შავი მთა
აღმოსავლეთ სირიაში, ანტიოქიის მახლობლად, შავ ანუ საკვირველ მთაზე უკვე VI საუკუნიდან არსებობდა ქართველთა სამონასტრო ცენტრები. ამ დროს აქ მოღვაწეობდა სვიმეონ მესვეტე უმცროსი, რომელმაც შემოიკრიბა ქართველი ბერები და საფუძველი ჩაუყარა აქაურ ქართველთა კოლონიას. სწორედ აქედან წამოვიდა საქართველოში 13 „ასურელი მამა“.
სირია-ანტიოქიაში ქართველთა მოღვაწეობის შესახებ დღეს თამამად შეგვიძლია ვისაუბროთ მხოლოდ XI–XIII საუკუნეების ხელნაწერების საფუძველზე. ქართულ ხელნაწერ ტრადიციაში დაცულია ანტიოქიური წარმომავლობის 15 ხელნაწერი წიგნი, რომელთაგან 8 საქართველოში ინახება, 2 – იერუსალიმურ, 1 – ათონურ, 1 – სინურ კოლექციებში, 1 – სანკტ-პეტერბურგის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტურის წიგნსაცავში, 1 – მოსკოვის სახელმწიფო საჯარო ბიბლიოთეკის შჩუკინის კოლექციასა და 1 – ვატიკანის ბიბლიოთეკაში.
შავ მთაზე ინტენსიური მწიგნობრულ-საგანმანათლებლო მუშაობა იწყება XI საუკუნის 30-იანი წლებიდან, როცა აქ დასახლდა სამხრეთ საქართველოდან წამოსული ბევრი ცნობილი ფილოსოფოსი და მწიგნობარი: გიორგი შეყენებული, გიორგი მთაწმინდელი, გიორგი მცირე, ეფრემ მცირე, საბა თუხარელი, ანტონ ტბელი, ეფრემ დიდი ოშკელი, იოვანე ჯიბისძე, იოვანე დვალი და სხვები. XI საუკუნის II ნახევარში შავ მთაზე 60-მდე ქართველი მოღვაწეობდა. ქართველები ამ დროისთვის შავი მთის 8 მონასტერში ჩანან: სვიმეონწმინდა, რომანწმინდა, კალიპოსი, კასტანა, ეზრას მონასტერი, ლერწმისხევი, თუათა მონასტერი, ბარლაამწმინდა. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ მონასტერთა არსებობა ბიზანტიონისტებისათვის ცნობილი გახდა ქართული ხელნაწერი წიგნების ანდერძ-მინაწერების წყალობით.
საყოველთაოდ გავრცელებული თვალსაზრისით, ქართველები ანტიოქიაში მიიყვანა ათონის მთაზე ბერძნებთან გაჩაღებულმა დაუსრულებელმა დავამ და პოლემიკამ. მაგრამ, ვფიქრობთ, ეს მხოლოდ ასე არ უნდა ყოფილიყო. ქართველი საეკლესიო მოღვაწეები უნდა მიეზიდა თვით ანტიოქიის თეოლოგიურ-სამწიგნობრო სკოლას. ყოველ შემთხვევაში, აქ გადაწერილი ქართული ხელნაწერი წიგნები გვაძლევს ამგვარი (ალავარდის ოთხთავი, 1054 წ.) ვარაუდის დაშვების საშუალებას. ამის ნათელ მაგალითს წარმოადგენს ეფრემ მცირის თეოლოგიური კომენტარებით შედგენილი ხელნაწერი წიგნები: გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებები, ფსალმუნთა განმარტება, ფსევდო დიონისე არეოპაგელის შრომები. ქართველ მოღვაწეებს საკმაოდ მყარი პოზიცია ეკავათ ანტიოქიის ცენტრებში, რამაც ერთგვარად გააღიზიანა და აუმხედრა სვიმეონწმიდის ბერძენი ბერ-მონაზვნები. მათ ანტიოქიის პატრიარქთანაც კი იჩივლეს და ქართული ეკლესიის ავტოკეფალურობის წინააღმდეგაც გაილაშქრეს. გიორგი ათონელმა, წარდგა რა ანტიოქიის პატრიარქის წინაშე, გააქარწყლა ბერძენთა საჩივრის საფუძვლიანობა და ანტიოქიის პატრიარქის მიერ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის სრული აღიარებაც მოიპოვა.
ძნელბედობის გამო ქართველებმა ანტიოქია XIII საუკუნის II ნახევარში დატოვეს და შავი მთის მონასტრების ლიტერატურული საქმიანობა მთლიანად შეწყდა. როცა სირია თურქებმა დაიპყრეს და ანტიოქია პატარა მაჰმადიან ქალაქად იქცა, მონასტერიც გავერანდა და დაინგრა. ქართველებმაც იძულებით მიატოვეს იქაურობა სამუდამოდ.
სინის (სინას) მთის წმინდა ეკატერინეს მონასტერი
სინის მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერი მდებარეობს ეგვიპტეში, სინის ნახევარკუნძულის სამხრეთში აღმართულ ეკატერინეს
მთაზე.
აქ უკვე მესამე საუკუნიდან დაიწყო ბერმონაზვნული ცხოვრება, ხოლო VI საუკუნეში იუსტინიანე იმპერატორის ხელშეწყობით დაარსდა სინის მთის საეპისკოპოსო (პირველი ეკლესია აქ 330 წ. აიგო, ხოლო სამონასტრო კომპლექსი 557 წ. დასრულდა). აქ მოღვაწეობდნენ ბერძენი, სირიელი, ქრისტიანი არაბი, სომეხი მამები. ბუნებრივია, ქართველმა პილიგრიმებმა და საეკლესიო მოღვაწეებმა იმთავითვე მიაპყრეს ყურადღება ამ დიდ ცენტრს. ქართველთა კვალი სინაზე სხვადასხვა წყაროს მიხედვით, უკვე VI საუკუნიდან დასტურდება. IX საუკუნეში აქ დაარსდა ქართული სათვისტომო, რომელსაც მალე მიაშურეს X საუკუნეში არაბების ძალმომრეობით პალესტინაში შევიწროვებულმა ქართველმა მოღვაწეებმა. ინტენსიური კოლონიზაცია და აქტიური სამონასტრო ცხოვრება ქართველმა მოღვაწეებმა აქ დაიწყეს X ს-ის 60-იანი წლებიდან, მას შემდგომ, რაც საბაწმინდის მონასტერი მუსლიმი არაბების ხელში აღმოჩნდა და ბერმონაზვნობა იძულებული იყო დაეტოვებინა იერუსალიმის სანახები. ქართველმა ბერებმა შეძლეს შეენარჩუნებინათ და მუსლიმთა განადგურებისაგან დაეცვათ საბაწმინდაში გადაწერილი რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი ხელნაწერი წიგნი, რომლებიც დღესაც ადრეული, იერუსალიმური ტრადიციის სამონასტრო მსახურების, ასკეტური იდეალებისა და საღვთისმეტყველო სიმბოლოების შესწავლის უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ პრაქტიკულად ქართველ ბერ-მონაზონთა ამგვარმა თავდადებამ ამ ტრადიციის წიგნები შეუნარჩუნა ზოგადად ადრექრისტიანული ბიზანტიური მწერლობის კვლევით დაინტერესებულ სასულიერო და სამეცნიერო წრეებს. სინის მთაზე მოღვაწე ქართველმა მწიგნობრებმა, ერთი მხრივ, შეინარჩუნეს ხელნაწერი წიგნის შედგენა-დამზადების იერუსალიმური ტრადიცია და, მეორე მხრივ, გაამდიდრეს და შეავსეს იგი ეკლესიისა და საღვთისმეტყველო აზროვნების ახალი, კონსტანტინოპოლური მოთხოვნების შესაბამისად. წმინდა ეკატერინეს მონასტერში თავს იყრიდნენ არა მხოლოდ საბაწმინდელი, არამედ ტაო-კლარჯეთიდან მოსული მამებიც. სინური კოლექციის ქართული ხელნაწერების ანდერძ-მინაწერებიდან ვიგებთ, რომ X ს-ის II ნახევარში სინის მთაზე მოღვაწეობდნენ მიქაელ კათამონელი, იოვანე-ზოსიმე, კვირიკე მიძნაძორელი, ეზრა ქობულიანისძე (დაყუდებული), კვირიკე სოხასტრელი, მაქსიმე, მიქაელი, გაბრიელი, გიორგი, თეოდორე, იოანე კუმურდოელი, მაკარი, კირილე და სხვა ქართველი ბერები.
სინის მთაზე რამდენიმე ქართული მონასტრის არსებობა საეჭვო არ უნდა ყოფილიყო, რადგან საუკუნეთა განმავლობაში სინის მთის ქართულ კოლონიას ეხმარებოდნენ ქართველი მეფეები თუ ცალკეული პირები. მემატიანეთა ცნობით, დავით აღმაშენებელი და თამარი არ აკლებდნენ სინაზე მყოფ ქართველ მონაზვნებს ზრუნველობასა და შეწირულობას. „ქართლის ცხოვრებაში“ დავითის შესახებ ვკითხულობთ: „მთასა სინას, სადა იხილეს ღმერთი მოსე და ელია, ააშენა მონასტერი, და წარსცა ოქრო მრავალათასეული, და მოსაკიდელნი ოქსინონი, და წიგნები საეკლესიოი სრულებით და სამსახურებელი სიწმიდეთა ოქროსა რჩეულისა“, მაგრამ, სამწუხაროდ, ქართველთა მიერ აგებული ეკლესია-მონასტრების რიცხვი და სახელობა დღემდე გაურკვეველია (ცნობილია მხოლოდ „მაყვლოვანის“ მონასტერი). ანდერძ-მინაწერებით ირკვევა, რომ მონასტერში ქართველებს ბიბლიოთეკისთვის სპეციალური ოთახიც კი ჰქონიათ გამოყოფილი, საიდანაც წიგნის გამოტანა აკრძალული იყო. მოვიტანთ ფრაგმენტს ერთ-ერთი ანდერძიდან: „ვინცა ეს წიგნი ქართველთა ეკლესიით გამოიღოს, ანუ სხუასა ეკლესიასა წაიღოს, ანუ გაღმა გაიღოს, ანუ სენაკსა შინა დაიდვას, ანუ, ეკლესიისა სენაკსა შინა დამალოს, კრულმცა არს ცათა შინა....“. სინურ კოლექციაში, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ინახება საკმაოდ ბევრი, პალესტინის სხვადასხვა სამწიგნობრო კერაში გადაწერილი და შექმნილი ხელნაწერი წიგნი. ამ მხრივ საყურადღებოა საბას ლავრა, რადგან დიდი ნაწილი სინური უძველესი ნუსხებისა წამოღებულია სწორედ ამ მონასტრიდან დავასახელებთ რამდენიმე საგანგებო წიგნს: პირველი თარიღიანი ქართული ხელნაწერი – 864 წლის სინური მრავალთავი, რომელიც შექმნისთანავე შეუწირავთ სინის მთისთვის (ყდა, რომელიც დღეისათვის გააჩნია სინურ მრავალთავს გაკეთებულია იოვანე-ზოსიმეს მიერ მესამედ შემოსვის დროის (981 წ.). აღნიშნული ყდა ქართული ჭედური ხელოვნების გარკვეული ეტაპის ამსახველია და ამასთან ადრეფეოდალური ხანის საქართველოში ამოტვიფრული ტყავის ყდების არსებობის ნათელი დადასტურებაა). საბაწმიდიდან იოვანე-ზოსიმეს წამოღებული, მისივე გადაწერილია ნუსხა Sin.34 (ამ ხელნაწერის ფრაგმენტები, რომლებშიც დაცულია საკმაოდ ვრცელი ანდერძი, ინახაება სანკტ-პეტერბურგში); X–XI სს-ში საბაწმინდაზე გადაწერილი ჭილ-ეტრატის იადგარი, რომლის რამდენიმე ფურცელი პალიმფსესტურია და ჰიმნოგრაფიული კრებულები. გეთსიმანიიდან, კაპათიდან, ჯვრის მონასტრიდან, გოლგოთიდან, პალავრიდან, კალიპოსიდან და სხვა ადგილებიდან სინის მთისთვის შეწირული წიგნები.
სინაზე მოღვაწე ქართველი მონაზვნები ხელოსნურ ჯგუფებად იყვნენ გაერთიანებული: ერთი ეტრატს კაზმავდა, მეორე წერდა ხელნაწერს, მესამე ხატავდა, მეოთხე მოსავდა (ზოგჯერ ყველაფერ ამას ერთი პირი ასრულებდა). როგორც ცნობილია, იოვანე-ზოსიმე მრავალმხრივი მოღვაწე იყო. ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებიდან ვიგებთ, რომ იგი ერთდროულად ხელნაწერის გადამწერი, შემდგენელ-რედაქტორი და მმოსველიცაა. იგი ერთდროულად გვევლინება გადამწერად და შემმოსველადაც. სინაზე დაცული ნუსხები არ წარმოადგენენ საგანგებოდ გადაწერილსა და შემკულ ხელნაწერებს. ისინი ძირითადად სამონასტრო მსახურებისთვის განკუთვნილი ლიტურგიკული კრებულებია. ბევრი მათგანი ნასწორები და რედაქტირებულია სინაზე მოღვაწე ამა თუ იმ „მჩხრეკალის“ მიერ (ამის დასტურია ზემოთ იოვანე-დასახელებული ზოსიმეს რედაქტირებული წიგნები). XV საუკუნიდან თითქმის აღარ ჩანან ქართველები სინის მთაზე, რაც ფაქტიუირად განაპირობა მაჰმადიანთა მომძლავრებამ. საქართველოდანაც იკლო დახმარებამ, რადგან იგი პოლიტიკურად და ეკონომიკურად დაუძლურდა. საისტორიო წყაროებსა და ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებშიც მწირია ცნობები ამ ეპოქაში სინაზე მოქმედი ქართული ეკლესია-მონასტრების შესახებ. ცნობილია, რომ 1780 წელს სინაზე იმოგზაურა ერეკლე II-ის კარის მღვდელმა ქრისტეფორე კეჟერაშვილმა, მაგრამ, სამწუხაროდ, არც მას დაუტოვებია არანაირი ცნობა.
სინური ხელნაწერების დეკორი. სინური ხელნაწერებისთვის დამახასიათებელია საზედაო ასოების სადად გაფორმება (შიგადაშიგ იყენებდნენ სინგურსაც); ჩვენამდე მოაღწია ჯვრით გაფორმებულმა სულ 17 სინურმა ხელნაწერმა. აქედან 12 გადაწერილია X საუკუნეში. ძირითადად გვხვდება სამი ტიპის ჯვარი: 1. ქრისტიანული აღმოსავლეთისთვის დამახასიათებელი წრესა და კვადრატში ჩახატული ტოლგვერდა ჯვარი და მისი სტილიზაცია; 2. სწორკუთხა ჯვარი, რომლის ნახატს შეადგენს წნული ორნამენტი; 3. აყვავებული ჯვარი. ხელნაწერი Sin.47 შიგადაშიგ გაფორმებულია „ხალხური“ ორნამენტებით, რომლებშიც გვხვდება იოვანე-ზოსიმეს ხელით ჩაწერილლი ოთხი ასოთი დაქარაგმებული სიტყვა „ლოცვაყავთ“ (ზოსიმეს ჯვრებთანაც მიუწერია „ლცყთ“); ერთ-ერთ ხელნაწერში გამოსახული არიან მოციქულები პეტრე და პავლე. ნახატზე გველის ზურგის მოხატულობას ხაზებთან ერთად შეადგენს მინაწერი, რომელიც, ერთი შეხედვით, ორნამენტს ჰგავს (შეიძლება „არაბესკაც“ კი ვუწოდოთ) და რომელზეც იკითხება: „ქრისტე, შეიწყალე იოვანე-ზოსიმე, ამენ, ლოცვა-ყავთ“. ამ ხელნაწერების გაფორმების თავისებურებები, მათი სისადავე მეტყველებს იმაზე, რომ ისინი ძირითადად, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამიზნული იყო ბერ-მონაზონთათვის ყოველდღიური წირვა-ლოცვის დროს გამოსაყენებლად.
XIX საუკუნიდან იწყება სინის მთის ქართულ სიძველეთა მეცნიერული შესწავლა: პ. უსპენსკი (XIX ს. შუა წლები.), ა. ცაგარელი (1883 წ.), ნ. მარი და ივ. ჯავახიშვილი (1902 წ), ჟ. გარიტი (1956 წ.), რ. ბლეიკი. მართალია, ეს უკანასკნელი იმყფებოდა სინაზე 1927 წ., მაგრამ, რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, მას ამ კოლექციის შესახებ არაფერი დაუწერია. XX 90-იან წწ. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომელთა მიერ (ზ. ალექსიძე, მ. ქავთარია, მ. შანიძე, ლ. ხევსურიანი) აღიწერა ახლად აღმოჩენილი ქართული ხელნაწერები. აღწერილობა გამოქვეყნდა 2005 წელს. თითოეული ზემოთ დასახელებული მეცნიერის დიდი შრომის შედეგად ყველასათვის ცნობილი გახდა, თუ რა სულიერი კულტურის ფასეულობის მფლობელი იყო სინის საგანმანათლებლ ცენტრი, ქართულ ხელნაწერთა სახით. ძველი კოლექცია მოიცავს 97 ერთეულს, ახალი კი 141 ერთეულს. ახალი კოლექციის დიდი ნაწილი წარმოადგენს ამა თუ იმ ნუსხის ფრაგმენტებს ძველი კოლექციიდან და სწორედ ამხრივადაც საინტერესოა ეს ახალად აღმოჩენილი სინური ხელნაწერები. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ სინის მთაზე ქართული სამწიგნობრო და საეკლესიო ცენტრის არსებობას არა მარტო სარწმუნოებრივ-საგანმანათლებლო (მხედველობაში გვაქვს X ს. 80-იანი წლები), არამედ სახელმწიფო მნიშვნელობა ჰქონდა. ეს ახლო აღმოსავლეთისა და ქრისტიანული დასავლეთის ქვეყნებს შორის საქართველოს მყარ პოლიტიკურ სტატუსზე მეტყველებდა.
ქართველ მეფეთა მფარველობის მეოხებით, სინის მთის სავანე კიდევ დიდხანს აგრძელებდა სამონასტრო ცხოვრებასა და ლიტერატურულ საქმიანობას. სინის მთაზე მოღვაწე ბერები მჭიდროდ იყვნენ დაკავშიებული სამშობლოსთან. სინას მონასტერს ჰქონდა მეტოქი (ანუ სამყოფი) თბილისში და მამულები ქართლში.
XV საუკუნიდან აქ უკვე საგრძნობლად შენელდა ყოველგვარი მოღვაწეობა, XVII საუკუნეში კი ქართველებმა მთლიანად მიატოვეს იქაურობა, რადგან საქართველოსა და აღმოსავლეთშიც ოსმალთა მხრიდან ისეთი პოლიტიკური სიტუაცია დამყარდა, რომ ქართული სავანის გადარჩენა შეუძლებელი გახდა.
სინას მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერში თავი მოიყარეს ცნობილმა მწიგნობრებმა, პოეტებმა, კალიგრაფებმა, წიგნთა მმოსველებმა. ესენი იყნენ: იოანე მინჩხი, იოანე-ზოსიმე, იოანე კუმურდოელი, მაკარი ლეთეთელი, მიქაელ ფანასკერტელი, იოანე სინელი და სხვები. სწორედ მათი ერთობლივი მოღვაწეობით შეიქმნა უაღრესად მდიდარი წიგნსაცავი, რომელიც ნათლად წარმოაჩენს აქაურ ქართველთა მრავალფეროვან ლიტერატურულ ინტერესებს. X საუკუნეში აქვე ჰქონიათ არა მხოლოდ ბიბლიოთეკა, არამედ სამკითხველო დარბაზი და სპეციალური კატალოგიც. ბიბლიოთეკას გამუდმებით ემატებოდა წიგნები პალესტინის ქართული კერებიდან: იერუსალიმის ჯვრის მონატრიდან, გეთსიმანიიდან, გოლგოთიდან, პალავრიდან, საბაწმინდიდან და ასე შემდეგ. ქართული კულტურის ისტორიაში სინის მთის მონასტრის მნიშვნელობა მეტად ფასეულია იმ მხრივაც, რომ უძველეს ქართულ ხელნაწერთა დიდი ნაწილი აქაური სავანის მეშვეობით შემოგვენახა. ბევრი ამათგანი დღესაც სინის მთაზეა დაცული, ზოგი კი ინახება მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში: თბილისის, სანკტ-პეტერბურგის, პრაღის, გრაცის, აშშ-ისა და სხვა ბიბლიოთეკებში.
აქ უკვე მესამე საუკუნიდან დაიწყო ბერმონაზვნული ცხოვრება, ხოლო VI საუკუნეში იუსტინიანე იმპერატორის ხელშეწყობით დაარსდა სინის მთის საეპისკოპოსო (პირველი ეკლესია აქ 330 წ. აიგო, ხოლო სამონასტრო კომპლექსი 557 წ. დასრულდა). აქ მოღვაწეობდნენ ბერძენი, სირიელი, ქრისტიანი არაბი, სომეხი მამები. ბუნებრივია, ქართველმა პილიგრიმებმა და საეკლესიო მოღვაწეებმა იმთავითვე მიაპყრეს ყურადღება ამ დიდ ცენტრს. ქართველთა კვალი სინაზე სხვადასხვა წყაროს მიხედვით, უკვე VI საუკუნიდან დასტურდება. IX საუკუნეში აქ დაარსდა ქართული სათვისტომო, რომელსაც მალე მიაშურეს X საუკუნეში არაბების ძალმომრეობით პალესტინაში შევიწროვებულმა ქართველმა მოღვაწეებმა. ინტენსიური კოლონიზაცია და აქტიური სამონასტრო ცხოვრება ქართველმა მოღვაწეებმა აქ დაიწყეს X ს-ის 60-იანი წლებიდან, მას შემდგომ, რაც საბაწმინდის მონასტერი მუსლიმი არაბების ხელში აღმოჩნდა და ბერმონაზვნობა იძულებული იყო დაეტოვებინა იერუსალიმის სანახები. ქართველმა ბერებმა შეძლეს შეენარჩუნებინათ და მუსლიმთა განადგურებისაგან დაეცვათ საბაწმინდაში გადაწერილი რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი ხელნაწერი წიგნი, რომლებიც დღესაც ადრეული, იერუსალიმური ტრადიციის სამონასტრო მსახურების, ასკეტური იდეალებისა და საღვთისმეტყველო სიმბოლოების შესწავლის უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ პრაქტიკულად ქართველ ბერ-მონაზონთა ამგვარმა თავდადებამ ამ ტრადიციის წიგნები შეუნარჩუნა ზოგადად ადრექრისტიანული ბიზანტიური მწერლობის კვლევით დაინტერესებულ სასულიერო და სამეცნიერო წრეებს. სინის მთაზე მოღვაწე ქართველმა მწიგნობრებმა, ერთი მხრივ, შეინარჩუნეს ხელნაწერი წიგნის შედგენა-დამზადების იერუსალიმური ტრადიცია და, მეორე მხრივ, გაამდიდრეს და შეავსეს იგი ეკლესიისა და საღვთისმეტყველო აზროვნების ახალი, კონსტანტინოპოლური მოთხოვნების შესაბამისად. წმინდა ეკატერინეს მონასტერში თავს იყრიდნენ არა მხოლოდ საბაწმინდელი, არამედ ტაო-კლარჯეთიდან მოსული მამებიც. სინური კოლექციის ქართული ხელნაწერების ანდერძ-მინაწერებიდან ვიგებთ, რომ X ს-ის II ნახევარში სინის მთაზე მოღვაწეობდნენ მიქაელ კათამონელი, იოვანე-ზოსიმე, კვირიკე მიძნაძორელი, ეზრა ქობულიანისძე (დაყუდებული), კვირიკე სოხასტრელი, მაქსიმე, მიქაელი, გაბრიელი, გიორგი, თეოდორე, იოანე კუმურდოელი, მაკარი, კირილე და სხვა ქართველი ბერები.
სინის მთაზე რამდენიმე ქართული მონასტრის არსებობა საეჭვო არ უნდა ყოფილიყო, რადგან საუკუნეთა განმავლობაში სინის მთის ქართულ კოლონიას ეხმარებოდნენ ქართველი მეფეები თუ ცალკეული პირები. მემატიანეთა ცნობით, დავით აღმაშენებელი და თამარი არ აკლებდნენ სინაზე მყოფ ქართველ მონაზვნებს ზრუნველობასა და შეწირულობას. „ქართლის ცხოვრებაში“ დავითის შესახებ ვკითხულობთ: „მთასა სინას, სადა იხილეს ღმერთი მოსე და ელია, ააშენა მონასტერი, და წარსცა ოქრო მრავალათასეული, და მოსაკიდელნი ოქსინონი, და წიგნები საეკლესიოი სრულებით და სამსახურებელი სიწმიდეთა ოქროსა რჩეულისა“, მაგრამ, სამწუხაროდ, ქართველთა მიერ აგებული ეკლესია-მონასტრების რიცხვი და სახელობა დღემდე გაურკვეველია (ცნობილია მხოლოდ „მაყვლოვანის“ მონასტერი). ანდერძ-მინაწერებით ირკვევა, რომ მონასტერში ქართველებს ბიბლიოთეკისთვის სპეციალური ოთახიც კი ჰქონიათ გამოყოფილი, საიდანაც წიგნის გამოტანა აკრძალული იყო. მოვიტანთ ფრაგმენტს ერთ-ერთი ანდერძიდან: „ვინცა ეს წიგნი ქართველთა ეკლესიით გამოიღოს, ანუ სხუასა ეკლესიასა წაიღოს, ანუ გაღმა გაიღოს, ანუ სენაკსა შინა დაიდვას, ანუ, ეკლესიისა სენაკსა შინა დამალოს, კრულმცა არს ცათა შინა....“. სინურ კოლექციაში, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ინახება საკმაოდ ბევრი, პალესტინის სხვადასხვა სამწიგნობრო კერაში გადაწერილი და შექმნილი ხელნაწერი წიგნი. ამ მხრივ საყურადღებოა საბას ლავრა, რადგან დიდი ნაწილი სინური უძველესი ნუსხებისა წამოღებულია სწორედ ამ მონასტრიდან დავასახელებთ რამდენიმე საგანგებო წიგნს: პირველი თარიღიანი ქართული ხელნაწერი – 864 წლის სინური მრავალთავი, რომელიც შექმნისთანავე შეუწირავთ სინის მთისთვის (ყდა, რომელიც დღეისათვის გააჩნია სინურ მრავალთავს გაკეთებულია იოვანე-ზოსიმეს მიერ მესამედ შემოსვის დროის (981 წ.). აღნიშნული ყდა ქართული ჭედური ხელოვნების გარკვეული ეტაპის ამსახველია და ამასთან ადრეფეოდალური ხანის საქართველოში ამოტვიფრული ტყავის ყდების არსებობის ნათელი დადასტურებაა). საბაწმიდიდან იოვანე-ზოსიმეს წამოღებული, მისივე გადაწერილია ნუსხა Sin.34 (ამ ხელნაწერის ფრაგმენტები, რომლებშიც დაცულია საკმაოდ ვრცელი ანდერძი, ინახაება სანკტ-პეტერბურგში); X–XI სს-ში საბაწმინდაზე გადაწერილი ჭილ-ეტრატის იადგარი, რომლის რამდენიმე ფურცელი პალიმფსესტურია და ჰიმნოგრაფიული კრებულები. გეთსიმანიიდან, კაპათიდან, ჯვრის მონასტრიდან, გოლგოთიდან, პალავრიდან, კალიპოსიდან და სხვა ადგილებიდან სინის მთისთვის შეწირული წიგნები.
სინაზე მოღვაწე ქართველი მონაზვნები ხელოსნურ ჯგუფებად იყვნენ გაერთიანებული: ერთი ეტრატს კაზმავდა, მეორე წერდა ხელნაწერს, მესამე ხატავდა, მეოთხე მოსავდა (ზოგჯერ ყველაფერ ამას ერთი პირი ასრულებდა). როგორც ცნობილია, იოვანე-ზოსიმე მრავალმხრივი მოღვაწე იყო. ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებიდან ვიგებთ, რომ იგი ერთდროულად ხელნაწერის გადამწერი, შემდგენელ-რედაქტორი და მმოსველიცაა. იგი ერთდროულად გვევლინება გადამწერად და შემმოსველადაც. სინაზე დაცული ნუსხები არ წარმოადგენენ საგანგებოდ გადაწერილსა და შემკულ ხელნაწერებს. ისინი ძირითადად სამონასტრო მსახურებისთვის განკუთვნილი ლიტურგიკული კრებულებია. ბევრი მათგანი ნასწორები და რედაქტირებულია სინაზე მოღვაწე ამა თუ იმ „მჩხრეკალის“ მიერ (ამის დასტურია ზემოთ იოვანე-დასახელებული ზოსიმეს რედაქტირებული წიგნები). XV საუკუნიდან თითქმის აღარ ჩანან ქართველები სინის მთაზე, რაც ფაქტიუირად განაპირობა მაჰმადიანთა მომძლავრებამ. საქართველოდანაც იკლო დახმარებამ, რადგან იგი პოლიტიკურად და ეკონომიკურად დაუძლურდა. საისტორიო წყაროებსა და ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებშიც მწირია ცნობები ამ ეპოქაში სინაზე მოქმედი ქართული ეკლესია-მონასტრების შესახებ. ცნობილია, რომ 1780 წელს სინაზე იმოგზაურა ერეკლე II-ის კარის მღვდელმა ქრისტეფორე კეჟერაშვილმა, მაგრამ, სამწუხაროდ, არც მას დაუტოვებია არანაირი ცნობა.
სინური ხელნაწერების დეკორი. სინური ხელნაწერებისთვის დამახასიათებელია საზედაო ასოების სადად გაფორმება (შიგადაშიგ იყენებდნენ სინგურსაც); ჩვენამდე მოაღწია ჯვრით გაფორმებულმა სულ 17 სინურმა ხელნაწერმა. აქედან 12 გადაწერილია X საუკუნეში. ძირითადად გვხვდება სამი ტიპის ჯვარი: 1. ქრისტიანული აღმოსავლეთისთვის დამახასიათებელი წრესა და კვადრატში ჩახატული ტოლგვერდა ჯვარი და მისი სტილიზაცია; 2. სწორკუთხა ჯვარი, რომლის ნახატს შეადგენს წნული ორნამენტი; 3. აყვავებული ჯვარი. ხელნაწერი Sin.47 შიგადაშიგ გაფორმებულია „ხალხური“ ორნამენტებით, რომლებშიც გვხვდება იოვანე-ზოსიმეს ხელით ჩაწერილლი ოთხი ასოთი დაქარაგმებული სიტყვა „ლოცვაყავთ“ (ზოსიმეს ჯვრებთანაც მიუწერია „ლცყთ“); ერთ-ერთ ხელნაწერში გამოსახული არიან მოციქულები პეტრე და პავლე. ნახატზე გველის ზურგის მოხატულობას ხაზებთან ერთად შეადგენს მინაწერი, რომელიც, ერთი შეხედვით, ორნამენტს ჰგავს (შეიძლება „არაბესკაც“ კი ვუწოდოთ) და რომელზეც იკითხება: „ქრისტე, შეიწყალე იოვანე-ზოსიმე, ამენ, ლოცვა-ყავთ“. ამ ხელნაწერების გაფორმების თავისებურებები, მათი სისადავე მეტყველებს იმაზე, რომ ისინი ძირითადად, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამიზნული იყო ბერ-მონაზონთათვის ყოველდღიური წირვა-ლოცვის დროს გამოსაყენებლად.
XIX საუკუნიდან იწყება სინის მთის ქართულ სიძველეთა მეცნიერული შესწავლა: პ. უსპენსკი (XIX ს. შუა წლები.), ა. ცაგარელი (1883 წ.), ნ. მარი და ივ. ჯავახიშვილი (1902 წ), ჟ. გარიტი (1956 წ.), რ. ბლეიკი. მართალია, ეს უკანასკნელი იმყფებოდა სინაზე 1927 წ., მაგრამ, რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, მას ამ კოლექციის შესახებ არაფერი დაუწერია. XX 90-იან წწ. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომელთა მიერ (ზ. ალექსიძე, მ. ქავთარია, მ. შანიძე, ლ. ხევსურიანი) აღიწერა ახლად აღმოჩენილი ქართული ხელნაწერები. აღწერილობა გამოქვეყნდა 2005 წელს. თითოეული ზემოთ დასახელებული მეცნიერის დიდი შრომის შედეგად ყველასათვის ცნობილი გახდა, თუ რა სულიერი კულტურის ფასეულობის მფლობელი იყო სინის საგანმანათლებლ ცენტრი, ქართულ ხელნაწერთა სახით. ძველი კოლექცია მოიცავს 97 ერთეულს, ახალი კი 141 ერთეულს. ახალი კოლექციის დიდი ნაწილი წარმოადგენს ამა თუ იმ ნუსხის ფრაგმენტებს ძველი კოლექციიდან და სწორედ ამხრივადაც საინტერესოა ეს ახალად აღმოჩენილი სინური ხელნაწერები. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ სინის მთაზე ქართული სამწიგნობრო და საეკლესიო ცენტრის არსებობას არა მარტო სარწმუნოებრივ-საგანმანათლებლო (მხედველობაში გვაქვს X ს. 80-იანი წლები), არამედ სახელმწიფო მნიშვნელობა ჰქონდა. ეს ახლო აღმოსავლეთისა და ქრისტიანული დასავლეთის ქვეყნებს შორის საქართველოს მყარ პოლიტიკურ სტატუსზე მეტყველებდა.
ქართველ მეფეთა მფარველობის მეოხებით, სინის მთის სავანე კიდევ დიდხანს აგრძელებდა სამონასტრო ცხოვრებასა და ლიტერატურულ საქმიანობას. სინის მთაზე მოღვაწე ბერები მჭიდროდ იყვნენ დაკავშიებული სამშობლოსთან. სინას მონასტერს ჰქონდა მეტოქი (ანუ სამყოფი) თბილისში და მამულები ქართლში.
XV საუკუნიდან აქ უკვე საგრძნობლად შენელდა ყოველგვარი მოღვაწეობა, XVII საუკუნეში კი ქართველებმა მთლიანად მიატოვეს იქაურობა, რადგან საქართველოსა და აღმოსავლეთშიც ოსმალთა მხრიდან ისეთი პოლიტიკური სიტუაცია დამყარდა, რომ ქართული სავანის გადარჩენა შეუძლებელი გახდა.
სინას მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერში თავი მოიყარეს ცნობილმა მწიგნობრებმა, პოეტებმა, კალიგრაფებმა, წიგნთა მმოსველებმა. ესენი იყნენ: იოანე მინჩხი, იოანე-ზოსიმე, იოანე კუმურდოელი, მაკარი ლეთეთელი, მიქაელ ფანასკერტელი, იოანე სინელი და სხვები. სწორედ მათი ერთობლივი მოღვაწეობით შეიქმნა უაღრესად მდიდარი წიგნსაცავი, რომელიც ნათლად წარმოაჩენს აქაურ ქართველთა მრავალფეროვან ლიტერატურულ ინტერესებს. X საუკუნეში აქვე ჰქონიათ არა მხოლოდ ბიბლიოთეკა, არამედ სამკითხველო დარბაზი და სპეციალური კატალოგიც. ბიბლიოთეკას გამუდმებით ემატებოდა წიგნები პალესტინის ქართული კერებიდან: იერუსალიმის ჯვრის მონატრიდან, გეთსიმანიიდან, გოლგოთიდან, პალავრიდან, საბაწმინდიდან და ასე შემდეგ. ქართული კულტურის ისტორიაში სინის მთის მონასტრის მნიშვნელობა მეტად ფასეულია იმ მხრივაც, რომ უძველეს ქართულ ხელნაწერთა დიდი ნაწილი აქაური სავანის მეშვეობით შემოგვენახა. ბევრი ამათგანი დღესაც სინის მთაზეა დაცული, ზოგი კი ინახება მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში: თბილისის, სანკტ-პეტერბურგის, პრაღის, გრაცის, აშშ-ისა და სხვა ბიბლიოთეკებში.
ულუმბოს მონასტერი მცირე აზიაში
ქართველთა სამონასტრო კოლონიზაცია ბიზანტიაში VIII–IX საუკუნეებიდან დაწყებულა. ამ საქმეში მნიშვნელოვანი წვლილი აქვს ილარიონ ქართველს, რომელსაც ბიზანტიაში დაუარსებია ორი ქართული მონასტერი: ერთია ოლიმპის ანუ ულუმბოს მონასტერი მცირე აზიის ბითინიაში (სადაც ილარიონი მოსულა 864 წელს) და მეორე – „ქართველთა მონასტერი ჰრომანას“ (აგებული იმპერატორ ბასილის მიერ 876 წელს ილარიონის ნაწილთა დასასვენებლად).
ამ დროისათვის ოლიმპოს მთაზე ქართველებს ჰქონიათ სამი სხვა ეკლესიაც: ქვაბი ან ეკლესია წმიდისა ღვთისმშობლისა, კოზმან-დამიანე და ლავრა კრანია.
წერილობითი წყაროების მიხედვით, ულუმბოს მონასტერში იმთავითვე მიმდინარეობდა ლიტერატურული საქმიანობა, რამაც უფრო ინტენსიური სახე მიიღო მას შემდეგ, რაც აქ დამკვიდრდა მამა-შვილი იოანე და ექვთიმე. იოანე ყოფილა სამცხის წარჩინებული ოჯახის შვილი. ქრისტეს სიყვარულის გამო მან მიატოვა სამშობლო, სახლი, დიდება, ცოლ-შვილი... ფარულად აღიკვეცა ბერად, შემდეგ გახდა ულუმბოს მონასტრის ძმობის წევრი, აქვე მოიყვანა თავისი მცირეწლოვანი უმცროსი შვილი ექვთიმე. მამა და შვილი ერთგულად ემსახურებოდნენ ქრისტესაც და ქართულ მწიგნობრობასაც. 965 წელს იოანე შვილითურთ გადავიდა ათონის მთაზე ათანასეს ლავრაში. იოანემ აქაც დიდად გაითქვა სახელი.
წერილობითი წყაროების მიხედვით, ულუმბოს მონასტერში იმთავითვე მიმდინარეობდა ლიტერატურული საქმიანობა, რამაც უფრო ინტენსიური სახე მიიღო მას შემდეგ, რაც აქ დამკვიდრდა მამა-შვილი იოანე და ექვთიმე. იოანე ყოფილა სამცხის წარჩინებული ოჯახის შვილი. ქრისტეს სიყვარულის გამო მან მიატოვა სამშობლო, სახლი, დიდება, ცოლ-შვილი... ფარულად აღიკვეცა ბერად, შემდეგ გახდა ულუმბოს მონასტრის ძმობის წევრი, აქვე მოიყვანა თავისი მცირეწლოვანი უმცროსი შვილი ექვთიმე. მამა და შვილი ერთგულად ემსახურებოდნენ ქრისტესაც და ქართულ მწიგნობრობასაც. 965 წელს იოანე შვილითურთ გადავიდა ათონის მთაზე ათანასეს ლავრაში. იოანემ აქაც დიდად გაითქვა სახელი.
ექვთიმეს ბიოგრაფის ცნობით, როდესაც ექვთიმემ კარგად შეისწავლა ქართული და ბერძნული ენები, მამამ უთხრა: „შვილო ჩემო, ქართლისა ქვეყანა დიდად ნაკლულოვან არის წიგნთაგან... და ვხედავ, რომ ღმერთსა მოუმადლებია შენდა; აწ იღვაწე, რათა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან... და იგი ვითარცა იყო ყოველსავე ზედა მორჩილ, მოსწრაფედ შეუდგა ბრძანებასა მისსა და იწყო თარგმნად“.
ათანასეს ლავრაში ძმობის წევრთა რაოდენობა თანდათან იზრდებოდა. მალე მათ შეუერთდა ცნობილი ქართველი მხედართმთავარი თორნიკე, რომელიც იოანემ ბერად აღკვეცა იოანეს სახელით. რადგანაც ლავრაში ქართველთა რიცხვი სისტემატურად მატულობდა, ამიტომ იქვე ახლოს დამატებით ააშენეს იოანე მახარობლის ეკლესია და სენაკები ძმათათვის.
აქ მოღვაწეობდნენ აგრეთვე მიქაელ-ზეკეპე ბერთელი, საბა კუტი (ორივე X საუკუნე), ისაკი (XI საუკუნე) და სხვა. მომდევნო წლებში ულუმბოს მონასტერში ქართველების ყოფნის შესახებ ცნობებს ჩვენამდე არ მოუწევია. ტიმოთე გაბაშვილი, რომელმაც 1757 წელს იმოგზაურა მცირე აზიაში და ულუმბოს მონასტერიც ინახულა, არაფერს წერს აქ ქართველთა მოღვაწეობის ნაკვალევზე.
აქ მოღვაწეობდნენ აგრეთვე მიქაელ-ზეკეპე ბერთელი, საბა კუტი (ორივე X საუკუნე), ისაკი (XI საუკუნე) და სხვა. მომდევნო წლებში ულუმბოს მონასტერში ქართველების ყოფნის შესახებ ცნობებს ჩვენამდე არ მოუწევია. ტიმოთე გაბაშვილი, რომელმაც 1757 წელს იმოგზაურა მცირე აზიაში და ულუმბოს მონასტერიც ინახულა, არაფერს წერს აქ ქართველთა მოღვაწეობის ნაკვალევზე.
ათონის ივერთა მონასტერი
980-983 წლებში ათონის წმინდა მიწაზე ტაო-კლარჯეთის სავანეებში აღზრდილი მოღვაწეების მიერ დაარსდა ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი. დამაარსებელია იოანე (შემდგომში ცნობილი იოანე ათონელი); მან თორნიკე ერისთავის მიერ ბრძოლებში მოპოვებული სიმდიდრის ნაწილით ააგო ეს დიდებული ტაძარი, რომელიც მთელ იმ მხარეში გამორჩეული იყო მშვენიერებით, სილამაზით და განთქმული – სიმდიდრით.
თავდაპირველად მონასტრის წინამძღვართა გადაწყვეტილებით, სავანეში არ უნდა შეეშვათ ბერძნები, მაგრამ დაბალი სამსახურისათვის მაინც გახდა აუცილებელი ბერძნების მიწვევა. სამწუხაროდ, რაც დრო გადიოდა, მონასტერში მათი რიცხვი მატულობდა... სიმდიდრეს დახარბებული ბერძნები რამდენჯერმე დაესხნენ თავს ტაძარს, გაძარცვეს და მოინდომეს ქართველების სრულიად განდევნაც კი.
საქართველოს ხელისუფალთა ჩარევით, ქართველები XIII საუკუნის ბოლომდე ასე თუ ისე ინარჩუნებდნენ მონასტერს, მაგრამ XIV საუკუნის დასაწყისისათვის, როცა თანდათან სუსტდებოდა საქართველოს პოლიტიკური სიძლიერე, ათონის სავანეშიც შესამჩნევად მცირდებოდა ქართველობა. XIV საუკუნის II ნახევარში კონსტანტინოპოლის პატრიარქის – კალისტეს დადგენილებით მონასტრის წინამძღვრად და სხვა საპასუხისმგებლო თანამდებობაზე ქართველებს აღარ ნიშნავდნენ. მართალია, ქართველები მონასტრის ოფიციალურ პატრონებად მომდევნო საუკუნეებშიც ითვლებოდნენ, მაგრამ ფაქტობრივად ბერძნები განაგებდნენ ყოველივეს და, ბოლოს, XIX საუკუნეში, როცა საქართველომ დაკარგა პოლიტიკური დამოუკიდებლობა, ბერძნებმა საბოლოოდ გამოდევნეს ქართველები ათონის მთიდან (1900 წ 51 ქართველი ბერი იყო შემორჩენილი. კომუნიზმის დამყარებამ და საქართველოში საეკლესიო ცხოვრების ჩაკვლამ გამოიწვია ის ფაქტი, რომ მათი შემცვლელები ვეღარ გაიგზავნა და...) და დაეპატრონნენ ქართული კულტურის ამ შესანიშნავ ძეგლს, „ჩვენი წინაპრების ნაჭირნახულევს“.
ათონის ივერთა მონასტერი ბიზანტიაში იყო ქართული სულიერი კულტურის მძლავრი კერა, ქართული ეროვნული იდეის მატარებელი. მონასტერში თავი მოიყარეს ქართველ მოღვაწეთა საუკეთესო ძალებმა. აქაურ ლიტერატურულ სკოლას სხვადასხვა დროს წინამძღვრობდნენ იოანე და ექვთიმე ათონელები, გიორგი მთაწმინდელი. აქვე მოღვაწეობდნენ სტეფანე ათონელი, არსენ ნინოწმინდელი, იოანე გრძელისძე და სხვ. აქ, ათონზე, ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო, საგრამატიკო და საკალიგრაფიო სკოლა, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ჩვენი მწიგნობრობის ისტორიაში.
ათონის ივერთა მონასტერი ბიზანტიაში იყო ქართული სულიერი კულტურის მძლავრი კერა, ქართული ეროვნული იდეის მატარებელი. მონასტერში თავი მოიყარეს ქართველ მოღვაწეთა საუკეთესო ძალებმა. აქაურ ლიტერატურულ სკოლას სხვადასხვა დროს წინამძღვრობდნენ იოანე და ექვთიმე ათონელები, გიორგი მთაწმინდელი. აქვე მოღვაწეობდნენ სტეფანე ათონელი, არსენ ნინოწმინდელი, იოანე გრძელისძე და სხვ. აქ, ათონზე, ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო, საგრამატიკო და საკალიგრაფიო სკოლა, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ჩვენი მწიგნობრობის ისტორიაში.
ათონის ივერთა მონასტერში დაიწერა ბევრი ორიგინალური თხზულება, ითარგმნა ბიზანტიური ლიტერატურის მნიშვნელოვანი ძეგლები, ბიბლიის ტექსტები (რომლებმაც კანონიკური უფლებაც მოიპოვეს). საგულისხმოა ისიც, რომ ქართულ ენაზე არსებული აქაური ლიტერატურა ითარგმნებოდა ბერძნულ თუ სხვა ენებზე. ამ მხრივ, განსაკუთრებით ფასეულია ექვთიმე ათონელის მიერ ქართულიდან ბერძნულად ნათარგმნი „სიბრძნე ბალავარისი“ – აგიოგრაფიულ-მორალური და ასკეტურ-დოგმატური ხასიათის თხზულება, რომელიც წარმოადგენს ბუდას ცხოვრების გადმოკეთებას საქრისტიანო მოთხრობად.
მკვლევართა აზრით, ამ თხზულების თავდაპირველი რედაქცია, რომელიც, თავის მხრივ, გადმოკეთებული უნდა იყოს არაბულიდან არაუგვიანეს VIII საუკუნისა, გახდა ბერძნული თარგმანის დედანი და სწორედ ამ გზით გავრცელდა თხზულება მთელს ევროპულ ლიტერატურაში (პ. პეეტერსი, მ. თარხნიშვილი).
ირკვევა, რომ ათონელ წმინდა მამათა მოღვაწეობა მხოლოდ მწიგნობრულ-მთარგ-მნელობითი საქმიანობით როდი შემოიფარგლებოდა. ათონის სავანე X–XII საუკუნეებში მტკიცე ბურჯად ედგა ჩვენს კულტურასა და საგანმანათლებლო სისტემას როგორც საზღვარგარეთის ქართულ სამონასტრო ცენტრებში, ისე საქართველოში. მაგალითად, სწორედ ექვთიმეს დავალებითა და ხელშეწყობით დაუწყია გიორგი შავშელს ჯვრის მონასტრის შენება... გიორგი მთაწმინდელს საქართველოდან ბიზანტიაში წაუყვანია 80 ყმაწვილი განათლების მისაღებად და ა.შ. „ერთი სიტყვით, არც ერთ სამონასტრო დაწესებულებას ისეთი მნიშვნელობა არ ჰქონია ჩვენი მწერლობისა და კულტურის ისტორიაში, როგორც ათონის ივერიის მონასტერს“.
პეტრიწონის მონასტერი
საზღვარგარეთის ქართულ საგანმანათლებლო-კულტურულ ცენტრებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს პეტრიწონის მონასტერს, რომელიც აუშენებია გრიგოლ ბაკურიანისძეს 1083 წელს ისტორიულ მაკედონიაში, სოფელ პეტრიწონში (ახლანდ. ბულგარეთში, სოფ. ბაჩკოვო, ქ. პლოვდივის ახლოს). მონასტერს სახელწოდებაც ამ სოფლის მიხედვით დაერქვა.
გრიგოლ ბაკურიანისძე ბიზანტიის ისტორიაში კარგად ცნობილი პიროვნება ყოფილა. განათლებულმა, ენერგიულმა და ჭკვიანმა ბიზანტიის იმპერატორის კარზე მალე გაითქვა სახელი და ბიზანტიის ჯარების ხელმძღვანელიც გახდა. საბრძოლო წარმატებისათვის იმპერატორებმა გრიგოლს უბოძეს დიდძალი სიმდიდრე და დაუმტკიცეს სამფლობელოდ სოფელი პეტრიწო. სწორედ ამ მამულში იქნა აგებული მონასტერი გრიგოლისა და მისი ძმის – აბაზის ძვლების განსასვენებლად.
მონასტრის მთავარი ტაძარი ღვთისმშობლის სახელობისა იყო, ხოლო სხვა ორი პატარა ეკლესია ატარებდა იოანე ნათლისმცემლისა და მთავარმოწამე გიორგის სახელს.
გრიგოლს ქართულ და ბერძნულ ენებზე თავად შეუდგენია მონასტრის ტიპიკონი (წესდება), სადაც იყო განსაზღვრული მონასტრის მკვიდრთათვის სავალდებულო წესები და თანვე ხაზგასმით მითითებული, რომ მონასტერი აშენდა მხოლოდ ქართველთათვის (ამიტომაც უწოდებდა გრიგოლი „ქართველთა ანუ ივერიელთა მონასტერს“).
ტიპიკონის წესების გამკაცრება და ძმობის წევრად გახდომაზე კონტროლი გრიგოლის მხრიდან უთუოდ იმითაც იქნებოდა გამოწვეული, რომ საზღვარგარეთ ყველასათვის ცნობილი იყო ბერძენთა აშკარა ცდა და განსაკუთრებული ინტერესი ქართველთა სავანეების დაპატრონებისა.
პეტრიწონის მონასტერი არ ემორჩილებოდა არც ერთ ადგილობრივ საეკლესიო და საერისკაცო ხელისუფალს. შედგებოდა 50 ბერისაგან. მონასტრის პირველი წინამძღვარი გრიგოლი იყო. მისი სიკვდილის შემდეგ ბერები თავად ირჩევდნენ წინამძღვარს. ღირსსაცნობია ისიც, რომ ამ პერიოდის საზღვარგარეთის სამონასტრო კერებიდან მხოლოდ პეტრიწონის მონასტერთან არსებობდა სემინარია, სადაც მონასტრისათვის სამღვდლოდ ამზადებდნენ ქართველ ბავშვებს. სემინარიაში შესვლა შეეძლო მხოლოდ ქართული წერა-კითხვის მცოდნეს; სწავლებაც ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა.
სემინარიაში ასწავლიდნენ კონსტანტინოპოლის მანგანის აკადემიიდან (დააარსა კონსტანტინე მონომახმა 1044–1047 წლებში) გამოსული ქართველი მოღვაწენი. ვარაუდობენ, რომ სემინარიაში ასწავლიდა სახელგანთქმული ქართველი ფილოსოფოსი იოანე, რომელსაც მონასტრის მიხედვით მიუღია ზედწოდება პეტრიწი.
სემინარიაში ასწავლიდნენ კონსტანტინოპოლის მანგანის აკადემიიდან (დააარსა კონსტანტინე მონომახმა 1044–1047 წლებში) გამოსული ქართველი მოღვაწენი. ვარაუდობენ, რომ სემინარიაში ასწავლიდა სახელგანთქმული ქართველი ფილოსოფოსი იოანე, რომელსაც მონასტრის მიხედვით მიუღია ზედწოდება პეტრიწი.
XI–XII საუკუნეებში პეტრიწონის მონასტერი გახდა ჩვენი მწერლობის ერთ-ერთი ძლიერი ცენტრი. იქაურ მწიგნობრულ საქმიანობას, ტრადიციული აზრით, თითქმის ოცი წლის მანძილზე ხელმძღვანელობდა იოანე პეტრიწი, რომლის ლიტერატურულ-ფილოსოფიურმა სკოლამ (პეტრიწონულმა სკოლამ) კიდევ უფრო დაუახლოვა ქართული მწერლობა ბიზანტიურს. პეტრიწონის მონასტერში მოღვაწე ქართველებმა ფილოსოფიური წიგნების თარგმნითა და კომენტირებით ხელი შეუწყვეს ქართული ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებას, ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის შექმნას. საქართველოში პეტრიწონის სკოლის ტრადიციები გაგრძელდა გელათის მონასტერში, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც აქ გადმოსახლდა იოანე პეტრიწი.
XIII საუკუნის დასაწყისში (1204 წელს, ზოგი ცნობით – 1189 წელს) ჯვაროსნებმა პეტრიწონის მონასტერი დაარბიეს და გაძარცვეს. ამიტომ მონასტრის საქმიანობა ძალიან შეფერხდა, მაგრამ XIV საუკუნის დამდეგამდე აქ ჯერ კიდევ იყო ქართული ელემენტი, შემდგომ კი იქაურობას მთლიანად დაეპატრონნენ სრულიად სხვები.
დასასრულს, როგორც პეტრიწონის მონასტრის, ისე უცხოეთის სხვა ქართული ცენტრების მოღვაწეობა და, საზოგადოდ, მათი მნიშვნელობა ქართული კულტურის ისტორიაში შეიძლება შევაფასოთ ივ. ჯავახიშვილის სიტყვებით: „საზღვარგარეთული მონასტრები, რომელნიც გაშენებულნი იყვნენ ბიზანტიური სწავლა-განათლებისა და საღვთისმეტყველო-საეკლესიო მწერლობის ყველა უმთავრეს ცენტრში, სადაც ისინი სრული ავტონომიით სარგებლობდნენ, საშუალებას აძლევდნენ ქართველებს უფრო ადვილად ედევნებინათ თვალყური მაშინდელი განათლებული კაცობრიობის წარმატებისათვის და კვალდაკვალ მიჰყოლოდნენ მას“.
იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი
დასასრულს, როგორც პეტრიწონის მონასტრის, ისე უცხოეთის სხვა ქართული ცენტრების მოღვაწეობა და, საზოგადოდ, მათი მნიშვნელობა ქართული კულტურის ისტორიაში შეიძლება შევაფასოთ ივ. ჯავახიშვილის სიტყვებით: „საზღვარგარეთული მონასტრები, რომელნიც გაშენებულნი იყვნენ ბიზანტიური სწავლა-განათლებისა და საღვთისმეტყველო-საეკლესიო მწერლობის ყველა უმთავრეს ცენტრში, სადაც ისინი სრული ავტონომიით სარგებლობდნენ, საშუალებას აძლევდნენ ქართველებს უფრო ადვილად ედევნებინათ თვალყური მაშინდელი განათლებული კაცობრიობის წარმატებისათვის და კვალდაკვალ მიჰყოლოდნენ მას“.
ქართველთა დიდი სავანე – ჯვრის მონასტერი პალესტინაში ქართველთა მოღვაწეობის დამაგვირგვინებელ და გამაერთიანებელ ცენტრს წარმოადგენს ჯვრის მონასტერი, რომლის დაარსების ფაქტსაც არაერთი გადმოცემა უკავშირდება. არქეოლოგიური გათხრების მონაცემები, ჯვრის მონასტრის ტერიტორიაზე ქრისტიანული ტაძარი ჯერ კიდევ IV–V სს-ში ყოფილა აგებული. მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ ძველი შენობა, თუნდაც ქართველთა ინიციატივით აგებული, მათ მფლობელობას წარმოადგენდა. გასათვალისწინებელია ის ფაქტიც, რომ ქრისტიანობის ადრეულ ეტაპზე მონასტრებსა და საეკლესიო მოღვაწეებს ამოძრავებდათ არა ეროვნული ან სახელმწიფოებრივი, არამედ სარწმუნოებრივი ინტერესი, რომლის თანახმადაც ქრისტიანული მორალისა და დოგმების გამყარება-გავრცელებაში თანაბარი მნიშვნელობა ენიჭებდა ყველა ერის ჭეშმარიტი ღვთისამსახურის ერთობას. ამიტომაც ჯვრის მონასტრის, როგორც ქართული კულტურისა და სახელმწიფოებრიობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საყრდენის შესახებ საუბარი უნდა დავიწყოთ იმ პერიოდიდან, რომელმაც ქართველთა მიერ მონასტრის ფლობის არაერთი დოკუმენტი შემოგვინახა. უტყუარი ცნობების საფუძველზე დღეისათვის მეცნიერება აღიარებს ერთადერთ ფაქტს – ჯვრის მონასტერი აიგო XI ს-ის I ნახევარში, ბაგრატ IV მეფობის (1027–1072) წლებში მისი და დედამის დედოფალ მარიამის ფინანსური მხარდაჭერითა და საბაწმიდელი მოღვაწის, გიორგი-პროხორეს შავთელის ხელმძღვანელობით და ექვთიმე მთაწმინდელის ბრძანებით. მონასტრის მშენებლობა დაახლოებით 20 წლის განმავლობაში გაგრძელდა. გიორგი პროხორემ შემოიკრიბა მწიგნობართა მეტად დიდი და საინტერესო კოლექტივი (80 კაციანი), რომელთაც საფუძველი ჩაუყარეს ჯვრის მონასტრის ბიბლიოთეკას, ხელი შეუწყო ყველა მნიშვნელოვანი სიახლის თარგმნასა და გადაწერას, ამ წიგნთა გავრცელებას არა მხოლოდ პალესტინაში მოღვაწე ბერ-მონაზონთა შორის, არამედ საქართველოში არსებულ ეკლესია-მონასტრებშიც. ჯვრის მონასტერი ისევე, როგორც ივირონი, იქცა კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრად. გიორგი-პროხორეს დავალებითა და ხელმძღვანელობით ხელნაწერ წიგნთა შექმნის საქმეში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანეს კალიგრაფებმა – იოანე და მიქაელ დვალებმა, მიქაელ ჩიხუარელმა. ჯვრის მონასტრის ბიბლიოთეკის შექმნაზე ზრუნვა გიორგი-პროხორემ მონასტრის მშენებლობის დასრულებამდე ბევრად ადრე დაიწყო. ჯვრისათვის განკუთვნილი ხელნაწერი წიგნები გადაიწერა საბაწმიდის მონასტერში, სინის მთაზე, ანტიოქიაში – შავი მთის სავანეებში, ხოლო მშენებლობის დასრულების შემდგომ გაგრძელდა თავად მონასტერში. ამრიგად, ჯვრის მონასტერმა თავი მოუყარა X–XI სს-ის საეკლესიო პრაქტიკისათვის მეტად მნიშვნელოვან ხელნაწერ წიგნებს ყველა ქრისტიანული ცენტრიდან. თავად ჯვარზე კი შედგა ისეთი მნიშვნელოვანი კრებული, როგორიცაა „პალესტინის პატერიკი“, რომელშიც შევიდა პალესტინის გამოჩენილ მოღვაწეთა ცხოვრებები. ამ წიგნს საგანგებო მნიშვნელობა ენიჭება შუა საუკენეების აღმოსავლური ქრისტიანობის ისტორიის კვლევის საქმეში. ჯვრის მონასტერი იყო არა მხოლოდ საეკლესიო-საგანმანათლებლო ცენტრი, არამედ ქართული სახელმწიფოს ძლიერი საყრდენი აღმოსავლეთში. პალესტინაში გავლენის მოპოვება ხომ ქრისტიანული სახელმწოფოს საერთაშორისო პოლიტიკურ სტატუსზე მეტყველებდა. ამიტომაც ჯვრის მონასტერი ქართული ეკლესიისა და სახელმწიფოს საგანგებო მზრუნველობის საგანს წარმოადგენდა.
1071 წელს იერუსალიმის აღებისას თურქ-სელჩუკებმა ქართული სავანეც დაარბიეს და ნაწილობრივ დაანგრიეს. ცოტა ხნის შემდეგ იგი კვლავ აღადგინეს და მოხატეს დავით აღმაშენებლის დახმარებით. ეგვიპტის სულთნის სალადინის (სალაჰ ალ-დინი) მიერ იერუსალიმის დაპყრობის (1187 წ.) შემდეგ მონასტერი კვლავ მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა. თამარის მეფობის ხანაში (1184–1210) არაერთხელ გაუწიეს დახმარება, ხოლო 1192 წელს საგანგებო ელჩობა მიავლინეს მისი მატერიალური და უფლებრივი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად. საქართველოს სამხედრო-პოლიტიკური და ეკონომიკური პოტენცია მნიშვნელოვნად განაპირობებდა ჯვრის მონასტრის პრივილეგიების შენარჩუნებასა და მის შემდგომ დაწინაურებას 1272 წელს მონასტერი ჩამოერთვათ ქართველებს და 1273 წ მეჩეთად გადაკეთდა. 1305 მეფე დავით VIII-ის მცდელობით იგი ქართველებს დაუბრუნდა. (ქართული მონასტრების დაბრუნებისათვის წარმატებულ მოლაპარაკებებს აწარმოებდნენ აგრეთვე ლიხთ-იმერეთის მეფე კონსტანტინე და გიორგი ბრწყინვალეც) მონასტერი აღადგინეს და განაახლეს. 1400 წელს ჯვრის მონასტერი კვლავ დაარბიეს. XV–XVI ს-თა მიჯნაზე მონასტერს მატერიალური დახმარება გაუწიეს ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილმა და მზეჭაბუკ ათაბაგმა. მონასტერში აღმშენებლობითი საქმიანობა გააჩაღა სერაპიონ კუმურდოელმა, 1516 წლიდან, მას შემდეგ, რაც პალესტინა ოსმალებმა დაიკავეს, მონასტერს ნაწილობრივ შეეკვეცა უფლებები.
XVII საუკუნის 40-იან წლებში ნიკოლოზ (ნიკიფორე) ჩოლოყაშვილმა სამეგრელოს მთავარ ლევან II დადიანის (1611–1657) დაფინანსებით ჯვრის მონასტერში დიდი აღდგენითი სამუშაოები ჩაატარა: შეაკეთა მთავარი ტაძარი, მოუხატვინებია კედლები და გუმბათი. ლევანის ღვაწლი ასახულია კიდეც მონასტრის ქართულ და ბერძნულ წარწერებში. 1684 წელს დავალიანებული მონასტერი დაიხსნა ქართლის მეფე გიორგი XI-მ. ქართველთა გავლენა თანდათან შესუსტდა და ბოლოს, XVII საუკუნის დასასრულს ჯვრის მონასტერი სხვა ქართულ სავანეებთან ერთად ბერძენთა ხელში გადავიდა და იერუსალიმის საპატრიარქოს დაექვემდებარა. 1855 წ. აქ ბერძნული სასულიერო სემინარია გაიხსნა (მოქმედებდა 1908 წლამდე). ბერძნული სამღვდელოება ჩქმალავდა ჯვრის მონასტრის ქართულ კულტურასთან კავშირსა და ქართველთა მოღვაწეობის ფაქტებს, ფრესკები საგანგებოდ შეათეთრეს.
XVII საუკუნის 40-იან წლებში ნიკოლოზ (ნიკიფორე) ჩოლოყაშვილმა სამეგრელოს მთავარ ლევან II დადიანის (1611–1657) დაფინანსებით ჯვრის მონასტერში დიდი აღდგენითი სამუშაოები ჩაატარა: შეაკეთა მთავარი ტაძარი, მოუხატვინებია კედლები და გუმბათი. ლევანის ღვაწლი ასახულია კიდეც მონასტრის ქართულ და ბერძნულ წარწერებში. 1684 წელს დავალიანებული მონასტერი დაიხსნა ქართლის მეფე გიორგი XI-მ. ქართველთა გავლენა თანდათან შესუსტდა და ბოლოს, XVII საუკუნის დასასრულს ჯვრის მონასტერი სხვა ქართულ სავანეებთან ერთად ბერძენთა ხელში გადავიდა და იერუსალიმის საპატრიარქოს დაექვემდებარა. 1855 წ. აქ ბერძნული სასულიერო სემინარია გაიხსნა (მოქმედებდა 1908 წლამდე). ბერძნული სამღვდელოება ჩქმალავდა ჯვრის მონასტრის ქართულ კულტურასთან კავშირსა და ქართველთა მოღვაწეობის ფაქტებს, ფრესკები საგანგებოდ შეათეთრეს.
ჯვრის მონასტერში ლიტერატურულ საქმიანობას ეწეოდნენ ცნობილი ქართველი მწიგნობრები და კალიგრაფები: არსენ იყალთოელი, ნიკოლოზ გულაბერისძე... ტრადიციული გადმოცემით, აქ ერთხანს უმოღვაწია შოთა რუსთველსაც (მთავარ ტაძარში სვეტზე შემონახულია მისი ფრესკული პორტრეტი XII–XIII საუკუნეებისა).
მკვლევართა აზრით, ჯვრის მონასტრის ქართული მწერლობა თავისი ხასიათითა და შინაარსით ფაქტობრივად არის ათონისა და საბას ლავრის ლიტერატურული ტრადიციების გაგრძელება.
XVI ს-ის II ნახევრიდან საქართველოში ჩამოყალიბდა ჯვრის მიწათმფლობელობა, რითაც ქართველი მეფეები ცდილობდნენ გაეხანგრძლივებინათ და ხელი შეეწყოთ ქართული ბერმონაზვნობის მოღვაწეობისათვის წმინდა მიწაზე. პილიგრიმობა ჯვარზე ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა და მეფე-დიდებულთა მოვალეობად ითვლებოდა. შემთხვევითი არაა, რომ სწორედ აქ, ამ მონასტერშია გამოსახული XII–XIII სს-ის ქართველი პოეტის, შოთა რუსთველის, ფრესკაც. ჯვრის მფლობელობა და პალესტინაში გავლენა ქართველებმა საბოლოოდ XVII–XVIII სს-თა მიჯნაზე დაკარგეს. დღეს ჯვრის მონასტერიცა და ქართულ ხელნაწერ წიგნთა კოლექციაც იერუსალიმის ბერძნული საპატრიარქოს მფლობელობაშია. ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულია იერუსალიმური ქართული კოლექციის მიკრო და ფოტო ასლები. პალესტინის ქართულ კერებზე ცნობებს გვაწვდიან XVIII–XIX საუკუნის ქართველი პილიგრიმები. 1757–58 წლებში აქ იმყოფებოდა ტიმოთე გაბაშვილი, რომელიც, აღწერდა რა იერუსალიმის სიძველეებს, ცდილობდა აღედგინა ქართული კოლონიის ისტორია. XVIII ს-ის 80-იან წლებში იერუსალიმში იმყოფებოდა იონა გედევანიშვილი, ხოლო 1820 წელს – გიორგი ავალიშვილი. იერუსალიმის ქართული ხელნაწერების კატალოგი სხვადასხვა დროს შეადგინეს ა. ცაგარელმა, ნ. მარმა, რ. ბლეიკმა. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი ამზადებს იერუსალიმის კოლექციის ქართულ ხელნაწერთა ვრცელ აღწერილობას. ამ სამეცნიერო ცენტრმა ელ. მეტრეველის ხელმძღვანელობით დიდი წვლილი შეიტანა იერუსალიმის ქართული კოლექციისა და იერუსალიმური სამწიგნობრო ტრადიციის კვლევის საქმეში.
საგულისხმოა, რომ XI საუკუნიდან მოყოლებული XIX საუკუნემდე, მიუხედავად უცხოელთაგან მუდმივი თავდასხმებისა და დევნა-შევიწროებისა, ჯვრის მონასტერი პალესტინაში მაინც რჩებოდა ქართული მწერლობის უმთავრეს ცენტრად. XVIII საუკუნის დასასრულამდე ტაძარი ნომინალურად კვლავ ითვლებოდა ქართველთა საკუთრებად, მაგრამ XIX საუკუნის დამდეგს ხანგრძლივი ისტორიის მქონე ეს დიდებული სავანე მთლიანად დაიცალა ქართველთაგან და ყოვლად არაკანონიერად გადავიდა ბერძნების ხელში.
წმინდა თეოდორეს მონასტერი
წმ. თეოდორეს მონასტერი მდ. იორდანეს პირას (იუდას უდაბნო, ბეთლემის მახლობლად ს. ბირელკუთის მიდამოები) აგებული უნდა იყოს IV საუკუნეში ქართლის მეფე ბაკური II-ის დროს (დაახლ. 332–352). იგი V საუკუნეში (დაახლ. 440-იან წლებში) განუახლებიათ პეტრე იბერიელსა (მაიუმელი) და იოანე ლაზს (რომლებიც იქ მოღვაწეობდნენ სიკვდილამდე და იქვე დაიმარხნენ), VI საუკუნეში კი მომხდარა ამ ტაძრის ხელახალი აღდგენა-განახლება მამა ანტონის მიერ. ამ მონასტერს პროკოპი კესარიელი იბერთა მონასტერს უწოდებს.
პეტრე იბერიელმა მონასტერში შექმნა სკოლა, რომლის ბირთვს შეადგენდა სირიაში მყოფი ქართველობა. არსებობს მოსაზრება, რომ ამ სკოლაში სწავლამიღებული ქართველები სამშობლოში დაბრუნებულან, რაც ქართულ ისტორიოგრაფიაში ცნობილია ასურელ მამათა მოსვლის სახელით.
ქართველთა ამ უძველესი სავანის შესახებ ახალი და ფართო ინფორმაცია ჩვენში ცნობილი გახდა XX საუკუნის შუა ხანებში, როცა იტალიელი ვირჯილიო კორბოს მიერ ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად იერუსალიმში, ბეთლემის მახლობლად, აღმოჩენილ იქნა ქართული მონასტრის ნანგრევები უძველესი ქართული წარწერებით. სწორედ ამ წარწერათა მეშვეობით, სადაც მოხსენიებულია როგორც მეფე ბაკური, ისე ტაძრის განმაახლებლები – პეტრე იბერი (მურვანოსი) და ანტონი, დგინდება მონასტრის ისტორია. ბეთლემის (პალესტინის) წარწერები ქართული დამწერლობათმცოდნეობის მეტად ფასეული დოკუმენტია.
პეტრე იბერიელის მოღვაწეობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მხარედ მიჩნეულია მაშინდელი კულტურულ-საგანმანათლებლო კერების – ეკლესია-მონასტრებისა და სასტუმროების მშენებლობა, ქართველთათვის განკუთვნილი თავშესაკრები ადგილების შექმნა სირია-პალესტინაში. მისი თაოსნობით სირიაში დაარსდა ქართველთა კოლონია, სადაც, საეკლესიო-რელიგიურის გარდა, ეწეოდნენ ფართო ფილოსოფიურ-კულტურულ და სამწერლო ხასიათის საქმიანობას.
პალესტინაში მოღვაწე ქართველთა კვალსა და ბეთლემის მახლობლად ქართული მონასტრის არსებობას ადასტურებს იტალიელი არქეოლოგის, ვირჯილიო კორბოს, მიერ 1952–53 წწ-ში აღმოჩენილი სამი ქართული მოზაიკური წარწერა (V–VI საუკ.) და მონასტრის ნანგრევები. როგორც გაირკვა, ეს თეოდორე ტირონის სახელობის ქართველთა მონასტერი ყოფილა. ერთ-ერთ ყველაზე კარგად შემორჩენილ წარწერაზე იკითხება მონასტრის წინამძღვარ ამბა ანტონისა და მოზაიკური წარწერის შესმსრულებელ იოსიას სახელები. ბუნებრივია, ამ სამ მონასტერში სამწიგნობრო საქმიანობაც იქნებოდა გაჩაღებული. მაგრამ, სამწუხაროდ, აქ გადაწერილ წიგნებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. მართალია, საქართველოშიც, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, და საზღვარგარეთაც, ავსტრიისა და დიდი ბრიტანეთის წიგნსაცავებში, დაცულია V–VI ს-ებით დათარიღებული პალიმფსესტური ფურცლები, მაგრამ ჩვენ არ ვიცით მათი წარმომავლობის ადგილი. რაც შეეხება ასოთა გრაფიკულ მოხაზულობას, ხელის თავისებურებას (რაც ხშირად გვაძლევს საშუალებას განვსაზღვროთ ნაწერის არა მხოლოდ თარიღი, არამედ წარმომავლობის ადგილიც), ქართული პალიმფსე-სტების, ბოლნისის სიონისა თუ მცხეთის ჯვრის მონასტრისა და პალესტინის ბეთლემის მონასტრის გრაფემები თითქმის იდენტურია. ეს კი მეტყველებს V საუკუნის ქართული წერილობითი კულტურის, ანუ კალიგრაფიული სკოლების უკვე მყარად ჩამოყალიბებულ ტრადიციაზე.
„ქართული ეკლესია“ (პალესტინა)
VI ს-ის 30-იან წლებში დაწერილი ბერძენი მამის, იერუსალიმში დიდი ლავრის დამაარსებელ თეოდოსი კვინობიარქის, ანუ კრებულმთავრის „ცხოვრების“ მიხედვით, ქართველებს ჰქონიათ საკუთარი ეკლესია თეოდოსის ლავრაში და იქ ქართულ ენაზე ატარებდნენ ღვთისმსახურებას.
კაპათა (პალესტინა)
ეს ქართული მონასტერი მდებარეობდა იერუსალიმში, სიონის მთაზე. XI საუკუნეში ბაგრატ IV-ის მეუღლემ ბორენამ და მისმა ასულმა მართამ ბიზანტიის იმპერატორის იუსტინიანე I-ის მიერ აგებული, იმხანად დანგრეული ტაძრის ადგილას ააშენეს კაპათას მონასტერი, რომელიც ქართული კულტურულ-საგანმანათლებლო კერად იქცა. ცნობილია იქაური წიგნსაცავის რამდენიმე საყურადღებო ხელნაწერი. კაპათა დაარბიეს ხვარაზმელებმა 1244 წელს.
საბაწმინდის ლავრა
უძველესი წყაროებით ირკვევა, რომ პალესტინაში ქართველებს 20-მდე სავანე ჰქონიათ, რომელთაგან თავისი შემოქმედებითი საქმიანობით იმთავითვე გამორჩეული ყოფილა საბაწმინდის ლავრა. ცნობილი საეკლესიო მოღვაწის საბა განწმენდილის (439–532) მიერ 483 წელს დაარსებულ ამ უდიდეს მონასტერში რამდენიმე ასეული ბერძენი, სირიელი, სომეხი ბერი მოღვაწეობდა. ქართველები აქ ადრევე გამოჩნდნენ და VI საუკუნის I მესამედში ისე მომრავლდნენ, რომ საკუთარი ეკლესიაც კი ჰქონდათ,რომელშიც ზოგიერთ საღვთისმსახურო წიგნს ქართულ ენაზე კითხულობდნენ. საბაწმინდის მონასტერში ქართული კოლონიზაცია განსაკუთრებით მოძლიერდა VIII–IX საუკუნეებში. ამ პერიოდში ითარგმნა და გადაიწერა უმნიშვნელოვანესი ქართული ხელნაწერი წიგნები, შეიქმნა საღვთო წერილის საბაწმინდური რედაქცია. ტაო-კლარჯეთისა და, ზოგადად, იმ ხანის საქართველოს მონასტრებს მჭიდრო კავშირი ჰქონდათ საბაწმინდასთან. გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებიდან ცნობილია, რომ ტაოში დაფუძნებულ მამას ხანძთის მონასტრის წესგანგება საბაწმინდური ტიპოკონის საფუძველზე ჩამოუყალიბებია. მართალია, მუსლიმ არაბთა და შემდგომ თურქ-სელჩუკთა მიერ პალესტინის დაპყრობისა და საბაწმიდის მონასტრის შევიწროვების შემდგომ ქართულმა ბერმონაზვნობამ სინის წმინდა ეკატერინეს მონასტერში დაიდო ბინა, მაგრამ ურთიერთობა საბაწმინდასთან და იქ პილიგრიმობა არ შეუწყვეტია. ქართველ მწიგნობართაგან საბაწმინდის ლავრაში მოღვაწეობდნენ გრიგოლ ხანძთელის მიწაფეები – მაკარი ლეთეთელი, არსენი, მარტვირი საბაწმინდელი, სეითი, პიმენ კახი, ამონა, ბასილი საბაწმინდელი, ილარიონ ქართველი, იოვანე-ზოსიმე, რომელიც შემდგომ სინის მთაზე მოღვაწეობდა; გარკვეული დროის განმავლობაში აქ დაემკვიდრა ჯვრის მონასტრის დამაარსებელი გიორგი-პროხორე, სვიმეონ მგალობელი, მიქაელ ჩიხუარელი და სხვა არაერთი მწიგნობარი. საბაწმინდაზე გადაწერილი ქართული ხელნაწერი წიგნების, რომელთა უმეტესი ნაწილი შემდგომ სინის მთაზე გადაიტანეს, ლიტერატურული მნიშვნელობა სცილდება მხოლოდ ქართული კულტურის ისტორიის ფარგლებს. ამ ხელნაწერებმა შემოინახეს ადრეული ბიზანტიური მწერლობისა და წიგნის ხელოვნების უნიკალური ძეგლები, რომელთა სხვაენოვანი დედნები (ბერძნული, სირიული, არაბული, სომხური) დღეისათვის დაკარგულია. ამიტომაც მათ შესწავლას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ ქრისტიანული აზროვნებისა და ხელოვნების მკვლევრები. ეს წიგნებია სინური მრავალთავი, ჭილ-ეტრატის იადგარი, ასკეტიკურ-ჰიმილეტიკური კრებული „სამოთხე“, ეფრემ ასურის თხზულებათა შემცველი კრებული და სხვა.
პალავრა ანუ ხარიტონის ლავრა (ხარიტონწმინდა)
პალავრას სავანე მდებარეობდა იერუსალიმის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. მისი დამაარსებელია IV საუკუნის გამოჩენილი საეკლესიო მოღვაწე მამა ხარიტონი. პალავრაში ქართველ ბერ-მონაზონვნები ინტენსიურად ჩანან X–XI სს-ში. აქ მოღვაწეობდნენ: იოანე საფარელი, პავლე პალავრელი, გრიგოლ ხარიტონწმინდელი, სტეფანე პალავრელი და სხვა. პალავრაში 968 წელს იოანე საფარელის მიერ გადაიწერა გიორგი ალექსანდრიელის თხზულება „იოვანე ოქროპირის ცხოვრება“. ამ ქართული თარგმანის ბერძნული დედანი ჯერჯერობით მიკვლეული არ არის. ამ ხელნაწერის მომგებელი, ანუ მისი გადაწერის ფინანსურად უზრუნველმყოფია მიქაელ საფარელი. წიგნი გამოირჩევა მხატვრული თვალსაზრისითაც – საზედაო ასოებითა და იოვანე ოქროპირის გამოსახულებით. პალავრის მონასტერი მეტად ცნობილი იყო ქართველ მოწესეთა წრეში. საინტერესოა, რომ სწორედ ამ ლავრისათვის დავით თბილელმა ხახულის მონასტერში ყოფნისას გადაწერა და პალავრაზე გაგზავნა იოვანე ოქროპირის სახარების თარგმანების ტექსტი. ეს ხელნაწერი ამჟამად იერუსალიმურ კოლექციაშია დაცული.
გოლგოთა – უფლის საფლავი – აღდგომა
ქართველთა მოღვაწეობა ამ სამონასტრო ცენტრებში იმდენად მნიშვნელოვანი და წარმატებული იყო, რომ ერთ ხანს ისინი ქრისტეს საფლავის კლიტის მფლობელნიც კი იყვნენ. დღეს არსებული ხელნაწერი წიგნების მიხედვით, უკვე 1049 წელს გოგლგოთაზე უკვე ჩანს ქართველ მოღვაწეთა მთელი ჯგუფი, 1050 წელს კი მეფე ბაგრატ IV-მ მიიღო გოლგოთის ნაწილი. იერუსალიმში მულსიმთა ბატონობის პერიოდებში (1071–1099 წწ., 1187–1299 წწ.) ქართველ ბერ-მონაზვნებს და მწიგნობრებს არ მიუტოვებიათ ტაძარი, თუმც კი დიდად გაუჭირდათ. XIV ს-ში ქართველმა მეფემ გიორგი ბრწყინვალემ (1314–1346), ეგვიპტის სულთნებისაგან კვლავ მოიპოვა ქრისტეს საფლავის გასაღები. ქრისტეს საფლავის ეკლესიის ფლობის უფლება კარგა ხანს იყო ქართველთა პრივილეგია, რომელიც მათ დაკარგეს XV ს-ში. გოლგოთის მოღვაწეთა შექმნილი ხელნაწერები დღეს ინახება ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში და სინურ კოლექციაში. ეს არის საეკლესიო-სამონასტრო დანიშნულების წიგნები –საგალობელთა კრებულები, მარხვის საკითხავები, გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებები და სხვა. გოლგოთაზე მოღვაწეობდა მწიგნობართა მთელი ჯგუფი: იოანე გოლგოთელი, მიქაელი, ნისთერეონი და სხვა.
შეჰანის მონასტერი (პალესტინა)
დაარსდა XI ს-ში შეჰანის მთაზე. ცნობილია აქ გადაწერილი წმინდანთა ცხოვრებებისა და წამებების შემცველი კრებული, რომელიც იერუსალიმის ქართულ ხელნაწერთა კოლექციაშია დაცული.
ბასილის, თედორეს და ნიკოლოზის მონასტერი (პალესტინა)
მონასტერი აგებულია XV–XVII საუკუნეში ქართველი ფეოდალების დაფინანსებით. ამ მონასტრებში გადაწერილი, დღემდე მოღწეული სამონასტრო დანიშნულების რამდენიმე ხელნაწერი წიგნი ძირითადათ დაცულია ქართული ხელნაწერის იერუსალიმურ კოლექციასა და ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში.
გეთსიმანია (პალესტინა)
ელეონის მთის ძირას არსებული ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის ბაზილიკაში ქართველი ბერები IX საუკუნიდან მოღვაწეობდნენ, სადაც საკუთარი საკურთხეველიც ჰქონდათ. ცნობილია გეთსიმანიის 2 სამონასტრო ხელნაწერი, ამჟამად სინურ კოლექციაში და 1 ოთხთავი, რომელიც ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ფონდში ინახება.
თეკლას მონასტერი
თეკლას ქართველთა მონასტერი მდებარეობს იერუსალიმში, ქრისტეს საფლავის მახლობლად. აშენებულია XV საუკუნის შუა ხანებში იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის წინამძღვრის (ჯვრის მამის) ქრისტეფორე ზედგენიძისა და მისი ნათესავების მიერ. თეკლას მონასტერი იხსენიება იერუსალიმის № 161 ხელნაწერის მინაწერში. XVI საუკუნის II ნახევარსა და XVII საუკუნის დასაწყისს შორის ჯვრის მამას ქაიხოსრო ზედგენიძეს მონასტერში აუშენებია ზღუდე და სენაკი. იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის († 1707) ცნობით, XVII საუკუნის დასაწყისში ქართველებმა თეკლას მონასტერი იერუსალიმის პატრიარქს თეოფანეს († 1646) დაუთმეს, ხოლო მონასტრის მეორე ნახევარი (სამხრეთი) კოპტებისაგან უყიდია პატრიარქ პაისიოსს († 1660) და აღუდგენია ეკლესია, ეზო და ბაღი. 1965 წელს მიაკვლიეს მონასტრის შენობას, რომელზეც ასომთავრულით ამოკვეთილია სამშენებლო წარწერა. „ქ. მე, ზედგენისძემან, ჯუარის მამამან ქაიხოსრო, აღვაშენე ზღუდე ესე და სენაკი. წმიდაო და მხევალ ქალწულ მოწამეო თეკლა, მეოხ და მცველ ექმენ ქაიხოსროს და მისთა დედა-მამათა შეუნდვნეს ღმერთმან, ამინ!“
აქ ნახსენები სინას მთაზე მოღვაწე ბერი კირილე არის მამა კირილე ოქუმელი,რაც ჩემთვის როგორც სამურზაყანოელისთვის ძალზე მნიშვნელოვანია.დიდი მადლობა ავტორს. ძ ა ლ ი ა ნ მ ა გ ა რ ი ა!!!
ОтветитьУдалить