თეოდორიტე კიროსელი (393-458) „საეკლესიო ისტორია“. წიგნი IV, V

წიგნი მეოთხე

თ ა ვ ი I
იოვიანუსის²⁸⁰ ზეობისა და კეთილმსახურების შესახებ

    იულიანეს სიკვდილის შემდეგ სარდლებთან ერთად პრეფექტებიც შეიკრიბნენ და ითათბირეს, თუ ვის უნდა მიეღო იმპერია, ომში ჯარი გადაერჩინა და რომაელთა საქმეები გაეძლიერებია, მაშინ როცა ისინი სულით დაცემის გამო, როგორც იტყვიან, სამართებლის პირზე იყვნენ. როდესაც ისინი ამის შესახებ თათბირობდნენ, ჯარი ერთად იყო შეკრებილი და იმპერატორად ითხოვდნენ იოვიანუსს, რომელიც არც სარდალი იყო, არც მათი მომდევნო წოდების მქონე, მაგრამ პატივცემული კაცი იყო,  წარჩინებული და მრავალი საქმეებითაც სახელგანთქმული. აღნაგობით ძალიან დიდი იყო, სულით - ამაყი, ომებსა და დიდ ბრძოლებში პირველობა სჩვეოდა. უღმერთობის წინააღმდეგ კადნიერი იყო და ტირანის ძალაუფლების არ ეშინოდა, არამედ გულმოდგინების მიხედვით ქრისტეს მოწამეებთან ერთად იყო განწესებული. მაშინ სარდლებმა ჯარის ერთსულოვნება ღვთის გადაწევეტილებად ჩათვალეს, ეს ყველაფრით საუკეთესო კაცი შუაში გამოიყვანეს, სახელდახელოდ მოამზადეს ამაღლებული ადგილი და მასზე დააყენეს.

    შემდეგ ყველამ მას საიმპერატორო შეძახილებით მიმართა, უწოდეს ავგუსტუსი და კეისარი. ამ ღირსადქებულმა კაცმა მისთვის ჩვეული კადნიერება გამოიჩინა, არც მეთაურების, არც ჯარისკაცების ახლანდელი ცვლილების²⁸¹ შეეშინდა, და თქვა: "ქრისტიანი ვარ და არ ძალმიძს ასეთი [მოქალაქეების] მართვა, არც იულიანეს ჯარზე მეფობა, მაშინ როცა იგი უკეთური სწავლებებით არის აღზრდილი. რადგან ასეთები განძარცვული არიან საღვთო წინაგანგებისაგან და მტრებისათვის ადვილად შესაპყრობი და სიხარულის მომგვრელი გახდებიან". როდესაც ჯარისკაცებმა ეს სიტყვები მოისმინეს, ერთი ხმა აღმოუტევეს: "იმპერატორო, ნუ იყოყმანებ, ნურც ჩვენს, როგორც უკეთურთა, მბრძანებლობას გაექცევი, რადგან იმეფებ ქრისტიანებსა და კეთილმსახური სწავლებებით გამოზრდილებზე. ჩვენს შორის უხუცესები კონსტანტინეს მოძღვრებითაც კი დატკბნენ, ხოლო მათი მომდევნო თაობები კონსტანციუსის სწავლებებს ეზიარებოდნენ. ამ მიცვალებულის ზეობის მცირე ჟამი საკმარისი არ ყოფილა იმისათვის, რომ მოტყუებულებშიც კი დამკვიდრებულიყო მანკიერება".

თ ა ვ ი II
წმინდა ათანასეს უკან დაბრუნების შესახებ

    ამ სიტყვებით ნასიამოვნებმა იმპერატორმა შემდეგ ითათბირა რესპუბლიკის ხსნის შესახებ და თუ როგორ გამოეყვანა ომიდან ჯარი უვნებლად. არ დასჭირდა ბევრი თათბირი, არამედ დაკრიფა კეთილმსახურების თესლთა ნაყოფები. მყისვე აჩვენა მისეული მზრუნველობა ყოვლიერების ღმერთმა და დახსნა იმისა, რაც გამოუვალ მდგომარეობად მოჩანდა. როდესაც სპარსელთა მეფემ მისი გამეფება შეიტყო, ელჩები გაუგზავნა მშვიდობისათვის შუამავლებად. შემდეგ ჯარისკაცებისთვის საკვები გაუგზავნა და ბრძანა, მათთვის უდაბნოში ბაზარი გაემართათ. ოცდაათწლიანი ზავი დადო და გაძლიერებული ჯარი ომიდან უკან დააბრუნა. როგორც კი მისი იმპერიის მიწაზე შევიდა, დაწერა პირველი კანონი, რომელიც ეპისკოპოსებს გადასახლებიდან უკან დასაბრუნებლად მოუხმობდა და მიუთითებდა ეკლესიების გადაცემას ნიკეაში [განჩინებულ] უმწიკვლო მრწამსის დამცველებისთვის. წარგზავნა ათანასესთან, მათი დოგმატების ამ წინამბრძოლთან, სთხოვდა მას, რომ დაეწერა საღვთო საკითხების შესახებ ზედმიწევნითი მოძღვრება. მან კი მოიწვია ეპისკოპოსთა შორის ყველაზე განსწავლულები, მიწერა და სთხოვდა, რომ დაეცვათ ნიკეაში გადმოცემული მრწამსი, როგორც სამოციქულო დოგმატებთან თანხმობაში მყოფი. ვინაიდან მკითხველთა სარგებელისათვის ვზრუნავ, ჩავურთავ ამ ეპისტოლესაც

თ ა ვ ი III
სინოდალური ეპისტოლე იმპერატორ იოვიანუსისადმი, ასევე მრწამსის შესახებ

    "ყველაზე კეთილკრძალულ და კაცთმოყვარე, მძლე ავგუსტუს იოვიანუსს, ათანასე და დანარჩენი ეპისკოპოსები, რომლებიც მოსული არიან ყველა ეგვიპტელი, თებელი და ლიბიელი ეპისკოპოსის სახელით.
   ღვთისსათნო იმპერატორს შეშვენის სწავლისმოყვარეობის არჩევანი და ციური [საკითხებისადმი] წადიერება. რადგან ჭეშმარიტად ღვთის ხელში იქნება გული და იმპერიაც მრავალი წელი - მშვიდობაში. აწ როდესაც შენს კეთილმსახურებას სურს, ჩვენგან ისწავლოს კათოლიკე ეკლესიის სარწმუნოება, ამის გამო უფლის მიმართ მადლიერებმა ყველაზე მეტად ის განვიზრახეთ, რომ მამათა მიერ ნიკეაში აღსარებული მრწამსი შეგვეხსენებია შენი ღვთისმოსაობისათვის. ზოგიერთები განუდგნენ [ამ მრწამსს] და ჩვენს წინააღმდეგ მრავალი სახის სივერაგე მოაწყვეს, რადგან არ ვერწმუნეთ არიანულ მწვალებლობას, და ისინი კათოლიკე ეკლესიისათვის შეიქნენ მწვალებლობებისა და განხეთქილებების მიზეზი. ხოლო ყველასათვის ნათლად დაადგინეს ჩვენი უფლის, იესო ქრისტეს მიმართ ჭეშმარიტი და კეთილმსახური მრწამსი, საღვთო წერილიდან ცნობილი და ამოკითხული. მასში სრულიქმნენ და დაამოწმეს²⁸² წმინდანებმა და აწ განსვენებულნი უფალთან იმყოფებიან. მრწამსი ყველგან ყოველთვის შეუბღალავი რჩებოდა, თუ მას არ შეურაცყყოფდა ზოგიერთი მწვალებლის მიერ ჩადენილი უკეთურება. რადგან ვინმე არიოზმა და მასთან ერთად მყოფებმა სცადეს მისი გახრწნა და მის წინააღმდეგ ურჯულოების შემოტანა. ისინი ამბობდნენ, რომ ღვთის ძე არის არარსებულიდან, არის ქმნილება, დაბადებული და ცვალებადი. ამ სიტყვებით მრავალი მოატყუეს, ისე რომ ისინი, ვინც რაიმედ მიიჩნეოდა (შდრ. გალ. 6,3), აყვნენ იმას, რაც მათ სახელს უტეხდა. ჩვენი წმინდა მამები დროულად შეიკრიბნენ, როგორც ზემოთ ვთქვი, ნიკეის კრებაზე, და შეაჩვენეს არიანული მწვალებლობა, ხოლო კათოლიკე ეკლესიის მრწამსი წერილობითად აღიარეს, ისე რომ ყველგან იქადაგა იგი, და ჩაცხრა მწვალებლების მიერ აღგზნებული ერესი. იგი ყველა ეკლესიებში იყო ცნობილი და ნაქადაგები. მაგრამ არიანული მწვალებლობის განახლების მოსურნეებმა, ზოგიერთებმა გაბედეს, ნიკეაში მამების მიერ აღიარებულ მრწამსს განდგომოდნენ, ზოგმა კი ისეთი სახე მიიღო, რომ თითქოს აღიარებდა მას, მაგრამ სინამდვილეში კი უარყოფდა, არამართებულად განმარტავდნენ "თანაარსს" და გმობდნენ სულიწმინდას, როდესაც ამბობდნენ, რომ იგი მის მეშვეობით იყო შექმნილი და დაბადებული. ჩვენ იძულებული ვიყავით, გვეყურებია ასეთი მკრეხელობისგან ერისთვის მოტანილი ზიანისათვის და დავეშურეთ, რომ შენი კეთილმსახურებისათვის გადაგვეცა ნიკეაში აღიარებული მრწამსი, რათა შენს ღვთისმოსაობას ცოდნოდა, რა სიზუსტითაც არის დაწერილი და თუ როგორ ცდებიან, რომლებიც მის საპირისპიროს ასწავლიან. ღვთისსათნო ავგუსტუსო, იცოდე, რომ იგი არის საუკუნიდან ნაქადაგები. იგი აღიარეს ნიკეაში შეკრებილმა მამებმა, და ამ განჩინებას ეთანხმებიან ყველა ადგილას მყოფი ეკლესიები: ესპანეთში მყოფი [ეკლესიები], ბრიტანეთში²⁸³, გალიაში, მთელს იტალიაში, კამპანიაში, დალმაციასა და მიზიაში, მაკედონიასა და მთელ საბერძნეთში, მთელს აფრიკაში [მყოფი ეკლესიები], სარდინიაში, კვიპროსში, კრეტაში, პამფილიასა და ისავრიაში, ლიკიაში და მთელს ეგვიპტეში მეოფი ეკლესიები, ლიბიაში, პონტოში, კაბადოკიასა და მის მეზობელ მხარეში²⁸⁴, და აღმოსავლეთში მყოფი ეკლესიები, გარდა მცირერიცხოვანი არინულად მოაზროვნეებისა. ღვთისსათნო ავგუსტუსო, გამოვცადეთ და შევიცანით ყველა ზემოდასახელებული [ეკლესიების] აზრი, წერილებიც გვაქვს და ვიცით, რომ თუმც ცოტანი უპირისპირდებიან ამ მრწამსს, მაგრამ არ ძალუძთ გადაწყვეტილების მისაღებად წინასწარი აზრი შექმნან მთელ მსოფლიოში.
    "არიანელი მწვალებლები დიდი ხნის განმავლობაში აზიანებდნენ კეთილმსახურებას, და აწ ქიშპობით უპირისპირდებიან მას. იმისათვის, რომ უწყოდეს შენი კეთილმსახურება, და თუმც უწყის, მაინც დავეშურებით, განვაწესოთ ნიკეაში სამას თვრამეტი ეპისკოპოსის მიერ აღსარებული მრწამსი. იგი არის შემდეგი სახის:
    "გვწამს ერთი ღმერთი, მამა ყოვლისმპყრობელი, ყოველივე ხილულის და უხილავის შემოქმედი; და ერთი უფალი იესო ქრისტე, ღვთის ძე, მამისაგან შობილი მხოლოდშობილი, რაც ნიშნავს მამის არსისაგან, ღმერთი ღმერთისაგან, ნათელი ნათლისაგან, ჭეშმარიტი ღმერთი ჭეშმარიტი ღმერთისაგან, შობილი და არა ქმნილი, მამის თანაარსი, რომლის მეშვეობით შეიქმნა ყოველივე, ცაშიც და მიწაზეც, რომელიც ჩვენ, ადამიანებისა და ჩვენი ხსნის გამო ჩამოვიდა, და განხორციელდა და განკაცდა, ევნო და აღსდგა მესამე დღეს, ავიდა ცაში, და არის მომავალი ცოცხალთა და მკვდართა განსასჯელად. და ერთი წმინდა სული. ხოლო მათ, რომლებიც ამბობენ: "იყო დრო, როდესაც არ იყო", და, "შობამდე არ იყო", და, რომ არარსებულიდან შეიქმნა", ან ამბობენ, რომ ღვთის ძე არის სხვა გვამოვნებისგან ან არსისგან, ქცევადისა და ცვალებადისაგან, შეაჩვენებს წმინდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია.
    "ღვთისსათნო იმპერატორო, ამ მრწამსში დარჩენა აუცილებელია, როგორც საღვთოსა და სამოციქულოში, და იგი არავითარი დარწმუნებისადმი სწრაფვითა და პაექრობით არ უნდა შეიცვალოს, რაც დასაბამიდან გააკეთეს შლეგმა არიანელებმა, რომლებიც ამბობდნენ, რომ ღვთის ძე იყო არარსებულიდან, და რომ იყო ჟამი, როდესაც არ იყო, და რომ არის ქმნილება, დაბადებული და ცვალებადი. ამიტომ, როგორც ზემოთ ვთქვით, ნიკეაში კრებამ შეაჩვენა ეს მწვალებლობა და აღიარეს ჭეშმარიტების მრწამსი. რადგან არათუ მარტივად მამის მსგავსად ითქმება ძე, რათა არ იყოს მარტივად ღმერთის მსგავსი, არამედ გვწამს ღმერთისაგან ღმერთი ჭეშმარიტი. ასევე დაწერეს "თანაარსი", რაც არის ჭეშმარიტი და ბუნებითი მამისგან ჭეშმარიტი და ნამდვილი ძის საკუთრივი თვისება. მაგრამ არც სულიწმინდას განვაშორებთ მამისგან და ძისაგან, არამედ უმეტესად განვადიდებთ მას მამასთან და ძესთან ერთად, წმინდა სამების ერთი მრწამსით, რადგან ერთი არის წმინდა სამების ღმრთეება".

თ ა ვ ი IV
ეკლესიებისათვის სანოვაგის დაბრუნების, და იმპერატორის აღსასრულის შესახებ

    როდესაც იმპერატორმა ეს წერილები მიიღო, განმტკიცდა საღვთო საკითხების მიმართ ის ცოდნა და მოძღვრება, რაც მას ჰქონდა, დაწერა სხვა კანონი და ბრძანა ეკლესიებისთვის დაწესებული სარჩოს დაბრუნება, რაც მათ გამოუყო დიდმა კონსტანტინემ. იულიანეს აკრძალული ჰქონდა ამ ხარჯების გაწევა, რადგანაც ჩვენი ღვთისა და მხსნელის წინააღმდეგ ომი წამოიწყო. როდესაც მისი ურჯულოების გამო [იმპერიას] თავს დაატყდა შიმშილი, შეწყდა კონსტანტინეს მიერ დაწესებული გადასახადების შემოსვლა, იმ დროს იოვიანუსმა ბრძანა, ებოძებიათ მესამედი და აღუთქვა შიმშილობის დასრულების შემდეგ სანოვაგის სრული ოდენობის მიცემა.
   ასეთი კანონებით შეამკო მისი მეფობის დასაწყისი და ანტიოქიიდან ბოსფორისკენ დაიძრა, მაგრამ დადასტანში (ეს არის სოფელი ბითვინიისა და გალატიის საზღვარზე) მიიღო მისი ცხოვრების აღსასრული²⁸⁵. იგი გარდაიცვალა უდიდესი და საუკეთესო საგზლით, მაგრამ ტკივილი დაუტოვა მათ, ვინც იგემა მისი მეფობის სიმშვიდე. ვფიქრობ, ყოვლიერების განმგებელმა ამხილა ჩვენი უკეთურება, გვიჩვენა კეთილი საქმეები, და კვლავ განგვძარცვა მათგან. პირველი ქმედებით გვასწავლა, რომ ძალიან იოლად მოგვანიჭებდა, რაც მას სურდა. მეორე ქმედებით კი გვამხილა, რომ არ ვიყავით სიკეთეთა ღირსი და უკეთესი ცხოვრებისაკენ მოგვაქცევდა.

თ ა ვ ი V
ვალენტინიანეს ზეობის შესახებ, და იმის შესახებ, თუ როგორ გახადა მისი ძმა ვალენტი თავისი ძალაუფლების მოზიარე

    როდესაც ჯარისკაცებმა შეიტყვეს იმპერატორის უცაბედი აღსასრული, როგორც მამის დაკარგვა ისე იგლოვეს. იმპერატორად ის ვალენტინიანე წამოაყენეს, რომელმაც ხელით სცემა ტაძრის ზედამხედველს და ციხე-სიმაგრეში იქნა გაგზავნილი. იგი გამოირჩეოდა არა მხოლოდ სიმამაციო, არამედ გონიერებით, თავშეკავებულობით, სამართლიანობით და სხეულის დიდი აღნაგობით. იგი ასე სამეფო და დიდსულოვანი იყო, რომ როდესაც ლაშქარმა სცადა შეთქმულიყო მისი იმპერატორად წამოსაყენებლად, მან წარმოთქვა სიტყვა, რასაც ყველგან იმეორებდნენ: "ჯარისკაცებო, როცა არ ვარ იმპერატორი თქვენს ხელშია მე მომეცეს იმპერიის სადავეები, მაგრამ ვინაიდან ის მე მივიღე, შემდეგ უკვე არათუ თქვენს ხელშია არამედ ჩემში რესპუბლიკის საქმეთა განხილვა". ამ სიტყვების გაუკვირდათ და მოეწონათ ჯარისკაცებს, და მის წამისყოფას მორჩილად მიყვნენ. მას პანონიიდან გადმოიყვანა თავისი ძმა²⁸⁶, რომელსაც დოგმატების არავითარი დავა არ შეუწყნარებია, და თუმცა ვალდებული არ იყო, თავისი იმპერიის თანაზიარი გახადა და ასიისა და ეგვიპტის სკიპტრა მას გადასცა, თავისთვის კი ევროპა დაიტოვა²⁸⁷. იგი ჩავიდა დასავლეთში, ისინი ყოველგვარი კეთილგონიერებით განსწავლა და დაიწყო კეთილმსახურების ქადაგებით. მედიოლანის ეკლესია მინდობილი ჰქონდა ავქსენტიოსს, რომელსაც არიოზის მანკიერება ჰქონდა შეწყნარებული და მრავალ კრებაზე იყო განკვეთილი. როდესაც იგი ამა ცხოვრებიდან გავიდა, იმპერატორმა მოიწვია ეპისკოპოსები და ამ სიტყვებით მიმართა: "საღვთო სიტყვებით გამოზრდილებმა უწყით, თუ როგორი უნდა იყოს მდვდელმთავრობით ღირსქმნილი [პირი], და რომ არა მხოლოდ სიტყვით, არამედ ცხოვრებითაც უნდა აღზრდიდეს სამწყსოს და საკუთარ თავს ყოველგვარი სათნოების ნიმუშად უსახავდეს, მოძღვრების მოწმობად მოქალაქობა უნდა ჰქონდეს. ასე რომ, აწ ასეთი კაცი დასვით სამღვდელმთავრო საყდარზე, რათა ჩვენც იმპერიის მმართველებმა უზადოდ მოვუდრიკოთ მას ჩვენი თავი, და მისგან მომავალი მხილება (რამეთუ კაცნი ვართ და აუცილებლად წავბორძიკდებით) როგორც გამაჯანსაღებელი მკურნალობა, ისე შევიწყნაროთ".

თ ა ვ ი Vl
მედიოლანის ეპისკოპოს ამბროსის ხელდასხმის შესახებ

    როდესაც იმპერატორმა წარმოთქვა ეს სიტყვები, კრებამ მას, ბრძენსა და კეთილმსახურებით შემკულს, სთხოვა, გაეკეთებია არჩევანი. მაგრამ მან მიუგო: "ეს საქმე ჩვენზე აღმატებულია. რამეთუ თქვენ ხართ საღვთო მადლით ღირსქმნილი და ამ ბრწყინვალების მიმღები, და უკეთეს არჩევანს თქვენ გააკეთებთ". ისინი გავიდნენ და თავისთვის თათბირობდნენ. მაგრამ ამ ქალაქის მაცხოვრებლები აჯანყდნენ, ზოგი ერთის, ზოგი მეორის გამოყვანაზე ქიშპობდა. ავქსენტიუსის სენის წილმქონეები თავიანთ თანამოაზრეებს აძლევდნენ ხმას, ხოლო საღი ნაწილი კვლავ თავის თანამოაზრეს ეძებდა წინამძღვრად. როდესაც ეს ამბოხი შეიტყო ამბროსიმ, ვისაც მინდობილი ჰქონდა სამოქალაქო მაგისტრატურის მეთაურობა²⁸⁸, შეეშინდა, რაიმე გადატრიალება არ მომხდარიყო და სწრაფად ეკლესიაში მივიდა. მათ შეწყვიტეს ეს დავა და ერთხმად შესძახეს, მოითხოვეს, ამბროსი დაედგინათ მათთვის მწყემსად; მაგრამ ის ჯერ კიდევ არ იყო განდობილი [ნათლობის საიდუმლოში].
    როდესაც ეს შეიტყო იმპერატორმა, მყისვე ბრძანა განდობა გადაეცათ მისთვის და ხელი დაესხათ ამ დირსადქებული კაცისათვის. რადგან უწყოდა მისი დურგლის ყოველგვარ ზონარზე²⁸⁹ უფრო სწორი აზრისა და ყველანაირ სასწორზე²⁹⁰უფრო ზუსტი მსჯავრის შესახებ. მიხვდა, რომ საღვთო მსჯავრი იყო, ეს დასკვნა მან იქიდან გამოიტანა, რომ საპირისპირო შეხედულებების მქონენი შეთანხმდნენ. ამბობენ, მას შემდეგ, რაც იგი დატკბა ყოვლადწმინდა ნათლისღების საღვთო ნიჭებით და სამღვდელმთავრო მადლიც მიიღო, ყველაზე საუკეთესო იმპერატორმა მხსნელსა და მეუფეს ეს საგალობელი მიუძღვნა (რადგან იქ მიმდინარე მოვლენების მომსწრე იყო): "მადლი შენ, მეუფეო ყოვლისმპყრობელო და ჩვენო მხსნელო, რადგან ამ კაცს მე სხეულები ჩავაბარე, მაგრამ შენ - სულები, და ჩემი განჩინება როგორც მართებული წარმოაჩინე". რამოდენიმე დღის შემდეგ საღვთო ამბროსი დიდი კადნიერებით ესაუბრა იმპერატორს და გაკიცხა რომელიღაც მმართველი, რომ იგი უწესოდ იქცეოდა. იმპერატორმა მიუგო: "შენი ასეთი კადნიერება ადრეც ვიცოდი, და ნათლად ვუწყოდი [ამის შესახებ], მაგრამ არათუ არ შევეწინააღმდეგე, არამედ დავეთანხმე კიდეც ხელდასხმას. ასე რომ, განკურნე ჩვენი სულების მწვირი, როგორც ამას გკარნახობს საღვთო რჯული". ამრიგად, ეს ითქვა და მოხდა მედიოლანში.

თ ა ვ ი Vll
იმპერატორ ვალენტინიანეს და ვალენტის ეპისტოლე "თანაარსის" შესახებ მიწერილი ასიის დიოცეზისადმი²⁹¹

    როდესაც შეიტყო, რომ ზოგიერთები ასიასა და ფრიგიაში შფოთავდნენ საღვთო დოგმატების გამო, ბრძანა კრების გამართვა ილირიკიაში"²⁹², ხოლო მათ მიერ გამოტანილი განჩინება და დადგენილება შფოთში მყოფთ გაუგზავნა. კრებაზე მისულებმა განაჩინეს, რომ ეპყრათ ნიკეაში გადმოცემული მრწამსი. მან მიწერა და წერილების თანაავტორად მისი ძმა გახადა, ბრძანა, რომ დარჩენილიყვნენ მიღებული დოგმატების საზღვრებში. წავიკითხავთ კანონს, რომელიც ნათლად ქადაგებს კეთილმსახურებას, მსგავსადვე ვალენტიც იმ დროს აკეთებდა საღ განცხადებას საღვთო დოგმატების შესახებ.
    "უზენაესი იმპერატორები²⁹³, მარადმოსავნი, მძლეველნი, ავგუსტუსნი, ვალენტიანე, ვალენტი, და გრაციანე ასიის, ფრიგიის, კაროფრიგიის, პაკატიანეს დიოცეზების ეპისკოპოსებს, მოკითხვა უფალში.
    "როდესაც ილირიკიაში ესოდენ დიდი კრება შედგა და მრავალი კვლევა-ძიება გაიმართა მხსნელი სიტყვის შესახებ, სამგზის ნეტარმა ეპისკოპოსებმა წარმოაჩინეს სამების, მამის, ძის და წმინდა სულის, ერთარსობა. საერთოდ არ იყვნენ ისეთები, რომლებმაც თავი აარიდეს მათთვის სამართლიანად სავალდებულო ლიტურგიას და აღასრულეს დიდი მეუფის მსახურება. ჩვენმა ძალაუფლებამ ბრძანა ამის ქადაგება ისე, რომ ზოგიერთებმა არ თქვან, მივსდევთ ამ მიწის მეუფის მსახურებას, მაგრამ თავს ვერ ვიდებთ ჩვენთვის ხსნის მბრძანებელისას. როგორც ჩვენი ღმერთის სახარება ამბობს, რომელიც ამ მსჯავრს შეიცავს: "მიეცით კეისარს კეისრისა და ღმერთს ღვთისა" (მათ. 22.21). რას იტყვით თქვენ ეპისკოპოსებო და მხსნელი სიტყვის წინამდგომლებო? თუ ასეთი არის თქვენი აღსარება, ასე გიყვართ ერთმანეთი, შეწყვიტეთ იმპერატორის ღირსების შებღალვა და ნუ დევნით ღმერთის ზედმიწევნით მსახურებს, რომელთა ლოცვებით ომები წყდება დედამიწაზე და განდგომილი ანგელოზების თავდასხმებს უკუაქცევენ და ვედრებებით ეშურებიან, რომ უკუაგდონ ყველა განმხრწნელი დემონი, იციან კანონების თანახმად გადასახადის გადახდა და არ უპირისპირდებიან ხელისუფლის ძალაუფლებას, არამედ უმწიკვლოდ იცავენ ზენა მეუფის მცნებასაც და ჩვენს კანონებსაც ემორჩილებიან. თქვენ ვი აჩვენებთ, რომ ურჩი ხართ. ჩვენ გამოვიყენეთ [ყველა საშუალებები] ანიდან ჰოემდე, მაგრამ თქვენ უსარგებლო გახადეთ. ჩვენ გვსურს, ჩვენი თავი თქვენგან შეუბღალავი გვქონდეს, როგორც პილატემ ჩვენს შორის მკვიდრი ქრისტეს²⁹⁴ [საქმის] გამოძიებისას, როდესაც არ სურდა მისი დაღუპვა და მის ვნებას მისგან ითხოვდნენ, შებრუნდა აღმოსავლეთის მხარეს, მოითხოვა წყალი ხელებისთვის, დაიბანა და თქვა: "უდანაშაულო ვარ ამ მართლის სისხლისაგან" (მათ. 28.24). ამგვარადვე ჩვენი ხელისუფლება ყველა გზით ბრძანებდა, არ ედევნათ, თავს არ დატყდომოდნენ, შური არ ჰქონოდათ ქრისტეს ყანის მუშაკებისადმი, არც დიდი მეუფის განმგებლები გაეძევებიათ, რათა ისე არ გეფიქრათ, რომ დღეს ჩვენი ხელისუფლების დროს იზრდებოდეთ [თქვენს] შემწესთან²⁹⁵ ერთად და ავნებდეთ მის²⁹⁶ აღთქმას, როგორც ეს მოხდა ზაქარიას სისხლის შემთხვევაში. მაგრამ ისინი მათ მეოხთან ერთად განადგურდნენ ჩვენი ზენა მეუფის, იესო ქრისტეს მიერ და გადაცემული იქნენ სიკვდილის მსჯავრს მათ წამქეზებელთან, განმხრწნელ დემონთან ერთად. ეს ვუბრძანეთ ზეპირად ამეგეტიოსს, კერონიოსს, დამასს, ლამპონოსს და ბრენტისიუსს. კრების ოქმები გამოგიგზავნეთ თქვენ, რათა იცოდეთ, რაც ამ სათნო კრებაზე მოხდა.
    "წერილებს დავურთეთ კრების განჩინებები, რომლებიც შემოკრებულად ცხადყოფს შემდეგს.
    „დიდ და მართლმადიდებელ კრებასთან თანხმობაში ვაღიარებთ მამასთან ძის თანაარსობას. და "თანაარსს" არათუ იმგვარად ვიაზრებთ, როგორც ძველად განმარტავდნენ ზოგიერთები, რომლებმაც ყალბად მოაწერეს ხელი²⁹⁷, და აწ სხვები მათ მამებს უწოდებენ; სიტყვის მნიშვნელობას უარყოფენ და ასოებს მიყვებიან, "მსგავსს" წარმოაჩენენ "თანარსის" მეშვეობით, რომლის მიხედვით არცერთი სხვა, მის მიერ შექმნილი ქმნილების მსგავსი არ არის ძე, არამედ მხოლოდ მამას ემსგავსება. ისინი ასე განმარტავენ და მამის ძეს ურჯულოდ რჩეულ ქმნილებად განაჩინებენ. მაგრამ ჩვენ ისე ვფიქრობთ, როგორც ახლა რომსა და გალიაში გამართული კრებები, რომ ერთიდაიგივე არის მამის, ძის და წმინდა სულის არსი, სამ პიროვნებაში, ესე იგი სამ სრულ ჰიპოსტასში. აგრეთვე ვაღიარებთ ნიკეაში გადმოცემული [მრწამსის] მიხედვით ღვთის თანაარსი ძის განხორციელებას წმინდა მარიამისგან, ადამიანებს შორის დამკვიდრებას, ჩვენი გულისთვის მთელი განგებულების აღსრულებას: შობით, ვნებით, აღდგომით და ზეცად აღსვლით; და მის კვლავ მოსვლას. რათა განკითხვის დღეს თითოეული ჩვენგანის ცხოვრების მიხედვით მოგვაგოს; ხორცით სახილველს და თავისი საღვთო ძალის წარმომჩენს, ხორცშემოსილ ღმერთად მყოფს, არათუ ღმერთშემოსილ ადამიანს.
    "საპირისპირო შეხედულების მქონეთ შევაჩვენებთ, ასევე მათ, ვინც გულწრფელად არ შეაჩვენეს სიტყვები, რომ შობამდე ძე არ იყო; და წერენ, რომ მოქმედებით შობამდე მამაში იყო როგორც შესაძლებლობა. რადგან ეს სიტყვა ყველა ქმნილებაზე ითქმის, რომლებიც მარად არ მყოფობენ ღმერთთან, როგორც ძე მარად არის მამასთან, მარადიული შობით შობილი".
    ამრიგად, ეს განმარტა შემოკრებილად. მე ამ ნაშრომში ჩავურთავ კრების შემდეგ წერილებს.

თ ა ვ ი VIII
ილირიკიაში გამართული კრების სინოდალური ეპისტოლე სარწმუნოების შესახებ

    „ილირიკიის ეპისკოპოსები ღვთის ეკლესიებს და ეპისკოპოსებს ასიის, ფრიგიის, კაროფრიგიისა და პაკატიანისა, მოკითხვა უფალში.
    "როდესაც ჩვენ ერთად შევიკრიბეთ და მრავალი კვლევა-ძიება გვქონდა მხსნელი სიტყვის შესახებ, ვაჩვენეთ, რომ მამის, ძისა და წმინდა სულის სამება არის თანაარსი. და მართებული იყო, წერილები მოგვეწერა თქვენთვის, არათუ სოფისტურად დაგვეწერა სამების მსახურებაზე, არამედ სიმდაბლით ღირსგვეყო.
    "ჩვენი ეს წერილი გამოგიგზავნეთ ჩვენი საყვარელი ძმისა და თანამსახურის, ხუცეს ელპიდიოსის ხელით. არათუ ჩვენი ხელით შედგენილ წერილებში, არამედ ჩვენი მხსნელის, იესო ქრისტეს წიგნებში არის დაწერილი: "მე ვარ პავლესი, მე - აპოლოსი, მე  - კეფასი, მე - ქრისტესი. განა პავლე ეცვა ჯვარს თქვენთვის? ანუ პავლეს სახელით ნათელიღეთ?" (1 კორ. 1.12)
    "ეს საკმარისი იყო ჩვენი სიმდაბლისათვის, სრულებით რომ არ მოგვეწერა თქვენთვის ესოდენ დიდი შიშის გამო, რასაც ქადაგებთ მანდ, მთელ თქვენს მიერ მართულ ეპარქიაში, და განაშორებთ წმინდა სულს მამისა და ძისგან. ამგვარად, ჩვენთვის აუცილებელია, გამოგიგზავნოთ ჩვენი უფალი და თანამსახური ელპიდიოსი, რომელსაც აქვს რომაელთა მეფე ხელისუფალის ეს წერილი,რათა შეიტყოს, ამგვარად თუ გიპყრიათ თქვენი ქადაგება.
    "შეჩვენებულ იყოს ის, ვისაც მიაჩნია, რომ სამება არ არის თანაარსი. და თუ ვინმე მხილებულ იქნება მათთან თანაზიარებაში, შეჩვენებულ იყოს.
    "სამების თანაარსობის მქადაგებლებისთვის განმზადებულია ცათა სასუფეველი.
    „მოგიწოდებთ, ძმებო, სხვაგვარად ნუ მოძღვრავთ და ნუ ფიქრობთ ამაოდ²⁹⁸, არამედ ყოველთვის და ყველგან თანაარსი სამების მქადაგებლები შეძლებთ ცათა სასუფევლის დამკვიდრებას.
    "ამის შესახებ ვწერთ და ამის ხსენება გვიპყრია, და ჩვენს ამ წერილს გწერთ მომავალში დასადგინებელ ეპისკოპოსთა ან დადგინებულ თანამსახურთა შესახებ, თუ არიან ასეთები საღი შეხედულებების მქონე ეპისკოპოსებს შორის, რომლებსაც უკვე გავლილი აქვთ სახელმწიფო თანამდებობა, ხოლო თუ არ არის ასეთი, იმავე პრესვიტერიუმიდან იქნან [დადგინებული]. მსგავსადვე ხუცესებსა და დიაკვნებს იმავე სამღვდელო მწყობრიდან, რათა ყველა მხრივ უმწიკვლო იყვნენ და არ იყვნენ სენატიდან და სამხედრო სარდლობიდან.
     "ამისთვის არ ვისურვეთ ვრცლად მოგვეწერა, რადგან ყველასგან ერთი გამოვგზავნეთ, ჩვენი უფალი და თანამსახური, ელპიდიოსი, რათა მოშურნედ შეიტყოს თქვენი ქადაგება, ისე თუ გიპყრიათ, როგორც გვსმენია ჩვენი უფლისა და თანამსახურისგან, ევსტათისგან.
     "შემდეგ, თუ ოდესმე საცთურში იყავით ჩავარდნილი, განუდეგით ძველ ადამიანს და შეიმოსეთ ახალი. და იგივე ძმა და თანამსახური ელპიდიოსი გასწავლით თქვენ ჭეშმარიტი რწმენის ქადაგებას; იმას, რომ წმინდა სამება, თანაარსი, მამა ღმერთთან, ძესთან და წმინდა სულთან ერთად, წმინდა არს, დიდებულ და გაცხადებულწ მამა ძეში, ძე მამაში, წმინდა სულთან ერთად, საუკუნოდ. როდესაც ეს გაცხადებულია, ცხადად ძალგვიძს წმინდა სამების ერთარსობის აღსარება წინათ ნიკეაში გადმოცემული მრწამსის თანახმად, რომელიც მამებმა დაამტკიცეს. როდესაც ამ მრწამსს ქადაგებენ, ძალგვიძს, გავექცეთ დამღუპველი დემონის მახეებს. როდესაც იგი დამცხრალია, ძალგვიძს მშვიდობაში მცხოვრებლებმა მშვიდობიანი წერილებით პატივი მივაგოთ ერთმანეთს.
    „ამრიგად, მოგწერეთ, რათა უწყოდეთ შლეგი არიანელების განყენება, რომლებიც არ აღიარებდნენ მამის არსისაგან არც ძის, არც წმინდა სულის წარმოშობას. დავურთავთ მათ სახელებს: პოლიქრონიოსი, ტელემაქე, ფაუსტუსი, ასკლეპიადე, ამანტიოსი, კლეოპატროსი. და ამგვარად ეს არის სადიდებლად მამისა და ძისა და წმინდა სულისა, უკუნითი უკუნისამდე, ამინ. მრავალ წელს თქვენი გაძლიერებისათვის ვლოცულობთ მამისა და ძის, ჩვენი მხსნელი იესო ქრისტეს წინაშე, წმინდა სულთან ერთად".

თ ა ვ ი IX
აუდიანელთა მწეალებლობის შესახებ 

    ყოვლადსახელოვანი იმპერატორი ასეთ ყურადღებას იჩენდა სამოციქულო დოგმატების მიმართ. იმ დროს ცხოვრობდა აუდაიოსი, ტომითა და ენით სირიელი, და ახალი დოგმატების გამომგონებელი. მას ადრევე დაეწეო უკეთური მშობიარობის ტკივილები, ხოლო მაშინ გამოვიდა დღის სინათლეზე. ჯერ უგუნურად ჰქონდა გააზრებული: "შევქმნათ ადამიანი ჩვენი ხატებისა და მსგავსების მიხედვით" (შესაქ. 1.26).
    იგი ფიქრობდა, რომ ღმერთს ადამიანური სახე ჰქონდა, და მიაჩნდა, რომ სხეულის ასოებით იყო მოსილი, ვერ წვდებოდა საღვთო წერილის აზრს. რადგან ხშირად საღვთო მოქმედებებს ადამიანის ასოების სახელები ეწოდება, ვინაიდან უწვლილესი აზრების შემეცნების ვერშემძლენი ამ [გამონათქვამების] მეშვეობით ადვილად სწავლობენ ღვთის წინაგანგებას. ამ ურჯულოებას დაურთო სხვა ამის მსგავსიც. მანის საცთურისაგან გამოკრიბა [სწავლება], და ამბობდა, რომ არც ცეცხლის და არც წყვდიადის შემოქმედი არ იყო ყოვლიერების ღმერთი. ამას და რამდენ ასეთ [სწავლებას] მალავდნენ მისი თანამოაზრეები.
    ამბობდნენ, რომ ემიჯნებოდნენ საეკლესიო კრებულს. რადგან ზოგიერთებმა შემოიტანეს დაწყევლილი მევახშეობა, ზოგიერთები კი ქალებთან ქორწინების კანონით არ ცხოვრობდნენ, ხოლო ზოგიერთები, რომლებიც თავიანთი [ცხოვრების წესით] უცხო იყვნენ მათგან, მათთან ერთად უშიშრად ეზიარებოდნენ, ამბობდნენ, რომ ისინი თავისთვის ცხოვრობდნენ და ფარავდნენ დოგმატების გმობას. საბაბი იყო ქადილით აღსავსე და ფარისევლური მოძღვრების ნაშიერი. რადგან ისინი ბრალს დებდნენ სულთა და სხეულთა მკურნალს, და წმინდა მოციქულებს ეუბნებოდნენ: "მებაჟეებთან და ცოდვილებთან რატომ ჭამს თქვენი მოძღვარი?"  (მარკ. 2.16) მაგრამ ღმერთი ასეთების შესახებ წინასწარმეტყველის პირით ამბობს: "ვინც ამბობს, წმინდა ვარ ნუ შემეხები მე, იგი ჩემი რისხვის კვამლია" (ეს. 45.5). მაგრამ ახლა არ არის მათი მხილების დრო. ამიტომ, გადავალთ თხრობის მომდევნო [თემაზე].

თ ა ვ ი X
მესალიანელთა მწვალებლობის შესახებ

    ამ დროს ასევე აღმოცენდა მესალიანელთა მწვალებღობა. მათ ევქიტებს უწოდებდნენ ისინი, რომლებიც ბერძნუღ ენაზე თარგმნიდნენ ამ სახეღწოდებას²⁹⁹. მათი საქმიანობიდან გამომდინარე სხვა სახელიც ჰქონდათ. ენთუზიასტებს უწოდებდნენ, რადგან რომელიღაც დემონის მოქმედებას იწყნარებდნენ [თავიანთ სულში] და მას სულიწმინდის მოსვლად³⁰⁰ აღიქვამდნენ. [ამ] სენის სრულად შემწყნარებლები უკუიქცევიან ხელსაქმისაგან როგორც უკეთურისაგან, ხოლო ეძლევიან ძილს და სიზმრისეულ ზმანებებს უწოდებენ წინასწარმეტყველებას. ამ მწვალებლობის მოთავეები იყვნენ: დადოე და საბა, ადელფიოსი, ჰერმა, სვიმონი და მათთან ერთად სხვებიც, რომლებიც არ განუდგნენ საეკლესიო თანაზიარებას. ამბობდნენ, რომ საღვთო საზრდოს არც სარგებელი მოაქვს, არც ზიანი, რომლის შესახებ მეუფე ქრისტემ თქვა: "ჩემის ხორცის მჭამელი, და ჩემი სისხლის მსმელი, იცოცხლებს საუკუნოდ" (იოან. 6, 51-54).
    ცდილობდნენ სნეულების დაფარვას და მხილების შემდეგ უსირცხვილოდ უარყოფდნენ და განკვეთდნენ ამგვარად მოაზროვნეებს, რასაც სულში [თავადვე] დაატარებენ.
    მელეტინელთა³⁰¹ ეკლესიის მმართველმა, საღვთო შურით შემკულმა კაცმა ლეტოიოსმა, როდესაც დაინახა, რომ ამ სენით წარტყვევნილი იყო ბევრი მონასტერი, უფრო კი ავაზაკთა გამოქვაბული, მათ ცეცხლი წაუკიდა და სამწყსოდან მგლები განდეენა.
    მსგავსადვე ყველგან სახელოვანმა ამფილოქემ³⁰², ვისაც ლიკაონელთა მიტროპოლიის მწყემსვა ჰქონდა მინდობილი, და მთელ ერს მართავდა, როდესაც შეიტყო, რომ ეს ჭირი მის დიოცეზსაც დაატყდა თავს, განდევნა იგი და მისი სამწყსო გაათავისუფლა ამ მანკიერებისაგან.
    ანტიოქიის სახელგანთქმულმა მღვდელმთავარმა ფლაბიანემ³⁰³, როდესაც შეიტყო, რომ ისინი ედესაში იმყოფებოდნენ და მათთვის ჩვეული შხამით მეზობლებს თავს ესხმოდნენ, გაგზავნა მონაზონთა ჯგუფი, ისინი ჩაიყვანა ანტიოქიაში და სენის უარმყოფელები შემდეგი სახით ამხილა. მან თქვა, რომ ბრალმდებლები ცილს სწამებდნენ და მოწმეები ცრუობდნენ. ადელფიოსს, უხუცესს, ალერსიანად მოუხმო, მის ახლოს დადგომა უბრძანა, და თქვა: "უხუცესო, ჩვენ ხანგრძლივი ცხოვრება განვლეთ, ზედმიწევნით შევისწავლეთ ადამიანური ბუნება და შევიცანით მოწინააღმდეგე დემონის ხრიკები, ხოლო გამოცდილებით განვისწავლეთ მადლის მზრუნველობაში. ესენი ყმაწვილები არიან და ეს ზედმიწევნით არ უწყიან, ვერ უძლებენ სულიერი სიტყვების მოსმენას. ამიტომ, მითხარი, რას გულისხმობ, როცა ამბობ, მოწინააღმდეგე სული უკან იხევს და ყოვლადწმინდა სულის მადლი გევლინება". ასეთი სიტყვებით მოხიბლულმა ამ უხუცესმა გადმოანთხია მთელი დაფარული შხამი. და თქვა, რომ ღირსეულთათვის არავითარი შეწევნა არ იყო საღვთო ნათლისღებისაგან, მხოლოდ მოშურნე ლოცვა განდევნიდა ჩასახლებულ დემონს. ამბობდა, რომ ყოველ ნაშობს წინაპრისაგან იზიდავს როგორც ბუნება, ასევე დემონებისადმი მონობაც. როდესაც ისინი მოშურნე ლოცვით განიდევნებიან, შემდეგ მოდის ყოელადწმინდა სული, თავისი მოსვლის გრძნობითად და ხილულად მანიშნებელი, სხეულს ვნებების აღძვრისაგან ანთავისუფლებს და სულს უარესისაკენ მიდრეკილებისაგან სრულებით განაშორებს, ისე რომ მეტად საჭირო აღარ არის არც მარხვით სხეულის შეჭირვება, არც მოძღვრებით ლაგამის ამოდება და აღზრდა მართებულად სვლისთვის. მისი მიმღები არა მხოლოდ სხეულის აღძვრებისგან განთავისუფლდება, არამედ ნათლად განჭვრეტს მომავალს და საღვთო სამებას თვალებით უჭვრეტს.
    ამგვარად ამოთხარა საღვთო ფლაბიანემ მყრალი წყარო და მოემზადა წყლის ნაკადის გამოსააშკარავებლად. იმ საბრალო მოხუცებულს უთხრა: "ბოროტი დღეებით დაძველებულო, შენი პირი გამხელს შენ და არა მე, შენი ბაგეები მოწმობენ შენზე". როდესაც ეს სენი ცხადი გახდა, სირიიდან განიდევნა, პამფილიაში წავიდა და მანკიერებით აღავსო ის ადგილი.

თ ა ვ ი XI
რა გზებით გადაიხარა ვალენტი მწვალებლობისაკენ

    მე კი მოგითხრობთ ისტორიის მომდევნო [ამბავს] და წარმოგიჩენთ იმ ღელვა-ტეხვის დასაწყისს, რამაც ეკლესიების წინააღმდეგ მრავალი უძლიერესი ტალღა აღძრა.
   როდესაც ვალენტმა მიიღო იმპერია, პირველად იგი სამოციქულო დოგმატებით იყო შემკული. მაგრამ როდესაც გოთების ისტროსზე გადავიდა და თრაკია მიიტაცა, განიზრახა ჯარის შეკრება და მათ წინააღმდეგ გალაშქრება. იგი ფიქრობდა, რომ საღვთო მადლისგან შიშველი არ მომზადებულიყო, არამედ ყოვლადწმინდა ნათლისღების საჭურველით ყოფილიყო დაცული³⁰⁴. ეს კარგად მოიფიქრა და ძალიან ბრძნულადაც, მაგრამ ამის შემდეგ გააცხადა სულის მრავალი უძლურება და ჭეშმარიტების ღალატი. ჩვენი წინაპრის ადამის მსგავსი ვნებით ევნო ეს უბადრუკი. ისიც მისი მეუღლის სიტყვებით მოიხიბლა, დატყვევდა და არა მხოლოდ ტყვე შეიქნა, არამედ ქალური სიტყვების მოტყუებული მორჩილი. რადგან პირველად ცოლი³⁰⁵ გახდა არიანული საცთურის ნადავლი და ისიც მოინადირა, და მასთან ერთად დაეშურა მკრეხელობის ორმოში ჩავარდნისას. მისი გამცილებელი და იდუმალთმყვანებელი გახდა ევდოქსიოსი. რადგან მას ეპყრა კონსტანტინოპოლის მმართველობა, და ხომალდს არათაუ წარუძღვა, არამედ ჩაძირა ის.

თ ა ვ ი XII
როგორ განდევნა სათნოებით გაბრწყინებული ეპისკოპოსები

    მაშინ, მისი განდობის დროს, ფიცით შეკრულ იქნა საბრალო ვალენტი, ისე რომ დარჩა დოგმატის ურჯულოებაში და სხვაგვარად მოაზროვნენი ყველა ადგილიდან განდევნა. ასე მიატოვა მან სამოციქულო მოძღვრება და დადგა საპირისპირო მხარეს. მცირე ხნის გავლის შემდეგ ფიცის დანარჩენი ნაწილიც აღასრულა. ანტიოქიიდან გააძევა დიდი მელეტი, სამოსატიდან - საღვთო ევსები. ლაოდიკიას მოაკლო საკვირველი მწყემსი, პელაგიოსი.
    როდესაც ყმაწვილი იყო, მან მიიღო საქორწინო უღელი, თვით სანთიობოში, ქორწინების პირველ ღამეს, სძალი დაარწმუნა, ერთობლივი უბიწოებისთვის მიეგოთ პატივი, და ასწავლა, რომ საქორწინო კავშირის ნაცვლად და-ძმური სიყვარული ჰქონოდათ. ასე წარმართა თავშეკავებულობა, ხოლო საკუთარ თავში ჰყავდა ასევე მისი დები - სათნოებები, მასთან ერთად მროკველები. ამის გამო ერთხმად მიიღო თავმჯდომარეობა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ჭეშმარიტების მტერი არ შეუშინდა [მისი] მოქალაქობის სხივებს. მან იგი არაბეთმი გაგზავნა, საღვთო მელეტი კი - სომხეთში, თრაკიაში - ევსები, რომელსაც სამოციქულო ოფლი ჰქონდა დაღვრილი. როდესაც მან შეიტყო, რომ მრავალი ეკლესია მწყემსებისგან დაცლილი იყო, ჯარისკაცის სამოსით შემოსილმა და ტიარით დაბურული თავით მოიარა სირია, ფინიკია და პალესტინა, ხელი დაასხა ხუცესებს და დიაკვნებს, და ეკლესია სხვა ხარისხებითაც აღავსო. და თუ ოდესმე მისი თანამოაზრე ეპისკოპოსი შეხვდა, დაცლილ ეკლესიებში წინამძღვრებად დააყენა.

თ ა ვ ი XIII
სამოსატელთა³⁰⁶ ეპისკოპოს ევსებისა და სხვათა შესახებ

    ვფიქრობ, აუცილებლად უნდა შეისწავლონ მათ, ვინც არ იციან, თუ რაოდენი ახოვანება და სიბრძნე გამოიჩინა ევსებიმ, როდესაც მიიღო იმპერატორის კანონი, რომელიც ბრძანებდა მის ჩასვლას თრაკიაში.
    ამ ედიქტის მიმტანი მივიდა საღამოს. მან კი სთხოვა მას, რომ ჩუმად ყოფილიყო და დაემალა მოსვლის მიზეზი. თქეა: "თუ შეიტყობს საღვთო შურით გამოზრდილი ხალხი, შენ გეძგერება, ხოლო მე შენი სიკვდილის გამო სასჯელი მომეგება". როდესაც ეს თქვა და მწუხრის ღხთისმსახურება³⁰⁷ ჩვეულებისამებრ აღასრულა, დაახლოებით ძილის დადგომისას, მოხუცი უშიშრად მარტო გამოვიდა ერთი მსახურის თანხლებით; მას მიყვებოდა მსახური, რომელსაც თან მხოლოდ ბალიში და წიგნი მოჰქონდა. ჩავიდა მდინარის ნაპირზე (ქალაქის კედლებთან მიედინება ევფრატი), შევიდა ბორანზე და მეხოფეებს უბრძანა ძევგმისკენ³⁰⁸მოესვათ ნიჩბებისთვის. როდესაც გათენდა, ძევგმაში ჩავიდა, სამოსატა კი მოთქმა-გოდებით იყო აღსავსე. როდესაც მსახურმა მის მეგობრებს აუწყა, რაც ნაბრძანები ჰქონდა, თუ ვინ უნდა გამგზავრებულიყო მასთან ერთად, და რომელი წიგნები წაეღოთ, ყველა გლოვობდა მწყემსის დაკარგვას და მდინარის გასასვლელი ხომალდებით იყო სავსე.
    როდესაც მივიდნენ და იხილეს საწადელი მწყემსი, შეწუხებულები მოთქმითა და ცრემლების ღვრით ცდილობდნენ, დაერწმუნებინათ, რომ ცხვრები მგლებისთვის არ მიეცა. მაგრამ მას შემდეგ, რაც ვერ დაარწმუნეს, დაემორჩილნენ მის მიერ ამოკითხულ სამოციქულო კანონს, რომელიც ნათლად ბრძანებს მთავრებისადმი და ხელისუფლებისადმი მორჩილებას (იხ. ტიტ. 3.1). ზოგმა მას ოქრო მიართვა, ზოგმა - ვერცხლი, ზოგმა კი - ტანისამოსი, სხვებმა - მსახურები უცხო და შორეულ მიწაზე უზრუნველყოფილი ცხოვრებისათვის. მაგრამ მან მცირე რამ მიიღო ნაცნობებისაგან, ყველა მოძღვრებითა და ლოცვებით აღჭურვა და შეაგონებდა მათ, რომ სამოციქულო დოგმატებისთვის ებრძოლათ, და წავიდა ისტროსში. ისინი კი თავიანთ ქალაქში ჩავიდნენ, ერთმანეთს ამხნევებდნენ, რომ გაეძლოთ მგლების შემოტევებისთვის.
    ხოლო მე გიამობობთ მათი რწმენის მგზნებარებისა და სიწმინდის შესახებ; უსამართლობად მიმაჩნია, ჩანაწერის მეშვეობით მარადიული ხსოვნის დირსი რომ არ გახდეს.
    მას შემდეგ, რაც არიოზის დაჯგუფების წევრებმა მთელი სამწყსო განძარცვეს საუკეთესო მწყემსისაგან, მის ნაცვლად სხვა წინამძღვარი დაადგინეს. ქალაქის არცერთი მაცხოვრებელი, არც სიღარიბეში მცხოვრები, არც სიმდიდრით გამორჩეული, არც მსახური, არც ხელოსანი, არც მიწათმოქმედი, არც მებაღე, არც კაცი, არც ქალი, არც ახალგაზრდა, არც მოხუცი არ დადიოდა ჩვეულებისამებრ საეკლესიო შეკრებაზე. იგი³⁰⁹ მარტო დადიოდა, არც არავინ ეკითხებოდა მას რაიმეს, არც ხმას სცემდა. თუმცა, ამბობენ, რომ იგი დიდი თავაზიანობით იქცეოდა. მოგახსენებთ ამის მტკიცებულებასაც. ერთხელ დაბანვა განიზრახა, მსახურებმა დაკეტეს აბანოს კარები, შესვლის მსურველთ არ უშვებდნენ. როდესაც მან კარებთან ხალხი დაინახა, ბრძანა, გაეღოთ და უშიშრად შემოეშვათ დასაბანად. იგივე გააკეთა შიგნით გუმბათებში. როდესაც დაინახა მისი ბანაობისას მის გვერდით მდგომები, მიიწვია, მასთან ერთად გიეზიარებიათ თბილი წყალი. მაგრამ ისინი ხმაამოუღებლად იდგნენ. მან იფიქრა, რომ მათი დგომა მისდამი პატივის გამოსახულება იყო, მყისვე ადგა და გავიდა. ისინი კი ფიქრობდნენ, რომ წყალი მისი მწვალებლობის უწმინდურობას ეზიარა და იგი კანალიზაციაში ჩაუშვეს, და ბრძანეს სხვა წყლის განელება მათთეის. როდესაც მან ეს შეიტყო, ქალაქი დატოვა, სისულელედ და უგუნურებად მიიჩნია მტრულ ქალაქში ცხოვრება და საზოგადო სიძულვილის მოხვეჭა.
    როდესაც ევნომიოსმა (ასე ერქვა მას) ქალაქი დატოვა, მის ნაცვლად ლუკიუსი დააყენეს, აშკარა მგელი და ცხვრების მტერი. მაგრამ მწყემსისაგან მიტოვებული ცხვრები მწყემსის საქმეებს იქმოდნენ, რამეთუ აღასრულებდნენ სამოციქულო მოძღვრებას და უბიწოდ იცავდნენ მას. ის, თუ როგორ სძულდა იგი ყველას, ამას სხვა ამბავი გაუწყებთ.
    აგორაზე ახალგაზრდობა ერთმანეთს ბურთს ესროდა და თამაშით ტკბებოდა. ამ დროს იგი იქ გადიოდა, მოხდა ისე, რომ ბურთი გადავარდა და [მისი] ვირის ფეხებს შუა გაიარა. მათ შეწუსებულებმა შესძახეს, ფიქრობდნენ, რომ ბურთი მწვირით აღივსო. იგი მიხვდა და მის ერთ-ერთ თანმხლებს უბრმანა, შეჩერებულიყო და გაეგო, თუ რა მოხდა. ყმაწვილებმა კი ცეცხლი გააჩაღეს და ბურთი ცეცხლის ალზე გადაისროლეს, ეგონათ, რომ ასე განწმენდდნენ. ვიცი, რომ ყმაწვილური საქციელი იყო და ძელი³¹⁰ ჩეეულების ნაშთი, თუმცა, საკმარისი იმის დასამტკიცებლად, თუ როგორი სიძულვილი ჰქონდა ამ ქალაქს არიოზის დაჯგუფების მიმართ. ლუკიოსი არ ეშურებოდა ევნომიოსის თვინიერებას, არამედ მმართველები დაარწმუნა, რომ მრავალი სხვა მღვდელიც გადაესახლებიათ. საღვთო დოგმატების გამო გამოჩენილი მებრძოლები კი რომაელთა იმპერიის უკიდურეს მხარეებში გაგზავნა: დიაკვნობით ღირსქმნილი ევოლკიოსი - ოაზისში, უკაცრიელ დაბაში; ანტიოქოსი, დიდი ევსების ნათესაობით შემკული (მისი ძმისშვილი იყო), მრავალი მისთვის დამახასიათებელი კეთილი საქმით გაბრწყინებული და მღვდლობით ღირსქმნილი, სომხეთის რომელიღაც უკიდურეს მხარეში. ის, თუ როგორ იბრძოდა საღვთო დოგმატებისთვის, ცხადი შეიქნება ამ საქმეების შემდეგ. რადგან როდესაც საღვთო ევსებიმ მრავალი ბრძოლისა და ამდენივე გამარჯვების შემდეგ მიიღო მოწამეთა აღსასრული, ჩეეულებისამებრ გაიმართა ერის კრება, მოვიდა იობინოსიც, იმ დროს პერეს ეპისკოპოსი³¹¹. მას მცირე ხნის განმავლობაში არიანელებთან ეჭირა თანაზიარება. ყველამ ამ საღვთო კაცის მონაცვლედ ანტიოქოსს მისცა ხმა, და როდესაც წმინდა ტრაპეზთან მიიყვანეს და მუხლი მოადრეკინეს, მოტრიალდა და დაინახა იობინოსი, რომელსაც თავისი მარჯვენა მის თავზე ჰქონდა დადებული. მან მოიშორა ხელი და უბრძანა განშორებოდა ხელდამსხმელებს, ამბობდა, რომ ვერ აიტანდა იმ მარჯვენას რომელიც მკრეხელობით აღასრულებდა საიდუმლოებებს.
    მაგრამ ეს დიდი ხნის შემდეგ არ მომხდარა. ხოლო იმ დროს იგი წასული იყო შიდა სომხეთში. საღვთო ევსები ისტროსში გადავიდა მაშინ, როდესაც გოთებმა თრაკია მიიტაცეს და ქალაქებს ალყა შემოარტყეს, როგორც ამას ცხადყოფს მისი ჩანაწერები.

თ ა ვ ი XIV
წმინდა ბარსეს შესახებ, ასევე ედესის ეპისკოპოსისა და მის თანმხლებ პირთა გადასახლების შესახებ

    ბარსე, რომლის სახელი ახლა ფრიად განითქვა არა მხოლოდ ედესაში, რომელსაც მართავდა, და მის მეზობელ ქალაქებში, არამედ ფინიკიაში, ეგვიპტესა და თებეში (ყველა ეს ქვეყნები მოიარა ამ სათნოებით გამოჩენილმა ლამპარმა). პირველად ვალენტმა ბრძანა მისი გადასახლება კუნძულ არადოზე³¹². მაგრამ შემდეგ შეიტყო, რომ ათასობით ხალხი ყველა მხრიდან მასთან მიედინებოდა (რამეთუ სამოციქულო მადლით იყო აღსავსე და სიტყვით განდევნიდა სნეულებებს); და გააგზავნა ეგვიპტის ქალაქ ოქსირინქში³¹³. მაგრამ როგორც კი მისმა სახელმა იქაც შემოკრიბა ყველა, ცათა ღირსი მოხუცი ბარბაროსების მეზობლად მდებარე უკიდურეს ციხე-სიმაგრეში (ფენო იყო მისი სახელწოდება) წაიყვანა. ამბობენ, არადოში დღემდეა შემონახული მისი სარეცელი და უდიდესი პატივით არის ღირსქმნილი. რადგან მრავალი დავრდომილი მასზე დაწოლილი რწმენის მეშვეობით მოინაყოფებდა ჯანმრთელობას.

თ ა ვ ი XV
ედესაში მომხდარი დევნულების შესახებ, ასევე ედესელი ხუცესების, ევლოგიოსის და პროტოგენოსის შესასებ

    ვალენტმა კვლავ განძარცვა სამწყსო მწყემსისაგან და მწყემსის ნაცვლად მგელი დაადგინა. როდესაც გაემართა ედესაში, ყველამ დატოვა ქალაქი და ქალაქის წინ მოიყარა თავი. პრეფექტს (მაშინ მოდესტოსი იყო) უბრძანა, შეეკრიბა მისი ჯარისკაცები, რომელთაც სჩვეოდათ გადასახადების ამოღება, წაეყვანა, რაც კი იქ შეიარაღებული ძალები იყო, და დაერბია შეკრებილი ხალსი, მათრახით ეცემა, ჩუგლუგები და, თუ საჭირო იყო, სხვა საბრძოლო იარაღიც გამოეყენებია. გამთენიიდან, როდესაც პრეფექტი ბრძანებას ასრულებდა და ფორუმს გაივლიდა, დაინახა, რომ ქალს ხელით ჩვილი მიყავდა და ძალიან ჩქარობდა; სამხედრო მწყობრს კვეთდა და არცერთი მათგანს ზედაც არ უყურებდა. რადგან სული საღვთო მოშურნეობით ჰქონდა აღგზნებული და ადამიანურ შიშს არ იწყნარებდა, არამედ ასეთ საშიშროებას სასაცილოდ და სათამაშოდ მიიჩნევდა.
    მაშინ, როდესაც პრეფექტმა ის დაინახა და მიხვდა, რაც ხდებოდა, მივიდა და ჰკითხა, თუ სად მიდიოდა. მან მიუგო: "შევიტყვე, რომ საღვთო მსახურების წინააღმდეგ შეთქმულებას აწყობენ და მსურს თანამორწმუნეებთან მისვლა; მწადია, მათთან ერთად მივიღო თქვენ მიერ მოყენებული ჭრილობები". პრეფექტმა ჰკითხა: "ჩვილი რატომღა მიგყავს?" მან კი მიუგო: "რათა იგი ჩემთვის საწადელ აღსასრულს ეზიაროს". როდესაც პრეფექტმა ეს შეიტყო ამ ადამიანისგან და მისი მეშვეობით შეიცნო ყველას მისწრაფება, იმპერატორს აუწყა და განუცხადა მომავალი მკვლელობის უშედეგობა. უთხრა: "ამ საქმიდან მხოლოდ სახელის შერცხვენას მოვიმკით, ხოლო მათ გულმოდგინებას ვერ დავაცხრობთ". როდესაც ეს თქვა, არ დაუშვა, რომ ხალხს განეცადა მოსალოდნელი ტანჯვა-წამება. მათ მეთაურებს, ვგულისხმობ ხუცესებს და დიაკვნებს, უბრძანა, მასთან მისულიყვნენ და ორიდან ერთი აერჩიათ, ან დამორჩილებოდნენ და ზიარებოდნენ მგელს, ან ქალაქიდან გაძევებული და რომელიღაც უკიდურეს მხარეებში გაგზავნილი ყოფილიყვნენ. როდესაც ყველა შეიკრიბა, ცდილობდა ალერსიანი სიტყვებით დაეყოლიებინა და დამორჩილებოდნენ იმპერატორის კანონმდებლობას. ეუბნებოდა, რომ სიშლეგით აღსავსე იყო, ესოდენი და ასეთი [იმპერიის] მმართველ იმპერატორს დაპირისპირებოდა ერთი მუჭა ხალხი.
    ყველა ხმაამოუღებლად იდგა. მათ წინამძღვარს (იგი იყო ევლოგი, ღირსადქებული კაცი) მიმართა პრეფექტმა: "რატომ პასუხს არ გვცემ ჩვენს შეკითხვაზე?" მან კი მიუგო: "არ ვფიქრობდი, რომ საჭირო იყო მეპასუხა, მაშინ როცა არაფერი გიკითხია". პრეფექტმა უთხრა: "მრავალი სიტყვა წარმოვთქვი და შეგაგონებდით თქვენ სასარგებლოდ". ევლოგიმ მიუგო, რომ სიტყვები ყველას მიმართ ითქვა და, რომ მან უჯეროდ მიიჩნია სხვებს გამოყოფოდა და ეპასუსა. "თუ მხოლოდ მე მკითხავ, ჩემს აზრს გაგიცხადებ". პრეფექტმა უთხრა: "ეზიარე იმპერატორთან ერთად". მან ირონიულად და გონებამახვილურად მიუგო და უთხრა: "ნუთუ მან იმპერიასთან ერთად მღვდლობაც მიიღო?" პრეფექტმა იგრძნო ირონია, განრისხდა და გაკიცხა მოხუცებული და დასძინა: "ეს არ მითქვამს, გონებაშერყეულო, არამედ შეგაგონებდით, რომ მათ ზიარებოდით, რომლებსაც იმპერატორი ეზიარება". როდესაც მოხუცმა თქვა, რომ ყავდა მწყემსი და ემორჩილებოდა მის წამისყოფას, მაშინ შეიპყრო [მათგან] ოთხმოცი კაცი და თრაკიაში გაგზავნა. როდესაც მიემგზავრებოდნენ, ძალიან მრავალრიცხოვანი მომსახურებით ტკბებოდნენ, ქალაქები და სოფლები ეგებებოდნენ მათ და პატივს ძლევამოსილ მებრძოლებს მიაგებდნენ. მაგრამ შურმა შეჭურვა მოწინააღმდეგეები, და იმპერატორს აცნობეს, რომ მათ მიერ განზრახული უპატიობა ამ კაცებს ძალიან დიდ პატივს ანიჭებდა. როდესაც ვალენტმა ეს შეიტყო, ბრძანა, ორ-ორად დაეყოთ ისინი, ზოგი თრაკიაში, ზოგი არაბეთის უკიდურეს მხარეებში, სხვები კი თებაიდის დაბებში მიმოეფანტათ. ამბობდნენ, ისინი, რომლებიც ბუნებას შეეუღლებია, სისასტიკემ გაყარა ერთმანეთს და ძმები ერთმანეთს განაშორა. ევლოგი, რომელიც სხვებს წინამძღვრობდა, და მის შემდეგ მეორე, პროტოგენოსი, თებელთა ანტინონში გაგზავნეს.
    მაგრამ მე არ მივცემ დავიწყებას მათ სათნოებას. მას შემდეგ, რაც ქალაქის ეპისკოპოსი მათი თანამოაზრე აღმოჩნდა, ეზიარებოდნენ საეკლესიო კრებულს. მაგრამ დაინახეს, რომ შეკრებილები ძალიან მცირე იყვნენ. როდესაც იკითხეს, შეიტყვეს, რომ ქალაქის მოსახლეობა წარმართები³¹⁴ იყვნენ. ბუნებრივია, შეწუხდნენ და იგლოვეს მათი ურწმუნოება. მაგრამ ისინი თვლიდნენ, რომ ურვა არ იყო საკმარისი, არამედ ზრუნავდნენ მათი განკურნებისთვის ძალის მოსახვეჭად. რადგან საღვთო ევლოგი, რომელიც ოთახში იყო დაყუდებული, მთელი დღე და ღამე ყოვლიერების ღმერთს სთხოვდა. ღირსადქებულმა პროტოგენოსმა, რჯულის წერილებში განსწავლულმა და სწრაფ წერაში გაწაფულმა, სათანადო ადგილი იპოვა და მათი სასწავლებელი და აღსაზრდელი გახსნა, ყმაწვილთა მასწავლებელი გახდა, იქ ასწავლიდა სწრფად წერას და საღვთო სიტყვებით ზრდიდა. რადგან მათ დავითის ფსალმუნებს კარნახობდა და სამოციქულო მოძღვრების საბოძვარის შესასწავლად შეამზადებდა. როდესაც ერთ-ერთი ყმაწვილი დასნეულდა, მივიდა მის სახლში, შეეხო მის მარჯვენას და სენი ლოცვით განდევნა. როდესაც შეიტყვეს სხვა ყმაწვილების მამებმა, მიყავდათ იგი მათ სახლებში და სთხოვდნენ დაუძლურებულთა განკურნებას. მაგრამ იგი ამბობდა, რომ მანამ არ შეევედრებოდა დმერთს სნეულების გასადევნელად, სანამ სნეული ნათლობის ნიჭის ღირსი არ შეიქნებოდა. ისინი გულმოდგინედ ემორჩილებოდნენ, რადგან გამოჯანსაღებისაკენ უბიძგებდათ მათი სწრაფვა და ერთსა და იმავე დროს სხეულისა და სულის ჯანმრთელობას იმკიდნენ. თუ ოდესმე რომელიმე გამოჯანმრთელებული დაეშურებოდა საღვთო მადლთან ზიარებას, ის ევლოგისთან მიყავდათ, კარზე უკაკუნებდნენ, სთხოვდნენ გაღებას და მონადირებულზე სამეუფო ბეჭდის დასმას. იგი წუხდებოდა, რადგან ლოცვას წყვეტდა, მაგრამ ამბობდა, რომ უფრო აუცილებელი იყო ცთომილებაში მყოფის გამოხსნა. ყველა გაკვირვებული იყო, როდესაც ხედავდა პროტოგენოსს, რომელიც ასე სასწაულმოქმედებდა და ამდენ ადამიანს გადასცემდა ღვთისმცოდნეობის სინათლეს და მაინც პირველ ადგილს ევლოგის უთმობდა და ნანადირევი მასთან მიჰყავდა. ამრიგად, ბუნებრივად ხვდებოდნენ, რომ ევლოგის სათნოება გაცილებით დიდი და აღმატებული იყო. მას შემდეგ, რაც დაცხრა ღელვა და წმინდა მშვიდობა დამყარდა, ებრძანათ, უკან დაბრუნებულიყვნენ. ისინი ყველამ დამწუხრებულმა და მოტირალმა გაუშვა, განსაკუთრებით იმ ეკლესიის წინამძღვარმა, რომელსაც მოაკლდა მათი მიწათმოქმედება³¹⁵. როდესაც ისინი სახლში მივიდნენ, იმ დროს დიდი ბარსე დაუმწუხრებელ ცხოვრებაში იყო გადასული და საღვთო ევლოგის³¹⁶ მიანდეს მის მიერ მართული ეკლესიის სადავეები. ღირსადქებულ პროტოგენოსს ებრძანა კარას მიწის დამუშავება, იმ ქალაქის, რომელიც დაუმუშავებელი იყო და წარმართული ეკლებით იყო სავსე, და ესაჭიროებოდა დიდი შრომისმოყვარეობა. ეკლესიებში მშვიდობის დასადგურების შემდეგ მოხდა შემდეგი რამ.

თ ა ვ ი XVI
კესარიის ეპისკოპოს წმინდა ბასილის შესახებ, ასევე მის წინააღმდეგ ვალენტისა და პრეფექტ მოდესტუსის მიერ ნამოქმედარის შესახებ

    ვალენტმა, შეიმლება ითქვას, ყველა ეკლესიას განაშორა მწყემსი და დაიძრა კესარიისაკენ, რომლის მაცხოვრებლები კაბადოკიელები არიან. იმ დროს მას მართავდა ბასილი დიდი, მსოფლიოს მნათობი. მას მიუგზავნა პრეფექტი და უბრძანა, რომ დაერწმუნებინა ბასილი ევდოქსიოსთან ზიარებაზე, ხოლო თუ არ დაემორჩილებოდა, განედევნა. მან წინდაწინ უწყოდა, თუ რა სახელი ჰქონდა ამ კაცს, და ჯერ არ სურდა, შეეტია მისთვის, რათა ნამდვილი შეტევა თავად არ მიეღო და ამით დამარცხებულს სხვებისთვის სიმამაცის ნიმუშად არ გაეხადა. მაგრამ მისი ხრიკი ობობას ქსელის მსგავსად წარმოჩნდა. რადგან სხვა მღვდელმთავრებისთვის სარგებლის მოსატანად საკმარისია ძველი ამბები, და ისინი როგორც რამ კოშკები რწმენის კედელს ურყევად განამტკიცებენ. როდესაც პრეფექტი ბასილი დიდის გადასაყვანად კესარიაში ჩავიდა, პატივი მიაგო მას და თავაზიანი სიტყვებით მიმართა. შაგონებდა, დაეთმო ჟამისთვის და არ მიეტოვებია ამოდენა ეკლესია დოგმატების მცირეოდენი უზუსტობის გამო. ასევე დაპირდა იმპერატორის მეგობრობას და მისი მეშვეობით იგი მრავალს გაუწევდა ქეელმოქმედებას. მაგრამ ამ ღვთის კაცმა უთხრა, რომ ასეთი სიტყვები ყმაწვილებს შეეფერებოდა; "რადგან მათ და მათ მსგავსთ ასეთ სიტყვებზე პირი აქვთ დაღებული. მაგრამ საღვთო სიტყვებით გამოზრდილები ეერ აიტანენ საღვთო დოგმატების რომელიმე მარცვლის გამოტოვებას. ამის გამო, თუ საჭირო იქნება, სიკვდილის ყველა სახეობას მივესალმები. ხოლო იმპერატორის მეგობრობას კეთილმსახურებასთან შეერთებულს დიდ რამედ მივიჩნევ, ამის გარეშე კი მას დაღუპვას ვუწოდებ". როდესაც პრეფექტი განრისხდა და უგუნურება უწოდა, საღვთო ბასილიმ მიუგო: "ვლოცულობ, რომ ეს უგუნურება მარადის მეპყრას". მას შემდეგ, რაც უბრძანა წასულიყო, ამ საქმეზე ეფიქრა და მოგვიანებით განეცხადებია მისი აზრი, სიტყვებს მუქარაც მოაყოლა. ამბობენ, რომ ამ ყოვლად სახელოვანმა კაცმა მიუგო: "მე იგივე კაცი მოვალ დილით, შენ კი არ შეცვალო აზრი, არამედ შეასრულე მუქარა". ამ სიტყვების შემდეგ პრეფექტი შეხვდა იმპერატორს და ამცნო მისი ნათქვამი, აუწყა ამ კაცის სათნოება, მისი სულის სიმამაცე და ახოვანება. მაშინ იმპერატორი დადუმდა და შევიდა. მაგრამ როდესაც სახლში იხილა ღვთივმოვლენილი კვეთებები (რადგან მისი ეაჟიშვილი დაუძლურდა და თვით სიკვდილის კართან იმყოფებოდა, ხოლო ცოლი სხვადასხვა ვნებებს მოეცვა), შეიცნო ამ სამწუხარო მოვლენათა მიზეზი. სთხოვა ამ ღვთის კაცს, რომელსაც სასჯელებით ემუქრებოდა, სახლში შემოსულიყო. სარდლებმა შეასრულეს საიმპერიო ბრძანება. დიდი ბასილი მივიდა სასახლეში. როცა იხილა, რომ მისი ძე უკვე აღსასრულის პირას იყო, აღუთქვა, რომ მას სიცოცხლისკენ მოაბრუნებდა, თუ ღირსი გახდებოდა კეთილმსახურთა ხელიდან მიეღო ყოელადწმინდა ნათლოსღება. ეს თქვა და გავიდა. მაგრამ მან უგუნური ჰეროდეს მსგავსად გაიხსენა [მის მიერ დადებული] ფიცები, ბრძანა, რომ მასთან მყოფ არიანელებს მოენათლათ ბავშვი, და მან მყისვე მიიღო ცხოვრების აღსასრული. შეინანა ვალენტმა და იაზრა, თუ რა ზიანი მიაყენა ფიცის დაცვამ. ერთ-ერთ ტაძარში შევიდა, დიდი ბასილის მოძღვრებით დატკბა და სამსხვერპლოში ჩვეულებისამებრ ძღვენი მიიტანა. მან უბრძანა, საღვთო ფარდების შიგნით შემოსულიყო და მრავალი სიტყვა უთხრა საღვთო დოგმატების შესახებ, მან კი მოისმინა ნათქვამი. იქ ესწრებოდა დემოსთენედ წოდებული, საიმპერიო სამზარეულოს განმგებელი, რომელიც მსოფლიოს მოძღვარს კიცხავდა და თვითონ კი ბარბაროსულად მეტყველებდა. საღვთო ბასილის გაეღიმა და უთხრა: "უსწავლელი დემოსთენეც³¹⁷ ვიხილე". როდესაც იგი ძალიან გაწყრა და დაემუქრა, ბასილი დიდმა მიუგო: "შენი საქმე არის ნუგბარი კერძების მომზადებაზე ზრუნვა; საღვთო დოგმატების მოსმენა კი არ ძალგიძს, ყურები გაქვს დახშული". ეს უთხრა მას. იმპერატორი ისე აღფრთოვანდა ამ კაცით, რომ უმშვენიერესი მიწა, რომელიც მას ჰქონდა, იქვე მისი მზრუნველობის ქვეშ მყოფ ღარიბებს აჩუქა, მათ, რომლებსაც მთელი სხეული დასნეულებული ჰქონდათ და ძალიან ბევრი მკურნალობა ესაჭიროებოდათ. ასე რომ, დიდმა ბასილიმ ვალენტის პირველ შეტევას ამგვარად დააღწია თავი. როდესაც იგი კვლავ მოვიდა და პირვანდელი საქმეები უკვე დავიწყებული ჰქონდა (რადგან მატყუარების აზრებით იყო ალყაშემორტყმული), უბრძანა, გადასულიყო საპირისპირო მხარის დაჯგუფებაში. მას შემდეგ, რაც არ დაემორჩილა, ბრძანა მისი გადასახლების შესახებ კანონის დაწერა. მაგრამ როდესაც ცდილობდა მისი ხელისმოწერით დამტკიცებას, ასოს ერთი ხაზიც ვერ გაავლო, რადგან კალამი გატყდა. როდესაც მეორე და მესამე კალამსაც იგივე ზიანი მიადგა და ამ ურჯულო კანონის დამტკიცებას მაინც ჯიბრით ცდილობდა, მარჯვენა აუკანკალდა და შეშინდა. როცა სული ძრწოლით აევსო, ქარტა ორივე ხელით დახია. ყოვლიერების განმგებელმა დაარწმუნა, რომ სხვებსაც თავად მან მოუვლინა ეს ვნებები და იგი³¹⁸ შეთქმულებებზე უფრო ძლიერად წარმოაჩინა. მის გარშემო მომხდარი მოვლენების მეშვეობით საკუთარი ძალა აჩვენა, ხოლო სხვა განგებულების მეშვეობით საუკეთესო კაცთა სიმამაცე იქადაგა.
    ამრიგად, ვალენტს აქედან გაუცრუვდა თავისი შეტევების იმედი.

თ ა ვ ი XVII
დიდი ათანასეს აღსასრულისა და პეტრეს ხელდასხმის შესახებ

    ალექსანდრიაში ძლევამოსილმა ათანასემ მრავალი ბრძოლისა და ამდენივე გვირგვინის შემდეგ მიიღო ღვაწლისაგან გამოხსნა და გადავიდა ღვაწლისაგან თავისუფალ ცხოვრებაში. [ეკლესიის] თავმჯდომარეობა საუკეთესო კაცმა, პეტრემ მიიღო. პირველად იგი იმ ნეტარის³¹⁹ თავმა განაჩინა, მაგრამ მასთან ერთად ყველამ განაჩინა, მღვდლებმაც და მაღალი თანამდებობისა და ღირსების მქონეთაც. ასევე მთელმა ერმა თავისი კმაყოფილება მოწონების შეძახილებით გამოხატა. იგი ათანასეს ოფლისღვრის წილმქონე იყო, სახლშიც და გადასახლების დროსაც მასთან ერთად იმყოფებოდა, და ყოველგვარ საფრთხეში მასთან რჩებოდა. ამიტომ შეიკრიბნენ მეზობლად მყოფი მღვდელმთავრები³²⁰, ასევე მათაც მიატოვეს ასკეტურ პალესტრები³²¹, ვინც იქ ატარებდა ცხოვრებას, და ათანასეს საყდრის მემკვიდრეობის ღირსი გახადეს პეტრე.

თ ა ვ ი XVIII
პეტრეს დამხობისა და არიანელი ლუკიოსის შემოყვანის შესასებ

    მას შემდეგ, რაც იგი დაჯდა სამღვდელმთავრო საყდარზე, პროვინციის მმართველმა მყისვე შეკრიბა წარმართთა და იუდეველთა ბრბო და ეკლესიას კედელი შემოავლო, ითხოვდა პეტრეს გამოსვლას; წინააღმდეგ შემთხვევაში გამოდევნით იმუქრებოდა. ამას იქმოდა, და ამით იმპერატორის გულს აამებდა, და ვინც საპირისპიროს ფიქრობდა, მათ განსაცდელებით აღავსებდა. სინამდვილეში კი უღმერთო რისხვით იყო წარტყვევნილი. კერპების მსახურებაზე იყო მიჯაჭვული და ეკლესიის ღელვა-ტეხვა უბრწყინვალეს დღესასწაულად მიაჩნდა. როდესაც საკვირველმა პეტრემ დაინახა ეს მოულოდნელი ბრძოლა, ფარულად წავიდა, ხომალდში ჩაჯდა და რომში გაემგზავრა.
    რამოდენიმე დღის შემდეგ ევძოიოსმა ანტიოქიიდან ლუკიუსი წამოიყვანა და ჩამოვიდა, და ეკლესიის [სადავეები] მას გადასცა. მისი უღმერთობისა და უკანონობის საქმეები სამოსატას გამოცდილი ჰქონდა. ათანასეს მოძღვრებით გამოზრდილმა ხალხმა როდესაც საპირისპირო საზრდო იხილა, განუდგა საეკლესიო კრებულს.
    ლუკიოსმა კერპების მსახური შუბოსნების დახმარებით ზოგი აწამა, ზოგი დაამწყვდია, ზოგი იძულებული გახადა, გაქცეულიყო, სხვების სახლები კი ბარბაროსების მსგავსად დაარბია. მაგრამ ამ ამბებს ღირსადქებული პეტრე უკეთესად მოგვითხრობს თავის ეპისტოლეში. [მას შემდეგ, რაც] მე ლუკიოსის ერთი ბოროტმოქმედება გიამბეთ, ამ ეპისტოლეს ჩავურთავ თხზულებაში.
    ეგვიპტეში ანგელოზთა მოქალაქობისთვის მოშურნე კაცები სახელმწიფოს შფოთს გაექცნენ და ცხოვრებას უდაბნოში ატარებდნენ. მათ ქვიშიანი და უნაყოფო [მიწა] ნაყოფიერად წარმოაჩინეს, ღმერთს უტკბილეს და უმშვენიერეს ნაყოფად უძღვნიდნენ სათნოებას, რომელიც მან დააკანონა. ეს მოქალაქობა სხვა მრავალმაც წამოიწყო, ხოლო ასკეტური განწესებების მასწავლებელი³²² ეს მრავალსაგალობელი³²³ ანტონი გახდა, რომელმაც უდაბნო ასკეტებისთვის სათნოების სასწავლებლად წარმოაჩინა. ეს საბრალო და სამგზის უბადრუკი [ლუკისი] დევნიდა მის მიმდევრებს (რადგან თავად [ანტონი] უდიდესი და უმშვენიერესი ტვირთით მყუდრო ნავსადგურს მიადგა). ამ საღვთო დასის წინამძღვრები, დიდებული მაკარი, მისი სეხნია, ისიდორე და სხვები, გამოქვაბულებიდან გამოიყვანა და რომელიღაც კუნძულზე გაგზავნა, რომელიც ურჯულო ადამიანებით იყო დასახლებული; მათ არასოდეს არ მიეღოთ კეთილმსახურების მოძღვრება. როდესაც ბორანი კუნძულს მიუახლოვდა, მათთან პატივდებულმა დემონმა მიატოვა იქ აღმართული კერპი, რომელიც წინათ საცხოვრებლად ჰქონდა, ქურუმის ქალიშვილი გააშლეგა და გონებადაკარგული გამოიყვანა ნაპირთან, სადაც მეხოფეებმა მიაყენეს ბორანი. მან ქალიშვილის ენა თავის იარაღად გამოიყენა და მისი მეშვეობით შეჰღაღადა ის, რაც ფილიპეში პითონის სულის მქონემ (იხ. საქმე 16.16). ყველა, კაცებიც და ქალებიც, უსმენდა, როდესაც იმ დემონმა თქვა: "ოჰ, თქვენს ძალაუფლებას, ქრისტეს მსახურებო! ყველგან ვიდევნებით თქვენს მიერ, ქალაქებიდანაც და სოფლებიდანაც, მთებიდანაც და ბორცვებიდანაც, მოსახლეობისგან ცარიელი უდაბნოდანაც. იმედი გვქონდა, რომ ამ მომცრო კუნძულზე მცხოვრებნი განვშორდებოდით თქვენს ისრებს, და ეს იმედიც გაგვიცრუვდა. რადგან იქიდან გამოგაგზავნეს მდევნელებმა, არა იმისათვის, რომ თქვენ გტანჯოთ, არამედ, რათა ჩვენ განვიდევნოთ თქვენი მეშვეობით. ამ კუნძულიდანაც მივდივართ, რადგან გვტყორცნით თქვენი სათნოების სხივებს". როდესაც ეს და ამის მსგავსი სიტყვები წარმოთქვეს, ქალიშვილი ძირს დაეცა, ისინი კი უკვალოდ გაქრნენ. ამ საღვთო დასმა ილოცა და ქალიშვილი აღადგინა, და მშობლებს ჭკუაზე მოსული და ჯანმრთელი გადასცა.
    ამ საოცრების მნახველები დაეცნენ ამ წმინდანების ფეხებთან და გამოხსნის საშუალებებთან ზიარებას სთხოვდნენ. მოძღვრების სხივებით გაბრწყინებულებმა გაანადგურეს კერპთა ხეივანი და ყოვლადწმინდა ნათლობის მადლის ღირსი გახდნენ. როდესაც ეს მოვლენები გაცხადდა ქალაქში, მოსახლეობა შეიყარა და ლუკიოსს ყვედრიდა, ამბობდნენ, რომ მათ ღვთივმოვლენილი რისხვა დაატყდებოდათ თავს, თუ წმინდანთა საღვთო დასს არ გაანთავისუფლებდნენ. ლუკიოსს ისე შეეშინდა ქალაქში აღძრული შფოთის, რომ ნება დართო ღვთივშთაგონებულ კაცთა გამოქვაბულებში დაბრუნებაზე. ეს საკმარისია მისი სისაძაგალისა და უღმერთობის საჩვენებლად. მის დანაშაულებს უფრო ნათლად გვაუწყებს საკვირველი პეტრეს წერილები. მე ცოტას გავირბენ და ეპისტოლის შუა ნაწილს ჩავურთავ თხზულებაში.

თ ა ვ ი XIX
ალექსანდრიის ეპისკოპოს პეტრეს ეპისტოლიდან, თხრობა ლუკიოსის დროს ალექსანდრიაში მომხდარი მოვლენების შესახებ

    „როდესაც პროვინციის მმართველი იყო პალადიოსი, მუდამ კერპების წინაშე განრთხმული წარმართული მწვალებლობა ხშირად ფიქრობდა ქრისტეს წინააღმდეგ გალაშქრებაზე. მან ზემოთ ნახსენებ ბრბოს თავი მოუყარა და ეკლესიის წინააღმდეგ აღძრა ისე, თითქოს ბარბაროს დევნიდა დასამორჩილებლად. მაშინ, სწორედ მაშინ მოხდა ყველაზე ცუდი ამბავი. მაგრამ მხოლოდ მოყოლის მსურველს შემაურვებს გახსენება; ცრემლები უზომოდ ვღვარე და დიდი ხნით დავრჩებოდი ამით ვნებული, საღვთო ზრახვას რომ არ დავეწყნარებინე. ეკლესიაში, რომელსაც ეწოდებოდა თეონა, შევიდა ბრბო. იგი წმინდა სიტყვების ნაცვლად კერპების სადიდებელ ხმებს აღმოუტევებდა, საღვთო წერილის კითხვის ნაცვლად, თავხედურად ტაშს უკრავდნენ და ურცხვად გაჰყვიროდნენ, ქრისტეს ქალწულებს შეურაცხყოფდნენ, რის გამეორებასაც ენა ვერ აიტანს, რადგან "ამის თქმაც სირცხვილია". როგორც კი ვინმე კეთილგონიერი მოისმენს ამას, ყურებს დაიხშობს და ილოცებს, უმალ ყრუ გახდეს, ვიდრე ამ სამარცხვინო სიტყვებს უსმენდეს. მაგრამ ნეტავი მხოლოდ სიტყვებით ეკმარათ ცოდვის ჩადენა და სიტყვების გარყვნილება საქმით არ გადაემეტებინათ. რადგან ლანძღვა, როგორიც არ უნდა იყოს, ადვილად ასატანია მათთვის, ვისთანაც მკვიდრობს ქრისტესეული გონიერება და საღვთო სწავლებები. მაგრამ ისინი, მრისხანების სამოსლით დასაღუპად შემობლარდნულები, ცხვირაპრეხილები, დიდი ხნის განმავლობაში, ასე ვთქვათ, როგორც წყაროდან, ისე გადმოაჩქეფებდნენ დამცინავ და ბილწ ლაყბობას; დახიეს სამოსელი ქრისტეს წმინდა ქალწულების, რომელთა ასკეზა წმინდანთა ნიმუშს გამოსახავდა. როგორიც ბუნებით იყვნენ, შიშვლებს მთელ ქალაქში ტრიუმფით დაატარებდნენ, ერთობოდნენ ამ გარყვნილებით ისე, როგორც მათ სურდათ. სრულებით ველური და ბარბაროსული იყო მათი ქცევა. თუ ვინმე თანაგრძნობით ხელს შეუშლიდა, და შემაგონებელი სიტყვებით მიმართავდა, დასახიჩრებული მიდიოდა. მაგრამ, ვაი, უბედურება! მრავალმა დაითმინა სხეულის ძალადობით გარყვნა, მრავალ ქალწულს კეტები ურტყეს თავში და გააშეშეს; იმის ნებასაც არ იძლეოდნენ, რომ სხეულები დაეკრძალათ. მრავალ სხეულს დღემდე ვერ პოულობენ მგლოვიარე მშობლები. მაგრამ რატომ ვყვები ამ მცირეს, როცა უფრო დიდზე უნდა გადავიდე? რატომ ვყოვნდები ამ ამბებზე და რატომ ძალუმად არ მივიწვვ იქითკენ, რაც საჩქაროა? რაზეც კარგად ვიცი, რომ გაოცდებით და დიდ ხანს დარჩებით ჩვენთან ერთად გაქვავებული, უფლის კაცთმოყვარებით განცვიფრებული, რომ ყველაფერი ბოლომდე არ მიუშვა. რაც წერილის მიხედვით "არც მომხდარა, არც სმენილა ჩვენი მამების დღეებში" (იოილ. 1.2), ის თვით სამსხვერპლოში შეასრულეს ამ უღმერთოებმა.
    "რადგან ჭაბუკი, რომელსაც უარყოფილი ჰქონდა თავისი მამრობითი სქესის ბუნება და ესწრაფოდა ქალობას, თვალები, როგორც წერია, საოლავით ჰქონდა შეღებილი, სახე ფერუმარილით - შეფაკლული, როგორც მათ კერპებს, ქალის მსგავსი გარეგნობით³²⁴, თვით წმინდა საკურთხევლის წინ, სადაც წმინდა სულის გარდამოსვლას მოვუხმობთ³²⁵, როგორც რამ უწესო სცენის წინ წრიული ბრუნვებით და ხელების კვანწვით როკავდა, გარშემო მდგომები იცინოდნენ და უწმინდურ ხმებს აღმოუტევებდნენ. მაგრამ ისინი უწესობად მიიჩნევდნენ რა ამ საქციელს, მას უფრო მოსაწონად თვლიდნენ ვიდრე უწმინდურად. მათგან ერთმა სამარცხვინო საქმეებში ყველაზე უფრო თავგამოდებულმა სამოსელიცა და მოკრძალებაც შემოიძარცვა, და როგორც ბუნებით იყო, ისეთი³²⁶ დასვეს ეკლესიის საყდარზე და ქრისტეს წინააღმდეგ გამოსული ორატორი უწოდეს. რადგან იგი საღვთო სიტყვების ნაცვლად სასირცხვილოს წარმოთქვამდა, კრძალული სიტყვების ნაცვლად - გარყვნილს, კეთილმსახურების ნაცვლად - უღმერთოს, თავშეკავების ნაცვლად - სიძვას, მრუშობას, მამათმავლობას, ქურდობას, რჩევას იძლეოდა, რომ ცხოვრებაში ჭამა-სმა სხვა რამეებთან ერთად სასარგებლო იყო³²⁷. როდესაც მოვლენები ასე ვითარდებოდა და მე ეკლესიას მოშორებული ვიყავი (რადგან როგორ არ ვიქნებოდი, როდესაც ჯარისკაცები მოდიოდნენ, ხალხი უწესობისათვის ვერცხლით იყო მოსყიდული, ფულით უხვად დასაჩუქრებულები, წარმართთა ბრბო უდიდეს დაპირებებს იძლეოდა?), ჩვენი მონაცვლე იქნა გაგზავნილი, ვინმე ლუკიოსი,რომელიც მგლის უკეთური საქმეების კეთებას ეშურებოდა და ამქვეყნიური თანამდებობის მსგავსად ეპისკოპოსობა ოქროთი იყიდა, არათუ მართლმადიდებელი ეპისკოპოსების კრებით, არც ჭეშმარიტ კლერიკოსთა განჩინებით, არც ერის მოთხოვნით, როგორც ამას ბრძანებს საეკლესიო კანონები. ასეთთან არ იმყოფებოდნენ (რადგან არ შეეძლო ქალაქის ჩვეულებრივი შესასვლელით შესვლა) არც რომელიმე ეპისკოპოსი, არც ხუცესი, არც დიაკონი, არც ერის სიმრავლე, არც მონაზვნები მიუძღოდნენ წინ წმინდა წერილიდან საგალობლების სიმღერით; არამედ იყო ევძოიოსი, რომელიც წინათ, ნიკეაში წმინდა და დიდ კრებაზე, არიანელებთან ერთად განყენებულ იქნა და ჩვენი ქალაქის, ალექსანდრიის დიაკონი იყო, ვინც ანტიოქიელთა ეკლესიას ანადგურებდა თავისი წინამძღვრობით. აგრეთვე ჯარისკაცთა უზომო სიმრავლის თანხლებით იქ იმყოფებოდა საიმპერიო საბოძვართა გამგებელი³²⁸, სახელად მაგნუსი, ყოველთვის ყოველგვარი ურჯულოებით ცნობილი კაცი. მან იულიანეს დროს გადაწვა ბერიტელთა (ეს არის ფინიკიელთა სახელოვანი ქალაქი) ეკლესია, ნეტარსახსენებელი იობიანოსის დროს იძულებული იყო საკუთარი ხარჯებით აეგო ის; ცოტაც და თავსაც დაკარგავდა, რომ არ მიეღო შეწყალება იმპერატორთან მრავალგზის ტრიალისგან.
    "აწ მოგიწოდებთ, რომ მომხდარ მოვლენებზე შურის საგებლად აღძრათ თქვენი მოშურნეობა, რომელსაც მართებს, რომ აქედან აღრაცხოს, თუ როგორი და რაოდენი სიბილწე იქნა ჩადენილი ღვთის ეკლესიის წინააღმდეგ, მას შემდეგ, რაც ეს ზემოხსენებული ტირანი³²⁹ ჩვენს წინააღმდეგ ამხედრდა. როგორც თქვენი ღვთისმოსაობისგან, ასევე ყველა მხარის მართლმადიდებელი ეპისკოპოსებისგანაც ხშირად უარყოფილი ლუკიუსი იმყოფებოდა იმ ქალაქში, რომელიც კეთილგონივრული საბაბით იყო მის მიმართ მტრულად განწყობილი. არა მხოლოდ ფსალმუნებში ღვთისმგმობელის უგუნური სიტყვების მსგავსად ამბობს: "ქრისტე არ არის ჭეშმარიტი ღმერთი"; არამედ ცხოვრების წესითაც იხრწნება და სხვასაც ხრწნის, ხარობს შემოქმედის ნაცვლად ქმნილების თაყვანისმცემლების³³⁰ მხრიდან მხსნელის წინააღმდეგ მიმართულ მკრეხელობებზე. როდესაც წარმართების მსგავსი აზრები აქვს, რატომ ვერ ბედავს ეს დამაქცეველი ახალი ღმერთის თაყვანისცემას? რადგან იგი მათ პირისპირ ამ საქებარი სიტყვებით ესალმებოდა: "კეთილი იყოს შენი მობრძანება, ეპისკოპოსო, რომელიც ძეს უარყოფ. სერაპისი შენ მეგობრებთან მიგიღებს", - ასე უწოდებდნენ თავიანთ მშობლიურ კერპს. ზემოხსენებულმა მაგნუსმა, მისი უღმერთობის განუყოფლად თანამოზიარემ, უხეშმა ჯარისკაცმა და სასტიკმა სატრაპმა მყისვე, ისე რომ ხელიდან არ გაეშვა გადამწყვეტი წუთი, შეკრიბა მის შეხედულებებს დამორჩილებული ბრბო, შეიპყრა ხუცესები და დიაკვნები, რიცხვით ოთხმოცდაათი, რომელთაგან ზოგიერთის ასაკი ოთხმოც წელს აღემატებოდა, როგორც ბილწ საქციელზე და რომაელთა კანონების მტრობაზე შეპყრობილები, სახელმწიფო სამსჯავროზე განსაჯა და სათნოებისათვის დადგენილი ქრისტიანთა კანონების უმეცარმა აიძულა, ეღალატათ მოციქულთაგან მამების მეშვეობით ჩვენთვის გადმოცემული მშობლიური სარწმუნოებისათვის. იგი ამტკიცებდა, რომ ამის გამო ყველაზე კაცთმოყვარე ავგუსტუსი ვალენტი ნასიამოვნები დარჩებოდა. დიდი ხმით გაჰყვიროდა: "უბედურებო, ირწმუნეთ არიანელთა შეხედულებები, ირწმუნეთ. თუნდაც ჭეშმარიტ მსახურებას აღასრულებდეთ, ღმერთი შეგინდობთ, გააკეთეთ ეს არა ნებაყოფლობით, არამედ იძულებით. რადგან იძულებისთვის რჩება თავის მართლება, ნებაყოფლობითს კი ბრალდება მოსდევს. ამიტომ, ასეთი აზრები გედოთ თვალწინ და მხნედ მოდით, გადადეთ ყოველგვარი ზრუნვა, ხელი მოაწერეთ არიოზის დოგმატებს, რასაც ახლა ქადაგებს ლუკიუსი (სახელდებით წარმოთქვა). კარგად იცით, რომ მთავრობის მორჩილთ იმპერატორისგან გექნებათ ფული, სიმდიდრე და ჯილდო; ხოლო უარის მთქმელები მიიღებთ საპყრობილეს, წამებას, ტანჯვას, შოლტებს, სასჯელს, ჩამოგერთმევათ ფულიც და ქონებაც, სამშობლოდან გაგაძევებენ და გაუსაძლის ადგილებში გადასახლებას მიგისჯიან".
    "ეს "კეთილშობილი" სიცრუით განაზავებდა მუქარას, ყველა კეთილმსახურს შეაგონებდა და აიძულებდა, აზრი შეეცვალათ. მაგრამ ისინი ყოველგვარ ტანჯვა-ვაებაზე უფრო მწარედ კეთილმსახურების ღალატს მიიჩნევდნენ (რადგან ასეც იყო), [მისი] სიცრუისა და მუქარებისადმი სათნოებისა და კეთილშობილური სულის დამორჩილებაზე უარის მთქმელები იძულებული იყვნენ მისთვის ასე ეპასუხათ: "შეწყვიტე, შეწყვიტე ამ სიტყვებით ჩვენი დაშინება, შეაჩერე ფუჭი სიტყების თქმა. რადგან ჩვენ არც ახალი მოსულები ვართ, არც ახალ ღმერთს ვცემთ თაყვანს. დაუფიქრებლად აქაფებ ტალღებს და ძლიერი ქარივით დევნი მათ. კეთილმსახურების დოგმატებით სიკვდილამდე ვმოქალაქობთ, ღმერთს ოდესმე არც უძლურად მყოფად, არც სიბრძნის არმქონედ, არც ჭეშმარიტების გარეშე არსებულად მივიჩნევთ, არც ისე, რომ ოდესღაც იყო მამა, ოდესღაც კი არ იყო, ამ ურჯულო არიანელების თანახმად, ძეს ჟამიერად და წარმავალად რომ ვთვლიდეთ. რადგან თუ შლეგი არიანელების მიხედვით ძე ქმნილება არის, არ ყოფილა მამის თანაარსი, ძის არმყოლი მამაც არარსებულამდე დავა, მათი მიხედვით ოდესღაც მამაც არ იყო. მაგრამ თუ მარად არსებობს მამა, ცხადია, არსებობს მისგან, ჭეშმარიტისგან, და არათუ მშობლისაგან გადმოდინებით (რადგან ღმერთი უვნებელი არის). ასე რომ, როგორ არ იქნება უგუნური და შლეგი ის, ვინც ძეზე ფიქრობს, რომ "იყო დრო, როდესაც არ იყო", რომლის მიერაც ყოველივე მადლით არსებობად შემტკიცდა. ნიკეაში შეკრებილმა, მთელ მსოფლიოში მყოფმა ჩვენმა მამებმა, რომელთაგან განვრდომილები ბუნებრივია უმამოები გახდნენ, შეაჩვენეს არიოზის ბოროტი შეხედულება, რომლის [სწავლებასაც] აწ ეს ახალი კაცი წინამძღვრობს. და მათ განაცხადეს, რომ ძე არათუ მამისაგან განსხვავებული არსის არის, რის თქმასაც ახლა გვაიძულებ, არამედ - იმავე არსის. ისინი კეთილმსახური შეხედულებებით მშვენივრად გაიაზრეს და საღვთო სიტყვების მრავალი გამონაკრებიდან თანაარსი აღიარეს.
    "როდესაც მათ ასეთი და ამის მსგავსი სიტყვები წარმოთქვეს, მრავალი დღით [დილეგში] ჩაამწყვდია, ფიქრობდა, რომ აზრს შეიცვლიდნენ. მაგრამ მათ როგორც ასპარეზზე საუკეთესო მორკინალებმა სიმხდალე სრულებით ჩააცხრეს და თავიანთ თავს საღვთო აზრების მეშვეობით მამათა საგმირო საქმეებით ამხნევებდნენ, კეთილმსახურების მიმართ უფრო კეთილშობილური აზრი ეპყრათ და ტანჯვას სათნოებაში წვრთნად რაცხდნენ. როდესაც აწ ასე იბრძოდნენ და, როგორც ნეტარი პავლე  წერს, ანგელოზთათვისაც და კაცთათვისაც სანახაობად იქცნენ (იხ. l კორ. 6,9), მთელი ქალაქი მიეშურებოდა ქრისტეს მორკინალთა სანახავად, როდესაც მათ მოთმინებით დაძლიეს მტარვალი მსაჯულის შოლტები და დათმენის გზით უღმერთობის წინააღმდეგ გამარჯვების ძეგლები აღმართეს, და არიანელების წინააღმდეგ ტრიუმფით წარმოჩნდნენ ისინი, რომლებზეც ეს სასტიკი მტერი ფიქრობდა, რომ მუქარებითა და ტანჯვა-ვაებით დაიმორჩილებდა და ქრისტესთვის უღმერთოებს გადასცემდა. როდესაც მძიმე განზრახვების მეშვეობით განხორციელებულ ტანჯვათა შეტევებში ხელი მოეცარა, როდესაც მთელი ერი შეურვებული იყო და სხვადასხვაგვარად ძლიერ გლოვობდა, ყოველგვარ კაცთმოყვარებას მოკლებულმა ამ სასტიკმა კაცმა მისთვის ნაცნობი ბრბო კვლავ უწესობისათვის შეკრიბა მათ სამსჯავროზე, უფრო კი იმაზე, რასაც დიდი ხნის წინ გამოტანილი განაჩენი ეწოდება, ზღვის სანაპიროზე. კერპთაყვანისმცემლებმა და იუდეველებმა ჩვეულებისამებრ თავიანთი ძვირფასი ბღავილი ამოუშვეს მათ წინააღმდეგ, როდესაც მათ არ ისურვეს შლეგი არიანელების აშკარა მწვალებლობის მიღება. მთელი ერი გლოვობდა სამსჯავროს წინ. განაჩინეს მათი გაყვანა ალექსანდრიიდან და ფინიკიის ჰელიოპოლისში³³¹ დასახლება, სადაც მოსახლეობიდან ვერავინ იტანდა ქრისტეს სახელის მოსმენასაც, რადგან ყველა მეკერპე იყო.
    "შემდეგ ბრძანა მათი ჩასხმა ხომალდში, თავად სანაპიროზე იდგა (რადგან სახელმწიფო აბანოების მახლობლად გამოიტანა მათ წინააღმდეგ განაჩენი), აჩვენებდა შიშველ მახვილს, ფიქრობღა, რომ ამით შეაშინებდა მათ, რომლებიც ორპირი მახვილით ხშირად მუსრავდნენ მოწინააღმდეგე დემონებს. ასე უბრძანა მათ, გაეცურათ, ისე რომ თან არ წაეღოთ რაც სახმარი იყო, სრულებით არ შემსუბუქებოდათ გადასახლების სიმძიმე. ვგონებ, საკვირველი და დაუჯერებელი არის, რომ ზღვა აქაფდა, ამის გამო უკმაყოფილო და არ სურდა, რომ, ასე ვთქვათ, ამ კაცების მიღებით ზიარებოდა უსამართლო ბრძანებას. უმეცართ აჩვენა მსაჯულის ბარბაროსული არჩევანი. რადგან ნამდვილად უნდა ითქვას, "ზეცა განცვიფრებული იყო ამის გამო" (იერ. 2.12).
    "რადგან შეურვებული იყო მთელი ქალაქი და ამ დრომდეც გლოვობს. ზოგიერთები მკერდზე ერთმანეთზე იცემდნენ ხელებს და დიდ ხმაურს გამოსცემდნენ, ზოგიერთი კი ხელებსა და თვალებს ზეცად აღაპყრობდნენ და ძალადობაზე დაამოწმებდა, მხოლოდ ამას გაიძახოდნენ: "ისმინე, ზეცავ, ყური დაუგდე მიწავ" (ეს. 1, 2), რადგან უკანონობა მოხდა. და ყველაფერი მთლიანად მოთქმა-გოდებით იყო აღსავსე, შფოთი და გლოვა მთელ ქალაქში როკავდა, მდინარემაც ანაზდად ცრემლებით მოცულმა თავისი ნაკადით ზღვა ნაპირებიდან გადმოიყვანა. როდესაც ზემოხსენებული პირი³³² იდგა სანაპიროზე, მეხოფეებს უბრძანა, აფრები გაეშალათ, მაშინ ქალწულთა და დედაკაცთა ერთმანეთში აღრეულმა ვაი-ვიშმა, მოხუცთა და ყმაწვილთა ცრემლებთან შეწნულმა ურვამ, ყველას ღაღადისმა გადაფარა აქაფებული ზღვის ტალღებით წარმოქმნილი ხმაური. ამგვარად, ისინი მიცურავდნენ ჰელიოპოლისში, იქ, სადაც ყველა ბორგნეულობდა³³³, სადაც [გავრცელებული იყო] სიამოვნების მიმართ ეშმაკისეული ჩვეულებები, სადაც მხეცების საშიში ბუნაგები იყო; რადგან ცას წრიულად ყველა მხრიდან მთები ჰქონდა შემოჯარული. შუა ქალაქმი ხალხის თვალწინ ყველა ერთად და თითოეული თავისთვის გლოვობდა და მოთქვამდა; არც ტირილს წყვეტდნენ ქალაქის პრეფექტის, პალადიუსის ბრძანებით, იგიც ყველაზე დიდი ეშმაკეული³³⁴ იყო. მოტირალთაგან მრავალი ჯერ მოიტაცეს და დაამწყვდიეს, შემდეგ ტანჯეს, საფხეკებით აწამეს ფენესუსისა³³⁵ და პროკონესუსის³³⁶ მაღაროებში გაგზავნეს, - ადამიანები, რომლებიც ეკლესიისათვის საღვთო შურით აღძრული მებრძოლები იყვნენ.
    "მრავალი მათგანი მონაზონი იყო, რომლებიც ასკეზის გამო უდაბნოში ცხოვრობდა, დაახლოებით ოცდაცხრა კაცი. ცოტა მოგვიანებით დიაკონი, რომელმაც მოგვიტანა რომის ეპსკოპოსის, ჩვენი საყვარელი დამასის მანუგეშებელი და თანამოზიარე წერილები, უკან ხელშეკრული, ჯალათების მიერ სამსჯავროში იქნა წაყვანილი, თითქოს ვიღაც სახელგანთქმელი ბოროტმოქმედი ყოფილიყო. მას სასიკვდილო ტაჯვა-წამება მიაყენეს, ქვებითა და ტყვიებით თვით ყელის არეში ძლიერ იქნა ნაცემი, შემდეგ ჩასვეს ხომალდში ზღვაში სხვების მსგავსად. მას შუბლზე გამოსახული ჰქონდა საღვთო ჯვრის ნიშანი, არც მზრუნველობას, არც მსახურებას არ ღებულობდა, და გადაგზავნილ იქნა ფენესუსის მაღაროებში, რომლებიც არის სპილენძის. როდესაც მსაჯული ტანჯავდა ყმაწვილთა ნაზ სხეულებს, ზოგიერთი მათგანი მაშინვე აღესრულა, დაკრძალვაც არ ღირსებია, როდესაც მშობლები, ძმები, ნათესავები და, როგორც ყვებიან, მთელი ქალაქი ითხოვდნენ, რომ მათთვის მიეცათ მხოლოდ ეს ერთი უკანასკნელი სათხოვარი. მაგრამ, ვაი, ამ არაადამიანურ მსაჯულს, უფრო კი ჯალათს! ღვთისმოსაობის გამო მებრძოლები მკვლელებთან ერთად არ განისჯებოდნენ და მათი სხეულები დაუმარხავი რჩებოდა. მშვენივრად მებრძოლნი მხეცებისა და ფრინველებისათვის საჭმელად იყვნენ მიგდებული. სინდისის გამო მამებისადმი თანალმობის გამოხატვის მსურველთ კანონდარღვევის ჩამდენთა მგავსად თავს კვეთდნენ. რომაელთა რომელი კანონი და ბარბაროსთა რომელი შეხედულება ანადგურებდა მშობლებისადმი თანალმობის გამომჩენთ? ძველთაგან ოდესმე ვის სად ჩაუდენია ასეთი უკანონობა? ოდესღაც ფარაონმა ბრძანა ებრაელთა მამრების ამოხოცვა, მაგრამ მას შურმა და შიშმა აფიქრებინა ამ ბრძანების გაცემა. მაშინდელი [განზრახვა] ახლანდელზე რამდენად უფრო კაცთმოყვარული იყო! რამდენად უფრო საწადელია უსამართლობის არჩევანის შემთხვევაში! რამდენად უმჯობესია უკანონობის განსჯის შემთხვევაში! თუმცა, ბოროტებანი ერთმანეთს ვერ განშორდება.
    "ნაამბობი დაუჯერებელია, არაადამიანური და საზარელი, სასტიკი და ბარბაროსული, ულმობელი და მწარე. მაგრამ ამით იკვეხნიდნენ არიოზის სიშლეგის მორჩილნი და მღეროდნენ. როდესაც მთელი ქალაქი გლოვობდა ("რადგან არ იყო სახლი, სადაც არ იყო მოკლული", როგორც "გამოსვლათაში" წერია³³⁷), კვლავ არ დაცხრნენ და უკანონობისადმი მოუყირჭებლობის თვისებას ივითარებდნენ. რადგან უარესისთვის ავარჯიშებდნენ ნებელობას, იქამდე, რომ პროვინციის ეპისკოპოსებსაც წვდებოდნენ თავიანთი ბოროტების შხამით, უსამართლობის საჭურველად საიმპერიო საბოძვართა უფროსს, მაგნუსს იყენებდნენ.
    "ზოგი სენატს გადასცეს, სხვები თავიანთი შეთქმულების მსხვერპლი გახადეს ისე, როგორც ისურვეს. ეწადათ, ყველა მხრიდან ყველაფერი მოენადირებინათ [თავიანთი] ურჯულოებისათვის, არცერთ დანაშაულს არ უშვებდნენ ხელიდან. ყოველივეს მოივლიდნენ მწვალებლობის მამის, ეშმაკის მსგავსად ეძებდნენ, ვინმე შთაენთქათ (1 პეტ. 5,8).
    "როდესაც ყველაფერში სრულებით მოეცარათ ხელი, ეგვიპტიდან თერთმეტი ეპისკოპოსი, კაცები ყრმობიდან სიბერემდე ასკეზის გულისთვის უდაბნოში მცხოვრებნი, სიტყვითა და საქმით სიამეთა დამმორჩილებელნი და კეთილმსახური მრწამსის ურცხვენელად მქადაგებელნი, კეთილმსახურების დოგმატების რძით გამოკვებილნი და დემონების წინააღმდეგ ხშირად ძლევის ამღებნი, სათნოებით მოწინააღმდეგის შემარცხვენელნი, რომლებიც უბრძენესი სიტყვით სტელაზე აკრავდნენ არიანულ მწვალებლობას, - ისინი ზემოხსენებული პირის³³⁸ სისასტიკის გამოყენებით გადაასახლეს უფლის მკვლელი იუდეველების მიერ დასახელებულ ქალაქში, სახელად დიოკესარიაში. და რადგანაც ჰადესი³³⁹ არ ივსება ძმების სიკვდილით, მთელი დედამიწიდან ჩადიოდნენ დანაშაულებს ეს შეშლილები და უგუნურები ტოვებდნენ თავიანთი სისასტიკის ძეგლებს; სურდათ, რომ ბოროტებით ყოფილიყვნენ ცნობილი. რადგან, აჰა, კვლავ კათოლიკე ეკლესიის კლირიკოსები, რომლებიც ანტიოქიაში ცხოვრობდნენ, მოშურნე მონაზვნებთან ერთად მათი დრამატურგიის საქმეთა დასამოწმებლად იქნენ გამოყვანილი. იმპერატორის სასმენელი აღძრეს მათ წინააღმდეგ და პონტოს ნეოკესარიაში გადასახლებისთვის შეამზადეს; ისინი კი უმალ სიცოცხლეს დათმობდნენ იმ ადგილების სიველურის გამო. ასეთი ტრაგედიები შეიწყნარა იმ ჟამმა, - დუმილისა და დავიწყების ღირსი; მაგრამ თხზულებებში იქნა ჩართული მხოლოდშობილის წინააღმდეგ აღძრული ენების სამხილებლად. მკრეხელობის სიშლეგის შემწყნარებლები არა მხოლოდ ყოვლიერების მეუფის განგმირვას ცდილობდნენ, არამედ მისი მოსავი მსახურების წინააღმდეგაც შეურიგებელი ომი წამოიწყეს".

თ ა ვ ი XX
სარკინოზთა დედოფლის, მაბიას³⁴⁰ შესახებ, ასევე მონაზონ მოსეს ხელდასხმის შესახებ

   იმ ხანად³⁴¹ ისმაელიტთა ტომმა მიიტაცა რომაელთა სახელმწიფოს მეზობელი ქვეყნები. მათ მეთაურობდა მაბია. იგი არ შემოისაზღვრებოდა იმ ბუნებით, რომელიც მას მიეღო, და ვაჟკაცური აზროვნებით გამოირჩეოდა  მრავალი შეტაკებების შემდეგ მან ზავი დადო, შემდეგ მიიღო ღვთისმცოდნეობის ნათელი და ითხოვა, მისი ერისთვის მღვდელმთავრად დაეყენებიათ ვინმე მოსე. რომელიც სახლობდა ეგვიპტისა და პალესტინის საზღვარზე. ვალენტმა მიიღო მისი თხოვნა და ბრძანა, რომ ეს ღვთის კაცი ალექსანდრიაში წაეყვანათ და იქ მიეღო სამღვდელმთავრო მადლი, რადგან ეს ქალაქი ძალიან ახლოს იყო. როდესაც იქ ჩავიდა და დაინახა, რომ ლუკიუსი ცდილობდა მასზე ხელის დადებას, ეთხრა: "ნუ იყოფინ, რომ შენი ხელით ვიქნე ხელდასხმული! რამეთუ შენი მოხმობით არ მოვა სულიწმინდის მადლი". ლუკიუსმა მიუგო: "საიდან ხვდები, როდესაც ამას ამბობ?" მან კი: "არათუ ვხვდები და ისე ვამბობ, არამედ ნათლად ვიცი, რომ სამოციქულო დოგმატებს ებრძვი, და საწინააღმდეგოს ამბობ, და მკრეხელურ სიტყვებს უკანონო საქმეებსაც უმატებ. რომელ ურჯულოს არ დაუცინია შენს გამო საეკლესიო შეკრებებისათვის? რომელი ღირსადქებული კაცი არ იქნა განდევნილი? რომელ მხეცურ და ბარბაროსულ დანაშაულს არ ჩრდილავს, რასაც შენ ყოველდღე სჩადიხარ?" ამას ეუბნებოდა თამამად. როდესაც იგი ამ სიტყვებს ისმენდა, მოიწყლა და შეშინდა, კვლავ არ აგზნებულიყო შეწყვეტილი ომი. ამიტომ, ბრძანა, რომ მოეყვანათ სხვა ეპისკოპოსები, რომლებიც მან მოითხოვა. ღირსადქებულ სარწმუნოებასთან ერთად სამღვდელმთავრო მადლიც მიიღო და დაბრუნდა მათთან, რომლებიც ითხოვდნენ მას, და სამოციქულო მოძღვრებითა და საკვირველქმედებით ჭეშმარიტებისაკენ წარმართა ისინი.
    ამრიგად, ალექსანდრიაში ასეთი დანაშაულები ჩაიდინა ლუკიუსმა³⁴² და ასე განაგო საღვთო მზრუნველობამ.

თ ა ვ ი XXI
კონსტანტინოპოლში ჩადენილ დანაშაულებათა შესახებ

   არიოზის დაჯგუფების წევრებმა კონსტანტინოპოლში კეთილმსახური ხუცესებით გაავსეს ხომალდი და ტვირთის გარეშე ზღვაში გაუშვეს. შემდეგ მათ თანამოაზრეთაგან ზოგიერთი სხვა ნავში ჩასვეს და უბრძანეს, რომ ცეცხლი წაეკიდათ ხუცესთა ხომალდისათვის. როდესაც ეს ხდებოდა, ისინი ებრძოდნენ ცეცხლსა და ზღვას, ბოლოს, ზღვის სიღრმეში გადაეშვნენ და მოწამის გვირგვინი მოიპოვეს.
   ვალენტმა დიდი ხანი დაჰყო ანტიოქიაში. მან ყველას, ელინებსაც და იუდეველებსაც, და სხვებსაც, ვისაც ქრისტიანის სახელი ჰქონდა მორგებული და სახარებისეული მოძღვრებების საწინააღმდეგოს ქადაგებდა, ხელშეუხებლობა მიანიჭა³⁴³. საცთურს დამონებულნი აღასრულებდნენ წარმართულ საიდუმლოებებს³⁴⁴, და მან ნება დართო, რომ იულიანეს შემდეგ იობიანუსის მიერ ჩაქრობილი სიცრუე კვლავ აგზნებულიყო. დიოს, დიონისეს და დემეტრას ორგიები არათუ პარაბისტში³⁴⁵აღსრულდებოდა, როგორც კეთილმსახურის ზეობისას, არამედ შუა ფორუმზე დარბოდნენ ბახუსის მსახურები. მხოლოდ სამოციქულო მოძღვრების შუამდგომელთა წინააღმდეგ ომობდა. ჯერ იყო და ისინი ტაძრების სახლებიდან განდევნა, რადგან ყოვლადსახელოვან იობიანუსს მათთვის გადაცემული ჰქონდა ახლად აგებული ეკლესია. შემდეგ მთის ძირში იკრიბებოდნენ და მეუფეს საგალობლებით მიაგებდნენ პატივს, და საღვთო სწავლებებით განსცხრებოდნენ, იტანდნენ პირქარის, ზოგჯერ თავსხმა წვიმის, ნამქერისა და ყინვის შემოტევებს, ზოგჯერ კი - უძლიერეს სიცხეს. ვალენტი ნებას არ იძლეოდა, რომ ასეთ ღვაწლში შეწევნა მიეღოთ, არამედ მათ დასაშლელად ჯარისკაცები გაგზავნა.

თ ა ვ ი XXII
როგორ შეკრიბეს ანტიოქიაში ფლაბიანემ და დიოდორემ მართლმადიდებელთა ეკლესია

    ფლაბიანემ და დიოდორემ, როგორც რამ ზვირთსაქცევებმა გააპეს შემოტეული ტალღები. როდესაც მათი მწყემსი მელეტი იძულებული იყო, რომ შორს ეცხოვრა, ისინი ზრუნავდნენ სამწყსოზე, მგლებს წინ აღუდგებოდნენ თავიანთი ახოვანებითა და სიბრძნით, და ცხვრებს სათანადოდ მკურნალობდნენ. ასე რომ, მთის ძირიდან განდევნილები ცხვრებს მახლობელი მდინარის ნაპირებთან მწყსიდნენ. რადგან ვერ შეძლეს ბაბილონში დატყევეებულთა მსგავსად ძეწნაზე ჩამოეკიდათ საგალობლები, არამედ შემოქმედსა და ქველმოქმედს მისი მეუფების ყველა ადგილას უგალობდნენ. მაგრამ მტერი არც ამ ადგილას უშვებდა, მეუფის ღვთისმეტყველ კეთილმსახურ სამწყსოთა კრება რომ შემდგარიყო. კვლავ ამ საკვირველ მწყემსთა წყვილმა საბრძოლო სასწავლებელში შემოკრიბა საღვთო ცხვრები და სულიერი ბალახი უჩვენა. უბრძენესმა და უმამაცესმა დიოდორემ, როგორც რამ ვრცელმა და დიდმა მდინარემ თავისიანებს წყალი მიუტანა, ხოლო მოწინააღმდეგეთა მკრეხელობა ჩამორეცხა. იგი არ ფიქრობდა მისი ჩამომავლობის წარჩინებულებაზე და რწმენის გულისთვის შევიწროვებას სიხარულით ითმენდა.
   ქველი ფლაბიანე, იგიც კეთილშობილთაგან იყო აღმოცენებული, ხოლო კეთილშობილებად მხოლო კეთილმსახურებას რაცხდა და, ისე მიიღო დიდი დიოდორე³⁴⁶ როგორც მწვრთნელმა ხუთჭიდის მორკინალი. იმ დროს საეკლესიო კრებულებში არ ქადაგებდა, ხოლო ამისათვის მოღვაწეთ უშურველად ანიჭებდა მსჯელობებისა და წმინდა წერილის განაზრებებიდან. არიანული მკრეხელობის წინააღმდეგ მშვილდს მოზიდავდა, როგორც რამ აზრისმიერი კაპარჭიდან იღებდა ისრებს. სახლშიც და საჯაროდაც საუბრობდა და მწვალებელთა ბადეებს იოლად არღვევდა და მათ წამოწყებას ობობას ქსელის მსგავსად წარმოაჩენდა. მათთან ერთად იბრძოდა ეს აფრაატიც, ვისი მოქალაქეობაც აღვწერეთ "ღვთისმოყვარეთა ისტორიაში". მან ცხვრების გადარჩენა ამჯობინა სიმყუდროვეს, მიატოვა ასკეტის ქოხი და თავს იდო მწყემსის ჯაფა. ის, თუ სათნოების რა სიმდიდრე დააგროვა მან, ვფიქრობ, ახლა ამაზე ზედმეტია საუბარი, როცა ეს სხვა ნაშრომშია აღწერილი. მაგრამ მის [საქმეთაგან] მხოლოდ ერთს მოგითხრობთ, რომელიც მეტად შეეფერება ამ ისტორიას.

თ ა ვ ი XXIII
წმინდა მონაზონ აფრაატთან დაკავშირებული ამბები

    მდინარე ორონტი ჩრდილოეთიდან უვლიდა სასახლეს, ხოლო სამხრეთიდან უდიდესი გადახურული გალერეა ქალაქის კედელზე იყო დაშენებული და ორივე მხრიდან კოშკები ჰქონდა მიდგმული. სასახლესა და მდინარეს შორის არის დიდი გზა, რომლითაც გამოდიოდნენ ქალაქიდან კარიბჭის გავლით და ის მიუძღვებოდა ქალაქის შემოგარენში მდებარე სოფლებში. ამ გზით დადიოდა საღვთო აფრაატი და გადიოდა სამხედრო სასწავლებელში³⁴⁷, და ღვთის ცხვრებს სათანადოდ მკურნალობდა. როდესაც იმპერატორი სასახლის გალერეადან ზემოდან გადმოყურებდა, დაინახა ის, თხის ტყავი მოესხა და მხცოვანი სწრაფად მიაბიჯებდა. როდესაც ვიღაცამ უთხრა, რომ ეს იყო აფრაატი, რომელზეც ქალაქის მოსახლეობა იყო ჩამოკიდებული, მას მიმართა: "მითხარ, სად მიდიხარ"? მან კი ბრძნულად და ჯეროვნად მიუგო: "შენი იმპერიისათვის სალოცავად". იმპერატორმა უთხრა: "კი მაგრამ მონაზვნური კანონის თანახმად სალოცავად სახლში უნდა იჯდე". ამ საღვთო კაცმა კი მიუგო: "ძალიან კარგად ამბობ, იმპერატორო, ასე უნდა მოვიქცე, და ამ დრომდე ასეც ვიქცეოდი, ვიდრე მხსნელის ცხვრები მშვიდობით ტკბებოდნენ. მაგრამ მას შემდეგ, რაც დიდი შფოთი გადაიტანეს და ნადირივით შეპყრობის დიდი საფრთხე დაუდგათ, აუცილებელია, ყველა გზას მივმართოთ და გადავარჩინო ყრმები". უთხრა: "იმპერატორო, მითხარი, ვინმე ქალიშვილი რომ იჯდეს შიდა ოთახში და სახლზე ზრუნავდეს, ამ დროს კი დაინახოს, რომ ცეცხლის ალი ავარდა და მამისეული სახლი იწვის, რისი გაკეთება ჯერარს, მიპასუხე? შიგნით ჯდომა და იმის ყურება, თუ როგორ იწვის სახლი და ცეცხლის შემოტევის ასე დატოვება? თუ ოთახს დაემშვიდობოს, ირბინოს ზემოთ და ქვემოთ, წყალი მოზიდოს და ცეცხლი ჩააქროს? ცხადია, ამას იტყვი, რადგან ეს იქნება ქალიშვილის გამჭრიახი და გონივრული საქციელი. აწ ამას ვიქმ, იმპერატორო. რადგან როდესაც შენ ჩვენ მშობლიურ სახლში ცეცხლი შემოაგდე, დავრბივართ და ვცდილობთ მის ჩაქრობას". ასე მიუგო მას. ის კი დაემუქრა და გააჩუმა. საიმპერიო საძინებელ ოთახზე მიჩენილთაგან ერთ-ერთს, რომელიც უფრო კადნიერად დაემუქრა ღვთის კაცს, ევნო შემდეგი რამ. როდესაც მას იმპერატორის აბანოზე მზრუნველობა მიანდეს, ამ სიტყვების წარმოთქმის შემდეგ მალევე ჩავიდა მასში იმპერატორისთვის მოსამზადებლად. როდესაც შიგნით იმყოფებოდა, გონება დაკარგა, გაუნელებელ ცხელ წყალში ჩავიდა და აღესრულა კიდევაც. იმპერატორი იჯდა და ელოდა, თუ როდის აცნობებდა, რომ აბანოში შესულიყო. მას შემდეგ დიდ ხანი გავიდა, იმპერატორმა სხვები გაგზავნა, რათა ეუწყებია დაყოვნების მიზეზი. როდესაც ისინი შიგნით შევიდნენ, და ყველაფერი დაათვალიერეს, იგი იპოვეს გაუნელებელ წყალში მკვდარი და სიცხისგან აღსრულებული. როდესაც ეს შეატყობინეს იმპერატორს, შეიცნეს აფრაატის ლოცვის ძალა. მაგრამ ურჯულოთა დოგმატებს არ განუდგნენ, არამედ ფარაონის მსგავსად გაუსასტიკდათ გული. ამ გონებამიხდილმა შეიტყო რა ამ წმინდანის საკვირველმოქმედება, მაინც დარჩა კეთილმსახურებაზე გაცოფებული.

თ ა ვ ი XXIV
წმინდა მონაზონ იულიანესთან დაკავშირებული ამბები

    იმ ხანად ეს მრავალსაგალობელი იულიანეც, რომელიც წინათ ვახსენეთ, იძულებული შეიქნა, მიეტოვებინა უდაბნო და ანტიოქიაში შესულიყო. ვინაიდან სიცრუით გამოკვებილები და ცილისწამების ძალიან იოლად მქსოველები, ვგულისხმობ არიოზის შეხედულებების გამზიარებლებს, დაჟინებით ამტკიცებდნენ, რომ ეს დიდი ადამიანი მათ მხარეზე იყო. ჭეშმარიტების მნათობებმა, ფლაბიანემ და დიოდორემ, და აფრაატმაც, ამ კაცთან გაგზავნეს სათნოების მორკინალი, ვამბობ აკაკიზე, რომელიც გარკვეული დროის შემდეგ მეტად ბრძნულად მართავდა ბეროელთა ეკლესიას. ისინი მას სთხოვდნენ, რომ შეებრალებინათ მრავალი ათასი ადამიანი, ემხილებინა მოწინააღმდეგეთა ცრუმეტყველება და განემტკიცებინა ჭეშმარიტების ქადაგება. თუ რამდენი საკვირველმოქმედება ქმნა მან ამ უდიდეს ქალაქში მისი დაბრუნებისა და წასვლის დროს, ჩვენს მიერ აღწერილია "ღვთისმოყვარეთა ისტორიაში", რისი წაკითხვაც ხელმისაწვდომია მსურველთათვის. ვგონებ, ადამიანური ბუნების მკვლევართაგან არავინ შეეჭვდება, რომ ჩვენს კრებულში მან თავი მოუყარა ქალაქის მთელ მოსახლეობას. რადგან საკვირველება მოხდა, რომ მთლიანობაში მან გაიყოლა ყველა. ის, რომ დიდი საკვირველებები ქმნა, ამას ჭეშმარიტების მტრებიც დაგვემოწმებიან.
    ეს [საკვირველებები] წინათ, კონსტანციუსის დროს ალექსანდრიაში დიდმა ანტონიმ³⁴⁸ ქმნა. მან დატოვა უდაბნო და მთელ ამ ქალაქში დადიოდა, ყველას ასწავლიდა, რომ სამოციქულო მოძღვრების მქადაგებელი იყო ათანასე, ხოლო ჭეშმარიტების მოწინააღმდეგეები - არიოზის მომხრეები. ასე იცოდნენ ამ ღვთის კაცებმა, თუ რა შეეფერებოდა თითოეულ ჟამს, როდის მყუდროების შეწყნარება იყო საჭირო, და როდის უდაბნოს ამჯობინებდნენ ქალაქს.

თ ა ვ ი XXV
იმ ხანად სხვა რომელმა მონაზვნებმა გამოიჩინეს თავი

    იმ ხანად სხვებიც იყვნენ, რომლებიც სამონაზვნო ფილოსოფიის ბრწყინვალებას მისდევდნენ. ქალკედონის³⁴⁹უდაბნოში იყვნენ აბიტოსი, მარკიანოსი³⁵⁰, აბრაამი³⁵¹ და მათთან ერთად სხვებიც, რომელთა აღრიცხვაც ძნელია, და რომლებიც ვნებიან სხეულებში უვნებელი ცხოვრებით იღვწოდნენ. აპამეის³⁵² მხარეში იყვნენ აგაპეტოსი³⁵³, სვიმონი³⁵⁴, პავლე, და სხვებიც, რომლებიც უმწვერვალეს ფილოსოფიას შემოკრებდნენ [თავის თავში]. ძევგმატის³⁵⁵ [უდაბნოში] - პუბლიუსი და პავლე. კირესტონელთა³⁵⁶ ქვეყანაში ყოვლად სახელოვანი აკეფსიმა კელინში იყო დაყუდებული და სამოცი წლის გამავლობაში ამგვარად ატარებდა ცხოვრებას, ვერც ხედავდნვნ და ვერც ხმას სცემდნენ. ღირსადქებული ძევმატიოსის, თუმც მხედველობა ჰქონდა დაკარგული, ირგვლივ დადიოდა ცხვრებს განამტკიცებდა და მგლებსაც ებრძოდა. ამის გამო გადაწვეს მისი ქოხი, მაგრამ ყველაზე ძლიერმა მორწმუნე სარდალმა ტრაიანემ სხვა აუშენა მას და სხვა მსახურებაც გაუწია. ანტიოქიაში იყვნენ: მარიანოსი, ევსები, ამიანე, პალადიოსი და სვიმონი, აბრაამი და მათთან ერთად სხვებიც, რომლებმაც საღვთო ხატი უმწიკვლოდ შეინარჩუნეს. აღვწერეთ როგორც მათი, ასევე ამათი ცხოვრება. უდიდესი ქალაქის ახლოს მდებარე მთა ბაღნარის მსგავსად გამშვენდა. რადგან მასზე გაბრწყინდა პეტრე გალატიელი, მისი სეხნია ეგეიპტელი, რომანოზი, სევეროსი,ზენონი, მოსე, მალქოსი და სხვა მრავალი, რომელთა შესახებ მრავალი უმეცარი არის, მაგრამ ღმერთისთვის ცნობილია.

თ ა ვ ი XXVI
დიდიმე ალექსანდრიელის და ეფრემ ასურის შესახებ

    იმ დროს თავი გამოიჩინეს ედესაში საკვირველმა ეფრემმა³⁵⁷, ხოლო ალექსანდრიაში დიდიმემ³⁵⁸, რომლებიც წერდნენ ჭეშმარიტების დოგმატების მტრების წინააღმდეგ. ერთი სირიულ ენას იყენებდა და სულიერი მადლის სხივებს ფენდა. მას არ ეგემა ელინური განათლება და ისე ამხელდა ელინთა ცთომილების ნაირგვარობას და ააშკარავებდა მწვალებლობის მთელი მზაკვრობის უძლურებას. ძველად ჰარმონიოსმა³⁵⁹ და ბარდესანმა³⁶⁰ რაღაც ოდები შეთხზეს, გალობის სიამოვნებისთვის უღმერთობა მიებათ, მსმენელებს ხიბლავდნენ და დასაღუპად მოინადირებდნენ. ამიტომ, მან იქიდან აიღო საგალობლის ჰარმონია და შეუზავა კეთილმსახურება, და მსმენელებს მიართვა ერთდროულად უტკბილესი და სასარგებლო წამალი. ეს სიმღერები ახლაც უფრო მეტად ამხიარულებენ ძლევამოსილ მოწამეთა დღესასწაულებს. დიდიმემ კი, რომელსაც სიყმაწვილიდან დააკლდა თვალის ჩინი, მიღებული ჰქონდა პოეტური და რიტორიკული განათლება. ასევე არითმეტიკისა და გეომეტრიის, ასტრონომიის და არისტოტელეს სილოგიზმების და პლატონის მჭევრმეტყველების სწავლებები სმენით ჰქონდა მიღებული. იგი მათ სწავლობდა არა როგორც ჭეშმარიტებას, არამედ როგორც ჭეშმარიტების საჭურველს სიცრუის წინააღმდეგ. აგრეთვე ნასწავლი ჰქონდა საღვთო წერილის არა მხოლოდ წერილები, არამედ აზრებიც. იმ ხანად ისინი ბრწყინავდნენ ასკეტიზმსა და სათნოების ზრახვებში.

თ ა ვ ი XXVII
იმ დროს ასიასა და პონტოში მცხოვრები გამოჩენილი ეპისკოპოსები

    ეპისკოპოსთა შორის იყო ორი გრიგოლი, ნაზიანზელი³⁶¹ და ნოსელი³⁶²; ეს იყო დიდი ბასილის ძმა, ხოლო ის - მისი პირველი მეგობარი და თანაშემწე. კაბადოკიაში ისინი კეთილმსახურების გამო საუკეთესო მებრძოლები იყვნენ. მათთან ერთად საუკეთესო იყო პეტრეც, რომელსაც ბასილთან და გრიგოლთან საერთო მშობლები ყავდა, მაგრამ გარეშე განათლება მათთან ერთად არ ჰქონდა მიღებული, თუმცა ცხოვრებით ბრწყინავდა.
    პისიდიაში იყო ოპტიმუსი³⁶³, ლიკაონიაში - ამფილოქე, რომლებიც ნამდვილად წინაპართა სარწმუნოების გამო იყვნენ საბრძოლოდ განწყობილი და მოწინააღმდეგის შეტევებს უკუაქცევდნენ. დასავლეთში დამასი, რომის [ეკლესიის] წინამძღვარი, და ამბროსი, რომელსაც მინდობილი ჰქონდა მედიოლანის [ეკლესიის] მართვა, შორიდან უკუაგდებდნენ თავდამსხმელებს. მათთან ერთად ისინი, რომლებიც იძულებული იყვნენ, დასახლებულიყვნენ [იმპერიის] უკიდურეს მხარეებში, წერილებით განამტკიცებდნენ თავისიანებს და მტრებს ანადგურებდნენ. ყოვლიერების განმგებელმა ღელვატეხის სიდიდეს ტოლძალოვანი მესაჭეები და მოწინააღმდეგეთა სარდლების სიძლიერეს სათნოება დაუპირისპირა, და ჟამის ძნელბედობას ბოროტებისაგან დამცავი წამლები უბოძა. არა მხოლოდ ამ წინაგანგების [საბოძვრები] გადასცა ეკლესიებს კაცთმოყვარე უფალმა, არამედ მზრუნველობის სხვა სახითაც ღირსყო ისინი.

თ ა ვ ი XXVIII
ვალენტის მიერ დიდი ვალენტინიანესადმი ომის თაობაზე მიწერილის შესახებ, ასევე ამ მორწმუნის მიერ პასუხად მიწერილის შესახებ

    როდესაც გოთების ერი საომრად აღიძრა, ბოსფორთან მიათრიეს ის, ვისაც მხოლოდ კეთილმსახურთა წინააღმდეგ ლაშქრობა ჰქონდა ნასწავლი. მაშინ შეიცნო ამ არარაობამ საკუთარი უძლურება, ძმას მიწერა და ჯარი სთხოვა. მაგრამ მან მიწერა, რომ წმინდა არ იყო ღმერთთან მებრძოლი კაცის დაცვა, არამედ სამართლიანი იქნებოდა, რომ დაეცხრო მისი კადნიერება. ეს უბადრუკი ამ სიტყვებზე დიდი მწუხარებით აღივსო, მაგრამ არ განაგდო მისი კადნიერება, არამედ დარჩა ჭეშმარიტების წინააღმდეგ ამხედრებული³⁶⁴.

თ ა ვ ი XXIX
კომიტი ტერენტიუსის კეთილმსახურების შესახებ

    სომხეთიდან დაბრუნდა ტერენტიუსი და გამარჯვების ძეგლები აღმართა. იგი იყო საუკეთესო სარდალი და კეთილმსახურებით შემკული. მას ვალენტმა უბრძანა, ძღვენი ეთხოვა მისგან, მან კი განუცხადა ის, რაც სჭირდებოდა კეთილმსახურებით გამოზრდილს. რამეთუ მან ითხოვა არა ოქრო, არც ვერცხლი, არც მიწა, არც ძალაუფლება, არც სახლი, არამედ ის, რომ ერთი ეკლესია მიეცა სამოციქულო მოძღვრებისთვის წინა რიგებში მებრძოლთათვის. როდესაც მან მიიღო მისი მუდარა და შეიტყო მისი შინაარსი, განრისხდა და დახია, უბრძანა, სხვა რამ ეთხოვა. მაგრამ მან შეაგროვა ნაგლეჯები და თქვა: "იმპერატორო, მივიღეთ და გვიპყრია ძღვენი და სხვას არ მოვითხოვ. რამეთუ ყოვლიერების მსაჯული არის ჩემი მიზნის მსაჯული".

თ ა ვ ი XXX
სარდალ ტრაიანეს კადნიერების შესასებ

    ბოსფორზე გადასვლის შემდეგ ვალენტი თრაკიაში ჩავიდა, ჯერ კონსტანტინოპოლში დაყო დიდი ხანი, რადგან ომის ეშინოდა.
    მან ბარბაროსების წინააღმდეგ სარდალი ტრაიანე გაგზავნა ჯართან ერთად. მას შემდეგ, რაც იგი დამარცხებული დაბრუნდა, ვალენტმა იგი ძალიან გაკიცხა, სირბილესა და სიმხდალეში დაადანაშაულა. მაგრამ მან ნამდვილი მამაკაცისათვის შესაფერისი კადნიერებით მიუგო: "არათუ მე დავმარცხდი, იმპერატორო, არამედ შენ გაუშვი ხელიდან გამარჯვება, როდესაც ღმერთის წინააღმდეგ დაირაზმე, და მისი მფარველობა ბარბაროსებისკენ შეაბრუნე. რამეთუ, ვინაიდან შენ ეომებოდი მას, იგი ბარბაროსებთან ერთად დაირაზმა, ხოლო ღმერთს გამარჯვებაც მიყვა და ღვთის მიერ ნაწინამძღვრებ ჯარებთან მივიდა. ნუთუ არ იცი, ეკლესიებიდან განდევნილები ვის გადაეცი?!" მასთან ერთად აღიარეს არინთეოსმაც და ვიქტორმაც, - ისინიც სარდლები იყვნენ, - რომ ეს ასე იყო, და იმპერატორს ურჩიეს, არ განრისხებულიყო მხილების შეუღლებულ ჭეშმარიტებაზე.

თ ა ვ ი XXXI
კონსტანტინოპოლელი მონაზვნის, ისააკის³⁶⁵ და სკვითიის ეპისკოპოს ბრეტანიონის კადნიერების შესახებ

   ამბობენ, როდესაც ისააკმა, რომელსაც მახლობლად მონაზვნური სენაკი ჰქონდა, შეიტყო, რომ იმპერატორი ლაშქართან ერთად მიდიოდა. გასაგებად შესძახა: "სად მიდიხარ, იმპერატორო, როცა ღმერთის წინააღმდეგ ლაშქრობ და იგი არ გივის შემწედ? რამეთუ მან აღძრა შენს წინააღმდეგ ბარბაროსები, მას შემდეგ, რაც შენ მათ წინააღმდეგ მრავალი ენა აღძარი საგმობლად, და მის წინაშე მგალობლები საღვთო სახლებიდან განდევნე. ასე რომ, შეწყვიტე ომი და შეწყდება ომი. დაუბრუნე სამწყსოებს საუკეთესო მწყემსები და უშრომლად მიიღებ გამარჯვებას. მაგრამ თუ ამას არ იქმ და ისე გაილაშქრებ, ფუჭი იქნება მცდელობა, ისე როგორც ძნელია სადგისის ცემა. რადგან ვერ დაბრუნდები და ჯარსაც დაღუპავ". იმპერატორი განრისხდა და უთხრა: "კიდეც დავბრუნდები და კიდევაც მოგკლავ, და სიცრუის წინასწარმეტყველების გამო სამართლიანად დაგსჯი". მაგრამ იგი სულ არ შეშინდა და შესძახა: "მომკალი, თუ მხილებულ იქნება ჩემი სიტყვების სიცრუე".
    ბრეტანიონს, ყოველგვარი სათნოებით გაბრწყინებულს, ვისაც მთელი სკვითიის ქალაქები მინდობილი ჰქონდა სამღვდელმთავრო მართვისათვის, მოშურნეობით აღეგზნო გონება და ვალენტი ამხილა დოგმატების შერყვნასა და წმინდანების წინააღმდეგ უკანონო ქმედებებში. მან უსაღვთოეს დავითთან ერთად დაუყვირა: "ვამბობდით შენს მოწმობებზე მეფეთა პირისპირ და არ შეგვრცხვა".

თ ა ვ ი XXXII
გოთების წინააღმდეგ ვალენტის ლაშქრობის შესახებ, და თუ როგორ ზღო უღმერთობის სასჯელი

   მან უგულებელყო ის საუკეთესო მრჩევლები და ჯარი საბრძოლოდ წინ გაგზავნა, თვითონ კი რომელიღაც დაბაში იჯდა და ელოდა გამარჯვებას. ჯარისკაცებმა ვერ გაუძლეს ბარბაროსების ზეწოლას, უკან მიიქცნენ და დევნულები იღუპებოდნენ; ესენი სწრაფად გარბოდნენ, მაგრამ ისინი მთელი ძალით მისდევდნენ მათ.
   ბარბაროსები ჩავიდნენ იმ დაბაში, სადაც ვალენტმა შეიტყო მარცხის შესახებ და დამალვას ლამობდა. ბარბაროსებმა ცეცხლი შეაგდეს და დაბასთან ერთად კეთილმსახურების მოწინააღმდეგეც დაწვეს. ამგვარად ზღო მან ამავე ცხოვრებაში სასჯელი იმ სისაძაგლეებისთვის, რაც მან ჩაიდინა.

თ ა ვ ი XXXIII
როგორ ეზიარენ გოთები არიანულ საცთურს

    ვფიქრობ, მიზანშეწონილია, რომ მათ, ვინც არ იცის, ვაუწყოთ, თუ როგორ მიიღეს ბარბაროსებმა არიანული სენი.
    როდესაც ისინი ისტროსზე გადავიდნენ და ვალენტთან ზავი დადეს, იმ დროს იქ იმყოფებოდა სახელგატეხილი ევდოქსიოსი და იმპერატორს ურჩია, რომ გოთები დაერწმუნებია მასთან ზიარებაზე. მათ ძველად მიღებული ჰქონდათ ღვთისმცოდნეობის სხივები და სამოციქულო დოგმატებით იყვნენ გამოზრდილი. მან უთხრა: "აზრების თანაზიარება შეიქმს უფრო მტკიცე მშვიდობას". ეს აზრი მოიწონა ვალენტმა და მათ ბელადებს შესთავაზა დოგმატებში თანხმობა. მაგრამ მათ მიუგეს, რომ ვერ აიტანდნენ მშობლიური მოძღვრების მიტოვებას. იმ დროს მათი ეპისკოპოსი იყო ულფილა, რომელსაც ძალიან ენდობოდნენ და მის სიტყვებს უცვლელ კანონებად ღებულობდნენ. ისიც სიტყვებით მოხიბლა ევდოქსიოსმა, ფულით აცთუნა და დაარწმუნა, რომ ბარბაროსებს მიეღოთ იმპერატორთან ზიარება. დაარწმუნა იმის თქმით, რომ დავა პატივმოყვარეობის გამო ატყდა და დოგმატებს შორის არ იყო რაიმე განსხვავება. ამიტომ დღემდე ამბობენ გოთები, რომ მამა ძეზე მეტია, მაგრამ ძეზე ქმნილების თქმას ვერ თავს იდებენ, თუმცა ამის მთქმელებს ეზიარებიან. მაგრამ მიუხედავად ამისა მამათა მოძღვრება სრულად არ მიუტოვებიათ. ულფილამ ისინი დაარწმუნა, რომ ზიარებოდნენ ევდოქსიოსთან და ვალენტთან ერთად, უთხრა, რომ დოგმატებს შორის არ იყო განსხვავება, არამედ ამაო დავამ წარმოშვა გაყოფა³⁶⁶.

                                                        შენიშვნები

280 – იოვიანუსი იყო სინგიდუნუმის (თანამედროვე ბელგრადის) კომიტის, ვარონიანუსის ძე. ის დაიბადა 330 ან 331 წ., მეფობდა 363 წლის ივნისიდან 364 წლის თებერვლამდე.
281 - იგულისხმება განდგომილება.
282 - ἐμαρτυρήθησαν, ქრისტეზე დაამოწმეს, ე.ი. ეწამნენ. ქართული სიტყვა წამება თავდაპირველი მნიშვნელობით ნიშნავდა არა ტანჯვას, არამედ დამოწმებას, მაგრამ ვინაიდან ქრისტეზე დამოწმება ამავე დროს მისთვის ტანჯვასაც ნიშნავდა, "წამებამ" ხალხის ცნობიერებაში ტანჯვის მნიშვნელობა შეიძინა და მისი სინონიმი გახდა.
283 - ბრიტანეითში ქრისტიანობამ ფეხი მოიკიდა ავგუსტინეს მისიანდე 200 წლით ადრე. 208 წელს ცნობებმა ბრიტანული ქრისტიანობის შესახებ მიაღწია ტერტულიანემდეც აფრიკაში.
284 - უნდა ვივარაუდოთ, რომ აქ იბერიის ეკლესიაც იგულისხმება.
285 - დადასტანი არის ნაკლებად ცნობილი ადგილი, რომელიც მდებარეობდა ანკვირიისა და ნიკეას შორის გზის შუაში. იოვიანუსი ნავახშმევს შევიდა ახლად აშენებულ ოთახში. კარი ჯერ კიდევ სველი იყო და ნახშირის ღუმელი იდგა ჰაერის გასათბობად. დილით იგი საწოლში მკვდარი ნახეს (იხ. ამიანე მარცელიუსი, რომის ისტორია, XXV.10.12.13).
286 - ვალენტი.
287 - ἀπένειμε - სიტყვ. გამოყო.
288 – კონსტანტინეს კონსტიტუციის მიხედვით იმპერიის თორმეტი დიოცეზის მმართველის გარდა არსებობდა 116 პროვინციის მმართველის, რექტორების, კორექტორების, პრეზიდების და კონსულების თანამდებობები. ამბროსი დანიშნული იყო ლიგურიისა და ემილიის კონსულის, პრობუსის მიერ. არის გადმოცემა, რომ როდესაც პრობუსი მას ამ თანამდებობაზე ნიშნავდა იწინასწარმეტყველა და უთხრა: "Vade; age non ut judex, sed ut episcopus" ("წადი და იმოქმედე არა როგორც მსაჯულმა, არამედ როგორც ეპისკოპოსმა").
289 - στάθμη.
290 - κανόν.
291 - იმპერიის თორმეტი დიოცეზი იყო შემდეგი: 1) ოქსიენი, 2) პონტიკა; 3) ასია; 4) თრაკია; 5) მიზია; 6) პანონია; 7) ბრიტანია; 8) გალია; 9) ევნენსისი; 10) იტალიკიანა; 11) ჰისპანია; 12) აფრიკა.
292 - კონსტანტინეს დროს დასავლეთის ილირიკია (Illiricum Occidentale) მოიცავდა დალმაციას, პანონიას, ნორიკუმს და სავიას. აღმოსავლეთის ილირიკია (Illiricum Orientale) კი - დაკიას, მიზიას, მაკედონიას და თრაკიას.
293 - αυτοκράτορες, ლათ. imperatores.
294 - ἐν ἡμῖν πολιτευομένου Χριστοῦ.
295 - ე.ი. ეშმაკთან.
296 -  ე.ი. უფლის.
297 - იგულისხმება ნიკეის კრებაზე მიღებული მრწამსი.
298 – μὴ ἐτεροδιδασκαλεῖν, μηδὲ ἑτεροκενοδοξεῖν.
299 - სირიული სახელი, საიდანაც მომდინარეობს "მესალიელები" ან "მასალიელები", ნიშნავს მლოცველ ერს.
300 - παρουσία.
301 - მელეტინა (მალატია) იყო მცირე არმენიის მეტროპოლია. ამ ქალაქში დაამარცხეს რომაელებმა სპარსეთის შაჰი ხოსრო ნუშირვანი 577 წ.
302 - წმ. ამფილოქე, იკონიის მთავარეპისკოპოსი, იყო წმ. ბასილი დიდის მეგობარი და გრიგოლ ღვთისმეტყველის ბიძაშვილი. დაიბადა, სავარაუდოდ, დაახლოებით 344 წ.
303 - 381 წლამდე არ ჩანს როგორც ეპისკოპოსი.
304 - ვალენტი მოინათლა 368 წელს.
305 - ალბია დომინიკა.
306 - სამოსატა იყო კომაგენეს დედაქალაქი ევფრატის სანაპიროზე. აქ დაიბადა სახელგანთქმული ლუკიანე. ეს ქალაქი იყო ევსების საეპისკოპოსო, რომელიც იყო ბასილი დიდის და გრიგოლ ღვთისმეტყველის მეგობარი.
307 - λειτουργία.
308 - ძევგმა მდებარეობდა ევფრატის მარჯვენა ნაპირზე, ძველი აპამეასა და სელევკიას მოპირდაპირე მხარეს.
309 - ახლად დადგენილი წინამძღვარი.
310 – იგულისხმება ცეცხლით განწმენდის წარმართული ჩვეულება.
311 - იოვიანუსი იყო ბასილი დიდის და ევსები სამოსატელის მეგობარი. პერა არის ევფრატენსისის ქალაქი.
312 - კუნძული ფინიკიის სანაპიროს მახლობლად.
313 - მდებარეობდა ნილოსის ნაპირას. ამ ქალაქს ასე იმიტომ ეწოდებოდა, რომ მისი მოსახლეობა სტრაბონის გადმოცემით თაყვანს სცემდა შუბს.
314 - Ελληνας.
315 - ე.ი. სულთა ყანობირის საღვთო დამოძღვრით დამუშავება.
316 - ევლოგი 369 წ. იმყოფებოდა რომში, 379 წ.  - ანტიოქიაში, 381 წ.  - კონსტანტინოპოლში.
317 - ადარებს სახელგანთქმულ ბერმენ ორატორს.
318 - იგულისხმება ბასილი დიდი.
319 - იგულისხმება ათანასე დიდი.
320 - ე.ი. მეზობელ ეპარქიებში ვინც მსახურებდა.
321 - παλαιστρα - საბრძოლო ხელოვნების შესწავლის ადგილი, ფიზიკური აღზრდის სასწავლებელი, სკოლა.
322 - παιδοτρίβης - ფიზიკური ვარჯიშების, გიმნასტიკის მასწავლებელი. ნიშანდობლივია, რომ ანტიკური ბერძნული ფიზიკური აღზრდის კულტურის გამომხატველი ტერმინები ქრისტიანულ მწერლობაში გადავიდა ამჯერად სულიერი აღზრდის გამოსახატავად. ასევე შდრ. ქრისტიანი მოწამის ან აღმსარებლის წოდება მორკინალად (ათლეტად).
323 - πολυύμνητος.
324 - θηλυμόρφῳ τῷ σχήματι.
325 - κάθοδον τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐπικαλούμεθα.
326 - ე.ი. დედიშობილა.
327 - იხ. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის XXV სიტყვა. ქართული თარგმანი გამოიცა ალმანახ "გზა სამეუფოში", №2, 1995 წ.
328 - κόμης κομητατησίων λαργιτιόνων - იმპერატორის კარზე არსებული თანამდებობის ლათინური სახელწოდების comitatensium largitionum comes-ს კალკირებული თარგმანი.
329 - იგულისხმება ლუკიუსი.
330 - შდრ. რომ. 1.25.
331 - კოელე-სირიაში, ორონტის წყაროების მახლობლად, სადაც შემორჩენილია ანტონიუს პიუსის მიერ აგებული მზის ტაძრის ნანგრევები.
332 - იგულისხმება მაგნუსი.
333 - δεισιδαιμονῶν. შდრ. საქმე 16.22.
334 - δεισιδαιμονεστάτος.
335 – ვალეზიუსი მას აიგივებს პატრას არაბეთმი მდებარე ფინონთან, ამჟამად ტაფილეჰი.
336 - მარმარას ზღვაში ამავე სახელწოდების კუნძული.
337 - გამოს. 12, 30.
338 - იგულისხმება მაგნუსი.
339 - ბერძნულ მითოლოგიაში მიწის ქვეშ მიცვალებულთა საუფლო, ქრისტიანი მწერლები მას ჯოჯოხეთის აღსანიშნავად იყენებდნენ.
340 - შდრ. სოძომენე, დასახ. ნაშრ., 6. 38, სოკრატე, დასახ. ნაშრ., 4, 36.
341 - დაახლოებით 375 წ.
342 - სოძომენე (VI. 38) ლუკიუსს ახასიათებს როგორც თავაზიანად მოსაუბრეს: "მანამდე ნუ განმსჯით, ვიდრე არ გაეცნობით ჩემს მრწამსს". ლუკიუსი განდევნილ იქნა ალექსანდრიიდან, როდესაც ვალენტის ზეობა დასრულდა მისი სიკვდილით 378 წ.
343 - ἀδειαν - სიტყვ. უშიშრობა.
344 - τελετὰς.
345 - παράβυστον - ათენის საიდუმლო სამსჯავრო, ἐις παραβύστῳ - საიდუმლოდ, ფარულად, ჩაკეტილში.
346 - დიოდორე ამ დროს არის ხუცესი.
347 - იგულისხმება მისი ასკეტური მოსაგრეობის ადგილი.
348 – ანტონი დიდი დაიბადა 250 წელს, ზემო ეგვიპტეში. ათანასე დიდი მას უწოდებს "ასკეტიზმის დამფუძნებელს". მისი ცხოვრების მიხედვით 335 წელს იგი ჩავიდა ალექსანდრიაში არიანელების წინააღმდეგ გამოსასვლელად. ის გარდაიცვალა 355 წელს თავის სენაკში, ამათას, მაკარის, სერაპიონის და ათანასეს გარემოცვაში.
349 - სირიაში ქალკისის მახლობელი რეგიონი; ის უნდა განვასხვავოთ მაკედონიის ქალკიდიკისგან.
350 - წარმოშობით თეოდორიტეს საეპისკოპოსოდან, კვიროსიდან იყო.
351 - ეწეოდა მისიონერულ მოღვაწეობას. მოგვიანებით მისი ნების საწინააღმდეგოდ გახდა კარას ეპისკოპოსი.
352 - სავარაუდოდ აპამეა ორონტის მახლობლად.
353 - აპამეის ეპისკოპოსი, მარკიანუსის მეგობარი და მოწაფე.
354 - ასევე მარკიანოსის მოწაფე. ორმოცდაათი წლის განმაელობაში სწავლობდა ასკეტიზმის ფიოლოსოფიას (იხ. წმ. იოანე ოქროპირის 55-ე ეპისტოლე).
355 - ძევგმას მახლობლად, ევფრატის სანაპიროზე, აპამეის საწინააღმდეგო მხარეს.
356 - კვიროსის მახლობლად.
357 - წმინდა ეფრემ ასურს ეკლესია უწოდებს "სინანულის მოძღვარს". იგი დაიბადა 306 წელს ნიზიბისში ღარიბ ქრისტიანულ ოჯახში. ის ახალგაზრდობაში ქურდობის ბრალდებით ჩასვეს საპყრობილეში, სადაც პირობა დადო, რომ მოინანიებდა მის წინანდელ ცოდვებს და თავს ღმერთს მიუძღვნიდა. ეფრემი მალე გაამართლეს, რის შემდეგაც ის წავიდა მთაში, შეუერთდა იქ მცხოვრებ განდეგილებს და დაემოწაფა სახელგანთქმელ იაკობ ნიზიბინელს. იაკობის გარდაცვალების შემდეგ ეფრემი ნიზიბისში ეწეოდა სამოძღვრო მოღვაწეობას. 363 წელს, როდესაც სპარსელებმა დაიპყრეს ნიზიბისი, ეფრემი გადავიდა ედესაში. წმინდა მამა ძალიან ნაყოფიერი მწერალი იყო. ის წერდა მწვალებლების, მარკიონიტების, მანიქეველების, ცნობილი გნოსტიკოსის ბარდესანის და არიანელების წინააღმდეგ. მან დაგვიტოვა ღრმა სულიერებით განმსჭვალული ჰიმნები. წმ. ეფრემ ასურის გარდაცვალების თარიღი უცნობია. დაახლოებით შეიძლება დასახელდეს 373 წელი.
358 - მოღვაწეობდა 309-399 წ.წ.-ებში. ოთხი წლიდან ბრმა იყო. მაგრამ ძალიან განათლებელი იყო. იგი ათანასე დიდმა შეცვალა ალექსანდრიის კატეხეტური სასწავლებლის თავმჯდომარის თანამდებობაზე. ნეტარი იერონიმე მას უწოდებდა წინასწარმეტყველს და მის მოძღვარს, მან თარგმნა მისი ტრაქტატი "სულიწმინდის შესახებ". დიდიმე არის მრავალი ეგზეგეტიკური ნაშრომის ავტორი, რომელთა უმრავლესობას ჩვენამდე არ მოუღწევია. მეხუთე მსოფლიო კრებაზე, 553 წელს (ზოგი მკვლევარის აზრით თვით კრების გამართვამდე) ორიგენესთან და ევაგრე პონტოელთან ერთად დაადანაშაულეს მწვალებლობაში და გადასცეს ანათემაზე.
359 - ჰარმონიოსი ეწეოდა სამწერლობო მოღვაწეობას სირიულ და ბერძნულ ენებზე II საუკუნის მიწურულს.
360 - ბარდესანი, ანუ ბარ დაისანი, გამოჩენილი სირიელი გნოსტიკოსი, დაიბადა 155 წელს.
361 - გრიგოლ ნაზიანზელს ასე ეწოდა არა იმიტომ, რომ ის იყო ნაზიანზის (კაბადოკიაში) ეპისკოპოსი, არამედ მისი მამის გამო, რომელიც იყო მისი თანამოსახელე და იყო ნაზიანზის ეპისკოპოსი. ის ჯერ იყო სასიმის ეპისკოპოსი, შემდეგ - კონსტანტინოპოლის.
362 - წმ. ბასილი დიდის უმცროსი ძმა. იგი დაიბადა 335 წელს. ის იყო კაბადოკიის ნაკლებად ცნობილი ქალაქი ნისის ეპისკოპოსი 372 წლიდან 395 წლამდე. მათი მშობლები იყვნენ: მამა - ბასილი (პროფესიით ადვოკატი), დედა - ემილია. ათი შვილიდან უმრწემესი, პეტრე იყო სებასტიის ეპისკოპოსი.
363 - პისიდიის ანტიოქიის ეპისკოპოსი. ესწრებოდა 381 წ. კრებას კონსტანტინოპოლში.
364 - ამ დროს ვალენტინიანე უკვე გარდაცვლილი იყო (375 წ.), როდესაც გოთებმა გადალახეს მდ. დანუბა და გააპარტახეს თრაკია (376 წ.). თეოდორიტეს "ვალენტინიანეს"’ ნაცვლად უნდა დაეწერა  "გრაციანე", "ძმის" ნაცვლად - "ძმიშვილი".
365 - შესაძლოა ისააკი, რომელიც უპირისპირდებოდა   წმ. იოანე ოქროპირს (იხ. სოძომენე, დასახ. ნაშრ. VIII, 9).
366 - ქრისტიანობა გოთებში, რეინის ნაპირას მოსახლე გერმანულ ტომებში პირველად ჩანს 300 წელს, როდესაც ვისიგოთებმა ჩაიგდეს ხელში პირველობა, რომლებსაც გაყვნენ ოსტგოთები. ისინი მოქცეულ იქნენ არიანელების გავლენით და მიიღეს არიანული მრწამსი. ეპისკოპოს ულფილას შრომების ფრაგმენტები შემონახულია შემდეგ ხელნაწერებში: 1) Codex Argenteus უფსალაში, 2) Codex Carolinus, 3) ამბროსისეული ფრაგმენტები.

წიგნი მეხუთე

თ ა ვ ი I
იმპერატორ გრაციანეს კეთილმსახურების შესახებ

    თუ როგორ დიდ ხანს ითმენს მეუფე მის წინააღმდეგ გაშლეგებულთ, და როგორ სჯის მათ, რომლებიც მის სულგრძელებას სათანადოდ არ იყენებენ, ეს ზედმიწევნით გვასწავლა ვალენტმა ასეთი საქმეებითა და ვნებებით. კაცთმოყვარე როგორც რამ სასწორის საპირწონეს და უღელს ისე იყენებდა წყალობას და სამართალს, რათა უწმინდურობის სიდიდით ზეაღმატებულს სცოდნოდა მისი კაცთმოყვარეობის ზომა და სამართლიანი სასჯელით აბრკოლებდა წინსვლას.
    რომაელთა მთელი ძალაუფლება მიიღო გრაციანემ, ვალენტინიანეს ძემ და ვალენტის ძმიშვილმა. მან ჯერ კიდევ მამის აღსასრულის შემდეგ მიიღო ევროპის სკიპტრა, მის სიცოცხლეშივე იყო იმპერიის მოწილე. ამრიგად, როდესაც ვალენტი უშვილოდ გადაეგო, მიიღო ასია და დანარჩენი ლიბია³⁶⁷. 

თ ა ვ ი II
ეპისკოპოსთა უკან დაბრუნების შესახებ

    მან მყისვე უფრო ღიად დაადგინა კეთილმსახურება და სამეფოს პირველნაყოფნი ყოველთა მეუფეს მიუძღვნა. დაწერა კანონი, ბრძანა განდევნილი მწყემსების უკან დაბრუნება და თავიანთ სამწყსოებისთვის გადაცემა; საღვთო სახლების მათთვის გადაცემა, რომლებიც ირჩევდნენ დამასისთან თანაზიარებას. ეს დამასი კი იყო რომის ეპისკოპოსი და ღირსადქებული ცხოვრებით შემკული, ყველაფერს ამბობდა და იქმოდა სამოციქულო დოგმატების გამო არჩევანის გაკეთებით. ლიბერიუსის შემდეგ მან ჩაიბარა ეკლესიის განმგებლობა. კანონთან ერთად გაუგზავნა სარდალი საპორი, რომელიც იმ დროს ყველაზე სახელოვანი კაცი იყო. ბრძანა, არიოზის მკრეხელობის მქადაგებლები, მხეცებივით გამოედევნათ წმინდა ტაძრებიდან, საუკეთესო მწყემსები კი უკან დაებრუნებიათ მათი საღვთო სამწყსოებისთვის.
   და ყველა ქვეყანაში ეს დაუბრკოლებლად ხდებოდა. მაგრამ ანტიოქიაში, აღმოსავლეთის მთავარ ქალაქში აღეგზნო ასეთი დავა.

თ ა ვ ი III
პავლინეს კამათისმოყვარეობისა და აპოლინარი ლაოდიკიელის ახალი გამოგონების შესახებ, აგრეთვე მელეტის ფილოსოფიისა და ღვთისმოყვარეობის შესახებ

   როგორც ზემოთ ვთქვით, სამოციქულო დოგმატების გულისთვის მებრძოლები ორად გაიყვნენ. ევსტათი დიდის წინააღმდეგ შეთქმულების მოწყობის შემდეგ არიანული სისაძაგლის მოძულეები თავისთვის იკრიბებოდნენ, წინამძღვრად კი პავლინე ყავდათ. სხვები ევძოიოსის ხელდასხმის შემდეგ მელეტისთან ერთად სრულებით განკვეთილ იქნენ უღმერთოებისაგან და იმ განსაცდელებს ითმენდნენ, რაც ზემოთ გიამბეთ, ისინი ნაწინამძღვრები იყვნენ უბრძენესი მელეტის მოძღვრებით. მათ გარდა სხვა დაჯგუფების მოთავედ თავისი თავი წარმოაჩინა აპოლინარი ლაოდიკიელმა. მას კეთილმსახურების ნიღაბი ჰქონდა მორგებული და სამოციქულო დოგმატების შეხედულებებს იცავდა, მაგრამ მალევე მტრად გამოჩნდა. იგი საღვთო ბუნების შესახებ ორაზროვან სიტყვებს იყენებდა, ღირსებათა რაღაც საფეხურებს ქმნიდა; ბედავდა განგებულების საიდუმლოს არასრულად წარმოჩენას და მოაზროვნე სულზე, რომელსაც მინდობილი ჰქონდა სხეულის მართვა, ამბობდა, რომ იგი მოკლებული იყო აღსრულებულ ხსნას. მისი სწავლების თანახმად ღმერთ სიტყვას იგი მიღებული არ ჰქონდა, არც განკურნებით იყო ღირსქმნილი, არც პატივი ჰქონდა მას გადაცემული, არამედ მიწიერ სხეულს სცემდნენ თაყვანს უხილავი ძალები; ხოლო ღვთის ხატად შექმნილი სული ქვემოთ დარჩა, ცოდვის უპატიობით შემოსილი.
    მრავალი სხვა რამეც თქვა ამას გარდა შერყეული და დაბრმავებული გონებით. ზოგჯერ ისიც აღიარებდა, რომ ხორცი წმინდა ქალწულისგან ჰქონდა მიღებული, ზოგჯერ კი ამბობდა, რომ ის ღმერთ სიტყვასთან ერთად ციდან იყო ჩამოსული, სხვა დროს იყო შექმნილი ეს ხორცი და ჩვენგან არ იყო მიღებული. აგრეთვე სხვა ზღაპრებს და აბდაუბდას შეაუღლებდა საღვთო აღთქმებს, რისი აქ თქმაც ზედმეტად ჩავთვალე. ამრიგად, იგი ასეთ რაღაცეებს ამბობდა და არა მხოლოდ მისიანებს მიაყენა ზიანი, არამედ - ზოგიერთ ჩვენიანსაც. გარკვეული ხნის შემდეგ, როდესაც დაინახეს საკუთარი უმნიშვნელობა, ხოლო ეკლესიის - წარჩინებულობა, მცირედის გარდა ყველა შეუერთდა მას და მიიღო საეკლესიო ზიარება. მაგრამ თავდაპირველ სენს არ განუდგნენ, არამედ მრავალი ოდითგანვე განმტკიცებული [მორწმუნე] ამით აღავსეს. ამ ფესვიდან აღმოცენდა ეკლესიებში ხორცისა და ღმრთეების ერთი ბუნება, და მხოლოდშობილის ღმრთეებას მიაბამდნენ ვნებას, და სხვაც, რამაც ერშიც და მღვდლებშიც წარმოშვა დაპირისპირება³⁶⁸. მაგრამ ეს მოგვიანებით მოხდა. იმ დროს, როდესაც ჩამოვიდა სარდალი საპორი და საიმპერიო ედიქტი გიმოაქვეყნა, პავლინე ამტკიცებდა, რომ დამასის მხარეზე იყო, ასევე ისიც ამას ამტკიცებდა და თავის სენს ფარავდა. საღვთო მელეტი კი ჩუმად იჯდა და ითმენდა მათ კამათს. უბრძენესმა ფლაბიანემ, ჯერ ისევ პრესვიტერთა დასში აღრაცხულმა, პირველად პავლინეს მიმართა სარდლის გასაგონად: "მოყვასო, თუ დამასის თანაზიარებას იწყნარებ, გვიჩვენე ჩვენ ბრძნულად დოგმატთა სიახლოვე. რამეთუ იგი აღიარებს სამების ერთ არსს და ქადაგებს სამი ჰიპოსტასის გაყოფას, შენ კი პირიქით აუქმებ ჰიპოსტასების სამებას. გვიჩვენე დოგმატების თანხმობა და კანონის თანახმად მიიღე ეკლესიები". ამგვარად აღვირი ამოსდო მას მხილებებით და აპოლინარის მიმართა: "შენი მიკვირს, მეგობარო, როცა ასე უშიშრად იბრძვი ჭეშმარიტების წინააღმდეგ, და ისიც ნათლად არის ცნობილი, რომ საკვირველი დამასი აღიარებს დმერთი სიტყვის მიერ ჩვენეული სრული ბუნების მიღებას, ხოლო შენ ამბობ საპირისპიროს, - იმას, რომ ჩვენს ხსნას გონება არ გააჩნდა. თუ სიცრუეს ვამბობ, როდესაც ამას ბრალად გდებ, მაშ აწ უარყოფილ იქნას შენს მიერ ნახელოვნები სიახლე და შეიყვარე დამასის მოძღვრება, და მიიღე საღვთო ტაძრები".
    ამრიგად, უბრძენესმა ფლაბიანემ ჭეშმარიტი სიტყვებით აღკვეთა მათი კადნიერება. მელეტიმ კი, ყველა ადამიანზე უფრო თვინიერმა ერთსა და იმავე დროს გონივრულადაც და ალერსიანადაც მიმართა პავლინეს: "მას შემდეგ, რაც ცხვრების უფალმა ამ ცხვრებზე მზრუნველობა მე ჩამაბარა და შენ სხვებზე ზრუნვა გაქვს მიღებული, ხოლო ერთმანეთს აზიარებს კეთილმსახურების საზრდო, გავაერთიანოთ, მოყვასო, სამწყსოები და შევწყვიტოთ ძალაუფლების გამო ქიშპობა; ერთობლივად ვმწყემსოთ ცხვარი და ერთობლივად ვუმკურნალოთ მათ. მაგრამ თუ მთავარი საყდარი³⁶⁹ იწვევს დავას, მე ვეცდები ამ დავის განდევნას. რამეთუ მასზე დავდებ საღვთო სახარებას და გთხოვ, რომ მისი ორივე მხრიდან დავჯდეთ ჩვენ. და თუ პირველად მე მივიღებ ცხოვრების აღსასრულს, მხოლოდ შენ გექნება, მეგობარო, სამწყსოს მმართველობა. მაგრამ თუ პირველი შენ ევნები ამით, შეძლებისდაგვარად კვლავ მე ვიზრუნებ ცხვრებზე". ეს გონივრულად და თავაზიანად თქვა საღვთო მელეტიმ. მაგრამ პავლინემ არ მოიწონა. სარდალმა, რომელიც ნათქვამის მსაჯული იყო, დიდ მელეტის გადასცა ეკლესიები, ხოლო პავლინე დარჩა თავიდანვე განშორებული ცხვრების წინამძღვრად.

თ ა ვ ი IV

სამოსატელი ეპისკოპოსის, ევსების შესახებ

   როდესაც აპოლინარმა ვერ მიაღწია ეკლესიათა მმართველობის მიღებას, შემდეგ ღიად ქადაგებდა ახლად გამოგონებულ მოძღვრებას, და საკუთარი თავი მწვალებლობის მოთავედ წარმოაჩინა. იგი დიდი ხნის განმავლობაში ცხოვრობდა ლაოდიკიაში, მაგრამ უკვე მანამდე ანტიოქიაში ხელდასხმული ყავდა ვიტალიუსი, საუკეთესო ცხოვრებით შემკული და სამოციქულო დოგმატებით გამოზრდილი კაცი, მაგრამ მოგვიანებით მან შეიწყნარა სნეულება. საღვთო მელეტიმ კი ის დიოდორე, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ და რომელმაც მეტად მძვინვარე ღელვის დროს ეკლესიის ხომალდი ჩაძირვისაგან გადაარჩინა, ტარსუსის მწყემსად დაადგინა და კილიკიელთა ერი მას ჩააბარა. აპამეას სამღვდელმთავრო მზრუნველობა კი მიანდო იოანეს³⁷⁰, რომელიც გვარიშვილობითაც წარჩინებული იყო, მაგრამ წინაპრებისაზე უფრო საკუთარი წარმატებებით ბრწყინავდა. რამეთუ ერთსა და იმავე დროს სიტყვაც და ცხოვრებაც ამკობდა მას. იგი ღელვა-ტეხვის დროს მართავდა თანამორწმუნეთა კრებულის საჭეს, ხოლო თანაშემწედ ყავდა ღირსადქებული სტეფანე, მაგრამ საღვთო მელეტიმ იგი სხვა ბრძოლის ასპარეზზე გადაიყვანა. რადგან შეიტყო რა, რომ ევდოქსიოსის მანკიერებით გაირყვნა გერმანიკია, ეს განსაცდელის ამარიდებელი მკურნალი გაგზავნა; რადგან სრული ელინური განათლება ჰქონდა გავლილი და საღვთო დოგმატებითაც იყო გამოზრდილი. და არც გაცრუებია იმედი. რადგან სულიერი მოძღვრებით მგლები ცხვრებად აქცია³⁷¹. როდესაც დიდი ევსები გადასახლებიდან დაბრუნდა, სახელგანთქმულ აკაკის ბეროიაში დაასხა ხელი, ჰიეროპოლში კი - თეოდოტეს, რომლის ასკეტურ მოქალაქობას დღემდე უგალობს ყველა. ევსები ხელდასხმულ იქნა ქალკიდონის [საყდარზე], ჩვენს კვიროსში კი - ისიდორე, ღირსადქებული და საღვთო მოშურნეობით შემკული.
    ამბობენ, რომ [მელეტიმ] ედესაში მწყემსად ხელი დაასხა თვით ამ ევლოგისაც, სამოციქულო დოგმატებისთვის მებრძოლსა და ანტინონში პროტოგენოსთან ერთად წარგზავნილს; რადგან ღვთივშთაგონებულ ბარსეს უკვე მიღებული ჰქონდა ცხოვრების აღსასრული. ევლოგიმ ბრძოლებში მისი თანაზიარი პროტოგენე, კარაში დაადგინა, სიავის უკუმქცეველი მკურნალი ძღვნად მიართვა არაკეთილგანწყობილ ქალაქს.
    ბოლოს, საღვთო ევსებიმ ეპისკოპოს მარისს დაასხა ხელი დოლიხესთვის. ეს არის მომცრო ქალაქი, რომელსაც იმ ხანად არიანული სენი ჰქონდა მიღებული. დიდ ევსების სურდა რა, რომ ეს მარისი, ღირსადქებული და სათნოებათა მრავალი სახეობით გაბრწყინებული, დამჯდარიყო სამღვდელმთავრო საყდარზე, ჩავიდა დოლისეში. როდესაც იგი შიგნით იმყოფებოდა, ერთმა ქალმა, არიანული სენით აღვსილმა, ზემოდან სახურავის ყავარი ჩამოაგდო, რამაც მას თავი გაუტეხა და მცირე ხნის შემდეგ უკეთესი ცხოვრებისაკენ გაემგზავრა. აღსასრულის დროს ფიცით სთხოვა მასთან მყოფთ, რომ ამის მქმნელისათვის არავითარი სასჯელი არ დაედოთ. იგი ბაძავდა თავის მეუფეს, რომელმაც მის ჯვარმცმელებზე თქვა: "მამაო, მიუტევე მათ, რამეთუ არ იციან, რას იქმან" (ლუკ. 23.34). და ასევე მის თანამონას, სტეფანეს, რომელმაც ქვების დიდი სეტყვის შემდეგ შეღაღადა: "უფალო, ნუ მიუთვლი მათ ამას ცოდვად" (საქ. 7.59). ასეთი აღსასრული მიიღო დიდმა ევსებიმ მრავალი სახის ბრძოლის შემდეგ, რომელმაც თრაკიაში ბარბაროსებს დააღწია თავი, მაგრამ ურჯულო მწვალებელთა ხელს ვერ გაექცა, არამედ მათი მეშვეობით მოიპოვა მოწამეობის გვირგვინი³⁷².
    ეს მოხდა ეპისკოპოსების უკან დაბრუნების შემდეგ. როდესაც გრაციანემ შეიტყო თრაკიის გაპარტახება მათ მიერ, ვინც დაწვა ვალენტი, დატოვა იტალია და ჩავიდა პანონიაში.

თ ა ვ ი V
თეოდოსის ლაშქრობის შესახებ

   იმ დროს წინაპართა წარჩინებულობისა და საკუთარი სიმამაცის გამო ყველაზე სახელოვანი კაცი იყო თეოდოსი. ამიტომ, ის ღებულობდა მისი სწორი პატივის მქონეთა და თანატომელთა შურის შემოტევებს, რის გამოც ცხოვრობდა ესპანეთში, სადაც იშვა და გაიზარდა. როდესაც იმპერატორი საგონებელში იყო, თუ რა უნდა მოემოქმედებია, რადგან ბარბაროსები გამარჯვებით იქადოდნენ; იგი უძლეველად მიაჩნდათ და ასეც იყო, ფიქრობდნენ, რომ თეოდოსის ლაშქრობა გაანადგურებდა ბოროტებებს. ასე რომ, მყისვე ესპანეთიდან გადმოგზავნეს ეს კაცი, სარდლად დანიშნეს და გაერთიანებული ლაშქრით გაუშვეს.
   იგი სარწმუნოებით შემოზღუდული თამამად დაიძრა, თრაკიაში ჩავიდა და როცა იხილა მის შემხვედრად მომავალი ბარბაროსები, ჯარი საბრძოლოდ დააწყო. როდესაც შეტაკება მოხდა, მათ ვერ გაუძლეს შეტევას და მწყობრი მიატოვეს. აქციეს რა ზურგი, ისინი გაიქცნენ, ესენი კი მთელი ძალით დაედევნენ. მრავალი ბარბაროსი იხოცებოდა, რადგან არა მხოლოდ რომაელების მიერ, არამედ ერთმანეთის ხელითაც იხოცებოდნენ. მას შემდეგ, რაც ასე მრავალი მოისრა, ხოლო მცირედი, ვისაც ძალუძდა დამალვა, ისტროსზე გადავიდა, საუკეთესო სარდალმა თავისი ჯარი მყისვე გაფანტა მეზობლად მდებარე ქალაქებში, თავად კი იმპერატორ გრაციანესთან სწრაფი ჭენებით გაქუსლა და თავისი გამარჯვების მაცნე გახდა. თვით იმპერატორმაც არ მიიჩნია მისი ნათქვამი სარწმუნოდ, რომელიც მომხდარით განცვიფრებული იყო, ხოლო შურით საწერტელით გვემულნი ამბობდნენ, რომ იგი გამოიქცა და დაღუპა ჯარი. იგი მოწინააღმდეგეებს თხოდა, გაეგზავნათ და შეეტყოთ, რომ ბარბაროსთა ბრბო განადგურებული იყო. თქვა, რომ ადვილი იყო მიცვალებულებიდან გახდილი აბჯრით შეეტყოთ მათი რაოდენობა. იმპერატორმა ეს სიტყვები მართებულად ჩათვალა და გაგზავნა მომხდარის სანახავად და მისთვის შესატყობინებლად.

თ ა ვ ი VI
მისი ზეობის შესახებ, და იმის შესახებ, რაც წინდაწინ იხილა ძილში

    იგი დარჩა მის სარდლად, და ღვთივშთაგონებული რამ ხილვა იხილა, აშკარად თვით ყოველთა ღმერთისგან ეჩვენა მას. რადგან იგუმანა, რომ იხილა საღვთო მელეტი, ანტიოქიელთა ეკლესიის თავმჯდომარე, ვინც იგი საიმპერიო მოსასხამით შემოსა და გვირგვინის მსგავსით შეუმკო თავი. ეს ღამით იხილა, დილით უამბო მის ერთ ნათესავს. მან უთხრა, რომ სიზმარი ნათელი იყო და არა გამოცანის მსგავსი, არც საეჭვო. რამოდენიმე დღის შემდეგ დაბრუნდნენ მომხდარი ამბების ზედამხედველები და თქვეს, რომ ათასობით ბარბაროსი იყო დაცემული. ირწმუნა იმპერატორმა, რომ საუკეთესო სარდალი ჰყავდა არჩეული და იმპერატორად დაადგინა და ვალენტის წილხვედრი სკიპტრა მას გადასცა. თავად იტალიისკენ გაემართა, ხოლო იგი მისთვის მიცემულ სამფლობელოში გაგზავნა. როგორც კი იმპერია მიიღო, უწინარეს ყოვლისა ეკლესიების ერთსულოვნებაზე იზრუნა, და თავის სამფლობელოს ეპისკოპოსებს კონსტანტინოპოლში ჩასვლა უბრძანა. მხოლოდ იგი იყო სავსე არიანული მანკიერებით, დასავლეთი მისი სენისგან თავისუფალი რჩებოდა. რადგან კონსტანტინემ, კონსტანტინეს უხუცესმა ვაჟმა და კონსტანსმა, უმრწემესმა, დაამტკიცეს მამისეული უზადო სარწმუნოება, და აგრეთვე იმპერატორმა ვალენტინიანემ დაიცვა დასავლეთის უმწიკვლო კეთილმსახურება.

თ ა ვ ი VII

არიოზის დაჯგუფების სახელგანთქმული წინამძღვრები

    აღმოსავლეთის ნაწილმა მრავალი მხრიდან მიიღო ეს მანკიერება. რადგან არიოზი იყო ეგვიპტის [ქალაქ] ალექსანდრიის პრესვიტერი, მკრეხელობაც იქ წარმოიშვა. ევსები და პატროფილე პალესტინელები იყვნენ, პავლინე და გრიგოლი - ფინიკიელები, თეოდოტი - ლაოდიკიელი, და მის შემდეგ გიორგიც, მის შემდეგ კი ათანასე და ნარკისოსი კილიკიელები იყვნენ, რომლებმაც ბოროტად მიმობნეული თესლები გამოზარდეს. ევსები და თეოგნოსე ბითვინიელებმა, მენოფანტე ეფესელი და თეოდორე პერინთელი, მარის ქალკედონელი და სხვები თრაკიიდან, მარტოდენ ბოროტებით სახელგანთქმულები, დიდი ხნის განმავლობაში რწყავდნენ და აღვივებდნენ ღვარძლის თესლებს. ამ ბოროტ მიწათმოქმედებს შეეწეოდა კონსტანციუსის დამყოლი და ვალენტის მანკიერი ხასიათი. ამიტომ, ბრძანება გასცა, რომ კონსტანტინოპოლში მხოლოდ თავისი იმპერიის ეპისკოპოსები შეკრებილიყვნენ. როდესაც ჩავიდნენ, - ას ორმოცდაათი იყვნენ, - ბრძანა, რომ არავის ეუწყებია, თუ რომელი იყო დიდი მელეტი, რადგან სურდა, სიზმრისეული ხსოვნით გამოეცნო ეს კაცი. და როცა სასახლეში შევიდა ეპისკოპოსთა მთელი სიმრავლე, მან სხვა ყველა მიატოვა და მიეჭრა დიდ მელეტის, და როგორც მამის მოყვარე შვილმა, რომელიც დიდი ხანი არ დამტკბარიყო მამის ხილვით, ხელები მოხვია და ეამბორა მის თვალებს და ბაგეს, მკერდს და თავს, და მის თავზე გვირგვინის დამდგმელ მარჯვენას. რადგან აუხდა ხილვა, რაც იხილა. ყველა სხვაც თავაზიანად მოიკითხა, როგორც მამებს, სთხოვა, ეთათბირათ წამოჭრილ საკითხებზე.

თ ა ვ ი VIII
კონსტანტინოპოლში შეკრებილი სინოდის შესახებ

    იმ ხანად კონსტანტინოპოლში ცხოვრობდა ის³⁷³, ვინც ახლახანს გახდა ნაზიანზის სამწყსოს [მწყემსი]³⁷⁴; არიანულ მკრეხელობებს უპირისპირდებოდა, საღვთო ერს სახარებისეული მოძღვრებებით არწყულებდა, სამწყსოს გარეთ ცთმილებაში მყოფთ მოინადირებდა, დამღუპველი ბალახებისგან იხსნიდა. ასე დიდი გახადა ეს მცირე სამწესო. როდესაც იგი იხილა დიდმა მელეტიმ, რომელმაც იცოდა დაწერილი კანონის მიზანი, რადგან მთავრობისმოყვარეობის საბაბის აღსაკვეთად კრძალავდნენ [ეპისკოპოსის] გადაყვანას³⁷⁵, გრიგოლს დაუმტკიცა კონსტანტინოპოლის თავმჯდომარეობა. მცირე ხნის შემდეგ საღვთო მელეტი გადავიდა დაუმწუხრებელ ცხოვრებაში და საქებარი ეპიტაფიებით სრულიქმნა მრავალთა მიერ, ვინც ნაზიარები იყო სიტყვიერების ხელოვნებასთან.
   ალექსანდრიის ეპისკოპოსმა ტიმოთემ, რომელმაც შეცვალა პეტრე, ათანასეს თავმჯდომარეობის მემკვიდრედ, საკვირველი გრიგოლის წინააღმდეგ რომელიღაც მაქსიმე ცინიკოსს დაასხა ხელი, რომელსაც ახალი შეკრეჭილი ჰქონდა ცინიკოსის კოწოლი³⁷⁶ და აპოლინარის ოინბაზობითაც იყო აღსავსე. მაგრამ იმ დროს იქ შეკრებილებმა ეერ აიტანეს ეს უჯერო ქმედება. იქ იყვნენ ღირსადქებული და საღვთო მოშურნეობითა და სიბრძნით აღსავსე კაცები: ჰელადიოსი³⁷⁷, დიდი ბასილის თავმჯდომარეობის მონაცვლე, გრიგოლი და პეტრე, რომლებიც იყვნენ ბასილის ძმები, ამფილოქე ლიკონიიდან, პისიდიელი ოპტიმუსი და კილიკიელი დიოდორე.
    იქ ასევე იმყოფებოდა პელაგიოს ლაოდიკიელი, ევლოგი ედესელი, აკაკი და ჩვენი ისიდორეც, კირილე იერუსალიმელი, გელასი პალესტინის კესარიიდან, - სიტყვითაც და ცხოვრებითაც შემკულნი, და სათნოების სხვა მრავალი მორკინალი.
    ამგვარად, მაშინ ყველა მათგანი განშორდა ეგვიპტელებს და საღვთო დღესასწაული დიდ გრიგოლთან ერთად აღასრულა. საღვთო გრიგოლი შეკრებილთ ერთსულოვნებისაკენ მოუწოდებდა და, რომ ერთმანეთთან თანხმობა ემჯობინებიათ ერთი კაცის უსამართლობისათვის. მან განაცხადა: "მე გავთავისუფლდები მრავალი საზრუნავისაგან და დავუბრუნდები ჩემს მეგობარ მყუდროებას, და ამ ხანგრძლივი და მძიმე ომის შემდეგ თქვენც დაუბრუნდებით სამგზის საწადელ მშვიდობას. რამეთუ მეტად უჯეროა, რომ ახლახანს მტრების შემოტევებისაგან დახსნილებმა ერთამანეთს შევუტიოთ, და საკუთარი ძალა [ამაზე] დავხარჯოთ. რადგან ასე მტრებს გავახარებთ. ასე რომ, მოძებნეთ კაცი ღირსადქებული, გონიერი, ვისაც ძალუძს, თავს იდოს მრავალი საზრუნავი და კარგად მოაგვაროს ის, და მღვდელმთავრად ის დაადგინეთ". საუკეთესო მწყემსები ერწმუნენ ამ მოსაზრებებს და ამ უდიდესი ქალაქის ეპისკოპოსად ხელი დაასხეს კეთილშობილ, წარჩინებული გვარიშვილობით შემკულ და სათნოებებით გაბრწყინებულ კაცს, ნექტარიოსს; ხოლო მაქსიმე, როგორც აპოლინარის სიშლეგის წილმქონე, განძარცვეს სამღვდელმთავრო ღირსებისაგან და განკვეთეს. და დაწერეს კანონები საეკლესიო წეს-განგების შესახებ და დაადგინეს, რომ ნიკეაში გადმოცემული მრწამსი მტკიცე დარჩენილიყო, და დაბრუნდნენ თავიანთ სამშობლოში. მომდევნო ზაფხულს მრავალი მათგანი კვლავ ჩამოვიდა ამავე ქალაქში, რადგან კვლავ საეკლესიო საჭიროებამ შემოკრიბა ისინი. მათ მიიღეს დასავლეთის ეპისკოპოსების სინოდალური ეპისტოლე, რომელიც მათ სთხოვდა რომში ჩასვლას, რადგან იქ დიდი კრება იყო გამართული. მაგრამ ისინი თხოვდნენ მოგზაურობის თავიდან არიდებას, რადგან ეს არ იყო საჭირო. მიწერეს ეპისტოლე, სადაც აღნიშნავდნენ, რომ ეკლესიების წინააღმდეგ ღელვა-ტეხვა იყო აღძრული და ამის გამო მათ უზრუნველობაზეც გადაკვრით მიანიშნებდნენ. წერილებში შეჯამებულად ჩაურთეს სამოციქულო აზრები. წერილის ავტორების სიმამაცესა და სიბრძნეს უფრო ნათლად თვით წერილი წარმოაჩენს.

თ ა ვ ი IX
კონსტანტინოპოლში გამართული კრების მიერ [მიწერილი] სინოდიკონი³⁷⁸

   "ყველაზე პატივსაცემ უფალთ, კეთილკრძალულ ძმებს და თანამსახურთ, დამასს, ამბროსის, ბრიტონს, ვალერიანეს, ასხოლიოსს, ანემიოსს, ბასილის და სხვა წმინდა ეპისკოპოსებს, რომლებიც შეკრებილი არიან დიდ ქალაქ რომში, დიდ ქალაქ კონსტანტინოპოლში შეკრებილ მართლმადიდებელ ეპისკოპოსთა წმინდა სინოდი, მოკითხვა უფალში.
   "ზედმეტია იმ ვნებათა სიმრავლის უწყება და მოყოლა თქვენი კეთილკრძალულებისათვის, რაც მოგვაყენა არიანელთა ძალაუფლებამ, თუმცა, თქვენ ეს არ იცით. ვფიქრობთ, რომ თქვენი ღვთისმოსაობა ჩვენს საქმეებს ასე ნაკლები მნიშვნელობისად მიიჩნევს, საჭიროა თქვენთვის მათი შეტყობინება, რაც აღძრავს თანალმობას; არცთუ ისეთმა განსაცდელებმა მოგვიცვეს, რომ დაიმალებოდა მათი სიმცირის გამო. დევნულების ჟამი ახლახან იყო გასული, და ჯერ კიდევ იყო მეხსიერებაში შემონახული, არა მხოლოდ ვნებულთათვის, არამედ მათთვისაც, ვინც ვნებულთა სიყვარულის გამო გაითავისა იგი. რამეთუ, როგორც იტყვიან, ჯერ კიდევ გუშინ და გუშინწინ გადასახლების ბორკილებისაგან გათავისუფლებულები თავიანთ ეკლესიებში ათასობით სატანჯველის გავლით ბრუნდებოდნენ უკან, ხოლო გადასახლებაში აღსრულებულთა ნეშტებს უკან მოასვენებდნენ. ზოგიერთებს, გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ, ჯერ კიდევ ხვდებოდათ მწვალებლური მოცახცახე სული. მათ სხვებზე უფრო მწარედ თავისიანებისგან უწევდათ დათმენა, მათგან ქვებით იღუპებოდნენ ნეტარი სტეფანეს მსგავსად. სხვებს სხვადასხვა სატანჯველებით აწამებდნენ, ჯერ ისევ ატარებდნენ სხეულით ქრისტეს ნიშნებს და წყლულებს (შდრ. გალ. 6.17).
    "ვინ მოთვლის ფულად ჯარიმებს, ქალაქის საარჩევნო ხმის ჩამორთმევას, პირადი ქონების ჩამორთმევებს, შეთქმულებებს, შეურაცხყოფას და საპყრობილეებს? ჭეშმარიტად ყოველგვარ რიცხვს აღემატა ჩვენზე მოწევნული ყველა სახის შევიწროება. შესაძლოა, ჩვენი ცოდვებისთვის ვზღავდით სასჯელს, ასევე შესაძლოა, კაცთმოყვარე ღმერთი ვნებათა სიმრავლის მეშვეობით გვწვრთნიდა. ამის გამო მადლობა ღმერთს, რომელმაც ასეთი შევიწროვებების მეშვეობით აღზარდა თავისი მონები, და მისი დიდი სიბრალულით კვლავ გამოგვიყვანა სულის მოსათქმელად. საეკლესიო საქმეების გამოსასწორებლად ხანგრძლივი მოცლილობა, დიდი დრო და გარჯა გვიხმს, რათა ხანგრძლივი უძლურებისგან მცირე ხნის განმავლობაში მზრუნველად მოვუაროთ ეკლესიის დასნეულებულ სხეულს და კეთილმსახურების თავდაპირველი სიჯანსაღე დავუბრუნოთ მას. და მაინც ნამდვილად ვფიქრობთ, რომ გავთავისუფლდით უმძიმესი დევნულებებისაგან და მწვალებელთაგან დიდი ხნით დაპყრობილი ეკლესიები ახლახანს დავიბრუნეთ. მაგრამ შეგვაწუხეს მგლებმა, რომლებმაც მღვიმეებიდან გამოდევნის შემდეგ სამწყსო ტყიან ხეობებში გაიტაცეს, გაბედეს საწინააღმდეგო კრებების გამართვა, ხალხს ამბოხებისაკენ უბიძგებდნენ, უკან არ იხევდნენ ეკლესიისათვის ყველა სახის ზიანის მისაყენებლად.
    "ასე რომ, როგორც ვთქვით, აუცილებელი იყო, დიდი ხნით გვემუშავა. მას შემდეგ, რაც ჩვენს მიმართ ძმური სიყვარული აჩვენეთ, ღვთის რჩევით სინოდი შეკრიბეთ რომში და ჩვენ როგორც საკუთარ ასოს მოგვიხმეთ ღვთისსათნო იმპერატორის წერილების მეშვეობით, რათა, ვინაიდან მაშინ შევიწროებებით მხოლოდ ჩვენ დავისაჯეთ, აწ კეთილმსახურების მიმართ თვითმპყრობელთა ერთსულოვნებით არ მეფობდეთ ჩვენს გარეშე, არამედ ჩვენ სამოციქულო ხმის თანახმად ჩვენც თქვენთან ერთად ვიმეფოთ (შდრ. 1 კორ. 4.8). ჩვენ ვლოცულობდით, თუ შესაძლებელი იყო, ყველას ერთობლივად დაგვეტოვებია ჩვენი ეკლესიები და უფრო თქვენი ხილვის ჩვენი წადილისთვის მიგვემადლა ვიდრე ჩვენი საჭიროებისათვის. რამეთუ, ვინ მოგვცემს ფრინველის ფრთებს, რომ ავფრინდეთ და თქვენთან განვისვენოთ? (შდრ. ფს. 4, 6). მაგრამ ეს იქნებოდა იმ ეკლესიების სრულებით დაცარიელება, რომელთა განახლებაც ახლახანს იყო დაწყებული, და ეს საქმე მრავალი ჩვენგანისათვის შეუძლებელი იყო; რადგან კონსტანტინოპოლში ვიყავით შეკრებილი, როდესაც შარშან აკვილიის კრების შემდეგ თქვენი პატივცემულობის მიერ ღვთისსათნო იმპერატორ თეოდოსის მიმართ წერილები იქნა გაგზავნილი. მხოლოდ კონსტანტინოპოლამდე ამ მოგზაურობისათვის, ვიყავით მომზადებული და მხოლოდ ამ კრებისათვის მოგვქონდა ეპარქიებში დარჩენილ ეპისკოპოსთა თანხმობები. ამ მოგზაურობაზე უფრო დიდის არც საჭიროებას ველოდით, არც გვსმენოდა საერთოდ, და შევიკრიბეთ კონსტანტინოპოლში. ამასთან დანიშნული ვადის შეზღუდულობის გამო უფრო ხანგრძლივი მოგზაურობისათვის დრო არ გვრჩებოდა არც მოსამზადებლად, არც ეპარქიებში ჩვენს თანაზიარ ეპისკოპოსებისთვის შესატყობინებლად და მათგან თანხმობის წამოსაღებად. ვინაიდან ეს საქმეები და ამასთან ერთად სხვა საქმეებიც აბრკოლებდა მრავალი ეპისკოპოსის წამოსვლას, ამიტომ საქმეების გამოსასწორებლად და თქვენს მიმართ ჩვენი სიყვარულის საჩვენებლად, ეს მოვიმოქმედეთ: ყველაზე ღირსეული და პატივსაცემი ჩვენი თანამსახურები და ძმები, ეპისკოპოსები კირიაკოსი, ევსები და პრისკიანე გულმოდგინედ შევარცხვინეთ, რომ გარჯილიყვნენ და თქვენამდე მოსულიყვნენ.
    "მათი მეშვეობით ცხადვყოფთ ჩვენს სამშვიდობო არჩევანს და რწმენის სისაღის გამო ჩვენს მოშურნეობას. ჩვენ ვითმენდით ზოგჯერ დევნულებებს, ზოგჯერ შევიწროებებს და საიმპერიო მუქარებს, ზოგჯერ მმართველთა სისასტიკეს, ზოგჯერ მწვალებელთა რაღაც სხვა მცდელობას და ეს ავიტანეთ ბითვინიის ნიკეაში სამას თვრამეტი მამის მიერ დამტკიცებული სახარებისეული მრწამსის გამო. ეს უნდა გესათნოვოთ თქვენც და ჩვენც, და ყველას, ვინც არ ამახინჯებს ჭეშმარიტი რწმენის სწავლებას, რადგან არის უძველესი, ეთანხმება ნათლისღებას და ჩვენ გვასწავლის, რომ გვწამდეს მამის, ძის და წმინდა სულის სახელით.
     "სრულიად ნათლად სარწმუნოა მამის, ძისა და წმინდა სულის ღმრთეების, ძალისა და არსის თანასწორი პატივი, ღირსება და სუფევის მარადიულობა, სამ ჰიპოსტასში, რაც ნიშნავს სამ პირში, არა ისე, რომ საბელიოზის სენს ჰქონდეს ადგილი და აღირიოს ჰიპოსტასები, და გაუქმდეს თვისებები, არც ევნომიანელთა, არიანელთა და პნევმატომახების³⁷⁹ მკრეხელობას განამტკიცებს, რომლებიც არსს, ბუნებას და ღმრთეებას კვეთენ, და უქმნელ, თანაარს და თანამარადიულ სამებას რაღაც მოგვიანებით შობილს, ან ქმნილებას, სხვაარს ბუნებას მოაყოლებენ. და ვიცავთ განკაცებული უფლის გონებას შეურყენელად, ხორცის განგებულებას არც უსულოდ, არც უგონებოდ და უსრულოდ არ ვღებულობთ; ვიცით, რომ უწინარეს საუკუნეთა ღვთის სიტყვა ყოვლითურთ სრული იყო, უკანასკნელ დღეებში კი ჩვენი ხსნის გამო გახდა სრული ადამიანი.
   "ასე რომ, ეს არის შეჯამებულად რწმენასთან დაკავშირებით და ჩვენგან შემოკლების გარეშე ნაქადაგები; რასთან დაკავშირებითაც შეძლებთ, უფრო მეტად დააკმაყოფილოთ სულები, თუ ღირსყოფთ ანტიოქიაში შეკრებილი სინოდის მიერ მიღებული ტომოსის წაკითხვას, და ასევე შარშან კონსტანტინოპოლში გამართული მსოფლიო კრების მიერ გადმოცემულსაც, რომელშიც ვაღიარეთ უფრო ვრცელი მრწამსი, და ახლახანს ახლად გამოგონებული მწვალებლობების შეჩვენება წერილობითად მოვახდინეთ.
    "ცალკეული ეკლესიების წეს-განგების³⁸⁰ შესახებ, როგორც იცით, ძველი კანონი იქნა დამტკიცებული ნიკეის წმინდა მამების განჩინებით, რომ ყოველ ეპარქიაში და, თუ ისურვებდნენ, მათთან ერთად მეზობელ ეპარქიებშიც საჭიროების მიხედვით განეხორციელებინათ ხელდასხმები. იცით, რომ მათი მიდევნებით ვასრულებთ დანარჩენი ეკლესიების მართვას და წარმოვაჩენთ სახელოვან ეკლესიათა მღვდლებს. ამიტომ, კონსტანტინოპოლში ახლად დაარსებული ეკლესიისათვის, თუ შეიძლება ასე ითქვას, რომელიც ახლახანს ღვთის წყალობით როგორც ლომის ხახიდან ისე გამოვიტაცეთ, ღრმად პატივცემულ და მეტად ღვთისსათნო ნექტარიოსს საყოველთაო ერთსულოვნებით დავასხით ხელი მსოფლიო კრებაზე, ღვთისსათნო იმპერატორ თეოდოსის თანდასწრებითაც, როდესაც მთელმა კლიროსმა და მთელმა ქალაქმა მისცა ხმა. ხოლო სირიის ანტიოქიაში მყოფი უხუცესი და ნამდვილად სამოციქულო ეკლესიისათვის, რომელშიც პირველად იქნა წოდებული ქრისტიანების საპატიო სახელი (იხ. საქმე. 11.26), ღრმად პატივცემული და ღვთისსათნო ეპისკოპოს ფლაბიანეს ეპარქიიდან და აღმოსავლეთის დიოცეზიდან შეკრებილებმა კანონიერად დაასხეს ხელი, მთელი ეკლესიის თანხმობით და როგორც ერთი ხმით ამ კაცს მიაგეს პატივი, რომელმაც მიიღო კანონიერი ხელდასხმა და კრების საზოგადოების თანხმობაც. ვიცით, რომ ყველა ეკლესიის დედის, იერუსალიმში მყოფი ეკლესიის ეპისკოპოსი არის ღრმად პატივცემული და ღვთისსათნო კირილე, რომელიც ადრე ეპარქიის [ეპისკოპოსების] მიერ კანონიერად იქნა ხელდასხმული და არიანელების წინააღმდეგ ბევრს იბრძოდა სხვადასხვა ადგილას. თქვენს კეთილკრძალულებას მოვუწოდებთ, რომ სიხარულით მიიღონ ის კანონები, რაც ჩვენს მიერ კანონიერად და კანონიკურად იქნა დამტკიცებული, როდესაც სულიერი სიყვარულის შუამავლობით და საუფლო შიშით, და ყოველგვარი ადამიანური ვნების ალაგმვით საეკლესიო აღმშენებლობას უფრო ვანიჭებთ უპირატესობას ვიდრე ცალკეულ ადამიანთან ახლობობას ან მის მადლს. რადგან როდესაც ასე თანხმობაშია რწმენის სწავლება და ქრისტიანული სიყვარულიც განმტკიცებულია, შევწყვიტოთ იმის თქმა, რასაც სამოციქულოში ვკითხულობთ: "მე ვარ პავლესი, მე კი - აპოლოსი, ხოლო მე - კეფასი" (1 კორ. 1.12). ყველა ქრისტესად წარმოვჩნდეთ, რომელიც ჩენს შორის არ არის დაყოფილი, ეკლესიის სხეული ღვთის წყალობით განუყოფლად დავიცვათ, და კადნიერებით წარვდგებით უფლის საყდართან".
   ეს დაწერეს არიოზის, აეციუსის და ევნომიოსის სიშლეგის წინააღმდეგ, და ასევე საბელიოზის, ფოტინოსის, მარკელოსის, პავლე სამოსატელისა და მაკედონიოსის წინააღმდეგ. მსგავსადვე აშკარად განკვეთვს აპოლინარის მიერ გამოგონებული სიახლე და განაცხადეს: "უფლის განკაცების სწავლებას შეურყვნელად ვიცავთ, ხორციელ განგებულებას ვღებულობთ, არათუ უსულოდ, არც უგონოდ ან არასრულად".

თ ა ვ ი X
რომის ეპისკოპოს დამასის სინოდალური წერილი აპოლინარისა და ტიმოთეს წინააღმდეგ 

    როდესაც ყოვლად სახელოვანმა დამასმა შეიტყო ამ მწვალებლობის კვლავ აღმოცენება, არა მხოლოდ აპოლინარი, არამედ მისი მოწაფე ტიმოთეც დაგმო და განკვეთა. და ეს აღმოსავლეთის მმართველ ეპისკოპოსებს წერილების მეშვეობით აუწყა, რისი ნაშრომში ჩართვაც საჭიროდ მივიჩნიე.

რომის ეპისკოპოს დამასის ეპისტოლე

      უპატივცემულესო ძენო, ვინაიდან თქვენი სიყვარული სათანადო პატივს უწილადებს სამოციქულო კათედრას, [ამით] თქვენს თავს უმრავლესი მიანიჭეთ. და თუმცა განსაკუთრებით იმ წმინდა ეკლესიაში, რომელშიც იჯდა წმინდა მოციქული და გვასწავლა, თუ როგორ გვმართებდა ჩვენ იმ სადავეების მართვა, რაც მიღებული გვქონდა, ვაღიარებთ, რომ არ ვართ ამ პატივის ღირსი, მაგრამ ამიტომაც ყველა გზით ვეშურებით, თუ შევძლებთ, მისი ნეტარების დიდებასთან მიახლებას. იცით, რომ ადრე ტიმოთე, მწვალებელი აპოლინარის საყოველთაოდ ცნობილი მოწაფე, მის უღმერთო დოგმატებთან ერთად დავამხეთ და გვწამს, რომ მისი ნაშთი მომავალში არ გაძლიერდება რაიმე მოძღვრებით. მაგრამ თუ ის ძველი გველი ერთხელ და მეორეჯერაც განგმირული, საკუთარი სასჯელისათვის კვლავ ცოცხალია, - ის, რომელიც ეკლესიის გარეთ არის, ცდილობს, არ შეწყვიტოს თავისი სასიკვდილო შხამებით ზოგიერთი ურწმუნოს დაცემა. მას როგორც რამ ხრწნილებას თავი აარიდეთ, რადგან თქვენ გახსოვთ სამოციქულო სარწმუნოება, განსაკუთრებით ის, რომელიც ნიკეაში მამებმა წერილობით განაწესეს, რწმენის მტკიცე საფეხურზე ძლიერად შეუძრველი რჩებით, და თქვენი კლიროსი და ერი ვერ იტანს ფუჭსიტყვაობისა და ამაო ძიებების მოსმენას. რადგან ერთხელ უკვე მივეცით [მრწამსის] ნიმუში, რათა, ვინც აღიარებს ქრისტიანობას, დაეცვა ის, რომელიც გადმოგვეცა მოციქულთაგან, ამბობს რა წმინდა პავლე: "თუ ვინმე გახარებთ იმას, რაც არ მიგიღიათ, შეჩვენებულ იყოს" (გალ. 1.8). რამეთუ ქრისტემ, ღვთის ძემ, ჩვენმა უფალმა ადამიანთა მოდგმას საკუთარი ვნებების მეშვეობით ყველაზე სრული ხსნა მიანიჭა, რათა მთელი ადამიანი ცოდვებით მოცული გაეთავისუფლებინა ყოველგვარი ცოდვისაგან. თუ ვინმე ამბობს, რომ მას კნინი ადამიანობა ან ღმრთეება ჰქონდა, ეშმაკის სულით არის აღვსილი, და თავის თავს გეენის ძედ წარმოაჩენს.
   "აწ ჩემგან რატომ ეძიებთ ტიმოთეს დაგმობას? აქ როდესაც ესწრებოდა ქალაქ ალექსანდრიის ეპისკოპოსი პეტრე, სამოციქულო კათედრის მსჯავრით დაგმობილ იქნა მის მოძღვარ აპოლინართან ერთად, რომელიც განსჯის დღეს სათანადო სასჯელს და ტანჯვას დაითმენს. თუ მან დაარწმუნა ზოგიერთი უფრო მსუბუქი აზროვნების მქონე, როგორც რამ იმედის მქონემ, რომელმაც ქრისტეს მიმართ ჭეშმარიტი სასოება თავისი აღსარებით შეცვალა, მგავსადვე  მასთან ერთად დაიღუპება, რომელიც მოისურვებს, რომ ეკლესიის კანონს დაუპირისპირდეს. ღმერთმა დაგიცვათ ჯანმრთელად, ყველაზე პატივცემულო ძენო”.
   და სხვებმაც დიდ რომში შეკრებილებმა დაწერეს სხავადასხვა მწვალებლობების წინააღმდეგ, რისი ამ ნაშრომში ჩართვაც აუცილებლად მივიჩნიე.

თ ა ვ ი XI
კათოლიკე სარწმუნოების აღსარება, რომელიც პაპმა დამასმა მიწერა მაკედონიაში ეპისკოპოს პავლინეს, როდესაც იგი იმყოფებოდა თესალონიკში

   "ნიკეის კრების შემდეგ, როდესაც ამ საცთურმა თავი წამოყო, ზოგიერთებმა მკრეხელური ბაგით გაბედეს, ეთქვათ, რომ სულიწმინდა ძის მიერ იყო შექმნილი. ამიტომ, შევაჩვენეთ ისინი, რომლებიც მთელი თავისუფლებით არ ქადაგებენ, რომ წმინდა სული მამასთან და ძესთან ერთად ერთი და იმავე არსითა და ხელმწიფებით მყოფობს. მსგავსადვე შევაჩვენებთ მათაც, რომლებიც მისდევენ საბელიოზის საცთურს და ამბობენ, რომ ერთი და იგივეა მამა და ძე. შევაჩვენებთ არიოზს და ევნომიოსს, რომლებიც თანაბარი უღმერთობით, თუმცა სხვადასხვა სიტყვებით, ამტკიცებდნენ, რომ ძე და წმინდა სული ქმნილებები არიან. შევაჩვენებთ მაკედონიანელებს, რომლებიც არიოზის ფესვიდან წარმოიშვნენ და შეიცვალეს სახელი და არა უღმერთობა. შევაჩვენებთ ფოტინოსს³⁸¹, რომელმაც განაახლა ებიონის მწვალებლობა და ჩვენს უფალ იესო ქრისტეს მხოლოდ მარიამისგან [შობილად] აღიარებს. შევაჩვენებთ მათ, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ არსებობს ორი ძე, ერთი უწინარეს საუკუნეთა [მყოფი], და სხვაც მარიამისაგან ხორცის მიღების შემდეგ არსებული. შევაჩვენებთ მათაც, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ მოაზროვნე სულის ნაცვლად ღვთის სიტყვა მკვიდრობდა ადამიანურ ხორცში, რამეთუ თვით ეს ღვთის სიტყვა არათუ მოაზროვნე და გონისმიერი სულის ნაცვლად იყო თავის სხეულში, არამედ ჩვენი, ესე იგი მოაზროვნე და გონისმიერი, სული მიიღო ცოდვის გარეშე და იხსნა. შევაჩვენებთ, მათ, რომლებიც ამბობენ, რომ ღვთის სიტყვა გაჭიმვითა და შეკუმშვით გამოეყო მამას, და მკრეხელობენ, რომ იგი ჰიპოსტასის გარეშე არის, ან მომავალში აღესრულება.
    "მათ, რომლებიც ეკლესიებიდან სხვა ეკლესიებში გადავიდნენ, აქამდე გაუცხოებული გვყავს ჩვენთან თანაზიარებისაგან, ვიდრე იმავე ქალაქში არ დაბრუნდებიან, რომლებშიც პირველად დაასხეს ხელი.
   "თუ ვინმე ამ ადგილას მცხოვრებს დაასხეს ხელი, როდესაც სხვა პირი ამ ადგილიდან მეორე ადგილზე გადავიდა, ვინც საკუთარი ქალაქი მიატოვა, ასეთს ჩამოშორდეს სამღვდელმთავრო ღირსება, ვიდრე მისი შემცვლელი არ განისვენებს უფალში.
    "თუ ვინმე არ ამბობს, რომ მარად არის მამა, მარად - ძე, მარად წმინდა სული, შეჩვენებულ იყოს. თუ ვინმე არ იტყვის, რომ ღვთის ძე ჭეშმარიტი ღმერთი არის ისე, როგორც მისი მამა არის ჭეშმარიტი ღმერთი, ყოვლისშემძლე და ყოვლისმცოდნე, და მამის თანასწორი, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე იტყვის, რომ ღვთის ძე დედამიწაზე ყოფნისას და ხორცით მავალი, ამავე დროს ცაში მამასთან არ იმყოფებოდა, შეჩვენებულ იყოს (შდრ. იოან. 3.13).
   "თუ ვინმე იტყვის, რომ ჯვრის ვნების დროს ღვთის ძემ ტკივილი დაითმინა ღმრთეებით და არა ხორცითა და მოაზროვნე სულით, რაც მიიღო მონის ხატებით, როგორც თქვა წმინდა წერილმა (შდრ. ფილ. 2.7), შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ ღვთის სიტყვა ხორცით ევნო და იგემა ხორცით სიკვდილი და გახდა მიცვალებულთაგან პირმშო³⁸² (შდრ. კოლ. 1.18; გამოც. 1.5), რადგანაც ძე არის სოცოცხლე და ცხოველმყოფელი, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ იმ ხორცით დაჯდა მამის მარჯვნივ, რომელიც მიიღო, და რომლითაც მოვალს ცოცხალთა და მიცვალებულთა განსასჯელად, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ სულიწმინდა ჭეშმარიტად და სრულებთ არის მამისაგან, ისევე, როგორც ძე არის საღვთო არსისაგან და არის ღვთის სიტყვა, ღმერთი, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ წმინდა სული ყოვლისშემძლე არის, და ყოვლისმცოდნე, და ყველგანმყოფი, ისევე, როგორც ძე და მამა, შეჩვენებულ იყოს.
     "თუ ვინმე იტყვის, რომ სულიწმინდა ქმნილება არის, ან ძის მეშვეობით შექმნილი, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ ყოველივე, რაც კი არის ხილული და უხილავი, განხორციელებული ძის და წმინდა სულის მეშვეობით მამამ შექმნა, შეჩვენებულ იყოს.
     "თუ ვინმე არ აღიარებს მამის, ძის და წმინდა სულის ერთ ღმრთეებას, ხელმწიფებას, ძალაუფლებას, ერთ დიდებას, ერთ მეუფებას, ერთ სუფევას, ნებას და  ჭეშმარიტებას, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ აღიარებს მამის, ძის და წმინდა სულის სამ ჭემმარიტ პირს, მარად ცხოველს, ყოველივეს მპყრობელს, ხილულისაც და უხილავისაც, ყოვლისშემძლეს, ყოვლის განმსჯელს, ყოველივეს ცხოველმყოფელს, ყოველივეს შემქმნელს, ყოველივეს მხსნელს, შეჩვენებულ იყოს.
    "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ სულიწმინდა მთელი ქმნილებისაგან თაყვანის იცემება ისევე, როგორც ძე და მამა, შეჩვენებულ იყოს.
     "თუ ვინმე მამისა და ძის შესახებ მართებულად აზროვნებს, მაგრამ წმინდა სულის შესახებ - არამართებულად, შეჩვენებულ იყოს, რამეთუ მწვალებელი არის. რადგან ყველა მწვალებელი ღვთის ძისა და წმინდა სულის შესახებ ბოროტად ფიქრობს, მხილებულ არის იუდეველთა და წარმართთა ურწმუნოებაში.
      "თუ ვინმე დაყოფს ღმრთეებას და იტყვის, რომ მამა ღმერთი გამოეყოფა ძე ღმერთს და სულიწმინდა ღმერთს, და დაჟინებით ამტკიცებს, რომ ისინი ღმერთები არიან და არა ღმერთი ერთი ღმრთეებისა და ძალაუფლების გამო, რაც გვწამს და ვიცით, რომ არის მამის,ძის და წმინდა სულის, - ერთი ღმერთი სამ ჰიპოსტასში; ან განაგდებს ძეს და წმინდა სულს, რათა მხოლოდ მამა გაიაზროს ღმერთად წოდებულად, ან ერთ ღმერთად სარწმუნოდ, შეჩვენებულ იყოს. რადგან ღმერთების სახელი ანგელოზებსაც და ყველა წმინდანსაც მიემადლება ღვთისგან, ხოლო მამის, ძისა და წმინდა სულის შესახებ, ერთი და თანასწორი ღმრთეების გამო, არათუ "ღმერთების" სახელები, არამედ "ჩვენი ღმერთის" [სახელი] წარმოჩნდება და აღინიშნება, რათა გვწამდეს, რომ მამის, ძის და წმინდა სულის მიმართ ნათელ ვიღეთ, და არა მთავარანგელოზების და ანგელოზების სახელების მიმართ მწვალებლების, ან იუდეველების, ან უგუნური წარმართების მსგავსად.
    "ეს არის ქრისტიანთა ხსნა, რომ გვწამს სამება, რაც ნიშნავს,  მამა, ძე, და წმინდა სული, ვინათლებით ერთი და იგივე ღმრთეების, ძალაუფლების, ღვთიურობის და არსის მიმართ, რათა ის გვწამდეს".
    ეს ამბები მოხდა გრაციანეს ცხოვრების დროს.

თ ა ვ ი XII
გრაციანეს აღსასრულისა და მაქსიმეს ტირანიის შესახებ

    როდესაც იგი ომს საუკეთესოდ წარმართავდა, და ქალაქებს გონივრულად და სამართლიანად მართავდა, აღესრულა შეთქმულებისგან. იმპერიის მემკვიდრე შვილები არ დატოვა, ხოლო მისი ძმა, მამის თანამოსახელე³⁸³, სრულიად ყმაწვილი იყო. და ვინმე მაქსიმემ³⁸⁴, ვალენტინიანეს სიყმაწვილის არად ჩამგდებმა მიიტაცა დასავლეთის ძალაუფლება.

თ ა ვ ი XIII
ვალენტინიანეს მეუღლის იუსტინას³⁸⁵ შესახებ, ასევე ამბროსის წინააღმდეგ მიმართული შეთქმულების შესახებ

    იმ ხანად ვალენტინიანე დიდის მეუღლემ და ყმაწვილის დედამ იუსტინამ მის შვილს გაუმხილა არიანული მოძღვრების ის თესლები, რაც ადრე ჰქონდა მიღებული. რადგან იცოდა მეუღლის რწმენის მხურვალება და მთელი ამ ხნის განმავლობაში ესწრაფოდა მის დამალვას. მაგრამ როცა დაინახა, რომ შვილის აზროვნება ნაზი და ადვილად დამყოლი იყო, გაბედა, სიცრუე [სააშკარაოზე] გამოეტანა. მან დედის რჩევა-დარიგება სასარგებლოდ მიიჩნია. რადგან ბუნების სატყუარას უმზერდა და სასიკვდილო ნემსკავი ვერ შეამჩნია. პირველად ამბროსის ესაუბრა ამ საკითხების შესახებ, ფიქრობდა, რომ თუ მას გადაარწმუნებდა, სხვებს ადვილად სძლევდა. მაგრამ მან მამის კეთილმსახურება შეახსენა, და მოუწოდა, რომ დაეცვა მამის მემკვიდრეობა, რაც მან შეუბღალავი მიიღო. ასწავლა დოგმატებს შორის განსხვავებაც, თუ როგორ თანხვდება ერთი უფლის მოძღვრებას და მოციქულთა ქადაგებას, მეორე კი პირიქით საპირისპირო არის და სულიერ კანონმდებლობას³⁸⁶ ებრძვის.
    ყმაწვილს, როგორც ეს მოსდით ყმაწვილებს, დედისგან შეცდომაში შეყვანილს გული მოუვიდა. მან არათუ არ მიიღო ნათქვამი, არამედ რისხვით აღივსო და ეკლესიის კედლებს ლეგიონერების და მსუბუქად შეიარაღებული ქვეითი რაზმებით ალყა შემოარტყა, მას შემდეგ, რაც შეიტყო, რომ ეს უდიდესი საუკეთესო ადამიანი მის მიერ ნამოქმედარს არ შეუშინდა, რადგან რომელიღაც ყმაწვილების მიერ მოტანილ საფრთხობელად აღიქვა მან ესენი,  მაშინ განრისხდა და ცხადად ბრძანა, რომ იგი ტაძრის წინკარის გარეთ გამოეყვანათ. ხოლო მან მიუგო: "ამას ჩემი ნებით არ ვიქმ, არც მგლებს მივცემ ცხვრების ფარეხს, არც მგმობელებს გადავცემს ღვთის ტაძარს. მაგრამ თუ შენ [ჩემს] მოკვლას ფიქრობ, შიგნით მაძგერე მახვილი, ან შუბი, რადგან ხალისით მივიღებ ასეთ სივვდილს"³⁸⁷.

თ ა ვ ი XIV
ტირან მაქსიმეს მიერ ვალენტინიანესადმი ნაუწყების შესახებ

    ხანგრძლივი დროის შემდეგ მაქსიმემ³⁸⁸ შეიტყო ჭეშმარიტების ხმამაღლად მქადაგებლის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები. მან მიწერა ვალენტინიანეს და უბრძანა, შეეწყვიტა კეთილმსახურების წინააღმდეგ წარმოებული ომი, და შეაგონებდა, რომ არ მიეტოვებია მამისეული კეთილმსახურება. ამას დაურთო ომის მუქარაც, თუ არ დაუჯერებდა. სიტყვებს საქმეც მოაყოლა. შეკრიბა ლაშქარი და მედიოლანისკენ დაიძრა, სადაც იგი იმყოფებოდა. მან კი როცა მისი მოახლოება შეიტყო, ილირიკიისკენ გაიქცა³⁸⁹. გამოცდილებით შეიტყო, რა სარგებელიც მიიღო დედის რჩევისგან.

თ ა ვ ი XV
ამის თაობაზე იმპერატორ თეოდოსის მიერ მიწერილი წერილების შესახებ

    როდესაც ყოვლად სახელოვანმა იმპერატორმა თეოდოსიმ შეიტყო იმპერატორის ნამოქმედარი და ტირანის წერილიც, გაქცეულ ყმაწვილს მიწერა, რომ არ გაკვირვებოდა, თუ იმპერატორს შიში, ხოლო ტირანს ძალაუფლება შეეუღლა; რადგან იმპერატორი ეომებოდა კეთილმსახურებას, ხოლო ტირანი მფარველობდა მას. და როცა მან ის მიატოვა და შიშველი გაიქცა, იგი აღიჭურვა განძარცვულის ამ ძალაუფლებით. რადგან მასთან იყო კეთილმსახურების კანონმდებელი.
   ეს მიწერა შორიდან. მაგრამ როდესაც შეიტყო მისი გაქცევა მის დასახმარებლად გაემართა, და დაინახა, რომ მიტოვებული ჰქონდა თავისი იმპერია და მის [იმპერიაში] იყო ჩამოსული. პირველ რიგში მის სულს უმკურნალა და უღმერთობის შეჭრილი სენი განდეენა, შემდეგ ურჩია, გამხნევებულიყო. ტირანის წინააღმდეგ გაილაშქრა და იმპერია ყმაწვილს უსისხლოდ გადასცა, ხოლო ტირანი მოკლა. რადგან უსამართლობად და გრაციანესთან დადებული შეთანხმების დარღვევად მიიჩნია, თუ მკვლელებს არ გადაუხდიდა სიკვდილის საზღაურს.

თ ა ვ ი XVI
ეპისკოპოს ამფილოქე იკონიელის შესახებ

    იმპერატორის იქიდან დაბრუნების შემდეგ მივიდა საკვირველი ამფილოქე, რომელსაც ხშირად ვახსენებდი, და სთხოვდა ქალაქებიდან არიანელთა კრებულების გაძევებას. მაგრამ იმპერატორმა ეს თხოვნა სასტიკად მიიჩნია და არ მიიღო. უბრძენესი ამფილოქე მყისვე დადუმდა და ღირსახსოვარი ხერხი გამონახა. როდესაც კვლავ სასახლეში იმყოფებოდა და იმპერატორის გვერდით მდგომი ვაჟიშვილი არკადიუსი იხილა (იმპერატორს იგი ახლახანს ჰყავდა ხელდასხმული), იგი ჩვეულებისამებრ მიესალმა იმპერატორს, ვაჟიშვილი კი პატივის მიგების გარეშე დატოვა. იმპერატორმა იფიქრა, რომ ამფილოქეს დაავიწყდა, და უბრძანა მიახლებოდა მის ვაჟს და ეამბორა მისთვის. მან მიუგო, რომ საკმარისი იყო მის მიერ მისთვის მიგებული პატივი. იგი განაწყენდა და მისი შვილის უპატიობას საკუთარი თავის შეურაცხყოფა უწოდა. მაშინ უბრძენესმა ამფილოქემ გააცხადა მის მიერ ნამოქმედარის მიზანი, და ხმამაღლა თქვა: "ხედავ, იმპერატორო, თუ როგორ ვერ იტან შვილის უპატივცემულობას, არამედ მის შეურაცხმყოფელებს მწარედ ურისხდები. ასე რომ, ირწმუნე, ყოვლიერების ღმერთს სძაგს მისი მხოლოდშობილი ძის მგმობელები, და სძულს ისინი როგორც მხსნელისა და ქველმოქმედის მიმართ უმადურნი".
    ასე მიხვდა იმპერატორი და გაუკვირდა მის მიერ ნაქმნარი და ნათქვამი, მყისვე დაწერა კანონი, რომელიც კრძალავდა მწვალებლურ კრებულების არსებობას³⁹⁰.
    მაგრამ ადვილი არ არის ადამიანთა საერთო მტრის ყველა ბადისგან თავის დაღწევა. რადგან ხშირად ის, ვინც აღვირახსნილობის ვნებას გაექცევა, მომხვეჭელობის მახეს აწყდება, მაგრამ თუ ამაზე ძლიერიც აღმოჩნდება, სხვა მხრიდან შურის ორმო ამოიზრდება. ამასაც თუ დაძლევს, აღმოაჩენს, რომ მრისხანების ბადე ელის. და სხვა ათასობით ხაფანგი არის დაგებული ადამიანებისთვის, რომლებიც მათ დასაღუპად მოინადირებს (შდრ. მარკ. 12.13).
    მის მიერ სულის წინააღმდეგ მოწყობილი ხრიკებისთვის მსახურად ყავს სხეულის ვნება. მხოლოდ გონება რჩება ფხიზელი და, რაც საღვთოა, იმის მიმართ მიდრეკილებით არღვევს ხრიკების შემოტევას. ეს საკვირველი იმპერატორი ადამიანური ბუნების წილმქონე და ვნებებთან ნაზიარები იყო, სამართლიან რისხვას უზომო სისასტიკეს მიაყოლებდა და ვნება კანონსაწინააღმდეგო საქმეებს იქმოდა. ამასაც გიამბობთ მკითხველის სასარგებლოდ. რადგან არა მხოლოდ საკვირველი იმპერატორის ბრალდებას შეიცავს, არამედ ღირსსახსოვარ ქებასაც.

თ ა ვ ი XVII
თესალონიკში მომხდარo ხოცვა-ჟლეტის შესახებ, და ასევე ეპისკოპოს ამბროსის კადნიერებისა და იმპერატორის კეთილმსახურების შესახებ

   თესალონიკე არის უდიდესი და ხალხმრავალი ქალაქი, ის ეკუთვნის მაკედონელთა ერს, მაგრამ არის დედაქალაქი თესალიისა და აქაიის, ასევე სხვა მრავალი ერების, რომლებსაც მმართველად ილირიკიის პრეფექტი ყავთ. როდესაც იქ რაღაც ამბოხი შეიქნა, ზოგიერთი მაგისტრატი დაამხეს და გაძარცვეს. იმპერატორი გაცეცხლდა, როდესაც შეიტყო ამბავი, ვერ დაიოკა რისხვა, არც გონების ლაგამით შეაკავა მისი შემოტევა, არამედ ნება მისცა, რომ მას გამოეტანა დასჯის განაჩენი.
    მან³⁹¹ მიიღო ეს ძალაუფლება, როგორც დამოუკიდებელმა³⁹² და ტირანმა, დაამსხვრია ბორკილი და თავი დააღწია გონების უღელს, ყველას წინააღმდეგ იშიშვლა უსამართლო მახვილი და უდანაშაულოები დამნაშავეებთან ერთად დახოცა. როგორც ამბობენ, ხუთი ათასი კაცი მოსრა, როცა ამას წინ არ უსწრებდა სასამართლო და ამ საშინელების ჩამდენებისთვის საბრალდებო დასკვნა არ გამოეტანათ, არამედ თითქოს მკის დროს თავთავებივით იქნენ მოცელილი.
   როდესაც ეს უბედურება შეიტყო ამ ამბროსიმ, რომელსაც ხშირად ვახსენებდით, ურვით აღივსო, როცა იმპერატორი მედიოლანში ჩავიდა და ჩვეულებისამებრ მოისურვა ღვთის ტაძარში შესვლა, იგი მას წინკარის გარეთ შეეგება, ტაძრის კარიბჭეში არ შეუშვა და ასე მიმართა: "როგორც ჩანს არ უწყი, იმპერატორო მომხდარი მკვლელობის სიდიდე, არც რისხვის დაცხრომის შემდეგ შეუცვნია შენს გონებას ჩადენილი დანაშაული. ალბათ მეუფების ძალა არ უშვებს ცოდვის შეცნობას, არამედ ძალაუფლება აბნელებს გონებას. მაგრამ გვიხმს ბუნების ცოდნა, რომ იგი მოკვდავია და წარმავალი, ასევე წინაპარი მტვრისა, რომლისგანაც ვართ წარმოქმნილი და რომლისკენაც მივედინებით. და განა მეწამულის ყვავილოვნება არ გვატყუებს, რომ დაფარული სხეულის უძლურების უმეცარი ვართ. თანაარსთ განაგებ, იმპერატორო, და, რა თქმა უნდა, თანამონებს. რამეთუ ერთი არის ყოველთა მეუფე და ხელმწიფე, ყოველთა შემოქმედი. აწ როგორი თვალებით უმზერ ჩვენი საერთო მეუფის ტაძარს? როგორი ფეხებით მიაბიჯებ ამ წმინდა იატაკზე? როგორ გაიწვდი ხელებს, რომლისგანაც ჯერ კიდევ მოწვეთავს უსამართლო მკვლელობის სისხლი? ასეთი ხელებით როგორ მიიღებ მეუფის ყოვლადწმინდა სხეულს? როგორ პირთან მიიტან ძვირფას სისხლს, რომელმაც მრისხანე სიტყვის გამო უკანონოდ დაღვარე სისხლი? წადი, და ნუ ეცდები, რომ პირველი ურჯულოება სხვებით დაამძიმო. მიიღე საკრველი, რომელი განაჩენის გამოტანას ზემოდან ეთანხმება ღმერთი, ყოვლიერების მეუფე. იგი იქნება მკურნალი და ჯანმრთელობის მომნიჭებელი".
    ამ სიტყვებს დაუთმო იმპერატორმა, რადგან საღვთო სწავლებებით გამოზრდილმა ნათლად იცოდა, თუ რა განეკუთვნებოდა მღვდლებს და რა - იმპერატორებს. გოდებითა და ცრემლებით დაბრუნდა სასახლეში. ხანგრძლივი დროის შემდეგ, - რვა თვე იყო გასული, - დადგა ჩვენი მხსნელის შობის დღესასწაული. იმპერატორი იჯდა სასახლეში და ცრემლების ნაკადს ღვრიდა.
    როდესაც ეს იხილა რუფინუსმა, რომელიც იმ დროს სახლთუხუცესი³⁹³ იყო და მასთან სიახლოვის გამო დიდი კადნიერება ჰქონდა, მივიდა და ჰკითხა ცრემლების მიზეზი. მან მწარედ ამოიოხრა და უფრო ძლიერად გადმოადინა ცრემლები. მან უთხრა: "შენ, რუფინუს, თამაშობ, რადგან არ გრძნობ ჩემს უბედურებებს. მე მოვთქვამ და ვგოდებ, როდესაც ვიაზრებ ჩემს უბედურებას, რომ მსახურებისთვის და მათხოვრებისთვის ღია არის ღვთის ტაძარი და უშიშრად შედიან, ევედრებიან თავის მეუფეს, ჩემთვის კი იგი უვალი არის და ამასთან ერთად მე იგი ზეცამ დამიხურა. რადგან ვიხსენებ მეუფის სიტყვას, რომელიც სრულიად გარკვევით ამბობს: "თუ შეკრავთ დედამიწაზე, ცაშიც შეკრული იქნება" (მათ. 18.18). მან კი მიუგო: "თუ სათნო გიჩნს, გავიქცევი და მღვდელმთავარს დაჟინებით მოვთხოვ და დავარწმუნებ, რომ აგხსნას საკვრელი". იმპერატორმა მიუგო: "ვერ დაარწმუნებ, რადგან ვიცი, სამართლიანი არის ამბროსის განაჩენი, არც იმპერატორის ძალაუფლებისადმი პატივისცემით დაარღვევს საღვთო კანონს". რუფინუსი ბევრი ესაუბრა და პირდებოდა, რომ დაარწმუნებდა ამბროსის. მაშინ იმპერატორმა უბრძანა, სასწრაფოდ წასულიყო. იგი იმედით მოტყუებული მალევე დაყაბულდა და ირწმუნა რუფინუსის დაპირებები. როგორც კი ამბროსიმ დაინახა რუფინუსი, უთხრა: "რუფინუს, შენი სითავხედე ძაღლებისას ეჯიბრება. ესოდენი მკვლელობის მრჩეველი ხარ, შუბლიდან ჩამორეცხილი გაქვს სირცხვილი და არც წითლდები, არც გეშინია და ესოდენ გაცოფებული ხარ ღვთის ხატზე³⁹⁴". როდესაც რუფინუსი თხოვდა და აუწყებდა იმპერატორის მოსვლას, ღვთივშთაგონებული ამბროსი აღიგზნო საღვთო შურით და უთხრა: "ო, რუფინუს, მე წინდაწინ ვთქვი, რომ არ შევუშვებ მას ტაძრის კარიბჭეში. მაგრამ თუ მისი ძალაუფლება ტირანიით შეიცვლება, მე სიამოვნებით მივიღებ სიკვდილს". როდესაც ეს მოისმინა რუფინუსმა, იმპერატორს ვიღაცის მეშვეობით შეატყობინა მთავარეპისკოპოსის განზრახვა და ურჩია, სასახლეში დარჩენილიყო. იმპერატორმა ეს შუა ფორუმზე შეიტყო და თქვა: "წავალ და მივიღებ სამართლიან შეურაცხყოფას". როდესაც იგი წმინდა კედლებს მიუახლოვდა, ღვთის ტაძარში არ შევიდა, მღვდელმთავართან მივიდა, ხოლო იგი მოსაკითხ სახლში იჯდა, [იმპერატორი] ევედრებოდა, აეხსნა საკვრელები. მაგრამ მან ამას ტირანული მოსვლა უწოდა და თეოდოსის უთხრა, რომ იგი ღმერთის წინააღმდეგ იყო გაშლეგებული და რომ ქელავდა მის კანონებს. იმპერატორმა მიუგო: "არ ვკადნიერდები არსებული კანონების წინააღმდეგ, არც უკანონოდ შევდივარ ტაძრის წინკარში, არამედ შენ გთხოვ, ამხსნა საკვრელი, საერთო მეუფის კაცთმოყვარეობა გაითვალისწინო და არ დამიხშა კარები, რომელიც მეუფემ გაუღო ყველა მონანულს". მღვდელმთავარმა უთხრა: "რა სინანულს აჩვენებ ასეთი უკანონობის შემდეგ? რა წამლებით განკურნავ ძნელად სამკურნალო წყლულებს?" იმპერატორმა მიუგო: "შენი საქმეა წამლების ჩვენებაც და დადებაც, ხოლო ჩემი - დადებულის მიღება". მაშინ საღვთო ამბროსიმ უთხრა: "შენს რისხვას ნებას აძლევ, რომ განსაჯოს, და არათუ გონებას, არამედ რისხვას გამოაქვს განაჩენი. დაწერე კანონი, რომელიც გააუქმებს მრისხანების განაჩენებს და გამოუსადეგარს გახდის. ოცდაათი დღის განმავლობაში ელოდონ დაწერილ ბრძანებას ისინი, რომლებიც უნდა მოკვდნენ და რომლებსაც ქონება უნდა ჩამოერთვათ, და მიიღონ გონების გადაწყვეტილება. როდესაც ეს დღეები გაივლის, ბრძანების დამწერებმა გამოაქვეყნონ განკარგულებები, და მაშინ, როდესაც რისხვა დამცხრალი იქნება, თითოეული მათგანი გონებამ განსაჯოს. გამოიკვლიე ბრძნებები და ნახე, ისინი უსამართლოა თუ სამართლიანი, და თუ აღმოაჩენ, რომ უსამართლოა, ცხადია, დახევ დაწერილს, თუ სამართლიანია, დაამტკიცებ. დღეების რაოდენობა არ დააზიანებს მართებულად გამოტანილ განაჩენს".
    ეს მოსაზრება მიიღო იმპერატორმა და საუკეთესოდ მიიჩნია, მყისვე ბრძანა კანონის დაწერა და დაწერილი თავისი ხელით დაამტკიცა. როდესაც ეს გააკეთა, საღვთო ამბროსიმ ახსნა საკვრელი.
    ამრიგად, ღრმად მორწმუნე იმპერატორმა გაბედა ღვთის ტაძარში შესვლა, არათუ ფეხზე მდგომი ევედრებოდა მეუფეს, არც მუხლმოდრეკილი, არამედ პირქვე იწვა იატაკზე და დავითისეულ ხმას აღმოუტევებდა: "სული ჩემი მიწას მიეახლა, გამაცოცხლე შენი სიტყვისამებრ" (ფს. 118.25).
     ხელებით თმას იგლეჯდა და შუბლზე იცემდა, ცრემლების ნაკადი ძირს იღვრებოდა, სთხოვდა შენდობას. როდესაც ჟამმა მოუხმო წმინდა ტრაპეზზე ძღვნის შესაწირად, წამოდგა ცრემლების ღვრით და მივიდა საკურთხეველთან, ჩვეულებისამებრ შეწირა შიგნით და ცხაურთან გაჩერდა. მაგრამ დიდი ამბროსი კვლავ არ გაჩუმდა, არამედ ასწავლა ადგილთა განსხვავება. ჯერ ჰკითხა, რამე ხომ არ სურდა, ხოლო როცა იმპერატორმა მიუგო, რომ საღვთო საიდუმლოებების ზიარებას ელოდებოდა, მთავარი დიაკვნის მეშვეობით განუმარტა: "იმპერატორო, შიგნით მხოლოდ მღვდლებისთვის შეიძლება შესვლა, ყველა დანარჩენისთვის კი ნაკრძალი და შეუვალი ადგილია. აწ   წადი და სხვებთან ერთად დადექი, რამეთუ პორფირი იმპერატორებად ხდის და არა მღვდლებად". ღრმად მორწმუნე იმპერატორმა ეს შეგონება ხალისით მიიღო და აუხსნა, რომ კადნიერების გამო არ რჩებოდა ცხაურის შიგნით, არამედ აუწყა, რომ ასეთი ჩვეულება იყო კონსტანტინოპოლში, და უთხრა: "მოვალე ვარ მადლობა გადაგიხადო ამ მკურნალობისათვის". ასეთი და ესოდენი სათნოებით ბრწყინავდნენ მღვდელმთავარი და იმპერატორი. მე ორივეთი ვარ აღფრთოვანებული, ერთის კადნიერებით და მეორის კეთილმორჩილებით; ერთის მოშურნეობის მხურვალებით, ხოლო მეორის რწმენის უმწიკვლობით.
    კეთილმსახურების განჩინებები, რომლებიც დიდი მღვდელმთავრისგან ისწავლა, დაამტკიცა, როცა დაბრუნდა კონსტანტინოპოლში. რადგან როდესაც ღვთის დღესასწაული კვლავ აღსრულდებოდა ღვთის ტაძარში, როგორც კი სამღვდელო ტრაპეზზე მიიტანა ძღვენი, მყისვე გავიდა. როდესაც ეკლესიის თავმჯდომარემ (იმ დროს ნექტარიოსი იყო) ჰკითხა: "რატომ არ რჩები შიგნით?", მან შეწუხებულმა მიუგო: "ძლივს ვისწავლე იმპერატორისა და მღვდლის განსხვავება; ძლივს ვპოვე ჭეშმარიტების მოძღვარი. ვიცი, რომ მხოლოდ ამბროსი არის ეპისკოპოსად წოდების ღირსი".
    ესოდენი სარგებელი მოიტანა სათნოებით გაბრწყინებული კაცის მხილებამ.

თ ა ვ ი XVIII
იმპერატრიცა პლაკილას³⁹⁵ შესახებ

    იმპერატორს სარგებლის მიღების სხვა საფუძველიც ჰქონდა. მასთან ერთად ქორწინების უღლის შემწყნარებელი განუწყვეტლად შეახსენებდა მას საღვთო კანონებს, პირველ რიგში საკუთარ თავს განსწავლიდა ამ კანონებით. მას არ აღაგზნებდა საიმპერიო ძალაუფლება, არამედ უფრო საღვთო სახმილი წვავდა. ქველმოქმედების სიდიდე უფრო დიდ სიყვარულს იწვევდა ქველმოქმედების მიმართ. იგი ყველანაირ მზრუნველობას იჩენდა მათზე ვინც დამწვარი იყო სხეულით და ყველა ასო დასნეულებული ჰქონდა. იგი არც მსახურებს, არც ჯარისკაცებს იხმარებდა, არამედ თავისი ხელით იქმოდა, და მიდიოდა მათ სასტუმროში და თითოეულთან მიჰქონდა, რაც კი ესაჭიროებოდათ. ამგვარად, დადიოდა ეკლესიათა ქსენონებშიც, საწოლზე მიჯაჭვულებს საკუთარი ხელით უვლიდა, თავად ეჭირა ქოთნები, კერძს გემოს უსინჯავდა, და მიჰქონდა თეფში; პურს ტეხდა და ლუკმას აწვდიდა, ფიალებს რეცხავდა და სხვა ყველაფერსაც აკეთებდა, რაც მსახურთა და მკურნალთა საქმედ ითვლება. მათ, ვინც ცდილობდა შეეკავებია თავისი ხელით საქმიანობისაგან, ეუბნებოდა: "ოქროს განაწილება იმპერიას შეეფერება, მე კი თვით იმპერიის გულისთვის მის მბოძებელს ვწირავ საკუთარი ხელით საქმიანობას", და სჩვეოდა მეუღლისათვის მუდამ ამის თქმა: "კაცო, მარად უნდა იაზრებდე, თუ რა იყავი წინათ და რა გახდი ახლა. რადგან, როდესაც ამას გონებაში დიდ ხანს ატარებ, არ გახდები ქველმოქმედის მიმართ უმადლო, არამედ კანონიერად წარმართავ იმ იმპერიას, რაც მიიღე, და ამით მოემსახურები მის მბოძებელს". მუდამ ამ სიტყვბით მიმართავდა და როგორც რამ უმშვენიერესი მზრუნველობით რწყავდა და უვლიდა ქმრის სათნოების თესლებს.
    იგი ქმარზე ადრე აღესრულა. მისი აღსასრულიდან გარკვეული დროის შემდეგ მოხდა შემდეგი რამ, რამაც გააცხადა მის მიმართ იმპერატორის სიყვარული.

თ ა ვ ი XIX
ანტიოქიაში მომხდარი ამბოხების³⁹⁶ შესახებ

    ხანგრძლივი ომებით იძულებულმა იმპერატორმა გაუგონარი გადასახადები დაადო ქალაქებს³⁹⁷.
    ქალაქმა ანტიოქიამ ვერ აიტანა ეს ახალი გადასახადი. როდესაც ხალხმა დაინახა, რომ ისინი, რომლებმაც გადასახადები გადაიხადეს, იხრჩობოდნენ, სხვები ვი გაიქცნენ, - ბრბოს უყვარს უწესრიგობისთვის საბაბის მიღება, - დაამხეს ყოვლად სახელოვანი პლაკილას (ეს იყო დედოფლის სახელი) ბრინჯაოს გამოსახულებები და დაათრევდნენ ქალაქის დიდ ნაწილში³⁹⁸.
    როდესაც ეს იმპერატორმა შეიტყო და, როგორც სჩვეოდა, განრისხდა, გააუქმა ქალაქის პრივილეგია და მთავრობა მეზობელ ქალაქს გადასცა, - ფიქრობდა, რომ ამით განსაკუთრებით გაანაწყენებდა [მის მოსახლეობას]. რადგან ლაოდიკიას³⁹⁹თავიდანვე შურდა ანტიოქიის. ამის შემდეგ დაემუქრა დაწვით და დანგრევით, და ქალაქის სოფლად გადაქცევითაც. მაგისტრატებმა მოკლეს ზოგიერთი დამნაშავე, - უშუალოდ დანაშაულზე წაასწრეს, ვიდრე ამ უბედურებას იმპერატორი შეიტყობდა.
    ეს ყველაფერი ბრძანა იმპერატორმა, მაგრამ არ აღსრულდა, იმ კანონის შეკავების გამო, რომლის გამოცემაც ამბროსი დიდმა ურჩია⁴⁰⁰. როდესაც მივიდნენ ისინი, ვისაც უნდა გადაეცა მუქარა (იმ დროს სარდალი იყო ელებხესოსი, სასახლის განმგებელი - კესარიოსი, რომაელები ამ თანამდებობის მქონეს "magister officiorum"-ს უწოდებენ), ყველა შეშინებული იყო მუქარით შეძრწუნებული. მთის ძირას დასახლებული სათნოების მორკინალებმა (იმ ხანად მათგან მრავალი საუკეთესო იყო) მრავალი შეგონებითა და თხოვნით მიმართეს. უსაღმრთოესი მაკედონიოსი, რომელმაც არაფერი იცოდა ამ ცხოვრების და საღვთო სიტყვებშიც სრულიად გამოუცდელი იყო, ცხოვრობდა მთის მწვერვალზე, და დღე და "ღამე ყოვიერების მხსნელისადმი უმწიკვლო ლოცვებს აღავლენდა, არც იმპერატორის აღძვრით იყო შეწუხებული, არც წარმოგზავნილთა ძალაუფლება მოსდიოდა აზრად. მან შუა ქალაქში ერთი მათგანი მოსასხამით დაიჭირა და ორივეს უბრძანა, რომ ცხენებიდან ჩამომხდარიყვნენ. მათ დაინახეს იაფფასიანი ძონძებით შემოსილი პატარა მოხუცი, პირველად განრისხდნენ, მაგრამ შემდეგ მმართველთაგან ზოგიერთმა გააცნო ამ კაცის სათნოება, ჩამოხდნენ ცხენებიდან, მას მუხლებზე მოეხვიენ და შენდობა ითხოვეს. მან საღვთო სიბრძნით აღვსილმა მათ ასეთი სიტყვებით მიმართა: "კაცნო მოყვასნო, უთხარით იმპერატორს: შენ არა მხოლოდ იმპერატორი ხარ, არამედ ადამიანიც. ასე რომ, არა მხოლოდ იმპერიაზე უნდა იფიქრო, არამედ ბუნებაზეც. რადგან ადამიანი ხარ, თანაარსებზე მეუფებ. ადამიანის ბუნება საღვთო ხატებისა და მსგავსების მიხედვით არის შექმნილი. აწ ნუთუ ბრძანებ ღვთის ხატის ასე სასტიკად და დაუნდობლად მოკვლას. რადგან შემოქმედს განარისხებ, როდესაც სჯი მის ხატს. დაფიქრდი, რომ ამას აკეთებ ბრინჯაოს ხატის გამო განაწყენებული. თუ რამდენად განსხვავდება უსულოსგან სულიერი, ცოცხალი და მოაზროვნე, ეს ცხადია ყველასთვის, ვისაც გონება აქვს. ამასთან ერთად ესეც გაიაზროს, რომ ჩვენთვის იოლია ერთი ბრინჯაოს ხატის ნაცვლად მრავალის შექმნა, ხოლო მისთვის კი სრულებით შეუძლებელია ერთი მოკლულის თმის შექმნაც".
    როდესაც ეს მოისმინეს ამ საოცარმა კაცებმა, ნათქვამი იმპერატორს გადასცეს და დააცხრეს მისი რისხვის სახმილი, და ამ მუქარების ნაცვლად დაწერა თავისმართლება და განმარტა გულისწყრომის მიზეზი. მან განაცხადა: "არ ვიყავი მართალი, შეცდომაში შევედი, როდესაც ყოველმხრივ ღირსადქებულმა ქალმა ასეთი შეურაცხყოფა მიიღო აღსასრულის შემდეგ, შეწუხებულებს თავიანთი გულისწყრომა ჩემს წინააღმდეგ უნდა აღეჭურვათ". დასძინა, რომ შეურვებული და დამწუხრებულია, როდესაც შეიტყო მაგისტრატების მიერ ზოგიერთის მკვლელობა. მე ეს გიამბეთ, რადგან სამართლიანად არ მივიჩნევ, რომ დავიწყებას მიეცეს ყოვლად სახელოვანი მონაზვნის კადნიერება, და ასევე ვაჩვენე ეს სასარგებლო კანონიც, რომლის დაწერაც დიდმა ამბროსიმ ურჩია.

თ ა ვ ი XX
ყველგან ტაძრების დანგრევის შესახებ

    ღრმად მორწმუნე იმპერატორმა თავისი მოშურნეობა წარმართულ საცთურზე გადაიტანა, კანონები დაწერა და ბრძანა, დაენგრიათ კერპების საკურთხევლები. კონსტანტინე დიდმა, ყოველგვარი ქების ღირსმა, პირველ რიგში კეთილმსახურებით შეამკო იმპერია, და როდესაც დაინახა, რომ მსოფლიო ჯერ კიდევ შლეგობდა, დემონებისთვის ზორვა სრულებით აკრმალა, მაგრამ მათი ტაძრები არ დაანგრია, არამედ ბრძანა, რომ დაეხურათ. მისი შვილები მამის კვალს დაადგნენ. მაგრამ იულიანემ განაახლა უღმერთობა და აღაგზნო ძველი სიცრუის სახმილი. როდესაც იობიანოსმა მიიღო იმპერია, კვლავ აკრძალა კერპების მსახურება, ასევე ვალენტინიანე დიდიც ასეთი კანონებით მართავდა ვეროპას. მაგრამ ვალენტმა ყველა სხვას ნება დართო, ვინც ენებათ, მისთვის ემსახურათ. და მათ მიერ მსახურებულისთვის თაყვანი ეცათ; მხოლოდ სამოციქულო დოგმატების გამო მებრძოლებს ეომებოდა. მისი ზეობისას ცეცხლი მუდამ ენთო ბომონზე, და ზედაშესა და მსხვერპლს წირავდნენ კერპებს, და აგორაზე მართავდნენ სახალხო ნადიმებს, დიონისეს ორგიების აღმასრულებლები თხის ტყავებით დარბოდნენ, ძაღლებს გლეჯდნენ და შლეგობდნენ, ბორგნეულობდნენ და სხვასაც იქმოდნენ, რაც ცხადყოფდა მათი მოძღვრის უკეთურებას. როდესაც ღრმად მორწმუნე იმპერატორმა თეოდოსიმ ეს აღმოაჩინა, ყველაფერი ძირ-ფესვიანად ამოძირკვა და დავიწყებას მისცა.

თ ა ვ ი XXI
აპამეის ეპისკოპოს მარკელოსის შესახებ, ასევე მის მიერ კერპთა ტაპრების დანგრევის შესახებ

    სხვა მღვდელმთავრებს შორის პირველმა მარკელოსმა, ყველაფერში საუკეთესომ, საჭურველად გამოიყენა კანონი და მასზე ჩაბარებული ქალაქის საკერპოები დაანგრია უფრო ღვთის მიმართ კადნიერებით, ვიდრე მრავალი მუშახელის გამოყენებით. ხოლო მე მოგითხრობთ ამას, რაც ყველაზე მეტად არის ხსოვნის ღირსი. აღესრულა აპამეის ეპისკოპოსი იოანე, რომელიც წინათ ვახსენეთ. მის ნაცვლად ხელი დაასხეს საღვთო მარკელოსს, რომელიც მოციქულის კანონის თანახმად იყო სულით მდუღარე (შდრ. რომ. 12.11).
     აპამეაში ჩავიდა აღმოსავლეთის პრეფექტი ორი ათასისთავისა და მათ ხელქვეითთა თანხლებით. ჯარისკაცთა შიშით ბრბო დაცხრა. სცადეს დიოს⁴⁰¹ უდიდესი და მრავალი სამკაულით მოკაზმული საკურთხევლის დანგრევა, მაგრამ ნახეს, რომ საფარი უზომოდ დიდი იყო და ნაგებობა მტკიცე. ჩანდა, ქვების წყობის დაშლა აღემატებოდა ადამიანის ძალებს. ქვები დიდი იყო და ამასთან ერთმანეთთან შეერთებული, და რკინითა და ტყვიით გამყარებული.
    როდესაც საღვთო მარკელოსმა დაინახა პრეფექტის სიმხდალე, იგი სხვა ქალაქებში გაგზავნა, თავად კი ღმერთს სთხოვდა, მიეცა საშუალება მის დასანგრევად. დილით თავისით მოვიდა ერთი კაცი, არც მშენებელი, არც ქვისმთლელი, არც სხვა რამ ხელოსნობის მცოდნე, არამედ სჩვეოდა ქვებისა და ხის მხრებით ზიდვა. როდესაც იგი მივიდა, დაპირდა, რომ ტაძარს ადვილად დაანგრევდა, მაგრამ მოითხოვა ორი ხელოსნის გასამრჯელო. მას შემდეგ, რაც საღვთო მღვდელთმთავარმა აღუთქვა, რომ ამას მისცემდა, ამ კაცმა მოიფიქრა შემდეგი ხერხი. ტაძარს ჰქონდა ოთხი მხრიდან გადახურული კოლონადა მასთან მიერთებული და მას ეყრდნობოდა ტაძრის ზედა ნაწილი. ტაძარს სვეტები ძალიან დიდი და თანაბარი ზომის ჰქონდა. თითოეულის გარშემოწერილობა თექვსმეტი წყრთა იყო. ქვის ბუნება ძალიან მტკიცე იყო და იოლად არ ემორჩილებოდა ქვის სატეხ იარაღებს. მან თითოეულ მათგანს ირგვლივ შემოუთხარა, ზედა ნაწილს ზეთისხილის ძელები შეუდგა და მყისვე მეორეზე გადავიდა. ასე შემოთხარა სამი სვეტი და ძელებს ცეცხლი წაუკიდა. მაგრამ გამოჩნდა რაღაც შავი დემონი და არ დაუშვა, რომ ხე თავისი ბუნების მიხედვით დამწვარიყო, და დააცხრო ცეცხლის მოქმედება. მრავალგზის გაიმეორეს ეს და შემდეგ დაინახეს, რომ ეს ხერხი უსარგებლო იყო, აცნობეს მწყემსს, რომელსაც ეძინა ნაშუადღევს. იგი მყისვე საღვთო ტაძრისკენ გაეშურა და ბრძანა, ხელადით წყალი მოეტანათ. წყალი საღვთო სამსხვერპლოს ქვემოთ დადო, თავად კი ძირს პირქვე დაწვა, კაცთმოყვარე მეუფეს ევედრებოდა, რომ მეტად აღარ მიეცა ისინი დემონის ტირანიისათვის, არამედ სააშკარაოზე გამოეტანა მისი უძლურება და წარმოეჩინა საკუთარი ძალა, რათა აქედან ურწმუნოებისათვის უფრო დიდი ზიანის საბაბი არ გამხდარიყო. როდესაც ეს, და მრავალი მსგავსი სიტყვებიც წარმოთქვა, ჯვარი გადასახა წყალს⁴⁰², და უბრძანა ვინმე ეკვიტიუსს, დიაკვნობით ღირსქმნილს, რწმენითა და მოშურნეობით მოზღუდულს, აეღო წყალი, სწრაფად გამოქცეულიყო და რწმენით ესხურებია ცეცხლზე. როდესაც ეს ასე მოხდა, დემონი გაიქცა, რადგან ვერ აიტანა წყლის შემოტევა, ხოლო ცეცხლმა მისი მოწინააღმდეგე წყალი როგორც ზეთი, ისე გამოიყენა. მოედო ძელებს და ისინი წამში გაანადგურა. როდესაც საყრდენები გაქრა, თვითონ სვეტებიც დაეცა და სხვა თორმეტიც თან წაიყოლა. ტაძრის სვეტებით შეკრული მხარე ჩამოინგრა, მათი [დაცემის] ძალით დაემხო. გრუხუნი მთელ ქალაქში გაისმა, რადგან დიდი ხმა ჰქონდა, და ყველამ სანახაობაზე მოიყარა თავი. როდესაც მოწინააღმდეგე დემონის გაქცევა შეიტყვეს, ყოვლიერების ღმერთისადმი გალობად აღძრეს ენა.
    ასე დაამხო ამ საღვთო მღვდელთმთავარმა სხვა საკერპოებიც. ამ კაცის შესახებ მრავალი სხვა ღირსადქებული ამბავი მაქვს მოსაყოლი, რადგან მიწერა ძლევამოსილ მოწამეებს, და საპასუხო წერილებიც მიიღო. დასასრულ, თავადაც მიიღო მოწამეთა გვირგვინი. აწ თავს ავარიდებ ამის თხრობას, რათა მძალიან არ გამიგრძელდეს და წიგნით არ შევაღონო მკითხველი.
     ამიტომ, მივუბრუნდვბი სხვა ამბავს.

თ ა ვ ი XXII
ალექსანდრიის ეპისკოპოს თეოფიღეს შესახებ, და იქ კერპების დანგრევის დროს მომხდარი ამბების შესახებ

    ეს სახელგანთქმული ათანასე შეცვალა საკვირველმა პეტრემ, პეტრე - ტიმოთემ, ტიმოთე კი - თეოფილემ, დახვეწილი გონების მქონე და მამაცმა კაცმა. მან ქალაქი ალექსანდრია კვრპთა საცთურისაგან გაათავისუფლა. არა მხოლოდ საკერპოები გაასწორა მიწასთან, არამედ მატყუარა ქურუმების მზაკვრობებიც უჩვენა მოტყუებულთ. რადგან ბრინჯაოსგან და ხისგან ამზადებდნენ შიგნიდან ფუტურო ქანდაკებებს, ზურგით კედლებს ადგამდნენ, კედლებში კი უჩინარი რამ ხვრელები გაჰყავდათ. შემდეგ საკურთხევლების გავლით ადიოდნენ, ქანდაკების შიგნით შედიოდნენ და, რაც სურდათ, იმას ბრძანებდნენ მათი მეშვეობით. მოტყუებულები და გამასხარავებულები კი ასრულებდნენ ბრძანებას⁴⁰³. უბრძენესმა მღვდელთმთავრმა დაანგრია და მოტყუებულ ხალხს ეს უჩვენა.
     ავიდა სერაპისის ტაძარში, რომელიც, როგორც ზოგი ამბობდა, მთელ დედამიწაზე უდიდესი და უმშვენიერესი იყო. დაინახა ძალიან დიდი ქანდაკება, რომელიც თავისი სანახაობის სიდიდით შემზარავი იყო, მაგრამ სიდიდესთან ერთად ცრუ სიტყვებსაც წარმოთქვამდა: თითქოს ამ ადგილს უახლოვდებოდა მიწისძვრა და რომ ყველა დაიღუპებოდა. მაგრამ მან ეს სიტყვები მთვრალი ბებრების ლაყბობად მიიჩნია, მისი სიდიდე კი როგორც უსულოსი არაფრად ჩააგდო, და ბრძანა, რაიმე ნაჯახით სერაპისისთვის მთელი ძალით დაერტყათ. როდესაც იგი ურტყამდა, ყველამ შეღაღადა, რადგან ეშინოდათ ამ ბუტბუტის. სერაპისმა მიიღო დარტყმები, არ ელმოდა, რადგან ხის იყო, არც ხმა ამოუშვა უსულომ. როდესაც თავი მოაცალეს, შიგნიდან თაგვები ხროვად გამოვარდა. რადგან ეგვიპტელთა ღმერთი თაგვების საცხოვრებელი იყო. მცირე ნაწილებად დაანაწევრეს და ცეცხლს მისცეს, ხოლო თავს მთეღ ქალაქში დაათრევდნენ თაყვანისმცემელთა დასანახად, და დასცინოდნენ მათ მიერ თაყვანისცემულის უძლურებას.
    ამგვარად დაიმსხვრა მთელ დედამიწაზე კერპთა საკურთხევლები.

თ ა ვ ი XXIII
ანტიოქიის ეპისკოპოს ფლაბიანეს შესახებ, ასევე პავლინეს გამო დასავლეთში მომხდარი ამბოხის შესახებ

    როდესაც ანტიოქიაში დიდი მელეტის თავმჯდომარეობა ფლაბიანემ შეცვალა, მან დიოდორესთან ერთად ცხვრების გამოსახსნელად მრავალი ბრძოლა დაითმინა. რამეთუ პავლინემ განიზრახა ეკლესიის მეთაურობის მიღება. მაგრამ მღვდელთა დასმა უპასუსა, რომ მას, ვინც არ ღებულობდა მელეტის რჩევებს, მისი აღსასრულის შემდეგ არ უნდა მიეღო მისი საყდარი; არამედ მწყემსობა შეეფერებოდა მრავალი ღვაწლით გაბრწყინებულს და მას, ვინც დიდი ხნის განმავლობაში ცხვრებზე წინ საკუთარ თავს იგდებდა საფრთხეში. ამის გამო რომაელებსა და ეგვიპტელებში ხანგრძლივი შუღლი აღიძრა აღმოსავლეთის წინააღმდეგ. არც პავლინეს სიკვდილით განქარდა მტრობა, არამედ მის შემდეგაც, როდესაც ევაგრემ მიიღო მისი საყდარი, დიდ ფლაბიანეზე გამწყრალი დარჩნენ, მაშინ როცა ევაგრე საეკლესიო კანონის წინააღმდეგ წამოაყენეს. რადგან იგი მხოლოდ პავლინემ წამოაყენა და მრავალი კანონი დაარღვია. რადგან მომაკვდავს ნება არ ეძლევა, რომ საკუთარი თავის ნაცვლად დაასხას ხელი, და მას ებრძანება ეპარქიის ყველა ეპისკოპოსის ერთად შეკრება, და კვლავ ეკრძალება სამი ეპისკოპოსის გარეშე ეპისკოპოსისთვის ხელდასხმა. მაგრამ მათ არ ისურვეს მათგან რაიმეს ცოდნა და მიიღეს ევაგრის თანაზიარება, ხოლო ფლაბიანეს წინააღმდეგ აღძრეს იმპერატორის სასმენელი. მას ხშირად აწუხებდნენ, მიყავდათ კონსტანტინოპოლში და უბრძანებდნენ რომში ჩასვლას.
    ფლაბიანემ თქვა, რომ ზამთარი იყო და აღუთქვა, გაზაფხულის გამონათებისას ბრძანებას აღასრულებდა, და დაბრუნდა სამშობლოში. მაგრამ რომის ეპისკოპოსებმა, არა მხოლოდ საკვირველმა დამასმა, არამედ მის შემდეგ სირიკიუსმა, და სირიკიუსის მონაცვლე ანასტასიმაც, ძლიერ შეაწუხეს იმპერატორი და ეუბნებოდნენ, რომ მან თავისი ტირანები დაამხო, ხოლო ქრისტეს კანონების წინააღმდეგ ტირანიისათვის გაკადნიერებულთ ითმენდა. ამიტომ მასთან კვლავ გაგზავნა და აიძულა, რომში ჩასულიყო. მაშინ უბრძენესმა ფლაბიანემ ღირსადქებულ კადნიერებას მიმართა და თქვა: "იმპერატორო, თუ ზოგიერთები ბრალს დებენ ჩემს რწმენას როგორც არამართალს, ან ამბობენ, რომ ჩემი ცხოვრება მღვდლობისთვის უღირსია, თვით ბრალმდებლებს გამოვიყენებ მსაჯულებად და მათგან გამოტანილ განაჩენს დავეთანხმები. მაგრამ თუ საყდრისა და თავმჯდომარეობის შესახებ დავობენ, არ განვისჯები, არც მიღების მსურველებს გავუმართავ საპასუხო ბრძოლას, არამედ გადავდგები და დავთმობ თავმჯდომარეობას. ასე რომ, იმპერატორო, ვისაც გსურს, მას მიეცი ანტიოქიის საყდარი".
    იმპერატორი გააოცა მისმა ასეთმა სიმამაცემ და სიბრძნემ, და ბრძანა, უკან დაებრუნებიათ და მისთვის სამწყსოდ გადაეცათ ეკლესია.
     გარკვეული ხნის შემდეგ, როდესაც იმპერატორი რომში ჩავიდა, ეპისკოპოსებისგან კვლავ დაითმინა იგივე ბრალდებები, რომ არ დაამხო ფლაბიანეს ტირანია. მან კი მათ უბრძანა, დაესახელებიათ იმ ტირანიის სახეობა, რაზეც ისინი ამბობდნენ, რომ თვით ფლაბიანე იყო და, რომ იგი იყო მისი დამცველი. როდესაც მათ უთხრეს, რომ არ შეეძლოთ განესაჯათ იმპერატორი, მან ურჩია, რომ მომავალში ეკლესიები ერთსულოვნებაში გაერთიანებულიყვნენ, მოესპოთ დავა და დაეცხროთ უსარგებლო ქიშპობა. ვინაიდან პავლინე ადრე აღესრულა და ევაგრე [ეპისკოპოსობის კანდიდატად] უკანონოდ იყო წამოყენებული, აღმოსავლეთის ეკლესიებმა ფლაბიანე მიიღეს თავმჯდომარედ. მაგრამ აღმოსავლეთთან, მთელ ასიასთან, პონტოსთან და თრაკიასთანაც ჰქონდათ თანაზიარება და ერთობა, და მთელი ილირიკია სცნობდა მას აღმოსავლეთის ეპისკოპოსთა მეთაურად. დასავლეთის ეპისკოპოსებმა მიიღეს ეს რჩევები, აღუთქვეს მტრობის დახსნა და გამოგზავნილი შუამავლების მიღება.
    როდესაც ეს შეიტყო საღვთო ფლაბიანემ, რომში გაგზავნა ზოგიერთი ღირსადქებული ეპისკოპოსი, ანტიოქიის პრესვიტერები და დიაკვნები. მათ ყველას მეთაურობდა აკაკი, რომელსაც მიღებული ჰქონდა სირიის ქალაქ ბეროიას სამწყსო და მთელ ხმელეთსა და ზღვაზე სახელი ჰქონდა განთქმული. იგი სხვებთან ერთად ჩავიდა რომში და დახსნა ხანგრძლივი შუღლი და ორმოცდაათი წლის გამავლობაში ეკლესიებს მშვიდობით მართავდა. როდესაც ეს გაიგეს ეგვიპტელებმა, დააცხრეს თავიანთი შუღლი და ხალისით მიიღეს ერთსულოვნება.
    იმ ხანად რომაელთა ეკლესიას წინამძღვრობდა ინოკენტი, რომელმაც შეცვალა ანასტასი; იგი იყო გიმჭრიახობითა და გონიერებით შემკული კაცი, ალექსანდრიის [ეკლესიას] კი წინამძღვრობდა თეოფილე, რომელიც წინათ ვახსენეთ.

თ ა ვ ი XXIV
ტირან ევგენის შესახებ, და რწმენის მეშვეობით იმპერატორ თეოდოსის გამარჯეების შესახებ

    ღრმად მორწმუნე იმპერატორმა ამ გზით უზრუნველყო ეკლესიათა ეს მშვიდობა. მაგრამ მშვიდობის დამყარებამდე შეიტყო ვალენტინიანეს აღსასრული და ევგენის ტირანია, და ევროპაში გაილაშქრა⁴⁰⁴.
    იმ ხანად ეგვიპტეში⁴⁰⁵ ცხოვრობდა ვინმე იოანე, რომელიც ასკეტურ მოქალაქობას ეწეოდა. იგი სულიერ მადლთან იყო ნაზიარები და მომავალში მოსახდენ მრავალ მოვლენას უწინასწარმეტყველებდა მათ, ვინც ამას ეკითხებოდა. მასთან გაგზავნა ქრისტესმოყვარე იმპერატორმა, ეწადა, გაეგო ტირანისთვის ომი გაემართა თუ არა. მან უწინასწარმეტყველა, რომ პირველ ომში უსისხლოდ გაიმარჯვებდა, მაგრამ მეორეში მრავალი სისხლისღვრის შემდეგ გაიმარჯვებდა. ასეთი იმედით გაილაშქრა იმპერატორმა, საბრძოლო მწყობრით მიმავალმა მრავალი მოწინააღმდეგე განგმირა, მაგრამ მრავალი მისი მოკავშირე ბარბაროსი დაკარგა.
   როდესაც სარდლებმა მოახსენეს, რომ ჯარი მცირერიცხოვანი იყო და ურჩევდნენ, ლაშქრობისთვის სულის მოთქმის საშუალება მიეცა, გაზაფხულის დაწყებისას შეეკრიბა ჯარი და მტრის ჯარზე სიმრავლით მოეპოვებია უპირატესობა, ღრმად მორწმუნე თეოდოსიმ არ მიიღო რჩევა. მან თქვა: "არ არის საჭირო, ასეთ უძლურებაში დავადანაშაულოთ მხსნელის ჯვარი, და ასეთი ძალა დავამოწმოთ ჰერაკლეს ხატისთვის, რამეთუ ამ ლაშქარს ჯვარი მიუძღვის, ხოლო მოწინააღმდეგისას კი- ის". როდესაც რწმენით წარმოთქვა ეს სიტყვები, ჯარი კი მცირერიცხოვანი და მეტად შეშინებული იყო, მან აღმოაჩინა მცირე სამლოცველო მთის წვერზე, რომელზეც იყო დაბანაკებული; მთელი ღამე გაათია და ყოვლიერების მეუფეს შესთხოვდა.
    დაახლოებით მამლის ყივილზე ძილმა სძლია გონებას. პირქვე მწოლიარეს მოეჩვენა, რომ იხილა ორი თეთრით მოსილი კაცი თეთრ ცხენებზე ამხედრებული. ისინი უბრძანებდნენ, რომ გამხნევებულიყო და შიში განედევნა, დილიდან აღჭურვილიყო და საბრძოლოდ მოეწყო ლაშქარი. ეუბნებოდნენ, რომ იყვნენ მასთან გამოგზავნილი შემწეები და წინამბრძოლები; ერთი ამბობდა, რომ იყო იოანე მახარებელი, ხოლო მეორე - ფილიპე მოციქული.
    როდესაც იმპერატორს ეს ხილვა ეჩვენა, არ შეწყვიტა ვედრება, არამედ უფრო მეტი გულმოდგინებით აღავლინა. ხილვა ჰქონდა ასევე რომელიღაც ჯარისკაცს და მან მეთაურს გაუმხილა, მან კი იგი ათასისთავს მიუყვანა, ხოლო ათასისთავმა - მხედართმთავარს. მხედართმთავარი მიხვდა, რომ რაღაც ახალი ამბავი აუწყეს და ეს იმპერატორს ამცნო. მან კი თქვა: "არა ჩემს გამო იხილა მან ეს. რადგან მე ვენდე მათ, რომლებმაც აღმითქვეს გამარჯვება, მაგრამ რათა ვინმეს არ ეფიქრა, რომ ხილვა ბრძოლის წადილით შევთხზე, ჩემი იმპერიის მფარველმა მასაც იგივე აუწყა, რათა ჩემი თხრობის სარწმუნო მოწმე ყოფილიყო. რამეთუ ჩვენმა საერთო მეუფემ იგივე ხილვა პირველად მე მიჩვენა. ასე რომ, მოვიშოროთ შიში და მივყვეთ წინამბრძოლებსა და ომის სარდლებს; გამარჯვება მეომართა სიმრავლით არ შევაფასოთ, არამედ თითოეული წინამძღოლის ძალა იქნას გააზრებული".
    ამ სიტყვებით მიმართა ჯარისკაცებს, ამით ყველა სიმხნევით აღავსო და ჩამოვიდა მთის წვერიდან. ტირანმა შორიდან დაინახა საომრად წამოსული მოლაშქრეები, აღჭურვა ჯარი და საბრძოლოდ განალაგა. თავად კი რომელიღაც ბორცვზე დარჩა, თქვა, რომ იმპერატორი სიკვდილს ესწრაფოდა და ამ ცხოვრებიდან წასასვლელად იბრძოდა. სარდლებს უბრძანა, იგი ცოცხალი და ბორკილდადებული მიეგვარათ მისთვის. როდესაც ფალანგები განლაგდნენ, მტრის სიმრავლე გაცილებით უფრო დიდი იყო, ხოლო იმპერატორთან ერთად განლაგებულები ადვილად დასათვლელი იყო. მაგრამ როდესაც ბრძოლა დაიწყო და ერთმაც და მეორე მხარემაც ისრები სტყორცნეს, წინამბრძოლებმა აჩვენეს პირობის მომცემთა ჭეშმარიტება. რადგან მტერს ძლიერი პირქარი უბერავდა და მათი ჰოროლები, ისრები და შუბები უკუიქცა, და ყველა მათი ისარი უსარგებლო იყო. ვერ შეძლეს დაეზიანებინათ ვერც იმპერატორის ლეგიონერი, ვერც მეისრე, ვერც მსუბუქად შეიარაღებული ქვეითი ლაშქარი. ამასთან ძალიან დიდი ქვიშა შეაყარა პირზე და მეომრები იძულებული იყვნენ, თვალები დაეხუჭათ და დაეცვათ ისინი. იმპერატორის ჯარისკაცებს ამ ქარიშხლისგან არავითარი ზიანი არ მიადგათ და მოწინააღმდეგეებს თამამად ხოცავდნენ. როდესაც მათ ეს იხილეს და შეიცვნეს საღვთო შეწევნა, იარაღი დაყარეს და იმპერატორს შენდობა სთხოვეს. მან დათმო და შეიბრალა, უბრძანა მათ, სწრაფად მოეყვანათ მასთან ტირანი. ისინი გაიქცნენ და ავიდნენ ბორცვზე, რომელზეც ის იჯდა და არ იცოდა, თუ რა ხდებოდა. როდესაც მან დაინახა ქოშინით მომავალნი და სულის შეკვრით მათი მოშურნეობის მაუწყებლები, გამარჯვების მაცნეებად მიინნია, და, როგორც ნაბრძანები ჰქონდა, ჰკითხა, თეოდოსი თუ მოყავდათ შებორკილი. მათ მიუგეს: "არა თუ ის მოგვყავს შენთან, არამედ შენ უნდა მიგგვაროთ მას. რადგან ეს ბრძანა ყოველთა გამგებელმა". როდესაც ეს უთხრეს, სავარძლიდან წამოაყენეს, ბორკილები დაადეს და შეკრული წაიყვანეს, და შეპყრობილი მიჰგვარეს ის, ვინც ცოტა ხნის წინ მოქადულობდა.
    იმპერატორმა გაიხსენა ვალენტინიანეს მიმართ ჩადენილი დანაშაულები, უკანონო ტირანია და კანონიერი იმპერატორის წინააღმდეგ გამართული ომები. დასცინა ჰერაკლეს ხატს და მის გამო გამოჩენილ ფუჭ სიმამაცეს. და მაშინ მის წინააღმდეგ სასჯელის სამართლიანი და კანონიერი განაჩენი გამოიტანა.
    ასეთი იყო იგი მშვიდობაშიც და ომშიც, მუდამ ითხოვდა საღვთო შეწევნას, და მუდამ ღებულობდა მას.

თ ა ვ ი XXV
იმპერატორ თეოდოსის⁴⁰⁶ აღსასრულის შესახებ

    ამ გამარჯვების შემდეგ დაუძლურდა და იმპერია ვაჟებს გაუნაწილა: უფროსს საკუთარი ძალაუფლება მისცა, უმრწემესს კი - ევროპის სკიპტრა⁴⁰⁷.
    ერთიც და მეორეც დაარიგა, სრული კეთილმსახურება ეპყრათ და უთხრა: "ამის მეშვეობით დაცულია მშვიდობა და დამხობილია ომი, მეომრები უკუქცეულია, გამარჯვების ძეგლები აღმართულია და გამარჯვება გადაწყვეტილია". ასე შეაგონა შვილებს და აღესრულა, დატოვა მარადსახსოვარი სახელი.
    მისი იმპერიის მონაცვლენი მისი კეთილმსახურების მემკვიდრეებიც გახდნენ.

თ ა ვ ი XXVI
იმპერატორ ჰონორიუსის და მონაზონ ტელემაქეს შესახებ 

    ჰონორიუსმა, რომელმაც მიიღო ევროპის იმპერია, გააუქმა რომში ძველთაგანვე მიმდინარე გლადიატორთა შერკინებები, საბაბად შემდეგი რამ მიიღო. იყო ვინმე ტელემაქე, რომელიც ეწეოდა ასკეტურ ცხოვრებას. იგი წამოვიდა აღმოსავლეთიდან და მის გამო რომში ჩავიდა. როდესაც ეს საძაგელი სანახაობა გაიმართა, თვითონაც შევიდა სტადიონზე, ჩავიდა და ცდილობდა, შეეჩერებინა ერთმანეთის წინააღმდეგ იარაღის აღმართვა. მკვლელობის მაყურებლები განრისხდნენ და მათი სისხლით დამტკბარი დემონის სიშლეგის შემწყნარებლებმა ჩაქოლეს მშვიდობის გამრიგე. როდესაც ეს შეიტყო საკვირველმა იმპერატორმა, იგი ძლევამოსილ მოწამეებს შორის შერაცხა, ხოღო ეს უკეთური სანახაობა შეწყვიტა.

თ ა ვ ი XXVII
იმპერატორ არკადიუსის კეთილმსახურების შესახებ, ასევე იოანე ოქროპირის ხელდასხმის შესახებ

    კონსტანტინოპოლში ადგილობრივი ეკლესიის მწყემსის, ნექტარიოსის აღსასრულის შემდეგ არკადიუსმა, ვისაც ამ იმპერიის მართვა ჰქონდა მიღებული, შეიტყო, რომ მსოფლიოს დიდი მნათობი იოანე ანტიოქიაში პრესვიტერთა დასში აღირაცხა. მან ჩამოიყვანა იგი და შეკრებილ ეპისკოპოსებს უბრძანა, მიეახლებინათ საღვთო მადლთან და ამ უდიდესი ქალაქის მწყემსად წარმოეჩინათ⁴⁰⁸.
    მარტოდენ ესეც კმარა ღვთის მიმართ იმპერატორის მოშურნეობის ცხადყოფისათვის. იმ ხანად ანტიოქიას მართავდა ფლაბიანე, ლაოდიკიას - ელპიდიოსი, რომელიც დიდი მელეტის თანამესენაკე იყო და მის მოქალაქობას უფრო მეტად აღიბეჭდავდა, ვიდრე ცვილი - თითების გამოსახულებას⁴⁰⁹. ამრიგად, მან შეცვალა დიდი პელაგიოსი, ხოლო საღვთთ მარკელოსი⁴¹⁰ - სახელოვანმა აგაპეტოსმა⁴¹¹, რომელიც, ვთქვით, რომ ასკეტური წვრთნებით გამოირჩეოდა მწვალებლური ღელვა-ტეხვის დროს. ტავრუსთან სელევკიის [ეკლესიაში] იყო მაქსიმე, იოანეს თანაშემწე, მოფსუესტიაში - თეოდორე, ორივე ბრწყინვალე მოძღვარი იყო. საღვთო აკაკი, ბეროიას მმართველი, გაბრწყინდა გონებითა და ცხოვრებით. ლეონტი⁴¹² კი გალატელთა ერს მწყემსავდა და მრავალი სახის სათნოებით ბრწყინავდა.

თ ა ვ ი XXVIII
ღვთის მიმართ ამ ეპისკოპოსის კადნიერების შესახებ

    როდესაც დიდმა იოანემ ჩაიბარა ეკლესიის სადავეები, კადნიერად ამხილა ზოგიერთების მიერ ჩადენილი უსამართლობები, იმპერატორს და იმპერატრიცას შეაგონებდა, მღვდლებისგან მოითხოვდა არსებული კანონების თანახმად მოაქალაქობას. მათ, ვინც ამ კანონების დარღვევას გაბედავდა, ტაძარში შესვლას უკრძალავდა. ამბობდა, რომ არ იყო საჭირო მღვდლის პატივით დამტკბარიყო ის, ვინც არ ეშურებოდა ჭეშმარიტი მღვდლის ცხოვრების წესს. ამ მზრუნველობას იჩენდა არა მხოლოდ ამ ქალაქში, არამედ მთელ თრაკიაშიც, რომელიც ექვს პროვინციად იყო დაყოფილი, და ასევე მთელ ასიაში, რომელიც თერთმეტი მმართველის მიერ იმართებოდა. გარდა ამისა, პონტოც შეამკო ამ კანონებით, რომელსაც იმდენივე მმართველი ჰყავდა, რამდენიც ასიას⁴¹³.

თ ა ვ ი XXIX
მის მიერ ფინიკიაში დანგრეული კერპთა ტაძრების შესახებ

    როდესაც შეიტყო, რომ ფინიკია ჯერ კიდევ გაშლეგებული იყო დემონთა მსახურებების მიმართ, საღვთო შურით გულანთებული ასკეტები შეკრიბა, საიმპერიო კანონებით აღჭურვა და კერპთა საკურთხევლების წინააღმდეგ გაგზავნა. მათი დამანგრეველი ხელოსნებისთვის და მათი მსახურებისთვის სახარჯი ფული არათუ საიმპერიო ხაზინიდან აიღო და დახარჯა, არამედ დაარწმუნა სიმდიდრით მოქადული და რწმენით გაბრწყინებული ქალები, რომ უხვად გაეღოთ ფული, და უჩვენა ამ გაწეული ხარჯისგან აღმოცენებული კურთხევა. ასე რომ, დემონთა შემორჩენილი ტაძრები ამ გზით საძირკვლიანად დაანგრია⁴¹⁴.

თ ა ვ ი XXX
გოთების ეკლესიის შესახებ

    როდესაც დაინახა, რომ სკვითთა ერი არიანული ბადით იყო მოსათხევლებული, თავადაც გაუმართა საპირისპირო ბრძოლა და გამონახა მათი მონადირების გზა. რადგან მათ ენაზე მოსაუბრეები ხუცესებად, დიაკვნებად და საღვთო სიტყვების მკითხველებად დააყენა, ერთი ეკლესია⁴¹⁵ გამოუყო მათ და მათი მეშვეობით მრავალი შეცთომილი მოინადირა. თვითონ ხშირად მიდიოდა იქ და საუბრებს მართავდა, ორივე ენის მცოდნე თარჯიმანს იყენებდა და ამ საქმისათვის მეტყველების სხვა მცოდნეებიც შეამზადა. ამას იქმოდა ქალაქის შიგნით და მრავალი მოტყუებელი გადაარჩინა, უჩვენა რა სამოციქულო ქადაგების ჭეშმარიტება.

თ ა ვ ი XXXI
სკვითიისათვის მის მიერ გამოჩენილი მზრუნველობის შესახებ, ასევე მარკიონიტების წინააღმდეგ გამოჩენილი მოშურნეობის შესახებ

    როდესაც შეიტყო, რომ ისტროსთან დასახლებულ ზოგ მომთაბარეს ხსნა სწყუროდა, მაგრამ აკლდათ წყლის მიმწოდებელი, გამოძებნა სამოციქულო შრომისმოყვარეობისათვის მოშურნე კაცები და ისინი დაუდგინა მათ. მე წაკითხული მაქვს წერილები, რომლებიც მან ანკვირიის ეპისკოპოს ლეონტის მისწერა, და რომლის მეშვეობით ცხადყო სკვითების მოქცევა, და სთხოვა მათზე მზრუნველობისათვის სათანადო კაცების გაგზავნა. შეიტყო, რომ მარკიონის სენმა შეუტია რომელიღაც სოფლებს ჩვენს მხარეში და მისწერა იმ დროს იქ ვინც მწყემსავდა და შეაგონებდა, რომ სენი გაენადგურებინა; ესწრაფოდა, რომ საიმპერიო კანონებიდანაც მიეღო შეწევნა. თუ როგორ მზრუნველობას ატარებდა სულში ეკლესიებზე, საღვთო მოციქულის თანახმად ამას ესეც საკმარისად გვასწავლის (ის. 2 კორ. 11.28).
     შესაძლებელი არის მისი კადნიერების გაგება სხვა [წყაროდანაც].

თ ა ვ ი XXXII
გაინას თხოვნისა და იოანე ეპისკოპოსის პასუსის შესახებ 

    იმ დროს სარდალი იყო ვინმე გაინა, ტომით სკვითი, ხოლო აზროვნებით ბარბაროსი და ტირანული გონების მქონე. მას მრავალი თანატომელი ხელქვეითი ყავდა და მათთან და რომაელებთან ერთად ცხენოსან და ქვეით ჯარს მიუძღოდა. მისი ეშინოდა არა მხოლოდ ყველა სხვას, არამედ თვით იმპერატორსაც, ეჭვობდა მის მიერ ტირანიის ხელში ჩაგდებას.
    იგი იყო არიანული მანკიერების თანაზიარი და იმპერატორს სთხოვა, მისთვის მიეცა ერთი საღვთო ტაძარი. მან მიუგო, რომ ნახავდა, და აღუთქვა სურვილის აღსრულება. გაუგზავნა იოანეს და აცნობა, რასაც ითხოვდა იგი, შეახსენა მისი ძალაუფლება და გაკვრით ახსენა მისი სწრაფვა ტირანიისაკენ, და სთხოვა, რომ [ტაძრის] მიცემით ლაგამი ამოედო ბარბაროსის გულისწყრომისათვის⁴¹⁶. ამ კეთილშობილმა კაცმა მიუგო: "იმპერატორო, ნუ შეპირდები ასეთ რამეს, ნუ ბრძანებ, რომ წმინდა მისცენ ძაღლებს (შდრ. მათ. 7,6). ვერ ავიტანთ, რომ ღმერთი სიტყვის ღვთისმეტყველები და მგალობლები გაიყვანო, და მის მგმობელებს გადაეცეს ღვთის ტაძარი. იმპერატორო, ნუ გეშინია მაგ ბარბაროსის, არამედ ორივეს მოგვიხმე, მეც და ისიც, შენ ჩუმად იყავი და ყური უგდე საუბარს. მე ამოვდებ მას ლაგამს და დავარწმუნებ, საერთოდ არ ითხოვოს ის, რისი მიცემაც უსარგებლოა".
    როდესაც ეს მოისმინა იმპერატორმა, ეამა და მოგვიანებით ორივეს მოუხმო. გაინა ითხოვდა პირობის შესრულებას. დიდმა იოანემ მიუგო, რომ კეთილმსახურების ამომრჩევ იმპერატორს არ ძალუძდა ღვთის წინაღმდეგ დანაშაულის ჩადენა. როდესაც იგი ამბობდა, რომ საჭირო იყო, მას ჰქონოდა სამლოცველო, დიდმა იოანემ უთხრა: "შენთვის ყველა ღვთის სახლის კარი ღია არის და არავინ გაკავებს, რომ არ ილოცო, როცა ინებებ", გაინამ მიუგო: "მაგრამ მე სხვა დაჯგუფებას მივეკუთვნები და ვითხოვ, რომ მათთან ერთად ერთი ღვთის სახლი მქონდეს, და მეტად სამართლიანადაც ვითხოვ, როდესაც რომაელთა გულისთვის მრავალი საომარი ბრძოლა მაქვს გადატანილი". მან მიუგო: "მაგრამ გაქვს ღვაწლზე უფრო დიდი საზღაური, რადგან სარდალი ხარ და კონსულის მოსასხამით ხარ ღირსქმნილი. უნდა დაუკვირდე, ვინ იყავი წინათ და აწ რა გახდი, - წინანდელი უპოვარება და ახლანდელი სიმდიდრე, თუ როგორი სამოსელი გეცვა ისტროსის გადმოლახვამდე და აწ როგორი გმოსავს. ასე რომ, დაუკვირდი, თუ რა მცირე არის ღვაწლი, და რამოდენა - ჯილდო, ნუ იქნები უმადლო პატივისმცემელთა მიმართ". ასეთი სიტყვები წარმოთქვა მსოფლიოს მოძღვარმა, პირი დაუყო გაინას და აიძულა დადუმებულიყო. გარკვეული დროის შემდეგ მან გამოააშკარავა თავის ადრინდელი სწრაფვა ტირანიისაკენ და ჯარი შეკრიბა თრაკიაში, დიდი ნაწილი მიიტაცა და შთანთქა. როდესაც ეს შეიტყვეს, ყველა შეშინდა, მმართველებიც და მმართველობის ქვეშ მყოფნიც, მის წინააღმდეგ გალაშქრებას არც განიზრახავდა ვინმე, არც იმას ფიქრობდა, რომ უსაფრთხო იქნებოდა მასთან ელჩად მისვლა, რადგან ყოველი მათგანი ეჭვობდა, რომ ბარბაროსული აზროვნების კაცი იყო.

თ ა ვ ი XXXIII
გაინასთან მისი ელჩობის შესახებ

    მაშინ როცა ყველამ შეშინებულმა მიატოვა, ეს დიდი კაცი დარწმუნდა, რომ ელჩობა მას უნდა აეღო თავის თავზე. მან არაფრად ჩათვალა წარმოქმნილი დაპირისპირება. არც აქედან აღმოცენებული უთანხმოება, და სწრაფად გაემართა თრაკიისაკენ. როდესაც მან შეიტყო ელჩის მოსვლა, და იაზრა კეთილმსახურების გამო მის მიერ გამოჩენილი სიმამაცე, შორიდან მოსწრაფედ შეეგება მას, თავისი მარჯვენა თვალებზე დაადო და შვილები მის წმინდა მუხლებთან მიიყვანა. ბუნებით ასეთია სათნოება, რომ ყველაზე მეტად არაკეთილმოსურნესაც მოწიწებას გაუჩენს და შეძრავს.
    მაგრამ შურმა ვერ აიტანა მისი ფილოსოფიის ელვარება, და თავისი ხრიკების გამოყენებით საიმპერიო ქალაქს, უფრო კი მთელ მსოფლიოს, მოაკლო მისი ენა და გონება⁴¹⁷.

თ ა ვ ი XXXIV
ოქროპირის გამო მომხდარი მოვლენების შესახებ

    როდესაც მე ისტორიის ამ ნაწილში ვიმყოფები, არ ვუწყი, რას უნდა განვიცდიდე. განვიზრახავ, მოგითხროთ მის წინააღმდეგ ჩადენილი უსამართლობა, მაგრამ უსამართლობის ჩამდენთა სხვა სათნოებასაც ვერიდები. ამიტომ ვეცდები მათი სახელის დაფარვას⁴¹⁸. მათ ჰქონდათ მტრობის სხვადასხვა საბაბი, არ სურდათ ამ კაცის მოკაშკაშე სათნოების ხედვა. მონახეს რომელიღაც უბადრუკი ბრალმდებლები და აშკარა ცილისწამების მხილველებმა ქალაქიდან შორს გამართეს კრება და გამოიტანეს განაჩენი⁴¹⁹".
    იმპერატორმა, ვინაიდან დაუჯერა მღვდლებს, ბრძანა მისი ქალაქიდან შორს გადასახლება. მან კი არც ბრალდებები მოისმინა, არც თავი დაიცვა, და  თითქოს ბრალდებებით მხილებული იძულებული გახდა, ქალაქი დაეტოვებია⁴²⁰ და ჩავიდა პონტოს პირას მდებარე იერონში, ასე ეწოდებოდა ამ ნავსაყუდელს.
    ღამით მოხდა უდიდესი მიწისძვრა, იმპერატრიცა შიშმა მოიცვა და დილიდან ელჩები გაუგზავნა გაძევებულს, სთხოვდა, სწრაფად ჩამოსულიყო ქალაქში და საფრთხე აერიდებია ქალაქისთვის. მათ შემდეგ სხვებიც გაგზავნა, მათ შემდეგ კი - სხვები, და ბოსფორი სავსე იყო წარგზავნილთაგან. როდესაც ეს შეიტყო ღრმად მორწმუნე ერმა, ბორნებით დაფარა პროპონტიდის პირი. ყველა ეგებებოდა და ცვილის სანთლებს ანთებდა. იმ დროს მის მოქიშპეთა საბრძოლო მწყობრი გაფანტული იყო⁴²¹.
    რამდენიმე თვის შემდეგ კვლავ შეიკრიბნენ სასჯელის ძალაში შესაყვანად, არა იმ ცრუ ბრალდებების გამო, არამედ განყენების შემდეგ ღვთისმსახურების აღსრულების საბაბით. იგი ამბობდა, რომ არც გასამართლებული ყოფილა, არც მოუსმენია ბრალდებები, არც თავი დაუცვია, არც მსჯავრის გამოტანას დასწრებია, არამედ იმპერატორის მიერ იქნა გაძევებული და შემდეგ კვლავ - მოხმობილი. როდესაც სხვა სინოდი შეიკრიბა, მის მტრებს არ მოუთხოვიათ მისი განსჯა, არამედ იმპერატორი დაარწმუნეს, რომ განაჩენი კანონიერი და სამართლიანი იყო, და იგი არა მხოლოდ ქალაქიდან გააძევეს, არამედ სომხეთის ერთ მცირე და უდაბურ დაბაში გაგზავნეს, მისი სახელი იყო კუკუზა. მაგრამ იქიდან წამოიყვანეს და პიტიუნტში გადაასახლეს, ის იყო პონტოსა და რომაელთა იმპერიის განაპირას და ემეზობლებოდა უსასტიკეს ბარბაროსებს. მაგრამ კაცთმოყვარე მეუფემ არ დაუშვა, რომ იმ კუნძულზე წაეყვანათ დიდებული ძლევის მომხვეჭი მორკინალი. რადგან როდესაც კომანში ჩავიდა, გადავიდა უბერებელ და დამწუხრებელ ცხოვრებაში⁴²².
    მშვენიერად მებრძოლი სხეული დაიდო მოწამე ბასილისკოს საფლავის გვერდით, - სიზმარის მეშვეობით ეს ბრძანა ამ მოწამემ.
    ვფიქრობ ზედმეტია, მოგითხროთ, თუ რამდენი ეპისკოპოსი განდევნეს მის გამო ეკლესიებიდან და დაასახლეს მსოფლიოს ამ დასალიერში, რამდენი ასკეტური ფილოსოფიის მოყვარულის მსგავსი ვნებები დაატეხეს თავს, - ეს თხრობას გააჭიანურებს. ისედაც ეფიქრობ, რომ საჭიროა შავ-ბნელი ამბების შემოკლება და თანამორწმუნეთა შეცდომების დაფარვა. უსამართლობის ჩამდენთაგან მრავალი მიეცა სასჯელს და სხვებსაც სარგებელი მოუტანა იმან, რისი მეშვეობითაც ევნენ. ეს უსამართლობა გამორჩეულად სძაგდათ ევროპის ეპისკოპოსებს, რადგან ამის ჩამდენნი განკვეთეს თავიანთი თანაზიარებისაგან, ილირიელებიც, ყველა მის მხარეზე იყო. აღმოსავლეთის ქალაქებიდან მრავალი გაურბოდა უსამართლობასთან ზიარებას, მაგრამ არ დაანაწევრეს ეკლესიის სხეული.
   როდესაც აღესრულა მსოფლიოს დიდი მოძღვარი, დასავლეთის ეპისკოპოსებმა მანამდე არ მიიღეს ეგვიპტეში, აღმოსავლეთში, ბოსფორსა და თრაკიაში მცხოვრები ეპისკოპოსების თანაზიარება, ვიდრე ამ ღვთივშთაგონებული კაცის სახელი გარდაცვლილ ეპისკოპოსებთან ერთად არ დააწესეს. არსაკიოსი, რომელიც მის შემდეგ იყო, ვერ გახდა ღირსი იმისა, რომ მიეღო მოკითხვა, ატიკოსმა კი, არსაკიოსის მონაცვლემ, რომელმაც მრავალგზის ითხოვა მშვიდობის დამყარება, მოგვიანებით მიიღო, მას შემდეგ, რაც ჩაწერა მისი სახელი⁴²³.

თ ა ვ ი XXXV
ანტიოქიის ეპისკოპოს ალექსანდრეს შესახებ

   იმ ხანად ალექსანდრიის ეპისკოპოსი იყო კირილე⁴²⁴, თეოფილეს ძმისშვილი, რომელსაც წილად ხვდა საღვთო თავმჯდომარეობა. იერუსალიმის ეკლესიის თავმჯდომარეობა იოანეს ჰქონდა, ღირსადქებულ კაცს, რომელმაც შეცვალა კირილე, რომელიც წინათ ვახსენეთ. ანტიოქიის ეკლესიას მწყემსავდა ალექსანდრე, ვისი მოქალაქეობაც მღვდელმთავრობასთან თანხმობაში იყო. რადგან ეპისკოპოსობამდე ასკეტური წვრთნა ჰქონდა გავლილი და მეტად ნავარჯიშები იყო, ნამდვილ მებრძოლად იხილვებოდა, სიტყვითაც ასწავლიდა და სიტყვას ცხოვრებით განამტკიცებდა. მან შეცვალა პორფირი, რომელმაც ფლაბიანეს შემდეგ მიიღო ეს სადავეები, და კაცთმოყვარეობის მრავალი მოსახსენებელი დატოვა. იგი გამოირჩეოდა გონების სიმტკიცით. საღვთო ალექსანდრე მდიდარი იყო ასკეზითა და ფილოსოფიით, უპოვარი ცხოვრებით, მეტყველების სიმჭევრით და ათასობით სხვა მადლით. იგი იყო დიდი ევსტათის დაჯგუფებიდან, რომლის შეკრებას წინათ არ უშვებდა პავლინე, და მის შემდეგ ევაგრე. მან დარწმუნებითა და მოწოდებით დანარჩენ სხეულს შეუერთა და დააჩქარა დღესასწაული, რომლის მსგავსი არასოდეს უნახავთ. რადგან ყველა თანამორწმუნე და მრავალი მღვდელი მიიღო, და მივიდა კრებაზე. მიიღო მეფსალმუნეები და გალობის ერთიანი ჰარმონია აღმოუტევა. დასავლეთისკენ მიქცეული კარებიდან უდიდეს ტაძრამდე მთელი აგორა ადამიანებით გაივსო და წარმოაჩინა გონისმიერი მდინარე, რომელიც მის გვერდით მიმავალ მდინარეს ბაძავდა.
   ამას უცქერდნენ იუდეველებიც და არიოზის მანკიერების მიმღებნიც, ასევე წარმართების უმცირესი ნაშთი; და მოთქვამდნენ და გოდებდნენ, და მწარედ ჩიოდნენ, როცა ხედავდნენ სხვა მდინარეებსაც ეკლესიის ზღვაში შემავალს. მან პირველმა დააწესა დიდი იოანეს სახელი საეკლესიო დიპტიხებში⁴²⁵.

თ ა ვ ი XXXVI
იოანეს ნეშტის გადმოსვენების შესახებ, ასევე იმპერატორ თეოდოსის და მისი დების რწმენის შესახებ

    გარკვეული ხნის შემდეგ მოძღვრის ნეშტი გადაიტანეს საიმპერიო ქალაქში. და კვლავ მორწმუნე ერი, რომელმაც ბორნების მეშვეობით ზღვა ხმელეთად აქცია, ბოსფორიდან პროპონტიდის პირამდე ლამპრებით დაფარა. ეს საუნჯე იმ ქალაქში მან მიიტანა, ვინც აწ იმპერატორი იყო და პაპის სახელს ატარებდა, და კეთილმსახურებას შეუბღალავად იცავდა⁴²⁶. მან კუბოს მიადო თვალები და შუბლი და მშობლების გამო ვედრება აღავლინა, მათთვის შენდობას შესთხოვდა. დიდი ხნის წინ დაეღუპა მშობლები და სრულებით ყმაწვილი დაობლებული იყო. მაგრამ მამათა და წინაპართა ღმერთმა არ დაუშვა, რომ მას ობლობა გამოეცადა. კეთილმსახურების საზრდოს წილმქონეობისთვის შეამზადა, იმპერია დაიცვა ამბოხისგან, თავისუფალი და ტირანულ ზრახვებს აღვირი ამოსდო. იგი მუდამ იხსენებდა ამ ქველმოქმედებას და ქველმოქმედს საგალობლებით მიაგებდა პატივს. გალობის თანაზიარი ჰყავდა დებიც⁴²⁷, რომლებიც ქალწულებრივი ცხოვრებით იწვრთნებოდნენ, და საღვთო სიტყვების შესწავლას უდიდეს განცხრომად თვლიდნენ, და ხელშეუხებელ საუნჯედ მიიჩნევდნენ გაჭირვებულთა დახმარებას. თვით იმპერატორი სხვა მრავალი [ნიჭებით] იყო შემკული, არა ნაკლები ჰქონდა კაცთმოყვარეობა, თვინიერება, სულის სიმშვიდე, რომელიც არ იწყნარებდა შფოთს, ასევე ჰქონდა უზადო და გამოცდილი სარწმუნოება. გიჩვენებთ ამის ნათელ მტკიცებულებას.
   იყო ერთი კაცი, რომელიც ეწეოდა ასკეტურ ცხოვრებას. მას ვაჟკაცური გონება ჰქონდა და მივიდა იმპერატორთან რაღაც სათხოვარის გამო. მას შემდეგ, რაც ამას მრავალგზის იქმოდა და მან არ მიიღო, მას აუკრძალა საეკლესიო თანაზიარება, საკვრელი დაადო და წავიდა. ღრმად მორწმუნე იმპერატორი შევიდა სასახლეში. როდესაც ჟამმა მოუხმო სანადიმოდ, თანამეინახეთა თანდასწრებით განაცხადა, რომ საკვრელის ახსნამდე არ იგემებდა საზრდოს. ამის გამო მისი ყველაზე ახლობელი ადამიანი გააგზავნა მღვდელმთავართან, სთხოვდა, ებრძანა საკვრელის დამდებისთვის მისი ახსნა. ეპისკოპოსმა უთხრა, რომ აუცილებელი არ იყო ყველასგან მიეღო საკვრელი, და განუმარტა, რომ ახსნილი იყო. მაგრამ მან არ მიიღო გახსნა, ვიდრე მრავალი შრომა-გარჯით თხოვნის შემდეგ თვითონ შემკვრელმა არ მისცა თანაზიარება. მას ასე სწამდა საღვთო კანონების. ამის გამო ბრძანა, რომ შემორჩენილი კერპების საკურთხევლები საძირკვლიანად დაენგრიათ, ისე რომ ჩვენს შემდეგ მომავალი თაობებისთვის პირვანდელი სიცრუის კვალიც აღარ ჩანდა. ეს აზრი ჩადო მათ შესახებ გამოცემულ კანონში. ამ კეთილი თესლების ნაყოფთ დიდი ხნის განმავლობაში კრეფდა, რადგან მზრუნველად ყოვლიერების მეუფე ჰყავდა.
   მომთაბარე სკვითების მეთაურმა, როილასმა ძალიან მრავალრიცხოვანი ლაშქრით გადმოკვეთა ისტროსი, გააპარტახა და მიიტაცა თრაკია. იმუქრებოდა, რომ საიმპერიო ქალაქს ალყას შემოარტყავდა და პირველივე იერიშის მიტანისას აიღებდა და დაანგრევდა. მაგრამ ღმერთმა მოხედა ზემოდან და მეხი სტყორცნა, იგი დაიწვა და ლაშქარიც მთლიანად დაიღუპა. მსგავსი რამ გააკეთა სპარსელებთან ომშიც. როდესაც მათ შეიტყვეს რომაელთა მოუცლელობა, დაარღვიეს ზავი და გაილაშქრეს მათი მეზობლების წინააღმდეგ, რომელთაც ომში არავინ შეეწეოდა, რადგან მშვიდობაში დარწმუნებულმა იმპერატორმა სხვა ომებში გაგზავნა სარდლებიც და ლაშქარიც. ღმერთმა ღვარცოფი და სეტყვა დაუშინა, შეაფერხა მათი წინსვლა და დააბრკოლა ცხენების სრბოლა. რვა დღის განმავლობაში ვერ შეძლეს გადაელახათ იმავე რაოდენობის სტადიონი, ვიდრე სარდლები არ მივიდოდნენ და ჯარს შეკრებდნენ. პირველ ომში იმპერატორის სახელის მატარებელი ქალაქისთვის ალყის შემორტყმისას სასაცილო სანახავი იყვნენ. მას შემდეგ, რაც ოცდაათ დღეზე მეტ ხანს მთელი ძალებით გარს იყვნენ შემორტყმული ბარარანის ზემოხსენებულ ქალაქზე, მრავალი ჰელეპოლი გამოიყენეს და ათასობით ხერხს მიმართეს, გარედან მაღალი კოშკებიც აღმართეს, წინააღმდეგობა მხოლოდ საღვთო მღვდელთმთავარმა გაუწია (მისი სახელი იყო ევნომიოსი), და დაარღვია მიდგმული მანქანების იერიში. როდესაც ჩვენმა სარდლებმა ომში ბრძოლაზე უარი განაცხადეს და ალყის ქვეშ მყოფთათვის დახმარების გაწევას ვერ ბედავდნენ, იგი დაირაზმა [მტრის] წინააღმდეგ და ქალაქი დანგრევისგან დაიცვა. როდესაც ერთ-ერთმა ბარბაროსმა მეფემ ჩვეული მკრეხელობა გაბედა, რაფსაკის და სენაქირიმის მიერ წარმოთქმული, და შლეგურად იმუქრებოდა, რომ გადაბუგავდა ღვთის ტაძარს, ამ ღვთის კაცმა ვერ აიტანა ეს სიცოფე და ბრძანა, ქვისმტყორცნელი მანქანა დაეყენებიათ ციხე-სიმაგრის ქონგურთან, რომელიც მოციქულ თომას თანამოსახელე იყო; ბრძანა, დიდი ქვა დაედოთ და დაგმობილის სახელით გაეშვათ. იგი პირდაპირ ურჯულო მეფეს დაეცა, უწმინდურ პირში მოხვდა, სახე დაულეწა, მთელი თავი შეუმუსრა და თავის შიგნეულობა მიწაზე გადმოინთხა. როდესაც ეს დაინახა მან, ვინც ჯარი შეკრიბა და ქალაქის აღების იმედი ჰქონდა, უკან გაბრუნდა, საქმით აღიარა მარცხი, და მისმა შიშმა მშვიდობა დაამყარა.
    ამგვარად მფარველობს ყოვლიერების მეუფე მის მორწმუნე იმპერატორს. და ისიც აღიარებს მისადმი მონობას და შესაფერისადაც ემსახურება მეუფეს.

თ ა ვ ი XXXVII
ანტიოქიის ეპისკოპოს თეოდოტის შესახებ

     მსოფლიოს დიდი მნათობის ნეშტი მან გადასცა ამისთვის წადიერ ქალაქს. მაგრამ ეს მოხდა მოგვიანებით.
    ინოკენტი, რომის ეს საუკეთესო ეპისკოპოსი, შეცვალა ბონიფაციუსმა; ბონიფაციუსი - ზოსიმემ, ზოსიმე - ცელესტინუსმა⁴²⁸. იერუსალიმში საკვირველი იოანეს შემდეგ პრავლიოსზე იქნა მინდობილი ეკლესიაზე მზრუნველობა, კაცზე, რომელიც თავისი სახელის შესაფერისი იყო. ანტიოქიაში საღვთო ალექსანდრეს შემდეგ ეკლესიის თავმჯდომარეობა მიიღო თეოდოტემ, სიწმინდის მარგალიტმა და თვინიერებით გამორჩეულმა, მოწესრიგებული ცხოვრებით შემკულმა. მან აპოლინარის დაჯგუფება დანარჩენ ცხვრებს შეურია, როდესაც ისინი დაჟინებით სთხოვდნენ, რომ გაერთიანებულიყვნენ სამწყსოსთან. მაგრამ მრავალი მათგანი დარჩა და ეპყრათ წინანდელი კარგად ცნობილი მანკიერება.

თ ა ვ ი XXXVIII
სპარსეთში დაწყებული დევნულებისა და იქაურ მოწამეთა შესახებ

    იმ დროს სპარსელთა მეფემ, ისდიგერდმა⁴²⁹ ომი გააჩაღა ეკლესიების წინააღმდეგ, ხოლო საბაბი აქედან აიღო. იყო ეპისკოპოსი ვინმე აბდასი⁴³⁰, რომელიც მრავალი სახის სათნოებით იყო შემკული. მან მოშურნეობა გამოიჩინა და დაანგრია პირეიონი⁴³¹. პირეიონს ისინი უწოდებენ ცეცხლის ტაძარს. რადგან ღმერთს ცეცხლად მიიჩნევენ. როდესაც მეფემ ეს შეიტყო მოგვებისგან, გააგზავნა აბდასთან, პირველად ალერსიანად დასდო ბრალი მის მიერ ნამოქმედარს და უბრმანა, აეგო პირეიონი. მაგრამ როდესაც მან პასუხად უთხრა, რომ ამას არ გააკეთებდა, იგი დაემუქრა ყველა ეკლესიის დანგრევით. ბოლოს შეასრულა კიდეც მუქარა. პირველად ბრძანა ამ ღვთის კაცის მოკვლა, შემდეგ ეკლესიების დანგრევაზე გასცა განკარგულება. მე ვამბობ, რომ პირეიონის დანგრევა უჯერო იყო. რადგან საღვთო მთციქული, როდესაც ჩავიდა ათენში და დაინახა კერპებით სავსე ქალაქი, არცერთი მათ მიერ პატივდებული ბომონი არ დაუნგრევია, არამედ სიტყვით ამხილა მათი უგუნურება და აჩვენა ჭეშმარიტება. მაგრამ დანგრეულის აგებაზე უარის თქმა, და უფრო სიკვდილის არჩევა ვიდრე ამის გაკეთება, სრულ აღტაცებას იწვევს ჩემში და [მოწამეთა] გვირგვინებით მივაგებ პატივს. რადგან იგივე ცეცხლის თაყვანისცემად მიმაჩნია მისთვის საკურთხევლის აგება. აქედან დაიწყო ღელვა-ტეხვა, უმძიმესი და სასტიკი ტალღები დაიძრა კეთილმსახურებით გამოზრდილთა წინააღმდეგ, და ოცდაათი წლის განმავლობაში გასტანა ამ ღელვამ მოგვების მიერ როგორც რამ გრიგალისგან აბობოქრებელმა. სპარსელები მოგვებს უწოდებენ მათ, ვინც მნათობებს ღმერთებად ხდიან; მათი მითოლოგია სხვა ნაშრომში გვაქვს წარმოჩენილი, რომელშიც მათი საკითხები მაქვს გადაჭრილი.
   ისდიგერდის ძემ, ბარარანესმა მამის აღსასრულის შემდეგ მეფობასთან ერთად კეთილმსახურების წინააღმდეგ ომიც იმემკვიდრა, და მისი აღსასრულისას ორივე ერთმანეთთან შეუღლებული დაუტოვა თავის შვილს. ადვილი არ არის სასჯელთა იმ სახეობებისა და სატანჯველების გადმოცემა, რაც კეთილმსახურთ დაატყდა თავს. ზოგიერთს ტყავს აძრობდნენ ხელებზე, ზოგს - ზურგზე, სხვებს კი შუბლიდან მოყოლებული წვერებამდე კანისგან აშიშვლებდნენ. ზოგიერთი შუაზე გაყოფილი ლერწმით იყო დაფარული და გადაჭრილი ნაწილები სხეულში ჰქონდათ გაყრილი, შემდეგ მჭიდრო ბორკილები ჰქონდათ შემოვლებული თავიდან ფეხებამდე. თითოეულ ლერწამს ძალით ამოგლეჯდნენ, რათა თან გაეყოლებია კანის ნაწილი და მწარე ტკივილი მიეყენებია. ორმოებს თხრიდნენ და მათ საგულდაგულოდ ქონავდნენ, თაგვების დიდ ხროვას ჩაამწყვდევდნენ და საკვებად კეთილმსახურების მორკინალთ უშვებდნენ, ხელებით და ფეხებით ბორკავდნენ, რათა მათგან ცხოველების განდევნა არ შეძლებოდათ. შიმშილით შეწუხებული თაგვები სწრაფად ანადგურებდნენ წმინდანების ხორცს და მათ ხანგრძლივ და მტკივნეულ ტანჯვას აყენებდნენ. და სხვაც ამათზე უფრო მძიმე ტანჯვებიც მოიგონეს მათ, რომლებსაც მოძღვრად ყავდათ ბუნების გამანადგურებელი და ჭეშმარიტების მტერი. მაგრამ ვერ გატეხა მორკინალთა ახოვნება. რადგან თვითონვე მირბოდნენ, ეწადათ, მიეღოთ განუქარვებელი სიცოცხლის მომტანი სიკვდილი. ორს თუ სამს გავიხსენებ, რათა მათი მეშვეობით ვაჩვენო სხვათა სიმამაცე. იყო ვინმე ჰორმიზდი, სპარსელებთან მეტად წარჩინებული, აქემენიდების ჩამომავალი კაცი, მამა პრეფექტი ყავდა. როდესაც მეფემ შეიტყო, რომ ის ქრისტიანი იყო, მოიყვანა და უბრძანა, უარეყო მხსნელი ღმერთი. მან მიუგო, რომ არც სამართლიანი და არც სასარგებლო იყო მეფის ბრძანება: "ვინც ისეა აღზრდილი, რომ ადვილად უგულებელყოფს ყოვლიერების ღმერთს და უარყოფს მას, მისთვის ადვილი იქნება მეფის უგულებელყოფაც, რადგან იგი ადამიანია და მოკვდავი ბუნების მემკვიდრე. მეფეო, თუ უკიდურესი სასჯელის ღირსია შენი სკიპტრის უარმყოფელი, რამდენად უფრო მეტად ტანჯვების ღირსია ყოველთა შემოქმედის უარმყოფელი". იმპერატორმა, რომელსაც უნდა გაკვირვებოდა მისი სიბრძნე და სიმამაცე, სიმდიდრისგან და ღირსებათაგან განძარცვა ეს ნამდვილი მორკინალი. შიშველს, მხოლოდ თეძოს სახვევით დარჩენილს უბრძანა გაერეკა ლაშქრის აქლემები. მრავალი დღის შემდეგ, როდესაც თავისი ოთახიდან იყურებოდა, დაინახა ეს კეთილშობილი კაცი მზის სხივებით დამწვარი და მტვრით სავსე, და გაიხსენა მისი მამის წარჩინებულობა, მოიყვანა და ბრძანა სელის ქიტონი ჩაეცვათ მისთვის. შემდეგ იფიქრა, რომ წინანდელი ჯაფისაგან და მის მიერ გამოჩენილი კაცთმოყვარეობით დაურბილდა გონება, და უთხრა: "აწ გათავისუფლდი ამ დაპირისპირებისგან და უარყავი დურგლის ძე". მან საღვთო მოშურნეობით შეძრულმა შემოიხია მოსასხამი და მწარედ დასძინა: "თუ ფიქრობ, რომ ამით განმაყენებ კეთილმსახურებისგან, შენვე გქონდეს ეს ძღვენი უღმერთობასთან ერთად". როდესაც მეფემ იხილა მის სიმამაცე, ასე შიშველი გააძევა სამეფოდან. ასუენეც, ათასი მსახურის ბატონი, შეეწინააღმდეგა მას, და უარი განაცხადა შემოქმედის უარყოფაზე. მეფემ ჰკითხა, თუ ვინ ჰყავდა ყველაზე ცუდი მსახური, და მას გადასცა სხვებზე ბატონობა, ხოლო ბატონს უბრძანა, მას დამონებოდა. ქალბატონად მას შერთო ბატონის მეუღლე, ფიქრობდა, რომ ამით გადაარწმუნებდა ჭეშმარიტების წინამბრძოლს, მაგრამ იმედი გაუცრუვდა. რამეთუ მას სახლი ქვაზე ჰქონდა დაშენებული (მათ. 7,24).
    მან ასევე შეიპყრო ვინმე ბენიამინი, დიაკონი, და ჩაამწყვდია. ორი წლის შემდეგ ჩამოვიდა რომაელთა ელჩი, რომელიც სხვა საქმეების გამო შუამავლობდა. როდესაც მან ეს შეიტყო, მეფეს სთხოვა დიაკვნის გამოშვება. მეფემ უბრძანა ბენიამინს, პირობა დაედო, რომ არცერთ მოგვს არ ასწავლიდა ქრისტიანულ მოძღვრებას. ელჩი ბენიამინისგან ითხოვდა ბრძანების დაცვას. მაგრამ ბენიამინმა მოისმინა რა ელჩის დარიგება, თქვა: "არ ძალმიძს, არ გადავცე ის ნათელი, რასაც ნაზიარები ვარ. რამეთუ წმინდა სახარების ისტორია გვასწავლის, თუ რამდენად დიდი სასჯელის ღირსია ტალანტის დაფარვა" (მათ. 25.25). მაგრამ მეფემ იმ დროს არ იცოდა მისი ამ სიტყვების შესახებ და ბრძანა მისთვის ხუნდების ახსნა. ის კი აღასრულებდა ჩვეულ საქმეს და უმეცრების წყვდიადით მოცულებს აცოცხლებდა და გონისმიერ ნათელთან⁴³² მიყავდა. ერთი წლის შემდეგ მეფეს ეუწყა მის მიერ ჩადენილი საქმეები. მოიყვანა იგი და უბრძანა, უარეყო ის, ვისაც თაყვანს სცემდა. მან ჰკითხა მეფეს, თუ რისი ღირსი იყო ის, ვინც საკუთარ სამეფოს მიატოვებდა და სხვას ირჩევდა. მან მიუგო - "სიკვდილის და უკიდურესი სასჯელის". მაშინ ამ უბრძენესმა კაცმა უთხრა: "ასე რომ, როგორ არ ევნება სამართლიანად ადამიანს, რომელიც შემოქმედსა და დამბადებელს მიატოვებს, ერთ-ერთ მის თანამონას ღმერთად გახდის და იმისთვის თანამდებ მსახურებას ამას მიაგებს?“ მეფე განრისხდა ასეთ სიტყვებზე და ოცი წამახული ლერწმის ღერო ხელებისა და ფეხების ფრჩხილებში გაუყარა. როდესაც დაინახა, რომ ამ სასჯელს იგი გართობათ თვლიდა, კვლავ სხვა წამახული ლერწმის ღერო გაუყარა შვილისმქმნელ ასოში⁴³³, და განუწყვეტლივ გამოჰქონდათ და შეჰქონდათ შიგნით, რაც ენითუთქმელ ტკივილებს აყენებდა. ამ სასჯელის შემდეგ ამ უღმერთომ და მხეცის მსგავსმა ბრძანა, რომ მსხვილი ჯოხი, ყველა მხრიდან დატოტვილი, საჯდომიდან შიგნით გაეყარათ. ასე მიაბარა სული ჭეშმარიტმა მებრძოლმა.
    ამის მსგავს სხვა ათასსაც სჩადიოდნენ ეს უღმერთოები. არ უნდა გვიკვირდეს, რომ მათ სიმხეცესა და უღმერთობას ითმენდა ყოვლიერების განმგებელი; რადგან კონსტანტინე დიდის ზეობამდე ვინც კი რომაელი იმპერატორი იყო, ყველა ჭეშმარიტების მიმდევრების წინააღმდეგ მძვინვარებდა. დიოკლეტიანემ მხსნელის ვნებების დღეს რომაელთა მთელ იმპერიაში დაანგრია ეკლესიები. მაგრამ ცხრა წლის შემდეგ ისინი აყვავდა და მრავალგზის უფრო მეტი სიდიადე და მშვენიერება მიიღო, ხოლო იგი უღმერთობასთან ერთად ჩაქრა.
    მეუფემ გვიწინასწარმეტყველა ეს ომებიც და ეკლესიის დაუმარცხებლობაც. და თვით საქმეებიც გვასწავლის ჩვენ, რომ ჩვენთვის მშვიდობაზე მეტად ომს მოაქვს სარგებელი. რადგან მშვიდობა ჩვენ გაფუფუნებულს, სასტიკსა და მხდალს გვხდის, ხოლო ომი აღაგზნებს ჩვენს ვაჟკაცობას და გვაყალიბებს ისეთად, რომ აწმყოს, როგორც წარმავალს, არად ვაგდებთ. მაგრამ ეს ხშირად გვითქვამს სხვა თხზულებებში.

თ ა ვ ი XXXIX
მოფსუესტიის ეპისკოპოს თეოდორეს შესახებ

    იმ დროს, როცა საღვთო თეოდოტე მართავდა ანტიოქიის ეკლესიას, აღესრულა მოფსუესტიის ეპისკოპოსი თეოდორე, მთელი ეკლესიის მოძღვარი და ყველა მწვალებლური ფალანგების წინააღმდეგ საუკეთესო მებრძოლი. იგი ტკბებოდა დიდი დიოდორეს მოძღვრებით, ხოლო უსაღვთოესი იოანე მისი მეგობარი და თანაშემწე იყო, რადგან ერთად ტკბებოდნენ დიოდორეს სულიერი წყაროთი. მან ოცდათექვსმეტი წელი გაატარა [ეკლესიის] თავმჯდომარედ, არიოზისა და ევნომიოსის ფალანგების წინააღმდეგ ილაშქრებდა და აპოლინარის ავაზაკთა რაზმს ებრძოდა, და ღვთის ცხვრებს საუკეთესო ბალახს აწვდიდა⁴³⁴. მისი ძმა პოლიქრონიოსი საუკეთესოდ მწყემსავდა აპამეის ეკლესიას, იყენებდა რა სიტყვის მადლსა და ცხოვრების ბრწყინვალებას.
    მე ჩემს ნაშრომს აქ შევწყვეტ,მკითხველს ვთხოვ, ლოცვებით მომიზღას გაწეული შრომისათვის. ეს ისტორია მოიცავს ასხუთწლიან პერიოდს, იწყება არიოზის სიშლეგიდან და სრულდება ღირსადქებული კაცების, თეოდორესა და თეოდოტის აღსასრულით. ჩამოვთვლი წესისა და რიგის მიხედვით დევნულების შემდეგ დიდი ქალაქების წინამძღვართ.

დიდი ქალაქების მმართველ ეპისკოპოსთა ჩამონათვალი

     რომაელთა ეპისკოპოსები: მილტიადე, სილვესტრი, იულიუსი, ლიბერიუსი, დამასი, სირიკიუსი, ანასტასი, ინოკენტი, ბონიფაციუსი, ზოსიმე, ცელესტინუსი.
   ანტიოქელთა ეპისკოპოსები: ვიტალიუსი, ფილოგონიოსი, ევსტათი, - ესენი არიან მართლმადიდებლები; შემდეგ არაინელები: ევლალიოსი, ევფრონიოსი, ფლაკიტოსი, სტეფანე, ლეონტი, ევდოქსიოსი; შემდეგ მართლმადიდებლები: მელეტი, ფლავიანე, პორფირი, ალექსანდრე, თეოდოტე, მათ შეუერთდნენ ევსტათის დაჯგუფებიდან პავლინე და ევაგრე.
   ალექსანდრიელთთ პეტრე, აქილასი, ალექსანდრე, ათანასე, არიანელი გრიგოლი, შემდეგ კვლავ ათანასე, მწვალებელი გიორგი, შემდეგ კვლავ ათანასე, ათანასეს მოწაფე პეტრე, შემდეგ არიანელი ლუკიოსი, შემდეგ კვლავ პეტრე, ტიმოთე, თეოფილე, თეოფილეს ძმისშვილი კირილე.
   იერუსალიმის ეპისკოპოსები: მაკარი, მაქსიმე, კირილე, იოანე, პრავლიოსი, იუბენალი.
    კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსები: ალექსანდრე, არიანელი ევსები ნიკომიდიელი, გადასვლის შემდეგ, მის შემდეგ პავლე აღმსარებელი, მაკედონიოს სულთანმბრძოლი⁴³⁵. იგი გააძევა უღმერთო ევდოქსიოსმა და დაიპყრო ეკლესია; დემოფილე, თრაკიის მწვალებლური ქალაქიდან, ბეროადან, გრიგოლ ნაზიანზელი, ნექტარიოსი, იოანე ოქროპირი, არსაკიოსი, ატიკოსი, სისინიოსი.
                                                      შენიშვნები
367 – გრაციანე ავგუსტუსად გამოცხადებულ იქნა ვალენტინიანეს მიერ 367 წელს 9სოკრატე, დასახ. ნაშრ., IV. 11. სოძომენე, დასახ. ნაშრ. VI. 10). ის ავიდა ტახტზე ბრეგეტიოში ვალენტინიანეს სიკვდილის შემდეგ, 375 წლის 17 ნოემბერს. მან დააკავშირა თავისი ძმა ვალენტინიანე II მასთან და შეცვალა მისი ბიძა ვალენტი 378 წლის 9 აგვისტოს. 379 წლის 19 იანვარს მან დაასახელა თეოდოსი ავგუსტუსად.
368 - აპოლინარი ლაოდიკიელი ქრისტეს განუკუთვნებდა ადამიანის სხეულს და ადამიანის სულს, მაგრამ არა გონისმიერ სულს. მის ადგილას იგი აყენებდა ღვთის სიტყვას (ლოგოსს). იგი ამბობდა, რომ სიტყვა გახდა ხორცი და არა სული, ღმერთი გაცხადდა ხორცში და არა სულში. მისი შრომები ათანასე დიდის სახელითაც ვრცელდებოდა, რამაც შეცდომაში შეიყვანა წმ. კირილე ალექსანდრიელი და მისი ერთ-ერთი ნაშრომიდან გადმოიღო შემდეგი დოგმატური ფორმულირება: "ერთი ბუნება განხორციელებული ღმერთი სიტყვის". მართალია წმ. კირილეს მასში სრულიად საღ სწავლებას დებდა, და გამონათქვამებიც მოგვიანებით კიდევ უფრო ღახვეწა, მაგრამ აქედან წარმოიშვა "მონოფიზიტობა". როგორც თვითონ სიტყვა გვიჩვენებს, ამ სწავლების მიმდევრები აღიარებდნენ უფალს იესო ქრისტეს ერთ ბუნებას, მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ კონსტანტინოპოლელ არქიმანდრიტ ევტიქისა და მისი მიმდევრების გარდა სხვა მონოფიზიტები აღიარებდნენ ქრისტეში ორი არსის საღვთოსა და ადამიანურის არსებობას. მაგალითად, მართლმადიდებლურ შეხედულებებთან ყველაზე ახლოს მდგომი (მოგვიანებით ისინი მრავალ განშტოებად დაიყვნენ) გამოჩენილი ღვთისმეტყველი სევეროს ანტიოქელი ასწავლიდა, რომ ქრისტე იყო ღმერთის თანაარსი საღვთო არსის მიხედვით და ადამიანთა თანაარსი ადამიანური არსის მიხედვით. იგი თანამედროვე "მონოფიზიტების", ანუ ქალკედონამდელი ქრისტიანების მიერ წმინდანად არის შერაცხილი და მის სწავლებებს სრულად იზიარებენ.
369 - იგულისხმება საეპისკოპოსო ტახტი, სავარძელი.
370 - ეს იოანე იყო პრეფექტი კონსტანტინოპოლში 381 წელს. კარგად ცნობილი იოანე აპამიელი იყო V საუკუნის ასკეტი, რომლის შრომების ფრაგმენტები შემორჩენილი არის სირიულ ხელნაწერებს შორის ბრიტანეთის მუზეუმში.
371 - სავარაუდოდ ეს იყო სტეფანე გერმანიკელი.
372 - ევსების მოწამეობრივი აღსასრული აღინიშნება 22 ივნისს.
373 - ეს იყო დაახლოებით 379 წელს, როდესაც გრიგოლი პირველად ჩავიდა კონსტანტინოპოლში და ქადაგებდა კერძო სახლში, რომელიც მისთვის იყო "სილოამი, სადაც იდგა აღთქმის კიდობანი, "ანასტასია", აღდგომის ადგილი" (42-ე სიტყვა). აქედან "ანასტასია" ეწოდა სახელგანთქმულ ტაძარს, რომელიც აიგო ამ მეტად მცირე ზომის სახლის ადგილზე.
374 - 381 წლამდე გრიგოლი ეხმარებოდა მამამისს ნაზიანზის ეკლესიაზე ზრუნვის საქმეში, ხოლო მამის გარდაცვალების შემდეგ დროებით თავის თავზე აიღო მისი საყდრის მმართველობა.
375 - ნიკეის 15-ე კანონი კრძალავს რომელიმე ეპისკოპოსის, ხუცესის ან დიაკონის ერთი ქალაქიდან მეორეში გადასვლას.
376 - იხ. წმ. გრიგოლის XXVI სიტყვა.
377 - ჰელადიოსი იყო მართლმადიდებელი, მაგრამ მნიშენელოვან ვითარებებში დაუპირისპირდა გრიგოლ ნაზიანზელს და გრიგოლ ნოსელს.
378 - სინოდალური ეპისტოლე.
379 - ე.ი. სულიწმინდის წინააღმდეგ მებრძოლები. ასე უწოდებდნენ მათ, რომლებიც სულიწმინდას ქმნილებად მიიჩნევდნენ, ე. წ. მაკედონიანელთა მწვალებლობის მიმდევრებს.
380 - περὶ τῶν οἰκονομιῶν... ἐν ταῖς 'Εκκλησίαις.
381 - ფოტინოსი იყო მარკელოს ანკვირელის მოწაფე. ის ანათემირებულ იქნა სირმიის კრებაზე 349 წელს.
382 - იგულისხმება, რომ ქრისტე გახდა პირველი, ვინც აღდგა მკვდრეთით საუკუნო ცხოვრებისათვის, რითაც მყარი იმედი მისცა მთელ კაცობრიობას, რომ ისინიც აღდგებიან მკვდრეთით.
383 - ვალენტინიანე II, ძე ვალენტინიანე I-ისა და იუსტინასი, დაიბადა 371 წ.
384 - მაგნუს მაქსიმუსი მეფობდა 383 წჩღიდან 388 წლამდე. თეოდოსის მსგავსად ის იყო ესპანელი.
385 - იუსტინა მაგნენციუსისგან დაქვრივდა 353 წელს, შემდეგ ცოლად გაყვა ვალენტინიანე I-ს დაახლოებით 368 წ. მისი პირველი დაპირისპირება წმ. ამბროსისთან მოხდა სავარაუდოდ 380   წ. სირმიაში. 383 წელს გრაციანეს მოკვლის შემდეგ მაქსიმემ ოთხი წლის განმავლობაში დაუტოვა ყმაწვილ ვალენტინიანეს იტალია მფლობელობაში ამბროსის თხოვნისადმი პატივისცემის გამო. ამ დროს მოხდა, რომ პასექის დღესასწაულზე, 385 წ. იუსტინამ გამოიჩინა უმადურობა და შეუტია ეპისკოპოსს: მოითხოვა ტაძარი არიანელებისათვის.
386 - τῇ πνευματικῇ νομοθεσίᾳ.
387 - ეს დაპირისპირება თვითონ ამბროსის აქვს აღწერილი ვალენტინიანეს და მისი დის, მარცელინას მიმართ მიწერილ ეპისტოლეებში, ეპ. XX, XXI.
388 - 387 წელს, პასექის შემდეგ.
389 - ვალენტინიანე და დედამისი გაიქცნენ თესალონიკში.
390 - არკადიუსი ავგუსტუსად გამოცხადებულ იქნა 383 წელს. თეოდოსიმ ედიქტი გამოსცა მწვალებლების წინააღმდეგ ამავე წლის სექტემბერში. სოძომენე (7, 6) მოგვითხრობს ამბავს ერთი უცნობი მოხუცი კაცის შესახებ, რომელიც იყო რომელიღაც მიყრუებული ქალაქის მღვდელი, ლიტონი და გაუნათლებლი. ცნობილი მკვლევარი, ლაითფუტი შენიშნავს: "ეს არ ჰგავს ამფილოქეს, რაც შეუძლებელს ხდის, რომ ის ყოფილიყო ".
391 - იგულისხმება იმპერატორის რისხვა.
392 -  αὐτονομός, ძველი შესატყვისია "თვითრჩული", ე.ი. როცა თავად არის საკუთარი თავის კანონი.
393 - ლათ. magister officiorum, ინგ. controller იf the househიld.
394 - იგულისხმება ადამიანი, რომელიც ღვთის ხატად და მსგავსად არის შექმნილი.
395 - ელია ფლაკილა ავგუსტა, იმპერატრიცა და წმინდანი. ბერძენ ისტორიკოსებთან მოხსენიებულია როგორც პლაკილა, ფილოსორგეესთან - პლაკიდა. ის გარდაიცვალა სკოტუმისში, თრაკიაში, 385 წ.-ის 14 სექტემბერს. აჯანყება მოხდა 390   წ.
396 - თეოდორიტე არ მისდევს ისტორიული ფაქტების ქრონოლოგიას, როგორც ითვა თესალონიკის ამბოხება მოხდა 390 წ., ხოლო ანტიოქიის - 387 წ.
397 - უფრო დაწვრილებით ამ ამბოხების შესახებ იხილეთ წმ. იოანე ოქროპირის ქადაგებები "ქანდაკებების შესახებ".
398 – ბრბომ გაძარცვა აბანოები, დაამსხვრიეს ჩამოკიდებული ლამპრები, თავს დაესხა პრეტორიუმს, შეურაცხყვეს იმპერატორის პორტრეტი, კვარცხლბეკიდან ჩამოაგდეს თეოდოსის და მისი გარდაცვლილი მეუღლის ბრინჯაოს ქანდაკებები და დაათრევდნენ ქალაქის ქუჩებში.
399 - სირიის სანაპიროზე მდებარე ლაოდიკია. ქალაქს ასე ეწოდა სელევკოს ნიკატორის დედის საპატივცემულოდ (ამჟამად ლატაკია).

400 - ძნელია დავეთანხმოთ თეოდორიტეს, რადგან თეოდოსიმ ამბროსის რჩევა მიიღო თესალონიკის ამბოხების შემდეგ, რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, მოხდა ანტიოქიის ამბოხებიდან სამი წლის შემდეგ
401 - იგივე ღვთაება ზევსი.
402 - ἐπιθεὶς τοῦ σταυροῦ τὸν τύπον τῷ ὑδατι.  - სიტყვ. წყალს დაადო ჯვრის გამოსახულება.
403 - ნეაპოლის მუზეუმში ინახება არტემიდეს ქანდაკების ნაწილი, რომელიც ნაპოვნი იქნა პომპეის ფორუმის მახლობლად. ქანდაკების თავის უკანა მხარეს არის ხვრელი, რომლის მეშვეობით ქურუმები სავარაუდოდ გამოთქვამდნენ ქალღმერთის "წინასწარმეტყველებებს".
404 - ვალენტინიანე II დაიხუთა ბანაობისას 392 წლის 15 მაისს. მისმა ფრანკმა მეჯინიბემ, არბოგასტმა, ვინც მოაწყო მისი სიკვდილი, მის მემკვიდრედ წამოაყენა წარმართი სწავლული ევგენიუსი. თეოდოსის არ გაულაშქრია მისი ბიძაშვილის მკვლელის წინააღმდეგ 394 წლის ივნისამდე, სანამ არ გარდაიცვალა იმპერატრიცა გალა და მას დაუტოვა მცირეწლოვანი გოგონა, გალა პლაკიდა.
405 – ლიკოპოლში, თებაიდაში. წარგზავნილი იყო ცნობილი საჭურისი ევტროპიოსი (იხ. სოძომენე, VII, 22).
406 - თეოდოსი გარდაიცვალა წყალმანკით მილანში, 395 წ.-ის 17 იანვარს. მართლმადიდებლობისთვის დიდი მებრძოლი თეოდოსი არ ყოფილა წარმართობის სასტიკი მდევნელი, და მისი გარდაცვალების შემდეგ წარმართებმა მას მიანიჭეს "აპოთეოზისის" (გაღმერთების) ოფიციალური პატივი.
407 - ამ დროს არკადიუსი იყო თვრამეტი წლის, ჰონორიუსი კი თერთმეტის. არკადიუსი მეფობდა კონსტანტინოპოლში, მაგრამ იყო მარიონეტი რუფინუსის, საჭურის ეეტროპიოსის და იმპერატრიცა ევდოქსიას ხელში. ჰონორიუსი მართავდა მილანში მანამ, სანამ ალარიკმა 402 წელს არ განდევნა რავენაში.
408 - ნექტარიოსი გარდაიცვალა 397 წ.-ის სექტემბერში, იოანე ოქროპირი დადგინებულ იქნა 398 წ.-ის თებერვალში (იხ. სოკრატე, VI. 2; სოძომენე, VIII. 2).
409 - ელპიდიოსი მოგვიანებით გახდა იოანე ოქროპირის ახლო მეგობარი და თავდადებული დამცველი. 406 წელს ის განყენებულ და დაპატიმრებულ იქნა სამი წლით, და არ აღუდგენიათ 414 წლამდე.
410 - მარკელოსი იყო აპამეის ეპისკოპოსი.
411 - მან შეცვალა მისი ძმა მარკელოსი 398 წ.
412 - ანკვირელი.
413 - აქ აღწერილი მეტყველებს იმაზე, რომ იოანე ოქროპირი თავის იურისდიქციას განავრცობდა პონტოს, ასიის და თრაკიის დიოცეზებზე. მაგრამ ამ დროისათვის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო მხოლოდ საპატიო პირველობით სარგებლობს. 381 წ.  კონსტანტინოპოლის კრებაზე მიენიჭა მის ეპისკოპოსს, რომელიც აქამდე ექვემდებარებოდა პერინთოს მიტროპოლიტს, რომის შემდეგ პირველი ეპისკოპოსის საპატიო ტიტული, მაგრამ ქალკედონის კრებამდე პონტოს, ასიისა და თრაკიის დიოცეზები ფორმალურად არ ექვემდებარებოდნენ კონსტანტინოპოლის საეპისკოპოსოს.
414 - საიმპერიო ედიქტი ფინიკიის ტაძრის დანგრევის შესახებ გამოიცა 399 წელს.
415 - პავლე მოციქულის სახელობის ეკლესია.
416 - ამ დროისათვის ამ მზვაობარ გოთს უკვე დანებდა სამი დიდი თანამდებობის მქონე პირი, ავრელიანუსი, სატურნინუსი და იოანე, მათ სიცოცხლე შეუნარჩუნდათ მხოლოდ იოანე ოქროპირის თხოვნით.
417 - უცნობია, თუ როდის მოხდა იოანე ოქროპირის გამგზავრება გაინასთან. გაინა თავს დაესხა კონსტანტინოპოლს როგორც ზღვის ასევე ხმელეთის მხრიდან, მაგრამ მისი მომხრე გოთები ამოხოცილ იქნა მათ ტაძარში და ის უკუგდებულ იქნა. საბოლოოდ ის დამარცხდა და მოკლულ იქნა 401 წ.-ის იანვარში.
418 - ოქროპირის მტრები იყვნენ: იმპერატრიცა ევდოქსია; წარჩინებული ქალბატონები, რომლებმაც თავიანთი წრეგადასული აღვირახსნილობით დაიმსახურეს მისი საყვედური, ესენი იყვნენ მარსა, კასტრიცია და ევგრაფია; სამღვდელოება, რომელსაც არცხვენდა მისი ცხოვრების უბრალოება, განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს აკაკი ბეროელი, თეოფილე ალექსანდრიელი, რომელმაც ვერასოდეს აპატია მას ამ საყდარზე ასვლა, და გერონტი ნიკომიდიელი, რომელიც მან განაყენა.
419 – ქალკედონის გარეუბანში, რომელსაც ეწოდებოდა "მუხა". ბრალდებებში შედიოდა იმპერატრიცისათვის იეზებელის წოდება და წმინდა ზიარების შემდეგ ფაფის ჭამა.
420 - ხალხი სამი დღის განმავლობაში ეწინააღმდეგებოდა მის გადასახლებას.
421 - "მუხის" კრების განჩინებები გაუქმებულ იქნა და ეპისკოპოსი ფორმალურად აღადგინეს 403 წ.
422 - მისი განყენების დეტალებს შესაძლებელია, გავეცნოთ პალადიოსის აღწერიდან და თვით ოქროპირის ეპისტოლედან ინოკენტის მიმართ. ედიქტი გამოიცა 440 წლის 5 ივნისს. კუკუზა მდებარეობდა კილიკიისა და მცირე არმენიის საზღვარზე. ცნობილი ისტორიკოსი გიბონი აღნიშნავს, რომ მის მიერ აქ გატარებული სამი წელი იყო "მის ცხოვრებაში ყველაზე დიდებული". 405 წლის ზამთარში ის გადაიყვანეს კუკუზადან ისავრიელი ავაზაკებისგან დასაცავად და წიყვანეს არაბისუსში. 406 წლის დასაწყისში ის დაბრუნდა. ევდოქსია გარდაცვლილი იყო (404  წ. 4 ოქტომბერს), მაგრამ სხვა მტრები ვერ იტანდნენ მის შეუპოვრობას. ედიქტის თანახმად ის გადასახლებულ იქნა პიტიუნტში, ანუ ბიჭვინთაში, მაგრამ ოქროპირს უკვე ძალა არ შესწევდა დაესრულებია ეს მოგზაურობა და გარადიცვალა კომანის მახლობლად. ის შემოსეს თეთრ სამოსში და დამარხეს მოწამე ეპისკოპოს ბასილისკოს ტაძარში, 407 წლის 14 სექტემბერს. ბასილისკო ეწამა 312 წელს.
423 - ატიკოსი კონსტანტინოპთლის ეპისკოპოსი იყო 405-426 წწ.-ებში. ის ხალხისა და იმპერატორისადმი შიშით იძულებული გახდა, დათანხმებულიყო ოქროპირის აღდგენას. მან მიწერა წერილები პეტრეს და კირილე ალექსანდრიელის დიაკონ ედესიოსს.
424 – კირილეს ალექსანდრიის საეპისკოპოსო საყდარი ეკავა 412-444 წ.წ.
425 – δίπτυχον. იყენებდნენ სხვა სიტყვებსაც: ιεραὶ δέλτοι, κατάλογοι. ამ დაფებზე ამოტვიფრულ სახელებს კითხულობდნენ წირვის აღსრულების დროს.
426 - თეოდოსი II-ემ მამა შეცვალა რვა წლის ასაკში, 408 წ.-ის 1 მაისს. წმ. იოანე ოქროპირის ნეშტის გადმოსვენება მოხდა 438 წლის დასაწყისში. თეოდოსი გარდაიცვალა 450 წ. და სიტყვები "ვინც აწ იმპერატორი იყო" შემოსაზღვრავს თეოდორიტეს ისტორიის დასრულების თარიღს. თეოდორიტე აღარ აგრძელებს რომის ეპისკოპოსთა ჩამონათვალს ცელესტინეს შემდეგ, რომელიც გარდაიცვალა 440 წელს, ამიტომ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ეს ისტორია დაიწერა 438-439 წ.წ.-ებში.
427 - თეოდოსის ყავდა ოთხი და: ფლაკილა, პულქერია, არცადია და მარინა.
428 - მიღებული თანმიმდევრობა შემდეგია: ინოკენტი I – 402-417 წ.წ.-ები; ზოსიმე - 417-418 წ.წ.; ბონიფაციუსი - 418-422 წ.წ.; ცელესტინუსი - 422-432 წ.წ.
429 - იეზდიგერედი იყო შაბურ III-ის ვაჟი.
430 - აბდასი იყო ქალაქ სუზას ეპისკოპოსი.
431 - შენობა, სადაც მაზდეანებს თაყვანისსაცემად დანღებული აქვთ ცეცხლი.
432 - ὀ νοέρος φῶς. მისი სინონიმურ შესატყვისად შეიძლება მივიღოთ "გონისმიერ ცისკარი”, ასევე "გონებითი ცისკარი", რომლებიც გვხვდება იოანე პეტრიწის შრომებში.
433 - τῷ παιδογόνῳ μορίῳ.
434 - თეოდორე დაიბადა ანტიოქიაში 350 წ. მოფსუესტიის ეპისკოპოსად ხელდასხმულ იქნა 392 წ. გარდაიცვალა კილიკიაში 428 წ.
435 – πνευματομαχος, მწვალებლური მიმდინარეობის მოთავე, რომელიც სულიწმინდას ქმნილებად მიიჩნევდა.