარდაცვალების შემდგომ განვითარებულმა მოვლენებმაც გვიჩვენა, მუდამ ლევან II-ის მხარდასაჭერად იყო მიმართული...). ეს თუ ასეა, მაშინ შეუძლებელია არ გაჩნდეს კითხვა _ 1657 წელს აფხაზეთის კათალიკოსად აღსაყდრებული ილარიონის პორტრეტული გამოსახულება როგორ მოხვდა ხობის ტაძრის იმ რიგის მხატვრობაში, რომელიც იმავე XVII საუკუნის, ოღონდ შედარებით ადრეულ პერიოდში, 40-იან წლებშია ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის თაოსნობით შესრულებული (შუალედი ხომ საკმაო დროს _ დაახლ. 15 წელს მაინც მოიცავს). მოხატულობის ამ ადგილის ზერელე მოხილვითაც ჩანს, აქ რომ ნალესობის ორი სხვადასხვა ფენაა ერთმანეთს დატანილი. ჩანს (შედარებით თვალნათლივ კათალიკოსის გამოსახულების ქვედა, მარცხენა მონაკვეთზე) მოხატულობის პირველადი ფენის დაკეწნილი ზედაპირი, და უკვე, მომდევნოდ, მსუბუქი ნალესობით დაფარული ის ამჟამინდელი ზედაპირი, სადაც ილარიონ კათალიკოსის ფიგურაა გამოსახული (მოხატულობის პირველადი ფენის მომდევნოდ შელესვისა და გადაწერის კვალი, აქა-იქ, სხვაგანაც ჩნდება _ განსაკუთრებით კი საკურთხეველში მანდილიონის გამოსახულებასა და წმინდა მამების ფიგურებთან არის თვალნათლივ შესამჩნევი). სურათი ნათელია: აფხაზეთის კათალიკოსად ახლად არჩეული მღვდელმთავარი თავს უფლებას აძლევს ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის თაოსნობით მოხატულ ტაძარში უკვე არსებული გამოსახულების სანაცვლოდ, და, რაც ასევე საგულისხმოა, მცირეოდენი დროის დახანებით, თავისი პორტრეტული გამოსახულება წარმოგვიდგინოს. ამგვარი რამ არცთუ იშვიათია ჩვენი კედლის მხატვრობის მოგვიანო ხანის (XVI-XVII საუკუნეთა) სხვადასხვაგვარ ნიმუშებში _ ამ მხრივ, სამაგალითია წითელხევის, მარტვილის, გელათის მთავარი ტაძრის დასავლეთი მკლავისა და იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მოხატულობანი~.
მას შემდეგ, რაც ზემოთ საბოლოოდ დავადგინეთ, რომ კათოლიკოსი ილარიონი დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრის საყდარს ფლობდა არა ერთადერთხელ (1657-1658 წწ.), როგორც ამას ვფიქრობდით აქამდე, არამედ _ ორგზის (1657-1658 და 1669/1672-1673 წწ.), აუცილებლად უნდა გადავხედოთ ჩვენს მიერ 2002 წელს გამოთქმულ მოსაზრებას, რომელიც, რაიმე არსებითი კორექტივის გარეშე გაიზიარა იუზა ხუსკივაძემ და გავარკვიოთ, ილარიონის კათოლიკოსობის, კონკრეტულად, რომელ პერიოდში: 1657-1658 წლებში თუ 1669/1672-1673 წლებში იყო შესრულებული ხობის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში დაცული ფრესკული პორტრეტი.
აღნიშნული საკითხის გარკვევისათვის, პირველ რიგში, გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ კათოლიკოსი ილარიონი ფრესკულ პორტრეტზე გამოსახულია ჭაღარა მოხუცის, დაახლოებით, 55-60 წლის მამაკაცის სახით. მეორე მხრივ, ჩვენ უკვე დავადგინეთ ზემოთ, რომ ილარიონი დაბადებული იყო, დაახლოებით, 1610-იან წლებში, რაც ცალსახად მიგვითითებს იმაზე, რომ ილარიონი მისი კათოლიკოსობის პირველ პერიოდში (1657-1658 წწ.), დაახლოებით, 40-45 წლისა იყო, ხოლო მეორე პერიოდში (1669/1672-1673 წწ.) _ დაახლოებით, 55-60 წლისა. თუ ჩვენ ამ ასაკობრივ მონაცემებს შევუდარებთ ხობის მონასტრის ფრესკულ პორტრეტზე გამოსახული კათოლიკოსი ილარიონის ასაკს, მაშინ, ვფიქრობთ, ავტომატურად მივალთ იმ დასკვნამდე, რომ აღნიშნული ფრესკული პორტრეტი შესრულებული იყო ილარიონის კათოლიკოსობის არა პირველ პერიოდში ანუ 1657-1658 წლებში, როგორც ამას აქამდე ვფიქრობდით, არამედ _ მეორე პერიოდში ანუ 1669/1672-1673 წლებში, როცა ილარიონი, დაახლოებით, 55-60 წლის ასაკში იყო.
ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ირკვევა, რომ კათოლიკოს ილარიონს, XVI საუკუნის შუახანებიდან XIX საუკუნის დასაწყისამდე მოღვაწე სხვა აფხაზეთის კათოლიკოსების მსგავსად, საკათოლიკოსო კათედრა, ფორმალურად, გელათის მონასტერშიჰქონდა, თუმცა მისი რეალური საკათოლიკოსო რეზიდენცია, სავარაუდოდ, ერთ-ერთი წინამოსაყდრე მწყემსმთავრის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის საკათოლიკოსო რეზიდენციის მსგავსად, დადიანების სამთავრო კართან მჭიდრო კავშირ-ურთიერთობების გამო, ოდიშის სამთავროს ტერიტორიაზე მდებარე ხობის მონასტერში იყო განთავსებული. ამ ფაქტის თვალსაჩინო დადასტურებას წარმოადგენს ხობის მონასტრის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში შემორჩენილი კათოლიკოსი ილარიონის 1669/1672-1673 წლების ფრესკული პორტრეტი, რომელიც საგანგებოდ ამ განსაკუთრებული მოვლენის _ აფხაზეთის კათოლიკოსის ხობის მონასტერში მოსაყდრეობის ისტორიული ფაქტის აღსანიშნავად იყო შესრულებული.
Комментариев нет:
Отправить комментарий