ოქტავიანე ავგუსტუსი (გაიუს სვეტონიუს ტრანკვილუსი)

გაიუს სვეტონიუს ტრანკვილუსი (75-140)

1. ოქტავიუსების გვარი ადრე ველიტრაში ერთ-ერთი გამორჩეული იყო: ამაზე ბევრი რამე მეტყველებს. იქ არის ერთი ქუჩა ქალაქის ყველაზე დასახლებულ ადგილში, რომელსაც ძველთაგან ოქტავიუსისა ჰქვია. იქ გაჩვენებენ საკურთხეველს, რომელიც ერთ-ერთ ოქტავიუსს ეძღვნება. ერთ საზღვრისპირა ომში მხედართმთავრად ყოფნისას, თურმე, მარსისთვის უნდა შეეწირა მსხვერპლი, რომ უცებ ცნობა მოვიდა მტრის თავდასხმაზე. მსხვერპლის გულ-ღვიძლი ცეცხლიდან გამოიღო, ნახევრადშემწვარი დაჭრა, წავიდა ომში და გამარჯვებით დაბრუნდა. არსებობდა საზოგადოებრივი დადგენილება, რომ ამის მერე მსხვერპლის შიგნეულობა მარსისთვის ამგვარადვე შეეწირათ, ხოლო მსხვერპლის ნარჩენები ოქტავიუსებს ეძლეოდათ.
2. ეს ოჯახი სენატში შეიყვანა მეფე ტარკვინიუს პრისკუსმა უმცროს გვართა რიცხვში, მერე სერვიუს ტულიუსმა პატრიციებში ჩარიცხა; დროთა განმავლობაში ისევ პლებსში დაბრუნდა და დიდი ხნის მერე ღვთაებრივმა იულიუსმა დაუბრუნა პატრიციების ღირსება. ამ გვარიდან სახელმწიფოებრივ თანამდებობაზე პირველად აირჩიეს გაიუს რუფუსი.
გაიუს რუფუსი ქვესტორი იყო და ორი შვილი დარჩა, გნეუსი და გაიუსი, რომელთაგან ოქტავიუსების ორი, განსხვავებული ბედისწერის მქონე შტო წამოვიდა. სახელდობრ, გნეუსები და შემდეგში მისი შთამომავლები აღწევდნენ ყველაზე საპატიო თანამდებობებზე, როცა იმავდროულად გაიუსი და მისი შთამოამვლობა ბედისწერით ან საკუთარი სურვილით შედიოდა მხედართა ფენაში ავგუსტის მამის ჩათვლით. ავგუსტის დიდი პაპა სიცილიაში მსახურობდ ჯარის ტრიბუნად ემილიუს პაპუსის მეთაურობით. პაპამისი მუნიციპალური თანამდებობებით კმაყოფილდებოდა და, მშვიდად და მორჭმით ცხოვრობდა სიბერემდე.
მაგრამ ასე აცხადებენ სხვები. თავად ავგუსტუსი მხოლოდ იმას წერს, რომ წარმოშობით არის ძველი და მდიდარი მხედრული ოჯახიდან, რომელშიც მამამისი გახდა პირველი სენატორი. ხოლო მარკუს ანტონიუსი დაუნდობლად ამხელს, რომ თითქოს მისი დიდი პაპა გააზატებული მებაგირე გახლდათ თურიის ოლქიდან, ხოლო პაპა - მევახშე. აი, ყველაფერი, რისი შეტყობაც მოვახერხე ავგუსტუსის წინაპრებზე მამის მხრიდან.
3. მამამისი, გაიუს ოქტავიუსი ახალგაზრდობიდან მდიდარი იყო და პატივისცემით სარგებლობდა. შეიძლება, კაცი გაკვირვებას მოხვიდე, რაკიღა იმასაც მევახშედ აცხადებენ და ქრთამების დამრიგებლადაც კი მოიხსენიებენ საარჩევნო გარიგებებისას. საკმაო სიმდიდრეში გაზრდილი საპატიო თანამდებობებს უწვალებლად აღწევდა და კარგადაც მოერგებოდა ხოლმე. პრეტურის შემდეგ მაკედონია მიიღო კენჭისყრით. იქითკენ მიმავალმა სენატის განსაკუთრებული დავალება შეასრულა და გაანადგურა ფურიის ოლქის ხელში ჩამგდები გაქცეული მონები სპარტაკის და კატილინას რაზმებიდან.
პროვინციის მართვისას იმდენივე სამართლიანობა გამოიჩინა, რამდენიც სიმამაცე. ბესები და თრაკიელები დიდ შეტაკებაში დაამარცხა, ხოლო მოკავშირე ტომებთან ისე ღირსეულად იქცეოდა, რომ მარკუს ციცერონი შემორჩენილ წერილებში, თავის ძმისადმი რომ არის მიწერილი, რომელიც იმხანად უნიათოდ მართავდა აზიის პროვინციას, მოუწოდებდა და ურჩევდა მოკავშირეებზე ზრუნვის მაგალითი მეზობელი ოქტავიუსისგან აეღო.
4. მაკედონიიდან დაბრუნებული მალევე მოკვდა, თავისი კანდიდატურის წამოყენება კონსულის თანამდებობაზე ვეღარ მოასწრო. სამი შვილი დარჩა: ოქტავია უფროსი - ანქარიასგან, ოქტავია უმცროსი და ავგუსტი - ატიადან.
ატია იყო მარკუს ატიუს ბალბუსის და გაიუს კეისრის დის, იულიას ქალიშვილი. ბალბუსი მამის მხრივ მოდიოდა არიციადან და მის წინაპრებს შორის საკმაო სენატორები იყვნენ, ხოლო დედის მხრიდან ახლო ნათესავად ერგებოდა პომპეუს დიდს. ბალბუსი იყო პრეტორი, მერე კი შედიოდა იმ ოც რწმუნებულში, ვინც კამპანის მიწებს უნაწილებდა მოქალაქეებს იულიუსის კანონის მიხედვით.
თუმცა იგივე ანტონიუსი, ავგუსტის წინაპრებს დედის მხრიდანაც რომ არცხვენდა, იმასაც წამოაძახებდა, თითქოს იმისი დიდი პაპა აფრიკელი ყოფილიყოს და არციაში საპოხ-საცხების დუქანი თუ პურის საცხობი ჰქონოდეს. ხოლო კასიუს პარმელი ერთ წერილში ავგუსტუსს არა მხოლოდ მცხობელის შვილიშვილს ეძახის, არამედ მევახშისასაც. „დედაშენი ყველაზე ცუდად დაფქული არიციული როშიგან თუ ღერღილისგან არის გამოცხობილი, ხოლო მოზელვით იგი ნერულუმელმა მოზილა მევახშეობისგან გაბინძურრბული ხელებით“.
5. ავგუსტუსი დაიბადა მარკუს ტულიუს ციცერონის კონსულობისას, მეცხრე დღეს ოქტომბრის კალენდამდე, განთიადამდე ცოტა ხნით ადრე, ხარის თავებში, პალატინის კვარტალში, სადაც ახლა დგას ტაძარი, მისი სიკვდილის შემდეგ დაარსებული. მართლაც, სენატის ანგარიშებში წერია, რომ ვიღაც გაიუს ლეტორიუსი, პატრიციული გვარის ყმაწვილი, მრუშობაში ბრალდებული, იმუდარებოდა, შეემსუბუქებინათ მისთვის ულმობელი შურისძიება მისი ახალგაზრდობის და დიდგვაროვნების ხათრით, თანაც სენატორებს იმაზეც მიუთითებდა, რომ სწორედ ის იყო მფლობელი და დამცველიც კი იმ მიწისა, რომელსაც შეეხო დაბადებისას ღვთაებრივი ავგუსტუსი, და შეწყალებას ითხოვდა ამ თავისი პირადი და მემკვიდრეობითი ღმერთის სახელით. სწორედ მაშინ დადგინდა, იმ სახლის ნაწილი ტაძრად გადაექციათ.
6. მისი საბავშვო, პატარა ოთახს, საკუჭნაოს რომ მიაგავს, დღემდე აჩვენებენ პაპამისის ქალაქგარეთა აგარაკზე, ველიტრას მახლობლად; და იმ არე-მარეზე მცხოვრებნი დარწმუნებულები არიან, რომ სწორედ იქ დაიბადა. იქ შესვლა მიღებულია მხოლოდ აუცილებლობის გამო და განწმენდის წესის შესრულების შემდეგ, რაკი არის ასეთი ძველი თქმულება, რომ ყველას, ვინც იქ შევა პატივისცემის გარეშე, დაზაფრავს შიში და მოსვენებას დაუკარგავენ კოშმარები. ეს ამასწინათ დამტკიცდა, როცა აგარაკის ახალმა პატრონმა, შემთხვევით თუ ცნობისწადილით გადაწყვიტა, იქ ღამე გაეთია, მაგრამ რამდენიმე საათში, შუაღამისას, იქიდან უცაბედად გადმოაგდო უხილავმა ძალამ და თავისი საწოლიანად იპოვნეს ზღურბლს გადმოღმა, ცოცხალმკვდარი.
7. ახალგაზრდობაში თურინუსი შეარქვეს წინაპრების წარმოშობის სამახსოვროდ, - შესაძლოა, იმ გამარჯვებისა, მისი დაბადებიდან მალევე რომ მოიპოვა მამამისმა ოქტავიუსმა თურიის ოლქში, გაქცეულ მონებზე. თურინუსი რომ შეერქვა, სრულიად დარწმუნებული ვაცხადებ. მე შევძელი, მეპოვა ერთი ძველი ნამუშევარი, ბრინჯაოს პატარა სტატუეტი, რომელზეც ბავშვად არის გამოსახული და ზედ ეწერა ეს სახელი, ლამის უკვე წაშლილი რკინის ასოებით. ეს პატარა ქანდაკება იმპერატორს მივართვი, რომელმაც კეთილგანწყობით მოათავსა თავის მოსასვენებლში დადგმულ ლარებთან. სხვათა შორის, მარკუს ანტონიუსიც ხშირად ეძახის თავის წერილებში თურიელს, - ამით მის განაწყენებას ცდილობს. მაგრამ პასუხად ავგუსტუსი მხოლოდ გაკვირვებას გამოთქვამს, თუ რატომ ახლიან სახეში თავისსავე ბავშვობის მეტსახელს.
შემდეგში მიიღო სახელი გაიუს კეისრისა და მეტსახელი ავგუსტუსისა - პირველი დედისძმის ანდერძით, მეორე კი მუნაციუს პლანკუსის წინადადებით. სხვები მაშინ რომულუსის სახელს სთავაზობდნენ, როგორც რომის მეორე დამაარსებელს, მაგრამ გადაწყდა, რომ აჯობებდა ავგუსტუსად სახელდებულიყო. ეს არა მხოლოდ ახალი სახელი იყო, არამედ ამაღლებული და იმ საპატივცემო ალაგსაც, სადაც ავგურებმა განწმენდის წესი აღასრულეს, ეწოდება „უავგუსტესი“ აუგუსტა - ან სიტყვიდან „განდიდება“ აუცტუს, ანდა ჩიტების ფრენიდან და ჭმევიდან ავიუმ გესტუს გუსტუსვე; ამასვე გვიჩვენებს ენიუსის ლექსიც: უავგუსტესის მკითხაობით დაარსდა რომი სახელგანთქმული.
8. ოთხი წლისამ მამა დაკარგა. თორმეტი წლისამ კრების წინაშე თავისი ბებიის, იულიას ქების სიტყვა თქვა. კიდევ ოთხი წლის შემდეგ, უკვე სრულწლოვანის ტოგა ეცვა, სამხედრო ჯილდოები მიიღო კეისრის აფრიკულ ტრიუმფში, თუმცა ასაკის გამო იმ ომში მონაწილეობა არ მიუღია. როცა ამის მერე მისი დედისძმა ესპანეთში გაეშურა პომპეუსის შვილების წინააღმდეგ საომრად, მაშინ მან, ჯერ კიდევ გამოუმჯობინებელმა მძიმე ავადმყოფობის შემდეგ, ცოტაოდენი თანამგზავრებით, მტრისგან დამუქრებული გზებით, გემის ჩაძირვის შემდეგაც არ დაიხია უკან და თან გაჰყვა. კეისრის კეთილგანწყობა დაიმსახურა ამ გადასვლისას, რომელსაც მალევე ჩამოუყალიბდა მაღალი აზრი მის ხასიათზე და ბუნებრივ ნიჭზე.
მაშინ, როცა ესპანეთის დაპყრობის შემდეგ, ჯერ დაკიელებში და მერე პართელებში ლაშქრობა ჩაიფიქრა კეისარმა, თავისი დისშვილი წინდაწინ გააგზავნა აპოლონიაში, რათა ეს დრო სამეცადინოდ გამოეყენებინა. როგორც კი შეიტყო, რომ ბიძამისი მოკლულია, თავად კი მისი მემკვიდრეა, დიდხანს ყოყმანობდა, ხომ არ გამოეძახა მახლობლად მდგარი ლეგიონები, მაგრამ ეს იდეა უარყო, როგორც ნაჩქარევი და ნაადრევი. თუმცა წავიდა რომში და ჩაიბარა მემკვიდრეობა, მიუხედავად დედამისის ეჭვებისა თუ მამინაცვლის, კუნსულარ მარციუს ფილიპუსის ძლიერი წინააღმდეგობისა.
და ამ დროიდან, რაკი ჯარი შეკრიბა, სახელმწიფოს მართვას შეუდგა. ჯერ თორმეტი წელიწადი - მარკუს ანტონიუსთან და მარკუს ლეპიდუსთან ერთად, მერე მხოლოდ მარკუს ანტონიუსთან და ბოლოს, ორმოცდაოთხი წელიწადი - ერთპიროვნულად.
9. მის ცხოვრებას საერთო ხაზებში დავხატავ და შევჩერდები გარემოებებზე, მაგრამ არა დროის თანმიმდევრობით, არამედ საგნებისა, რათა ისინი უფრო ცხადად და გასაგებად წარმოვიდგინოთ.
ხუთი სამოქალაქო ომი აწარმოა: მუტინისა, ფილიპიისა, პერუზიისა, სიცილიისა, აქტიისა. მათგან პირველი და საბოლოო - მარკუს ანტონიუსის წინააღმდეგ, მეორე - ბრუტუსის და კასიუსისა, მესამე - ლუციუს ანტონიუსისა, ტრიუმვირის ძმისა; და მეოთხე - სექსტუს პომპეუსისა, გნეუსის შვილისა.
10. ყველა ამ ომის დასაწყისი და მიზეზი ასეთი იყო. რაკი თავის უპირველეს მოვალეობად ბიძამისის სიკვდილის გამო შურისძიებასა და ყველაფერ იმის დაცვას თვლიდა, რაც მოკლულს გაეკეთებინა, აპოლონიიდან დაბრუნებისთანავე უნდოდა, მოულოდნელად თავს დასხმოდა ბრუტუსს და კასიუსს იარაღით ხელში. ხოლო მას შემდეგ, რაც იმათ საფრთხე იყნოსეს და მიიმალნენ, გადაწყვიტა კანონის ძალისათვის მიემართა და დაუსწრებლად დაედანაშაულებინა ისინი მკვლელობაში. მან თავად მოაწყო თამაშები კეისრის გამარჯვების პატივსაცემად, როცა იმათ, ვისაც ეს ჰქონდა დავალებული, ვერ გადაეწყვიტა ეს.
თავისი გეგმები და ჩანაფიქრები რომ განეხორციელებინა, ოქტავიანემ კანდიდატურა წამოაყენა სახალხო ტრიბუნად ერთი გარდაცვლილი ტრიბუნის ადგილზე, მიუხედავად იმისა რომ პატრიციული წრიდან იყო და ამავე დროს სენატის წევრად ნამყოფი არ იყო. მაგრამ ამ დროს მის წინააღმდეგ გამოვიდა კონსული მარკუს ანტონიუსი, რომლისგანაც ყველაზე მეტად ელოდა მხარდაჭერას. მაშინ ოქტავიანე მიემხრო ოპტიმატებს, რომელთაც სძულდათ ანტონიუსი, განსაკუთრებით იმის გამო, რომ მან მუტინეში ალყაში მოაქცია დეციმუს ბრუტუსი და ცდილობდა ჩამოერთმია მისთვის ის პროვინციები, რომლებიც გამოუყო კეისარმა და დაუმტკიცა სენატმა.
რამდენიმე პიროვნების რჩევით ანტონიუსს მიუგზავნა დაქირავებული მკვლელები, თუმცა ანტონიუსი გადარჩა დაროცა ყველაფერი გამჟღავნდა უფრთხოდა საპასუხო თავდასხმას. დიდძალი საჩუქრებით აგროვებდა სამხედრო ვეტერანებს, რათა დაეცვა თავი და რესპუბლიკა. ეს მისთვის დავალებული ომი მან დაამტავრა ორ თვეში ორი ბრძოლით. 

(4) В пер­вом сра­же­нии он, по сло­вам Анто­ния, бежал и появил­ся толь­ко через день, без пла­ща и без коня; во вто­ром, как извес­т­но, ему при­шлось не толь­ко быть пол­ко­во­д­цем, но и бить­ся как сол­да­ту, а когда в гуще боя был тяже­ло ранен зна­ме­но­сец его леги­о­на, он дол­го носил его орла на соб­с­твен­ных пле­чах.

11. В этой войне Гир­ций погиб в бою, Пан­са вско­ре умер от раны: рас­про­с­тра­нил­ся слух, что это он поза­бо­тил­ся об их смер­ти, чтобы теперь, когда Анто­ний бежал, а рес­пуб­ли­ка оста­лась без кон­су­лов, он один мог захва­тить началь­с­тво над победо­нос­ны­ми вой­ска­ми. В осо­бен­но­с­ти смерть Пан­сы вну­ша­ла столь­ко подо­зре­ний, что врач его Гли­кон был взят под стра­жу по обви­не­нию в том, что вло­жил яд в его рану. А Нигер Акви­лий утвер­жда­ет, что и вто­ро­го кон­су­ла, Гир­ция, Окта­вий убил сво­ею рукой в заме­ша­тель­с­тве схват­ки.

12. Одна­ко узнав, что бежав­ший Анто­ний нашел под­держ­ку у Лепи­да и что осталь­ные пол­ко­во­д­цы и вой­ска выс­ту­пи­ли на их сто­роне, он без коле­ба­ний оста­вил пар­тию опти­ма­тов. Для види­мо­го оправ­да­ния такой пере­ме­ны он ссы­лал­ся на сло­ва и поступ­ки неко­то­рых из них: одни буд­то бы гово­ри­ли, что он маль­чиш­ка, дру­гие — что его сле­ду­ет воз­не­с­ти в небе­са, чтобы не при­шлось потом рас­пла­чи­вать­ся с ним и с вете­ра­на­ми. А чтобы луч­ше пока­зать, как он рас­ка­и­ва­ет­ся в сво­ем преж­нем сою­зе с ними, он обру­шил­ся на жите­лей Нур­сии, кото­рые над пав­ши­ми при Мутине соору­ди­ли на обще­с­твен­ный счет памят­ник с над­пи­сью «Пали за сво­бо­ду»: он потре­бо­вал с них огром­ных денег, а когда они не смог­ли их выпла­тить, выгнал их, без­дом­ных, из горо­да.

13. Всту­пив в союз с Анто­ни­ем и Лепидом, он, несмо­т­ря на свою сла­бость и болезнь, окон­чил в два сра­же­ния и филип­пий­скую вой­ну; при этом в пер­вом сра­же­нии он был выбит из лаге­ря и едва спас­ся бег­с­твом на дру­гое кры­ло к Анто­нию. Тем не менее, после побе­ды он не выка­зал ника­кой мяг­ко­с­ти: голо­ву Бру­та он отпра­вил в Рим, чтобы бро­сить ее к ногам ста­туи Цеза­ря, а выме­щая свою ярость на самых знат­ных плен­ни­ках, он еще и осы­пал их бра­нью. 

(2) Так, когда кто-то уни­жен­но про­сил не лишать его тело погре­бе­ния, он, гово­рят, отве­тил: «Об этом поза­бо­тят­ся пти­цы!» Двум дру­гим, отцу и сыну, про­сив­шим о поща­де, он при­ка­зал решить жре­би­ем или игрою на паль­цах, кому остать­ся в живых, и потом смо­т­рел, как оба они погиб­ли — отец под­дал­ся сыну и был каз­нен, а сын после это­го сам покон­чил с собой. Поэто­му иные, и сре­ди них Марк Фаво­ний, извес­т­ный под­ра­жа­тель Като­на, про­хо­дя в цепях мимо пол­ко­во­д­цев, при­вет­с­тво­ва­ли Анто­ния почет­ным име­нем импе­ра­то­ра, Окта­вию же бро­са­ли в лицо самые жес­то­кие оскорб­ле­ния.

(3) После побе­ды по раз­де­лу пол­но­мо­чий Анто­ний дол­жен был вос­с­та­но­вить порядок на Вос­то­ке, Окта­вий — отве­с­ти в Ита­лию вете­ра­нов и рас­се­лить их на муни­ци­паль­ных зем­лях. Но и здесь им не были доволь­ны ни земле­вла­дель­цы, ни вете­ра­ны: те жало­ва­лись, что их сго­ня­ют с их зем­ли, эти — что они полу­ча­ют мень­ше, чем наде­я­лись по сво­им заслу­гам.

14. В это самое вре­мя под­нял мятеж Луций Анто­ний, пола­га­ясь на свой кон­суль­ский сан и на могу­ще­с­тво бра­та. Окта­вий зас­та­вил Луция отс­ту­пить в Перу­зию и там измо­ром при­ну­дил к сда­че, но и сам не избег­нул нема­лых опас­но­с­тей как перед вой­ной, так и в ходе вой­ны. Так, одна­жды в теат­ре, уви­дев рядо­во­го сол­да­та, сидев­ше­го во всад­ни­че­ских рядах, он велел при­служ­ни­ку выве­с­ти его; недоб­ро­же­ла­те­ли тот­час пус­ти­ли слух, буд­то он тут же и пытал и каз­нил это­го сол­да­та, так что он едва не погиб в сбе­жав­шей­ся тол­пе разъ­ярен­ных вои­нов; его спас­ло то, что сол­дат, кото­ро­го иска­ли, вдруг появил­ся сам, цел и невре­дим. А под сте­на­ми Перу­зии он едва не был захва­чен во вре­мя жерт­во­при­но­ше­ния отрядом гла­ди­а­то­ров, совер­шив­ших вне­зап­ную вылаз­ку.

15. После взя­тия Перу­зии он каз­нил мно­же­с­тво плен­ных. Всех, кто пытал­ся молить о поща­де или оправ­ды­вать­ся, он обры­вал тре­мя сло­ва­ми: «Ты дол­жен уме­реть!» Неко­то­рые пишут, буд­то он ото­брал из сдав­ших­ся три­с­та чело­век всех сосло­вий и в иды мар­та у алта­ря в честь боже­с­твен­но­го Юлия пере­бил их, как жерт­вен­ный скот. Были и такие, кото­рые утвер­жда­ли, что он умыш­лен­но довел дело до вой­ны, чтобы его тай­ные вра­ги и все, кто шел за ним из стра­ха и про­тив воли, вос­поль­зо­ва­лись воз­мож­но­стью при­мкнуть к Анто­нию и выда­ли себя, и чтобы он мог, раз­гро­мив их, из кон­фис­ко­ван­ных иму­ществ выпла­тить вете­ра­нам обе­щан­ные награ­ды.

16. Сици­лий­ская вой­на была одним из пер­вых его начи­на­ний, но тяну­лась она дол­го, с час­ты­ми пере­ры­ва­ми: то при­хо­ди­лось отс­тра­и­вать флот, потер­пев­ший кру­ше­нье в двух бурях, несмо­т­ря на лет­нее вре­мя, то заклю­чать пере­ми­рие по тре­бо­ва­нию наро­да, стра­дав­ше­го от пре­кра­ще­ния под­во­за и уси­ли­ва­ю­ще­го­ся голо­да. Нако­нец, он зано­во выс­тро­ил кораб­ли, поса­дил на вес­ла два­дцать тысяч отпу­щен­ных на волю рабов, устро­ил при Бай­ях Юли­е­ву гавань, соеди­нив с морем Лук­рин­ское и Аверн­ское озе­ра; и после того, как его вой­ска обу­ча­лись там в тече­ние всей зимы, он раз­бил Пом­пея меж­ду Мила­ми и Нав­ло­хом. Перед самым сра­же­ни­ем его вне­зап­но охва­тил такой креп­кий сон, что дру­зьям при­шлось будить его, чтобы дать сиг­нал к бою. 

(2) Это, как я думаю, и дало Анто­нию повод оскор­би­тель­но заяв­лять, буд­то он не смел даже под­нять гла­за на гото­вые к бою суда — нет, он валял­ся как брев­но, брю­хом вверх, гля­дя в небо, и тогда толь­ко встал и вышел к вой­скам, когда Марк Агрип­па обра­тил уже в бег­с­тво вра­же­ские кораб­ли. А дру­гие ста­вят ему в вину вот какое сло­во и дело: когда буря погу­би­ла его флот, он буд­то бы вос­клик­нул, что и напе­ре­кор Неп­ту­ну он добьет­ся побе­ды, и на бли­жай­ших цир­ко­вых празд­не­с­твах уда­лил из тор­же­с­твен­ной про­цес­сии ста­тую это­го бога. 

(3) В самом деле, ни в какой дру­гой войне он не под­вер­гал­ся таким и столь­ким опас­но­с­тям, как в этой. Когда, пере­пра­вив часть войск в Сици­лию, он воз­вра­щал­ся на мате­рик к осталь­ным вой­скам, на него неожи­дан­но напа­ли вое­на­чаль­ни­ки Пом­пея Демо­хар и Апол­ло­фан, и он с трудом ускольз­нул от них с един­с­твен­ным кораб­лем. В дру­гой раз он шел пеш­ком мимо Локров в Регий и уви­дел бире­мы Пом­пея, дви­гав­ши­е­ся вдоль бере­га; при­няв их за свои, он спу­с­тил­ся к морю и едва не попал в плен. А когда после это­го он спа­сал­ся бег­с­твом по узким тро­пин­кам, то раб его спут­ни­ка Эми­лия Пав­ла попы­тал­ся его убить, вос­поль­зо­вав­шись удоб­ным слу­ча­ем, чтобы ото­мс­тить за Пав­ла-отца, каз­нен­но­го во вре­мя про­скрип­ций.

(4) После бег­с­тва Пом­пея он отнял вой­ско у сво­е­го това­ри­ща по три­ум­ви­ра­ту Мар­ка Лепи­да, кото­рый по его вызо­ву явил­ся на помощь из Афри­ки и в занос­чи­вой надеж­де на свои два­дцать леги­о­нов, гро­зя и пугая, тре­бо­вал себе пер­во­го мес­та в госу­дар­с­тве. Лишь после уни­жен­ных просьб он сохра­нил Лепи­ду жизнь, но сослал его в Цир­цеи до кон­ца дней.

17. С Мар­ком Анто­ни­ем его союз нико­гда не был надеж­ным и проч­ным и лишь кое-как подо­гре­вал­ся раз­лич­ны­ми согла­ше­ни­я­ми. Нако­нец, он порвал с ним; и чтобы луч­ше пока­зать, насколь­ко Анто­ний забыл свой граж­дан­ский долг, он рас­по­ря­дил­ся вскрыть и про­честь перед наро­дом остав­лен­ное им в Риме заве­ща­ние, в кото­ром тот объ­яв­лял сво­и­ми наслед­ни­ка­ми даже детей от Клео­пат­ры. 

(2) Одна­ко он отпу­с­тил к наз­ван­но­му вра­гу всех его роди­чей и дру­зей, в том чис­ле Гая Сосия и Тита Доми­ция, кото­рые еще были кон­су­ла­ми. Жите­лей Боно­нии, дав­них кли­ен­тов рода Анто­ни­ев, он даже мило­с­ти­во осво­бо­дил от при­ся­ги себе, кото­рую при­но­си­ла вся Ита­лия. Немно­го спу­с­тя он раз­бил Анто­ния в мор­ском сра­же­нии при Акции: бой был таким дол­гим, что побе­ди­те­лю за позд­ним вре­ме­нем при­шлось ноче­вать на кораб­ле. 

(3) От Акция он напра­вил­ся на зиму в Самос; но полу­чив тре­вож­ную весть, что отбор­ные отря­ды, ото­слан­ные им после побе­ды в Брун­ди­зий, взбун­то­ва­лись и тре­бу­ют наград и отс­тав­ки, — он тот­час пус­тил­ся обрат­но в Ита­лию. Два­жды в пути его зас­ти­га­ли бури — один раз меж­ду око­неч­но­с­тя­ми Пело­пон­не­са и Это­лии, дру­гой раз про­тив Керав­ний­ских гор; в обе­их бурях часть его либур­ний­ских галер погиб­ла, а на кораб­ле, где плыл он сам, были сорва­ны сна­с­ти и поло­ман руль. В Брун­ди­зии он задер­жал­ся толь­ко на два­дцать семь дней, пока не устро­ил все по жела­нию сол­дат, а затем обход­ным путем через Азию и Сирию напра­вил­ся в Еги­пет, оса­дил Алек­сан­дрию, где укры­лись Анто­ний и Клео­пат­ра, и быс­т­ро овла­дел горо­дом.

(4) Анто­ний пред­ла­гал запоз­да­лые усло­вия мира; но он зас­та­вил его уме­реть и сам смо­т­рел на его труп. Клео­пат­ру он осо­бен­но хотел сохра­нить в живых для три­ум­фа, и когда она умер­ла, по обще­му мне­нию, от уку­са змеи, он даже посы­лал к ней псил­лов, чтобы высо­сать яд и зара­зу. Обо­их он доз­во­лил похо­ро­нить вме­сте и с поче­том, а недо­с­тро­ен­ную ими гроб­ни­цу при­ка­зал закон­чить. 

(5) Моло­до­го Анто­ния, стар­ше­го из двух сыно­вей, рож­ден­ных Фуль­ви­ей, после дол­гих и тщет­ных моле­ний искав­ше­го спа­се­ния у ста­туи боже­с­твен­но­го Юлия, он велел отта­щить и убить. Цеза­ри­о­на, кото­ро­го Клео­пат­ра объ­яв­ля­ла сыном, зача­тым от Цеза­ря, он схва­тил во вре­мя бег­с­тва, вер­нул и каз­нил. Осталь­ных детей Анто­ния и цари­цы он оста­вил в живых и впо­след­с­твии под­дер­жи­вал их и забо­тил­ся о них, как о близ­ких род­с­твен­ни­ках, сооб­раз­но с поло­же­ни­ем каж­до­го. 

18. В это же вре­мя он осмо­т­рел тело Вели­ко­го Алек­сандра, гроб кото­ро­го велел выне­с­ти из свя­ти­ли­ща: в знак пре­кло­не­ния он воз­ло­жил на него золо­той венец и усы­пал тело цве­та­ми. А на вопрос, не угод­но ли ему взгля­нуть и на усы­паль­ни­цу Пто­ле­ме­ев, он отве­тил, что хотел видеть царя, а не мерт­ве­цов.

(2) Еги­пет он обра­тил в про­вин­цию; чтобы она была пло­до­ро­д­нее и боль­ше дава­ла бы хле­ба сто­ли­це, он зас­та­вил сол­дат рас­чи­с­тить заплыв­шие от дав­но­с­ти илом кана­лы, по кото­рым раз­ли­ва­ет­ся Нил. Чтобы сла­ва актий­ской побе­ды не сла­бе­ла в памя­ти потом­ков, он осно­вал при Акции город Нико­поль, учре­дил там празд­нич­ные игры через каж­дые пять лет, рас­ши­рил древ­ний храм Апол­ло­на, а то мес­то, где сто­ял его лагерь, укра­сил добы­чею с кораб­лей и посвя­тил Неп­ту­ну и Мар­су.

19. Мяте­жи, заго­во­ры и попыт­ки пере­во­ро­тов не пре­кра­ща­лись и после это­го, но каж­дый раз он рас­кры­вал их своевре­мен­но до доно­сам и подав­лял рань­ше, чем они ста­но­ви­лись опас­ны. Воз­глав­ля­ли эти заго­во­ры моло­дой Лепид, далее — Вар­рон Муре­на и Фан­ний Цепи­он, потом — Марк Эгна­ций, затем — Плав­тий Руф и Луций Павел, муж его внуч­ки: а кро­ме того — Луций Авда­сий, ули­чен­ный в под­дел­ке под­пи­сей, чело­век пре­клон­ных лет и сла­бо­го здо­ро­вья, Ази­ний Эпи­кад — полу­вар­вар из пле­ме­ни пар­фи­нов, и, нако­нец, Телеф — раб-име­но­ва­тель одной жен­щи­ны. Поис­ти­не, не избе­жал он заго­во­ров и поку­ше­ний даже от лиц само­го низ­ко­го сос­то­я­ния. 

(2) Авда­сий и Эпи­кад пред­по­ла­га­ли похи­тить и при­вез­ти к вой­скам его дочь Юлию и пле­мян­ни­ка Агрип­пу с ост­ро­вов, где они содер­жа­лись, а Телеф, обо­льща­ясь про­ро­че­с­твом, сулив­шим ему выс­шую власть, заду­мы­вал напасть и на него и на сенат. Нако­нец одна­жды ночью воз­ле его спаль­ни был схва­чен даже какой-то хар­чев­ник из илли­рий­ско­го вой­ска с охо­т­ни­чьим ножом на поя­се, сумев­ший обма­нуть стра­жу; был ли он сума­сшед­шим или толь­ко при­тво­рял­ся, ска­зать труд­но: пыт­кой от него не доби­лись ни сло­ва.

20. Из внеш­них войн толь­ко две он вел лич­но: дал­мат­скую — еще юно­шей, и кан­та­брий­скую — после пора­же­ния Анто­ния. В дал­мат­ской войне он даже был ранен: в одном бою камень попал ему в пра­вое коле­но, в дру­гом он повре­дил голень и обе руки при обва­ле мос­та. Осталь­ные вой­ны он пору­чал сво­им лега­там, хотя при неко­то­рых похо­дах в Гер­ма­нии и Пан­но­нии при­сут­с­тво­вал сам или нахо­дил­ся непо­да­ле­ку, выез­жая для это­го из сто­ли­цы до Равен­ны, Медио­ла­на или Акви­леи. 

21. Так, частью под его началь­с­твом, частью под его наблю­де­ни­ем поко­ре­ны были Кан­та­брия, Акви­та­ния, Пан­но­ния, Дал­ма­ция со всем Илли­ри­ком и далее — Ретия и аль­пий­ские пле­ме­на вин­де­ли­ков и салас­сов. Он поло­жил конец набе­гам дакий­цев, пере­бив трех вождей их с огром­ным вой­ском, оттес­нил гер­ман­цев за Аль­бий, а под­чи­нив­ших­ся ему све­вов и сигам­бров пере­вел в Гал­лию и посе­лил на полях близ Рей­на. Дру­гие бес­по­кой­ные пле­ме­на он так­же при­вел к покор­но­с­ти.

კანონიერი და მნიშვნელოვანი მიზეზების გარეშე არც ერთ ხალხს უცხადებდა ომს. იმდენად შორს იყო იმისგან, რომ თავისი ძალაუფლება გაევრცელებინა ან საბრძოლო დიდება მოემატებინა, რომ ზოგიერთი ბარბაროსი ბელადი აიძულა, შურისმაძიებლი მარსის ტაძარში დაეფიცათ იმ მშვიდობის ერთგულებაზე, რომელსაც თავად ითხოვდნენ. ხოლო ზოგიერთებისგან პირველად სცადა მძევლებად ქალები აეყვანა, რაკი ხედავდა, რომ მძევალ კაცებს არ უფრთხილდებოდნენ. სხვათაშორის, ყველას და ყოველთვის უბრუნებდა მძევლებს პირველსავე მოთხოვნაზე. ყველას, ვინც მეტისმეტად ხშირად და ვერაგულად აჯანყდებოდა ხოლმე, მხოლოდ იმით სჯიდა, რომ იმათ ტყვეებს მონებად ჰყიდდა იმ პირობით, რომ მონის სამსახური სამშობლოდან შორს უნდა მოეხადათ და თავისუფლება ოცდაათი წლის შემდეგ მიეღოთ.
ასეთი ღირსეული საქციელების დიდებამ ჩვენთვის ყურმოკვრით ცნობილ ინდიელებსაც და სკვითებსაც გაუჩინა იმის სურვილი, რომ თავიანთი ელჩების პირით ავგუსტუსთან და რომაელ ხალხთან მეგობრობა ეთხოვათ. ხოლო პართელებმა მის მოთხოვნაზე უსიტყვოდ დაუთმეს სომხეთი, და დაუბრუნეს დროშები, წართმეული მარკუს კრასუსისთვის და მარკუს ანტონიუსისთვის, და თავისი ნებით შესთავაზეს მძევლები, და თავის მეფედაც კი რამდენიმე მსურველიდან ის აირჩიეს, ვინც ავგუსტუსმა მოიწონა.
22. იანუს კვირინუსის ტაძარი, რომელიც ქალაქის დაარსებიდან და იმის წინა დროიდან მხოლოდ ერთხელ თუ ორჯერ იყო დაკეტილი, იმან ძალიან მოკლე დროში დაკეტა სამჯერ, - ნიშნად მშვიდობისა ხმელეთსა და ზღვაზე. ორჯერ შევიდა ქალაქში ოვაციებით - ფილიპიის და სიცილიის ომების შემდეგ. ნამდვილი ტრიუმფი სამჯერ იზეიმა - დალმატიისა, აქტიისა და ალექსანდრიისა - სამი დღე მიყოლებით.
23. უმძიმესი და სამარცხვინო დამარცხებები მხოლოდ ორჯერ მოუხდა და ორივეჯერ გერმანიაში. ესენი იყო ლოლიუსში და ვარუსში. პირველმა მეტი სირცხვილი მოუტანა, ვიდრე დანაკარგი, მაგრამ მეორე ლამის სასიკვდილო იყო, - განადგურებული აღმოჩნდა სამი ლეგიონი მეთაურიანად, ლეგატებიანად და მთელი დამხმარე ჯარიანად. ამ ცნობის მოსვლისთანავე ავგუსტუსმა ბრძანა, ქალაქში გუშაგები განელაგებინათ მღელვარების თავიდან ასარიდებლად. პროვინციის მმართველებს ძალაუფლება გაუგრძელა, რათა მოკავშირეები დაქვემდებარებული ჰყოლოდათ გამოცდილ და უკვე შეჩვეულ ადამიანებს. მოწყალე და დიდებულ იუპიტერს აღთქმა მისცა, ბრწყინვალე თამაშები გაემართა, თუკი სახელმწიფოში მდგომარეობა გაუმჯობესდებოდა, როგორც ეს ოდესღაც, კიმბრიკებთან და მარსიკებთან ომისას იცოდნენ. და ამბობენ, ისეთმა ჭმუნვამ შეიპყრო, რომ რამდენიმე თვე მიყოლებით თმა-წვერს არ იჭრიდა, და არაერთხელ დაურტყამს წირთხლისთვის თავი და მწარედ ამოუოხრია: „კვინტილუის ვარუს, დამიბრუნე ჩემი ლეგიონები!“ ხოლო დამარცხების დღეს ყოველ წელს აღნიშნავდა ძაძით და ურვით.
24. სამხედრო საქმეში ბევრი ცვლილება და სიახლე შეიტანა, ზოგიერთ რამეში კი ძველი წესები აღადგინა. დისციპლინას დიდი სიმკაცრით იცავდა. თავის ლეგატებსაც კი ცოლებთან შეხვედრების უფლებას ზამთრობით აძლევდა, იმასაც არცთუ დიდი ხალისით. რომაელი რაინდზე, რომელმაც თავის ორ ბიჭს ხელების დიდი თითები დააჭრა, რათა სამხედრო სამსახურიდან დაეხსნა, ბრძანა, რომ მთელი თავის ქონებიანად გაეყიდათ; მაგრამ რაკი დაინახა, რომ იმის საყიდლად მოიჯარეები მოისწრაფიან, თავის აზატს მისცა ის რაინდი იმ პირობით, რომ თავისუფლება კი მიეცა, მაგრამ ქვეყნის რომელიმე შორეულ მხარეში გაეგზავნა.
დაუმორჩილებლობისათვის მთელი მეათე ლეგიონი სამარცხვინოდ დაშალა. სხვა ლეგიონები, რომლებიც უკუთვნელად ითხოვდნენ გადადგომას, დამსახურებული ჯილდოების გარეშე გაისტუმრა. კოჰორტებში, ვინც მტრისგან დაიხია, ყოველ მეათეს სჯიდა, დანარჩენები კი ქერის პურზე გადაჰყავდა. იმ ცენტურიონებს, ისევე, როგორც ჯარისკაცებს, ვინც მწყობრიდან გამოვიდა, სიკვდილით სჯიდა, სხვა დანარჩენი დანაშაულისთვის ნაირნაირ შემარცხვენელ სასჯელებს ადებდა. მაგალითად, უბრძანებდა, მთელი დღე მდგარიყვნენ პრეტორის კარვის წინ, ხანდახან - მხოლოდ პერანგით და სარტყელით, სხვა დროს - საჟენით ან მიწის ბელტით ხელში.
25. სამოქალაქო ომების შემდეგ უკვე აღარც შეკრებაზე და აღარც ბრძანებებში აღარ ეძახდა ჯარისკაცებს „თანამებრძოლებს“, არამედ მხოლოდ „მეომრებს“, და სხვა მიმართვის ნებას არ აძლევდა არც შვილებს, არც გერებს, როცა ისინი მხედართმთავრები იყვნენ, - ეს მეტისმეტ მოლაქუცებად მიაჩნდა სამხედრო წესრიგის, მშვიდობიანი დროის, საკუთარი და თავისი ახლობლების ღირსებისათვის.
გააზატებულებს ჯარში მხოლოდ რომის ხანძრების ანდა მღელვარებისგან პურის უკმარისობისას დასაცავად ღებულობდა, ხოლო სხვა შემთხვევაში მხოლოდ ორჯერ მიიღო: პირველად, კოლონიის გასამაგრებლად ილირიუმის საზღვარზე და მეორედ, რაინის ნაპირის დასაცავად. მაგრამ ესენიც დაქირავებული მაშინ ჰყავდა, როცა მონები იყვნენ უმდიდრეს ბატონებთან და ქალბატონებთან, და მაშინათვე ათავისუფლებდა, თუმცა ესენი ცალკე დროშასთან ჰყავდა დაყენებული, არ ურევდა თავისუფლად დაბადებულებში და სხვანაირად შეაიარაღებდა ხოლმე.
სამხედრო ჯილდოებიდან უფრო გულუხვად არიგებდა ბალთებს, ძეწკვებს და ყველანაირ ოქროსა და ვერცხლის საგნებს, ვიდრე საპატიო გვირგვინებს კედლების და მიწაყრილების აღებაზე, - გვირგვინებზე ძუნწი იყო და მიუკერძოებლად არაერთხელ მიუნიჭებია უბრალო ჯარისკაცებისთვის. მარკუს აგრიპინას, სიცილიაში საზღვაო გამარჯვების შემდეგ, ცისფერი დროშა უბოძა. მხოლოდ ტრიუმფატორებისთვის, იმათთვისაც კი, ვინც ლაშქრობებში თან დაყვებოდა და გამარჯვებებში მონაწილეობდა, შესაძლებლად არა თვლიდა ჯილდოების მიცემას, რაკიღა იმათ თავად ჰქონდათ უფლება, თვითონ დაერიგებინათ საკუთარი შეხედულებისამებრ.
სამაგალითო მხედართმთავარს, მისი შეხედულებით, ყველაზე ნაკლებად დაამშვენებდა აჩქარება და წინდაუხედაობა. ამიტომ ხშირად იმეორებდა ანდაზებს: „იჩქარე ნელა“, „ფრთხილი სარდალი უჭკუოზე უკეთესია“ და „სჯობს წარმატებულად გააკეთო, ვიდრე მოინდომო ჩქარა“.
ამიტომ არასოდეს დაიწყებდა შეტაკებას ან ომს, თუ დარწმუნებული არ იყო, რომ გამარჯვებისას მეტს მოიგებს, ვიდრე დამარცხებისას დაკარგავს. იმათ, ვინც პატარა სარგებლობას ნახულობს დიდი საფრთხის ფასად, ადარებდა მეთევზეს, რომელიც ოქროს ანკესით თევზაობს, - თევზმა ანკესი რომ მოწყვიტოს, ვერანაირი ნადავლი ვერ აანაზღაურებს დანაკარგს.
26. უმაღლეს და საპატიო სახელმწიფო თანამდებობებს ვადამდე იღებდა, მათ შორის, ზოგიერთ ახალს ანდა უცვლელს. კონსულობა ხელში ჩაიგდო მეოცე წელს, რომს რომ ლეგიონებით მიადგა, როგორც მტერი და ელჩების პირით მოითხოვა ეს თანამდებობა ჯარის სახელით. ხოლო როცა სენატი შეყოყმანდა, ცენტურიონმა კორნალიუსმა, ელჩების მეთაურმა, ლაბადა გადაიწია, მახვილის სახელურზე მიუთითა და ეგრე უთხრა სენატორებს: „აი, ეს აქცევს კონსულად, თუ თქვენ არ იზამთ!“
მეორე კონსულობა ცხრა წლის შემდეგ მიიღო; მესამე - ერთი წლის შემდეგ. მომდევნოები, თერთმეტამდე, - ყოველწლიურად. ამის შემდეგ კიდევ ბევრჯერ შესთავაზეს კონსულის თანამდებობა, მაგრამ უარი თქვა და მეთორმეტედ მიიღო, დიდი შესვენების შემდეგ, ჩვიდმეტ წელში; ბოლოს, მეცამეტე კონსულობა თავადვე ითხოვა ორი წლის მერე, რათა ამ უმაღლესი თანამდებობით გამოეყვანა ხალხისთვის სრულწლოვანებად გახდომის დღეს თითოეული - გაიუსი და ლუციუსი, თავისი შვილები.
ხუთი საშუალო კონსულობა, ექვსიდან მეათემდე, ეკავა ყოველ წელს, დანარჩენი - ცხრა, ექვსი, ოთხი ანდა სამი თვით, ხოლო მეორე - მხოლოდ რამდენიმე საათის განმავლობაში: ახალი წლის დღეს კონსულის სავარძელში ჩაჯდა, იუპიტერის ტაძრის წინ და, დიდხანს არ მჯდარა, თანამდებობიდან გადადგა და შემცვლელი დანიშნა. თანამდებობა ყოველთვის რომში არ მიუღია, - მეოთხე კონსულობა აზიაში მიიღო, მეხუთე - კუნძულ სამოსზე, მერვე და მეცხრე - ტარაკონში.
27. ტრიუმვირად სახელმწიფოს მოწყობის მიზნით ათი წელიწადი იყო. ამ თანამდებობაზე თავდაპირველად ეწინააღმდეგებოდა კოლეგებს და ცდილობდა, თავიდან აეცილებინა პროსკრიპცია. მაგრამ როცა პროსკრიპცია მაინც გამოცხადდა, მან ორივეს გადააჭარბა სისასტიკით. იმათთვის გულის მოლბობა ხვეწნითა და მუდარით ბევრს შეეძლო, - ავგუსტუსი მაგრად იდგა იმაზე, რომ არავინ დაენდოთ. მსხვერპლთა სიაში თავისი მეურვე გაიუს ტორანიუსიც კი შეიყვანა, რომელიც მამამის ოქტავიუსის კოლეგა იყო ედილობისას.
უფრო მეტიც, იულიუს სატურნინუსი აცხადებს, რომ პროსკრიპციის ჩატარების შემდეგ მარკუს ლეპიდუსი ბოდიშობდა სენატის წინაშე მომხდარის გამო და იმედს გამოთქვამდა, რომ დასჯა დამთავრებულია და ამიერიდან დადგება ჟამი გულმოწყალებისა. ოქტავიუსმა კი, პირიქით, გამოაცხადა, რომ თუმცა კი აჩერებს პროსკრიპციას, მაგრამ იტოვებს თავისუფლად მოქმედების უფლებას. მართალია, შემდეგში, თითქოსდა თავის სიჯიუტეს ინანიებსო, რაინდის ღირსება დაუბრუნა ტიტუს ვინიუს ფილოპემენს, რაკი იმაზე ამბობდნენ, რომ პროსკრიპციის დროს თავისი პატრონი შეიფარა და სიკვდილისგან იხსნა.
ტრიუმვირად ყოფნისას მრავალი საქციელით დაიმსახურა საყოველთაო სიძულვილი. მაგალითად, პირანიუსი, რომაელი რაინდი რაღაცას იწერდა - მისი სიტყვით გამოსვლის დროს ჯარისკაცების წინაშე და მოქალაქეების ბრბოს თანდასწრებით; ეს რომ დაინახა, ბრძანა, იქვე მოეკლათ, ყველას თვალწინ, როგორც დამსმენი და მსტოვარი. ტედიუს აფერი, დანიშნული კონსული, რომელიც გესლიანად გამოეხმაურა მის რომელიღაც საქციელს, მუქარით იქამდე მიიყვანა, რომ თავი მოაკვლევინა.
კვინტუს გალიუსი, პრეტორი, მისასალმებლად მივიდა მასთან ორმაგი ცხრილებით ტანსაცმლის ქვეშ. ოქტავიუსმა იეჭვა, რომ მახვილს მალავდა, თუმცა გაჩხრეკვა ვერ გადაწყვიტა, ეშინოდა, არ შემცდარიყო. მაგრამ ცოტა ხნის შემდეგ, ცენტურიონებს და ჯარისკაცებს უბრძანა, ჩამოეგდოთ მოსამართლის სავარძლიდან, ეწამებინათ, როგორც მონა და, ვერაფერს რომ ვერ მიაღწია, ჯერ თავისი ხელით დასთხარა თვალები, მერე სიკვდილით დაასჯევინა. თუმცა თავად წერს, რომ გალიუსი საუბრის მომიზეზებით მოკვლას უპირებდა, რისთვისაც ციხეში ჩააგდო, მერე გადაასახლა რომიდან და გარდაიცვალა გემის ჩაძირვისას ანდა ავაზაკების თავდასხმისას.
ტრიბუნის ძალაუფლება მიიღო მთელი სიცოცხლე, და ერთხელ თუ ორჯერ დაინიშნა ამხანაგი ხუთი წლით. მიიღო აგრეთვე ზედამხედველობა ზნეობაზე და კანონებზე მთელი სიცოცხლე. ამ რწმუნებების ძალით სამჯერ აწარმოა სახალხო აღწერა, თუმცა ცენზორი არა ყოფილა: პირველად და მესამედ - ამხანაგთან ერთად, შუალედში - მარტომ.
28. რესპუბლიკის აღდგენაზე ორჯერ ფიქრობდა, პირველად - ანტონიუსზე გამარჯვებისთანავე, როცა მეხსიერებაში ცოცხლად ჰქონდა მისი კერძო ბრალდებები, თითქოსდა მხოლოდ ოქტავიუსის გამო არ არის აღდგენილი რესპუბლიკა; და მეორედ - გრძელი და მტანჯველი ავადმყოფობის შემდეგ, როცა სახლში სენატორები და თანამდებობის პირები გამოიძახა და სახელმწიფო საქმეების წიგნები გადასცა. თუმცა, რაკი განსაჯა, რომ კერძო კაცად ცხოვრება მისთვისაც საშიში და უგუნურება იქნებოდა, რესპუბლიკა მრავალი მმართველის თვითნებობისთვის მიენდო, უყომანოდ დაიტოვა ძალაუფლება თვითონ. და ძნელია თქმა, რა იქნებოდა უკეთესი, გადაწყვეტილება თუ მისი შედეგები.
ამ გადაწყვეტილების შესახებ არაერთხელ განუცხადებია ხმამაღლა, ხოლო ერთ ედიქტში ამას ამოწმებს შემდეგი სიტყვებით: „დაე, მომეცეს დავადგინო სახელმწიფო მის საფუძველში მთლიანი და მტკიცე, რამეთუ მე, გამსინჯავი ამ სურვილის სასურველი ნაყოფისა, ჩავითვლებოდი შემოქმედად საუკეთესო სახელმწიფო მოწყობისა და აღსასრულისას თან წავიღებდი იმედს, რომ ჩემგან ჩაყრილი საფუძველი დარჩება შეურყეველი“. და შეასრულა თავის აღთქმა, მთელი ძალებით ცდილობდა, რომ არავის შეძლებოდა ჩივილი საგანთა ახალ წესრიგზე.
დედაქალაქის სახე ჯერ კიდევ არ შეესატყვისებოდა იმპერიის დიდებულებას, რომი კიდევ იტანჯებოდა წყალდიდობებითა და ხანძრებით. ისე ააგო ქალაქი, რომ მართებულად ამაყობდა, - აგურის რომი ჩაიბარა და მარმარილოს რომს სტოვებს. და ყველაფერი გააკეთა, რაც კი ადამიანის ჭკუას შეუძლია წინასწარ განჭვრიტოს, ქალაქის უსაფრთხოებისათვის მომავალში.
29. მრავალი საზოგადოებრივი შენობა ააგო; მათგან უმთავრესები - ფორუმი შურისმაძიებლი მარსის ტაძრით, აპოლონის ტაძარი პალატინზე, მეხისმტყორცნელ იუპიტერის ტაძარი კაპიტოლიუმზე. ფორუმის მშენებლობა მაშინ დაიწყო, როცა დაინახა, რომ ხალხის ბრბოს და მრავალ სასამართლო საქმეს უკვე აღარ ჰყოფნის ორი მოედანი და მესამეა საჭირო. ამიტომ იჩქარა ამ ფორუმის გახსნა, არ დაუცადა მარსის ტაძრის დასრულებას, და გამოყო იგი სისხლის სამართლის საქმეთა და მოსამართლეების არჩევნებისათვის.
მარსის ტაძარში აღთქმა დადო ფილიპიის ომისას, რომ მამის შურს იძიებდა. და დაადგინა, რომ აქ მიეღო სენატს გადაწყვეტილება ომების და ტრიუმფების შესახებ, აქედან იგზავნებოდნენ პროვინციებში სამხედრო მეთაურები; აქ მოჰქონდათ ტრიუმფების სამშვენისები გამარჯვებით დაბრუნებულ მხედართმთავრებს.
აპოლონის ტაძარი პალატინის სასახლის იმ ნაწილში აღმართა, რომელიც, მკითხავთა სიტყვით, ღმერთმა ელვის დარტყმით აირჩია, და ტაძარს მიუერთა პორტიკები ლათინური და ბერძნული ბიბლიოთეკებით; აქ, უკვე ასაკში შესული, ხშირად იწვევდა სენატს და ათვალიერებდა მოსამართლეთა სიებს. მეხისმტყორცნელ იუპიტერს მიუძღვნა ტაძარი ხიფათისგან გადარჩენის ნიშნად, როცა კანტაბრიის ომის დროს, ღამის ლაშქრობისას, მეხი დაეცა მისი ტახტრევნის წინ და მოკლა მონა, რომელიც მაშხალით მიდიოდა.
ზოგიერთი შენობა სხვისი სახელით ააშენა, თავისი შვილიშვილებისა, ცოლისა და დისა, - მაგალითად, პორტიკი და ბაზილიკა გაიუსისა და ლუციუსისა, ლივიას და ოქტავიას პორტიკები, მარცელას თეატრი. თან სხვა ცნობილ მოქალაქეებს დაჟინებით ურჩევდა, დაეშვენებინათ ქალაქი შესაძლებლობების ფარგლებში, დაედგათ ახალი ძეგლები ანდა აღედგინათ და გაეუმჯობესებინათ ძველები.
და მრავალი შენობა წამოიმართა ბევრი მოქალაქის დამსახურებით: მარციუს ფილიპუსის მიერ - ჰერკულეს მუსაგეტას ტაძარი, ლუციუს ცორნიფიციუსის მიერ - დიანას ტაძარი, ასინიუს პოლიოს მიერ - თავისუფლების დარბაზი, მუნაციუს პლანკუსის მიერ - სატურნის ტაძარი, კორნელიუს ბალბუსის მიერ - თეატრი, სტატილიუს ტავრუსის მიერ - ამფითეატრი, ხოლო მარკუს აგრიპას მიერ - სხვა მრავალი დიდებული შენობა.
30. მთელი ქალაქი ოლქებად და კვარტლებად დაყო; დაადგინა, რომ ოლქებისთვის მიეხედათ ყოველ წელს კენჭისყრით არჩეულ თანამდებობის პირებს, ხოლო კვარტლებისთვის - მამასახლისებს, არჩეულებს იქაური გარეუბნის ობივატელების მიერ. ხანძრებისგან დასაცავად პოსტები განალაგა და ღამის დაცვა შემოიღო; წყალდიდობებისგან დასაცავად გააფართოვა და გაასუფთავა ტიბრის კალაპოტი, მრავალი წელი ნაგვით რომ იყო სავსე და შევიწროებული მშენებლობათა ნარჩენებით. ქალაქთან მისასვლელები რომ ყოველმხრივ იოლი ყოფილიყო, ხელი მოჰკიდა ფლამინიას გზის გამაგრებას თვით არიმინამდე, დანარჩენი გზები გაანაწილა ტრიუმფატორებში, რათა იმათ სამხედრო ალაფიდან შემოსული ფულით მიეხედათ მათთვის.
წმინდა ნაგებობები, სიძველისგან ჩამონგრეული ანდა განადგურებული ხანძრებით, აღადგინა და სხვების თანაბრად დაამშვენა მდიდრული შემოწირულობებით. მაგალითად, ერთხელ კაპიტოლიუმის იუპიტერის ტაძარს თექვსმეტი ათასი ფუნტი ოქრო მიუძღვნა და ორმოცდაათი მილიონი სესტერცის მარგალიტი და სხვა ძვირფასი ქვები.
31. დიდი პონტიფიკის ხარისხში (ეს წოდება მიიღო მხოლოდ ლეპიდუსის სიკვდილის შემდეგ, არ ისურვა, წაერთმია სიცოცხლეშივე) ბრძანება გასცა, ყოველი მხრიდან შეეკრიბათ და დაეწვათ ყველა წინასწარმეტყველური წიგნი, ბერძნული თუ ლათინური, უსახელოდ მავალი ხალხში თუ საეჭვო სახელებით, რაოდენობით ორი ათასზე მეტი. შეინახა მხოლოდ სიბილას წიგნები, ისინიც შერჩევით და ორ მოოქროვილ სკივრში მოათავსა, პალატინის აპოლონის ტაძრის საძირკველში.
ღვთაებრივი იულიუსის შემოღებული კალენდარი, მაგრამ მერე გაუფრთხილებლობით არეულ-დარეული, ადრინდელი სახით აღადგინა. ამ გარდაქმნის დროს ირჩია, თავისი სახელი დაერქმია არა თავისი დაბადების თვისთვის, სექსტილიისთვის, არამედ თავისი პირველი კონსულობის და სახელოვანი გამარჯვებების თვისათვის.
გაზარდა ქურუმების რაოდენობა, მათ მიმართ პატივისცემაც, შეღავათებიც, განსაკუთრებით ვესტალებისთვის. როცა უნდა აერჩიათ ახალი ვესტალი გარდაცვლილის ადგილზე, ბევრი ცდილობდა, რომ მათ ქალიშვილებს არ მიეღოთ კენჭისყრაში მონაწილეობა. ავგუსტმა საზეიმოდ დაიფიცა, რომ თუკი თუნდაც ერთი მისი შვილიშვილი გამოდგებოდა ამ ხარისხისათვის ასაკის მიხედვით, თავად შესთავაზებდა ვესტალობას.
აღადგინა ზოგიერთი ძველი წესები, დავიწყებას მიცემული; მაგალითად, მკითხაობა სახელმწიფოს კეთილდღეობაზე, იუპიტერის ქურუმობა, თამაშები ლუპერკალიებზე, ასწლიანი ზეიმები, გზაჯვარედინის ფესტივალი. ლუპერკალიებზე უულვაშო ყმაწვილებს აუკრძალა სირბილში მონაწილეობა, მაგრამ ასწლიან თამაშებზე ორივე სქესის ახალგაზრდებს უფლება მისცა ყოფილიყვნენ ღამის სანახაობებზე, ოღონდ უფროსი ნათესავების თანხლებით. გზაჯვარედინის ლარები მისი ბრძანებით წელიწადში ორჯერ, გაზაფხულის და შემოდგომის ყვავილებით უნდა მორთულიყო.
უკვდავი ღმერთების შემდეგ ყველაზე მეტად პატივს სცემდა იმ ბელადების ხსოვნას, რომლებმაც რომის იმპერია არარაობიდან დიდებამდე აიყვანეს. ამიტომ, მათი დატოვებული ძეგლები აღადგინა პირვანდელი წარწერებით, ხოლო თავისი ფორუმის ორივე პორტიკში დადგა ქანდაკებები ტრიუმფალური შესამოსელით, თან ედიქტებით გამოაცხადა, რომ ამას იმიტომ აკეთებს, რომ მასაც, სანამ ცოცხალია და ყველა მმართველს მის შემდეგ მოქალაქეები შეახსენებდნენ, რომ ამ მოღვაწეებისგან აეღოთ მაგალითი. ხოლო სამეფო პორტიკის პირდაპირ, პომპეას თეატრში რომ არის, მარმარილოს არკის ქვეშ იმ დარბაზიდან გადმოტანილი პომპეუსის ქანდაკება დადგა, სადაც იულიუს კეისარი მოკლეს.
32. ბევრი დამღუპველი და ბოროტი ჩვეულება დამკვიდრდა სამოქალაქო ომების უკანონობისას თუ მშვიდობიან დროსაც. მრავალი ავაზაკი დაეხეტებოდა დღისით-მზისით, თითქოს თავის დასაცავად შეიარაღებული. მინდვრებში გამვლელბს იჭერდნენ, განურჩევლად იმისა, თავისუფალი იყო თუ მონა და მემამულეთა ერგასტულებში ამწყვდევდნენ. ახალი კოლეგიების საფარქვეშ იკრიბებოდნენ მრავალრიცხოვანი ბანდები, ნებისმიერ დანაშაულზე რომ მიდიოდნენ. ყაჩაღების წინააღმდეგ მოხერხებულ ადგილებზე გუშაგები განალაგა, ერგასტულები გაჩხრიკა, ყველა კოლეგია, ძველების და მიღებულის გარდა, გააუქმა.
ხაზინის ძველი მევალეების სიები, რომლებიც შანტაჟის მიზეზი ხდებოდა, დაწვა. საკამათო სახაზინო უბნები დაუთმო მათ მფლობელებს. გაწელილი პროცესები, რომლებშიც ბრალდებულის დამცირება მხოლოდ აწყნარებდა ბრალმდებლებს, შეწყვიტა, თან დაემუქრა სამაგიერო ზღვევინებით სარჩელის განახლებისათვის.
არც ერთი დანაშაული ანდა სასამართლო საქმე დაუსჯელი რომ არ დარჩენილიყო და არ გაწელილიყო, განხილვებისათვის დატოვა ის ოცდაათი და კიდევ რამდენიმე დღე, რომლებსაც მაგისტრატები თამაშებს უთმობდნენ. სასამართლოს სამ დეკურიას მეოთხეც დაამატა, მდაბალი შემადგენლობისა და ამ მოსამართლეებს „ორასიანები“ დაარქვა და მისცა მათ დავები პატარა თანხებზე. მოსამართლეებს მხოლოდ ოცდაათი წლიდან ნიშნავდა, ანუ ჩვეულებრივზე ხუთი წლით ადრე. და როცა ბევრმა დაიწყო თავის არიდება მოსამართლის მოვალეობიდან, ავგუსტი დაეთანხმა, რომ თითოეული დეკურია მორიგეობით წლის განმავლობაში თავისუფალი ყოფილიყო საქმეებიდან; და რომ ნოემბერში და დეკემბერში ჩვეულებრივი განხილვები, საერთოდ, არ ჩატარებულიყო.
33. თავად მართავდა სასამართლოს დიდი გულმოდგინებით, ზოგჯერ ღამითაც; თუ ავად იყო - მაშინ ტახტრევნიდან, რომელსაც დგამდნენ მოსამართლის ადგილის მახლობლად, ანდა სახლიდანაც კი, საწოლში მწოლიარე. სასამართლოს წაყვანისას არა მარტო დიდ სიფხიზლეს ავლენდა, სილბოსაც. მაგალითად, უნდოდა ტომრისგან და დახრჩობისგან გადაერჩინა ერთი უეჭველი მამისმკვლელი - ხოლო ამისთანა სასჯელი ენიშნებოდათ მხოლოდ აღიარებისას, - ავგუსტუსმა, როგორც ამბობენ, ასე მიმართა იმას: „ესე იგი, მამაშენი შენ არ მოგიკლავს?“
ხოლო როცა განიხილებოდა ანდერძის გაყალბება და ყველა, ვისაც იქ ხელი ერია, ეს ექვემდებარებოდა დასჯას კორნელიანეს კანონით, ბრძანა, მოსამართლეებისთვის ხმის მისაცემად ორი ჩვეულებრივი დაფის, გამამართლებლისა და დამადანაშაულებლის გარდა, მესამეც მიეცათ, რომელიც შეწყალებას გამოუცხადებდა იმათ, ვინც თავისი ხელმოწერა წაქეზება-შეგულიანებით ან მოუფიქრებლობით მისცა.
მოქალაქეებისგან აპელაციებს ყოველ წელს გადასცემდა ქალაქის პრეტორს, პროვინციალებისგან აპელაციებს - კონსულის წოდებასთან გათანაბრებულ პირებს, რომლებსაც ყოველი პროვინციიდან თითოს ნიშნავდა განსახილველად.
34. მან გადახედა ძველ კანონებს და შემოიღო ზოგიერთი ახალი. მაგალითად, ფუფუნებაზე, მრუშობაზე და გარყვნილობაზე, მოსყიდვაზე, ქორწინების წესზე ყველა ფენისათვის. ეს ბოლო კანონი სხვებზე მკაცრად უნდოდა შეექმნა, მაგრამ მღელვარე წინააღმდეგობამ იძულებული გახადა შეეცვალა თუ შეემსუბუქებინა სასჯელი, უფლება მიეცა სამწლიანი ქვრივობისა და გაეზარდა საჩუქრები.
მაგრამ ამის მერეც, ერთ სახალხო თამაშებზე მხედრებმა ჯიუტად დაუწყეს თხოვნა ამ კანონის შეცვლაზე. მაშინ გერმანიკუსის შვილებზე მიიტანა ეჭვი, ყველას დასანახად დააჩოქა ისინი თავისთან და იმათ მამასთან, ნიშნებით და გამოხედვებით არწმუნებდა ხალხს, არ ებუზღუნათ და მაგალითი აეღოთ ახალგარდა მამისგან. ხოლო როცა გაიგო, რომ ზოგიერთი გვერდს უვლის კანონს, არასრულწლოვანებზე ინიშნება ანდა ხშირად იცვლის ცოლებს, შეამცირა ნიშნობის ვადა და განსაზღვრა განშორებების რაოდენობა.
35. კარგა ხანი იყო, სენატი გაიზარდა და გადაიქცა უხამს და უწესრიგო ბრბოდ - იქ იყო ათასზე მეტი წევრი, და მათ შორის ყველაზე უღირსი ხალხი, მიღებული კეისრის სიკვდილის შემდეგ ნაცნობობით ან ქრთამით, რომლებსაც ხალხში „საფლავის“ სენატორებს ეძახდნენ. ავგუსტუსმა დაუბრუნა სენატს წინანდელი რაოდენობა და ბრწყინვალება, ორჯერ გადახედა სიებს. პირველად არჩევანს თავად სენატორები აკეთებდნენ და ერთმანეთს ასახელებდნენ, მეორედ ეს გააკეთა თავად, აგრიპასთან ერთად. ამბობენ, ამ დროს თავმჯდომარის სავარძელში იჯდა ტანსაცმელს ქვეშ ჩაცმული ჯაჭვის პერანგით და იარაღით, ხოლო გარშემო ედგა ათი ყველაზე ძლიერი მეგობარი სენატიდან.
კრემუციოს კორდუსი წერს, რომ სენატორებსაც მასთან სათითაოდ უშვებდნენ, გაჩხრეკის შემდეგ. ზოგიერთი ნამუსზე შეაგდო, - ასე რომ, თავადვე თქვეს უარი წოდებაზე, და გადაყენების მერეც კი შეუნარჩუნა სენატორების ტოგები, ადგილი ორქესტრაში სანახაობებზე და საერთო სადილზე მონაწილეობა.
არჩეულ და დამტკიცებულ სენატორებს თავისი მოვალეობები რომ დიდი მოწიწებით შეესრულებინათ, თვითოუელს დაავალა სხდომის წინ მოეტანათ მსხვერპლი ღვინითა და საკმევლით იმ ღმერთის სამსხვერპლოზე, რომლის ტაძარშიც მიმდინარეობდა შეკრება. ეს მოვალეობები დამამძიმებელი რომ არ ყოფილიყო, დაადგინა, სენატის მომდევნო სხდომები მოეწვიათ მხოლოდ ორჯერ თვეში, კალენდებში და იდებში, თანაც სექტემბერსა და ოქტომბერში საკმარისი იყო სენატორთა კენჭისყრით არჩეული ნაწილის ყოფნა დადგენილებების მისაღებად. თავისთან შექმნა საბჭო, რომელიც კეჭისყრით ირჩეოდა ნახევარი წლით. აქ ავგუსტუსი განიხილავდა საქმეებს, სანამ მათ სენატს წარუდგენდა.
განსაკუთრებული მნიშვნელობის საქმეებზე გამოკითხავდა ხოლმე სენატორებს არა რიგის ან წესის მიხედვით, არამედ თავისი შეხედულებით, თითქოს იმიტომ, რომ ყველა მზად ყოფილიყო და თავად გადაეწყვიტა, სხვების აზრს კი არ მიმხრობოდა.
36. მან სხვა სიახლეებიც დაადგინა: რომ სენატის ანგარიშები არ უნდა გამოქვეყნებულიყო; რომ თანამდებობის პირები პროვინციებში მაშინვე არ წასულიყვნენ მოვალეობების დადგენისთანავე; რომ მმართველებს მისცემოდათ ფული ჯორებისა და კარვებისათვის, როცა ადრე ამ ყველაფერს აგვარებდნენ მომრიგეები; რომ ხაზინა განეგოთ არა ქალაქის ქვესტორებს, არამედ თანამედროვე და ყოფილ პრეტორებს; რომ ცენტუმვირების სასამართლო მოეწვიათ დეცემვირებს, და არა ყოფილ ქვესტორებს, როგორც ადრე.
37. უფრო ბევრ ადამიანს რომ მიეღო მონაწილეობა სახელმწიფოს მართვაში, ახალი თანამდებობები დააწესა: ზედამხედველობა საზოგადოებრივ მშენებლობებზე, გზებზე, წყალგამტარებზე, ტიბრის კალაპოტზე, ხალხისთვის პურის განაწილებაზე, ქალაქის პრეფექტურაზე, ტრიუმვირების კომისიაზე სენატორების ასარჩევად და მეორე ასეთივე კომისიაზე - რაინდების ტურმების შესამოწმებლად საჭიროების შემთხვევაში. დიდი ხნის შესვენების შემდეგ დანიშნა ცენზორები; პრეტორების რაოდენობა გაზარდა; იმასაც მოითხოვდა, რომ უფლება ჰქონოდა, თავის ყოველ კონსულობაზე ერთის ნაცვლად ორი ამხანაგი ჰყოლოდა, მაგრამ წარუმატებლად: ყველამ დაუწყო ყვირილი, რომ ისედაც ამცირებს თავის ღირსებას იმით, რომ მარტო კი არა, ამხანაგთან ერთად იკავებს უმაღლეს თანამდებობას.
38. ნაკლებად გულუხვი არ ყოფილა საბრძოლო გმირობების დაფასებისას: ოცდაათზე მეტმა მხედართმთავარმა მიიღო მის დროს სრული ტრიუმფები, და უფრო მეტი - ტრიუმფალური სამშვენისები.
სენატორთა შვილები რომ ადრევე გასცნობოდნენ სახელმწიფო საქმეებს, უფლება მისცა, როგორც კი სრულწლოვანები გახდებოდნენ, მაშინვე გადაეცვათ ტოგები და სხდომებს დასწრებოდნენ. როცა ისინი სამხედრო სამსახურში მიდიოდნენ, მხოლოდ ლეგიონების ტრიბუნებად კი არ ნიშნავდა, არამედ ცხენოსნების პრეფექტებადაც; და მათგან ვერც ერთს რომ ვერ აევლო გვერდი საბანაკო ცხოვრებისათვის, ორ-ორად ნიშნავდა თითო ცხენოსან რაზმში.
მხედართა ციხეებს ხშირ შემოწმებებს უწყობდა, დიდი ხნის შესვენების შემდეგ აღადგინა მათი საზეიმო გავლა. თუმცა ამასთან ერთად არავის აძლევდა უფლებას, ცხენიდან ჩამოსულიყო ბრალმდებლის მოთხოვნაზე, როგორც ეს ადრე კეთდებოდა; მოხუცებს და დასახიჩრებულებს უფლება მისცა გამოძახებაზე ფეხით გამოსულიყვნენ, ხოლო ცხენი მწყობრში გაეგზავნათ; ბოლოს, იმათ, ვინც ოცდათხუთმეტ წელს მიაღწია და აღარ უნდოდა სამსახური, უფლება მისცა, ცხენი სახელმწიფოსთვის დაებრუნებინა.
39. სენატს ათი თანაშემწე გამოსთხოვა და თითოეული მხედარი აიძულა, ანგარიში მიეცა თავის ცხოვრებაზე. და იმათ, ვინც იმსახურებდა, სჯიდა ან გადახდევინებით, ანდა პატივის აყრით, უფრო მეტ ნაწილს სხვასახვა სახეობის გაკიცხვით. ყველაზე რბილი გაკიცხვის სახით ის აძლევდა მწყობრის წინაშე მდგარ მხედარს დაფას, რომელიც იმას იქვე უნდა წაეკითხა საკუთარ თავზე. ზოგიერთი იმიტომ გაასამართლა, რომ ფულს სესხულობდნენ დაბალ პროცენტებში და დიდ პროცენტებად ჰქონდათ გასესხებული.
თუკი ტრიბუნების არჩევნებზე სენატორული წოდების კანდიდატები არა კმაროდა, მხედრებიდან ნიშნავდა იმ პირობით, რომ თანამდებობის ვადის ამოწურვის შემდეგ თავადვე ამოერჩიათ, რომელ ფენაში დარჩენილიყვნენ. რაკი მრავალი მხედარი გაღატაკდა სამოქალაქო ომებში და ვერ გადაეწყვიტათ, თეატრებში მხედრების ადგილებზე დამსხდარიყვნენ სანახაობებზე კანონის შიშით, ავგუსტმა გამოაცხადა, რომ დასჯას არ ექვემდებარებიან ისინი, ვინც ოდესმე ფლობდა ან ვისი მშობლებიც ფლობდნენ მხედრის მდგომარეობას.
მოსახლეობის აღწერას ქუჩა-ქუჩა აწარმოებდა. ხალხი რომ ხშირ-ხშირად არ მოსწყვეტოდა საქმეს პურის დარიგების გამო, ბრძანა წელიწადში სამჯერ გაეცათ ტესერები ერთბაშად ოთხ თვეზე, მაგრამ საერთო სურვილით მოუწია აღედგინა წინანდელი წესი ყოველთვიურად დარიგებისა. სახალხო კრებაზე აღადგინა ძველი წესი არჩევნებისა მოქრთამვისათვის სასტიკად დასჯით. თავის ორ ტრიბში, ფაბიანისა და სკაპტიისა არჩევნების დღეს საკუთარი ფულიდან ყოველ ამომრჩეველს აძლევდა ათას-ათას სესტერცს, რათა იმათ აღარაფერი მოეთხოვათ კანდიდატებისგან.
ძალიან მნიშვნელოვნად თვლიდა იმას, რომ რომაელი ხალხი გაუფუჭებელი და სუფთა დარჩენილიყო უცხოთა ანდა მონების სისხლისგან. ამიტომ რომის მოქალაქეობას ძალიან ხელმოჭერილად იძლეოდა, ხოლო მონების გააზატება განსაზღვრა. ტიბერიუსი თავის კლიენტზე, რომელიც ბერძენი იყო, რომის მოქალაქეობას სთხოვდა - პასუხად მისწერა, რომ მხოლოდ მაშინ დათანხმდება ამაზე, როცა ის თავად დაარწმუნებს თავისი მიდრეკილების კანონიერებაში. ლივია სთხოვდა ერთ გალზე დაქვემდებარებული ტომიდან - გაათავისუფლა გადასახადიდან და განაცხადა, რომ უფრო ადვილად გადაიტანს ამ დანაკარგს თავისი ქისისთვის, ვიდრე რომის მოქალაქეთა პატივის შელახვას.
მონებისათვის მრავალი წინააღმდეგობა აღმართა თავისუფლებისკენ მიმავალ გზაზე და უფრო მეტი - სრულუფლებიანი თავისფლების გზაზე; ფხიზლად გაითვალისწინა რაოდენობა, მდგომარეობა და ვითარებაც გასათავისუფლებლებისა, და განსაკუთრებულად დაადგინა, რომ მონა, რომელიც ერთხელ მაინც დაჭრილა ან უწამებიათ, უკვე ვეღარასოდეს მიიღებდა მოქალაქეობას ვერანაირი განთავისუფლებით.
ძველი ტანსაცმლისა და ტოგების აღორძინებასაც კი ცდილობდა. ერთხელ კრებაზე შეკრებილი ხალხის ჯგუფი რომ დაინახა მუქ ლაბადებში, წყენით წამოიძახა: „აჰა, ისინიც - რომის შვილები, მიწის მფლობლები, თავის ტოგებით!“ - და დაავალა ედილებს, წინასწარ ეზრუნათ, რომ ყველას, ვინც ფორუმზე და მის სიახლოვეს გამოჩნდებოდა, ლაბადები გაეხადათ და ტოგებით დარჩენილიყვნენ.
41. როცა შემთხვევა მიეცემოდა, არაერთხელ იჩენდა გულუხვობას ყველა ფენის მიმართ. მაგალითად, როცა ალექსანდრიის ტრიუმფზე რომში მეფის საგანძური ჩამოიტანა, იმდენი მონეტა გაუშვა ბრუნვაში, რომ სასამართლოს პროცენტმა მაშინვე დაიკლო, ხოლო მიწაზე ფასი გაიზარდა. შემდეგში, როცა ბევრი ფული ჰქონდა კონფისკაციებიდან, დროდადრო უანგაროდ აძლევდა იმათ, ვისაც ორმაგი რაოდენობის დაბევება შეეძლო. სენატორებს ქონებრივი ცენზი რვაასი ათასიდან მილიონ ორასი ათას სესტერცამდე გაუზარდა, ხოლო ვისაც ამდენი თანხა არ აღმოაჩნდა, იმათ თავად შეუვსო.
ხალხს ურიგებდა ფულად ჯილდოებს, მაგრამ სხვადასხვა რაოდენობით, - ხან ოთხას, ხან სამას, ზოგჯერ ორასორმოცდაათ სესტერცს კაცზე. ამასთან, გვერდს არ უვლიდა მცირეწლოვნებს, თუმცა დარიგებისას ბიჭები დაიშვებოდნენ თერთმეტ წელს ზემოთ. გაჭირვებისას ხშირად ურიგებდა მოქალაქეებს პურს ყველაზე დაბალ ფასად ანდა საერთოდ, უფასოდ, ხოლო ფულად გასაცემს აორმაგებდა.
42. თუმცა იმავდროულად პირად დიდებაზე კი არ ზრუნავდა, არამედ საერთო სიკეთეზე, - ეს იქიდან ჩანს, რომ, როცა ქალაქელებმა ჩივილი დაიწყეს ღვინის უკმარისობაზე და გაძვირებაზე, მკაცრი სიტყვებით ჩააჩუმა: „ჩემმა სიძემ, აგრიპამ საკმარისად ააშენა წყალგაყვანილობა, რომ არავინ დატანჯულიყო წყურვილისგან!“
სხვა დროს, როცა ხალხმა დაპირებული საჩუქრები მოითხოვა, უპასუხა, რომ თავის სიტყვიდან არ გადავა; როცა ბრბომ საჩუქრები მოითხოვა დაპირების გარეშე, მან ედიქტებს უკმაყოფილოდ გადახედა ამ თავხედობის და უსირცხვილობის გამო და გამოაცხადა, რომ საჩუქრებს არ მისცემდა, თუმცა კი აპირებდა. ასეთივე სიმტკიცე და ღირსება გამოავლინა, როცა გაიგო, რომ საჩუქრების დარიგებაზე მისი დაპირების შემდეგ ბევრმა მონამ მიიღო თავისუფლება და შეიყვანეს მოქალაქეთა სიებში, - თქვა, რომ ვისაც არ შეპირებია, ისინი ვერაფერს მიიღებენ, ხოლო დანარჩენს ნაკლები მისცა, ვიდრე დაპირდა, რათა მთლიანი თანხა ადრინდელი ყოფილიყო.
ერთხელ, მეტისმეტად მოუსავლიან წელს, რომლისგანაც ძნელად მოიპოვებოდა გამოსავალი, რომიდან გაასახლა მონათვაჭრები თავიანთი მონებიანად და ლანისტები თავიანთი გლადიტორებიანად, ყველა უცხოელი, ექიმებისა და მასწავლებლების გარდა და ოჯახის მონებიც კი. როცა მომარაგება აღდგა, თავისივე სიტყვებით, აპირებდა ერთხელ და სამუდამოდ გაეუქმებინა პურის დარიგებები, რადგან ამის გამო მიწათმოქმედება ზარალდებოდა. მაგრამ გადაიფიქრა, რაკი ესმოდა, რომ ადრე თუ გვიან ვინმე პატივმოყვარე მაინც აღადგენდა. თუმცა ამის შემდეგ დარიგება ისე განსაზღვრა, რომ გაითვალისწინა არა მხოლოდ ქალაქელთა სარგებელი, არამედ მიწათმოქმედებისა და მარცვლეულით მოვაჭრეებისა.
43. სანახაობებთან დამოკიდებულებაში ხომ თავის ყველა წინამორბედს გადააჭარბა. მისი სანახაობები უფრო ორიგინალური იყო, უფრო მრავალფეროვანი, უფრო ბრწყინვალე. მისივე სიტყვებით, თამაშებს მართავდა წელიწადში ოთხჯერ თავისი სახელით და ოცდასამჯერ სხვა მაგისტრატების სახელით, როცა ისინი წასულები იყვნენ ანდა არ ჰქონდათ საშუალება. თეატრალურ სანახაობებს ზოგჯერ ქალაქის მთელ კვარტლებში აწყობდა, ბევრ ფიცარნაგზე, ყველა ენაზე; გლადიატორთა ბრძოლებს - არა მხოლოდ ფორუმზე ან ამფითეატრში, არამედ ცირკშიც და სეპტებზეც. სხვათა შორის, ხანდახან შემოიფარგლებოდა ხოლმე მარტო ველურ ცხოველებთან ბრძოლით; ათლეტების შეჯიბრით - მარსის მინდორზე, სადაც ხის ტრიბუნები იყო აშენებული; ბოლოს, საზღვაო ბრძოლებით - გუბურაში, ამოთხრილს ტიბრის გაღმა, სადაც ახლა კეისრის ჭალაა. ამ სანახაობების დღეებში რომში გუშაგებს დააყენებდა ხოლმე, გაუკაცურებული ქალაქი მძარცველებისგან რომ დაეცვა.
მის ცირკში გამოდიოდნენ ეტლით მრბოლელები, მორბენლები და ცხოველთა მხოცველები: ხანდახან ესენი იყვნენ დიდგვაროვანი ოჯახებიდანაც. არაერთხელ მოუწყვია ტროას თამაში უფროსი და უმცროსი ბიჭების მონაწილეობით, რათა იმათ ძველი, სახელოვანი ჩვეულების მიხედვით თავიანთი კეთილშობილი წინაპრების ღირსად ეჩვენებინათ თავი. როცა ამ წამოწყებაში მონაწილე ნონიუს ასპრენასი ჩამოვარდა და დაიმტვრა, ავგუსტმა ოქროს ყელსაბამი აჩუქა და უფლება მისცა, რომ იმას და იმის შთამომავლობას ტორკვატუსი დარქმეოდათ. თუმცა ამ გართობის შეწყვეტა მოუწია, რაკი ასინიუს პოლიომ მრისხანე და მკაცრი საჩივარი გამოთქვა სენატში იმის თაობაზე, რომ იმისმა შვილიშვილმა ეზერნინუსმაც ჩამოვარდნისას მოიტეხა ფეხი.
თეატრალური და გლადიატორთა წარმოდგენებისათვის ხანდახან რომაელ მხედრებსაც მიიზიდავდა ხოლმე, სანამ ეს სენატმა არ აკრძალა დეკრეტით; ამის მერე მხოლოდ ერთხელღა აჩვენა ფიცარნაგებიდან დიდგვაროვანი ყმაწვილი ლუციუსი, და ისიც როგორც საკვირველება, რადგან სიმაღლით ორი ფუტი იყო, წონით ჩვიდმეტი ფუტი, მაგრამ ხმა წარმოუდგენლად მაღალი ჰქონდა.
პართიელი მძევლები, რომლებიც პირველად იყვნენ ჩამოსული რომში სადღესასწაულო დღეს, სანახაობაზე მიიყვანა, არენაზე გადაატარა და თავის მაღლა, მეორე რიგში დასხა. იმ დღეებშიც კი, როცა სანახაობები არ იყო, სხვადასხვა ადგილებზე მაინც გამოჰყავდა საჩვენებლად ყველაფერი, რაც რომში ჯერაც უნახავი და საინტერესო იქნებოდა; მაგალითად, მარტორქა - სეპტაში, ვეფხვი - თეატრში, ორმოცდაათი წყრთის სიგრძის გველი - კომიციუმზე.
ერთხელ, ცირკში დათქმული თამაშებისას შეუძლოდ შეიქმნა და პროცესიას წინ უძღოდა ტახტრევანზე მწოლარე. მეორედ, როცა უნდა გაეხსნა თეატრ მარსელუსისადმი მიძღვნილი ზეიმი, იმის კონსულის სავარძელს სამაგრები გასძვრა და თავად გულაღმა დაეცა. თამაშებზე, რომლებსაც შვილიშვილების სახელით მართავდა, მაყურებელში უცებ შფოთვა დაიწყო, მოეჩვენათ, რომ ამფითეატრი ინგრევა. მაშინ, რაკი მათი დამორჩილება და ჭკუაზე მოყვანა ვერ შეძლო, თავისი ადგილიდან ჩამოვიდა და ამფითეატრის სწორედ იმ ნაწილში დაჯდა, რომელიც განსაკუთრებით საშიში ეჩვენებოდათ.
44. მაყურებელში, რომელიც ადრე უწესრიგოდ იჯდა და თავისუფლად ეჭირა თავი, შემოიღო და დაამყარა წესრიგი. ამის მიზეზი იმ სენატორის წყენა გახდა, რომელსაც პუტეოლებზე მრავალკაციან სანახაობაზე მჯდომარე ბრბოდან არავინ დაუთმო ადგილი; სწორედ მაშინ დაადგინა სენატმა, რომ ყოველგვარ საზოგადოებრივ სანახაობებზე პირველი რიგი ყოველთვის დარჩენილიყო თავისუფალი სენატორებისთვის. თავისუფალი და მოკავშირე ხალხების ელჩებს აუკრძალა ჯდომა ორქესტრაში, რაკი აღმოაჩინა, რომ იმათ შორის გააზატებულებიც ერია. ჯარისკაცები კი მოქალაქეებისგან განაცალკევა.
უბრალო ხალხში განსაკუთრებული ადგილი გამოყო ცოლიანებისთვის; ცალკე ადგილი - არასრულწლოვანებისთვის, და მეზობლად - იმათი დამრიგებლებისათვის, ხოლო შუათანა ადგილებზე მუქ ლაბადებში ჩაცმულების დაჯდომა აკრძალა. ქალებს გლადიატორების ბრძოლისათვისაც კი არ აყურებინებდა ისე, თუ არა სულ ზედა ადგილებიდან, თუმცა ძველი წესით, ამ სანახაობებზე ისინი მამაკაცებთან ერთად სხდებოდნენ.
მხოლოდ ქალწულ ვესტალებს გამოუყო თეატრში ცალკე ადგილი, პრეტორის სავარძლის მოპირდაპირედ. ათლეტური შეჯიბრებებიდან კი საერთოდ მოხსნა ქალები და როცა პონიტიფიკალურ თამაშებზე ხალხმა მოითხოვა მუშტით მებრძოლების გამოყვანა, განაცხდა, რომ ეს გამოსვლა მეორე დილისთვის გადაიდებოდა, ოღონდ ქალები არ უნდა მოსულიყვნენ თეატრში მეხუთე საათზე ადრე.
45. საცირკო სანახაობებს თვითონ თავისი მეგობრების ან გააზატებულების სახლების ზედა ოთახებიდან უყურებდა, ხანდახან - წმინდა ლოჟიდან, ცოლთან და შვილებთან ერთად. ხშირად მიდიოდა წარმოდგენიდან რამდენიმე საათით, ხანდახან მთელი დღით, ბოდიშის გამოთხოვნით და თავის მაგიერ გამრიგის დანიშვნით. მაგრამ როცა ესწრებოდა, სხვას აღარაფერს აკეთებდა; ან უნდოდა, იმ საყვედურებს გაქცეოდა, რომელსაც მამამის კეისარზე ამბობდნენ, რომ თამაშების დროს ქაღალდებს და წერილებს კითხულობდა, ან პასუხებს წერდა; ანდა, უბრალოდ, უყვარდა თამაშები და თავს იქცევდა, რასაც არასდროს მალავდა და რაც არაერთხელ გულახდილად უღიარებია.
ამიტომ იყო, რომ სხვათა მიერ გამართულ სანახაობებზეც კი თავისგან გვირგვინებს და სხვა მრავალ საჩუქარს არიგებდა; ამიტომ იყო, რომ ყველანაირ ბერძნულ შეჯიბრზე დაუყოვნებლივ აჯილდოებდა ათლეტებს დამსახურების მიხედვით. მაგრამ ყველაზე მეტად მუშტით მებრძოლების ცქერა უყვარდა, განსაკუთრებით ლათინებისა და არა მარტო განსწავლულებისა და აღიარებულებისა, რომელთაც ზოგჯერ ბერძნებს უტოლებდა, არამედ უბრალო ქალაქელებისა, რომლებიც ქუჩაბანდებში, ახლოდან, უწესრიგოდ და უწესებოდ ურტყამდნენ ერთიმეორეს.
ერთი სიტყვით, უყურადღებოდ არ დატოვებდა სახალხო სანახაობების არც ერთ მონაწილეს. ათლეტებს შეუნარჩუნა და მოუმატა პრივილეგიები, გლადიატორებს აუკრძალა ებრძოლათ დაუნდობლად, აქტიორების დასჯის უფლება მისცა მხოლოდ თეატრში და თამაშების დროს, და არა ყოველთვის და ყველგან, როგორც ამის უფლება ჰქონდათ თანამდებობის პირებს ძველი კანონით.
ამის მიუხედავად, მებრძოლთა შერკინებებზეც, გლადიატორთა ბრძოლებზეც ყოველთვის იცავდა უმკაცრეს წესრიგს, ხოლო აქტიორების თავაშვებულობას ულმობლად აღკვეთდა ხოლმე. როცა გაიგო, რომ რომის კომედიის აქტიორ სერაფიოს მსხურად ჰყავს ბიჭივით თამშეჭრილი მატრონა, სამი თეატრიდან მოკვეთა და გადაასახლა; ჰილასი, პანტომიმის მსახიობი, პრეტორის საჩივრის გამო, თავისივე სახლის ატრიუმში გაამათრახებინა ყველას თვალწინ, ხოლო პილადესი გააძევა რომიდან და იტალიიდანაც სამი თითის კომბინაციის შეურაცხმყოფელი ჩვენებისთვის, რომელსაც ის თავის გამოსვლაზე სტვენით მორეაგირე მაყურებელს უჩვენებდა.
46. აი, როგორ მოაწყო ქალაქი და ქალაქის საქმე.
იტალიაში გაამრავლა მოსახლეობა და ოცდარვა კოლონია დააარსა. დაამშვენა ნაგებობებით, გაამდიდრა შემოწირულობებით და ნაწილობრივ უფლებებითა და მნიშვნელობით გაუთანაბრა დედაქალაქს: სწორედ მან დაადგინა, რომ დეკურიონებს თითოეული კოლონიიდან მონაწილეობა მიეღოთ დედაქალაქის თანამდებობის პირების არჩევნებში და თავისი ხმები დაბეჭდილი გამოეგზავნათ რომში საერთო არჩევნების დღეს. და სახელიან ხალხს რომ არ შემცირებოდა გავლენა, ხოლო უბრალოებს - შთამომავლობა, ყველას, ვისაც ქალაქი წარადგენდა მხედრის სამსახურისთვის, დაუშვებდა ხოლმე, ხოლო ყველას, ვისაც შეეძლო ეტრაბახა ბიჭებით ანდა ქალიშვილებით, თავისი გასვლებისას ოლქებში აჯილდოებდა ათასი სესტერცით თითოეულს.
47. პროვინციებიდან ისინი აიღო თავისთვის, რომლებიც უფრო მნიშვნელოვანი იყო და რომელთა მართვა არჩეული მმართველებისთვის ძნელი და არცთუ უხიფათო იყო. დანარჩენი კენჭისყრით არჩეულ პროკონსულებს მისცა სამართავად. სხვათა შორის, ზოგიერთს საჭიროების შემთხვევაში ცვლიდა, ხოლო გავლისას ხშირად ნახულობდა ამათაც და იმათაც. ზოგიერთი მოკავშირე ქალაქებს, უკანონობით რომ სიკვდილისკენ მიდიოდნენ, თავისუფლება ჩამოართვა. სხვა ქალაქებს ან მხარი დაუჭირა ვალებში, ანდა აღადგინა მიწისძვრის შემდეგ, ანდა დააჯილდოვა ლათინური თუ რომის მოქალაქეობით რომის ხალხის წინაშე დამსახურებისათვის. როგორც ჩანს, არ იყო ისეთი პროვინცია, რომელიც არ მოევლოს, თუკი აფრიკას და სარდინიას არ ჩავთვლით. იქაც აპირებდა გადასვლას სიცილიის გავლით სექსტუს პომპეუსზე გამარჯვების შემდეგ, მაგრამ ხელი შეუშალეს ძლიერმა და განუწყვეტელმა ქარიშხლებმა, მერე კი ამისათვის არც დრო მიეცა, არც მიზეზი.
48. სამეფოები, რომლებიც ომის ძალით დაიპყრო, თითქმის ყველა ან დაუბრუნა ძველ მფლობელებს, ანდა სხვა უცხო ქვეყნელებს მისცა. მოკავშირე მეფეებს ერთმანეთთან აახლოებდა ორმხრივი ნათესაობით, სიხარულით აწყობდა და წაახალისებდა ხოლმე მათ საქორწილო და მეგობრულ ურთიერთობებს. ზრუნავდა მათზე, როგორც ერთიანი იმპერიის ნაწილებზე და წევრებზე, მეურვეებს უნიშნავდა მცირეწლოვანებს თუ ჭკუასუსტებს, სანამ ისინი არ გაიზრდებოდნენ ან არ გამომჯობინდებოდნენ, ბევრ მეფის შვილს ზრდიდა და ასწავლიდა თავისებთან ერთად.
49. სამხედრო ძალებიდან ლეგიონები და დამხმარე ჯარი განალაგა პროვინციებში, ერთი ფლოტი დააყენა მიზენაში, მეორე - რავენასთან, ზედა და ქვედა ზღვების სადარაჯოდ. დანარჩენი რაზმები შეარჩია ნაწილობრივ დედაქალაქის, ნაწილობრივ - საკუთარი თავის დასაცავად, რადგან თავისი გამცილებელი კალაგურიტანის რაზმი დაშალა ანტონიუსთან გამარჯვების შემდეგ, ხოლო გერმანული - ვარუსის დამარცხების მერე. თუმცა არასოდეს ჰყავდა რომში სამზე მეტი კოჰორტა, ისიც გამაგრებული ბანაკის გარეშე. დანარჩენს, ჩვეულებრივ, ანაწილებდა მახლობელი ქალაქების ზამთრის და ზაფხულის სახლებში.
ყველა მეომარს, სადაც არ უნდა ემსახურათ, ერთიან ჯამაგირს და ჯილდოებისას უნიშნავდა, განსაზღვრავდა თითოეულისათვის წოდებებს და სამსახურის ვადებს და დახმარებას გადადგომისას, რათა გადადგომის შემდეგ არც ასაკს, არც სიღარიბეს არ ებიძგათ მათთვის აჯანყებისაკენ. ჯამაგირის და ჯილდოების ფულადი სახსრები სულ რომ მზადყოფნაში ჰქონოდა, სამხედრო ხაზინა დააარსა და უზრუნველჰყო ახალი გადასახადებით.
იმის სურვილით, რომ დროულად და იოლად მიეღო ცნობები და განცხადებები იმის შესახებ, თუ რა ხდებოდა თითოეულ პროვინციაში, თავიდან გზებზე, მომცრო მონაკვეთებზე განალაგა ახალგაზრდები, მერე კი ურიკებიც დადგა, რათა შესაძლებელი ყოფილიყო, საჭიროების შემთხვევაში პირადად დაეკითხა ის შიკრიკები, რომლებიც მოხსენებებს პირდაპირ ადგილებიდან აწვდიდნენ.
50. საგზაო ქაღალდებს და წერილებს პირველ ხანებში სფინქსის გამოსახულებით ბეჭდავდა, მერე ალექსანდრე დიდისა, და ბოლოს - თავის საკუთარით, დიოსკურიდების ამოტვიფრული ხელებით. შემდეგში მისი მემკვიდრეებიც ამითვე სარგებლობდნენ. წერილებში ყოველთვის ზუსტად აღნიშნავდა დაწერის დროს, მიუთითებდა დღის საათსაც და ღამისასაც.
51. მისი გულკეთილობა და მოქალაქეობრივი გონიერება დამტკიცებულია მრავალი შესანიშნავი შემთხვევით. ჩამოთვლას არ შევუდგები, რამდენ და როგორ მოწინააღმდეგეებს უბოძა არა მხოლოდ შეწყალება და უსაფრთხოება, არამედ სახელმწიფოს პირველ პოსტებზეც დაუშვა. პლებეი იუნიუს ნოვატუსს მხოლოდ ფულადი ჯარიმა აკმარა, ხოლო მეორეს, კასიუს პატავინუსს, - მსუბუქი გაძევება, თუმცა პირველი მასზე ბოროტ წერილს ავრცელებდა ახალგაზრდა აგრიპას სახელით, მეორემ კი ქეიფისას, ყველას თანდასწრებით გამოაცხადა, რომ არც სურვილი აკლია და არც სიმამაცე, რომ მოკლას ავგუსტი.
ერთხელ, გამოძიებისას, როცა ემილიუს ელიანუსს კორდუბიდან სხვა ბრალდებებთან ერთად, ბრალად ედებოდა ბრიყვული გამონათქვამები კეისარზე, ის მიუბრუნდა ბრალმდებელს და ყალბი სიბრაზით თქვა: „დამიმტკიცე ეს, თუ არა და, ვაჩვენებ ელიანუსს, რომ მეც მაქვს ენა: მეც ხომ შემიძლია იმაზე კიდევ უფრო მეტი ვილაპარაკო“, - და არც მაშინ, არც მერე ამ საქმისთვის მსვლელობა არ მიუცია.
ხოლო როცა ტიბერიუსი წერილში უჩიოდა ამავეზე, მაგრამ დიდი სიფიცხით, ასე უპასუხა: „ნუ დაემორჩილები ახალგაზრდობის შემოტევებს, ძვირფასო ტიბერიუს, და მეტისმეტადაც ნუ აღშფოთდები, თუკი ვინმე ჩემზე ცუდს ამბობს. ისიც საკმარისია, რომ ჩვენ ვერავინ გაგვიკეთებს ცუდს“.
52. ტაძრების აშენების უფლებას თავის სახელზე არც ერთ პროვინციაში არ აძლევდა, თუ არა ორმაგი მიძღვნით - მას და რომს. დედაქალაქში კი ამ პატივისგან ცივ უარს ამბობდა. უკვე მის პატივსაცემად დადგმული ვერცხლის სტატუეტებიც კი მონეტებად გადაადნო და ამ ფულით ორი ოქროს სამფეხა ზედადგარი მიუძღვნა პალატინის აპოლონს.
დიქტატორის ძალაუფლებას ხალხი ჯიუტად სთავაზობდა, მაგრამ ის, მუხლებზე მდგარი, მხრიდან ჩამოშვებული ტოგით, მკერდმოღეღილი, ევედრებოდა მათ, ამისგან გაეთავისუფლებინათ.
53. „ხელმწიფის“ სახელს ყოველთვის უფრთხოდა, როგორც წყენას და სირცხვილს. როცა მისი თანდასწრებით მიმოსმა აქტიორმა სცენიდან წარმოთქვა: „ო, კეთილო და სამართლიანო ხელმწიფევ!“ და ყველანი ფეხზე წამოხტნენ და ტაში დასცხეს, თითქოს ლაპარაკი მასზე იყო, მან მოძრაობით და გამოხედვით მაშინვე შეაჩერა ეს პირმოთნეობა, მეორე დღეს კი მაყურებელს საყვედური დამოუცხადა მკაცრი ედიქტით. ამის შემდეგ თავის შვილებსაც და შვილიშვილებსაც კი, არც ხუმრობით, არც სერიოზულად უფლებას არ აძლევდა, ბატონი დაეძახათ და ერთმანეთშიც კი აუკრძალა ამ საქებარი სიტყვით მიმართვა.
შემთხვევით არ ცდილობდა, შესულიყო და გამოსულიყო თითოეული ქალაქიდან თუ დაბიდან მხოლოდ საღამოს ან ღამით, რათა არავინ შეეწუხებინა მისალმებებითა და დახვედრებით. როცა კონსული იყო ხოლმე, მაშინ ჩვეულებრივ, ფეხით გადაადგილდებოდა, როცა კონსული არ იყო - დახურული ტახტრევნით. დილის საერთო მისალმებაზე უშვებდა უბრალო ხალხსაც, მისგან შეწყალებებს უჩვეულო სითბოთი იღებდნენ; ერთ დამფრთხალ მთხოვნელს ხუმრობით უთხრა კიდეც, რომ ისე აწვდის თხოვნას, როგორც ფულის მონეტას სპილოს.
სხდომის დღეებში სენატორებს ესალმებოდა მხოლოდ კურიაში, თავიანთ ადგილებზე, თითოეულს სახელით მიმართავდა, შეხსენების გარეშე. გამოთხოვებისა და წასვლის დროს მათ არ აიძულებდა, ფეხზე ამდგარიყვნენ. ბევრს სახლეულიანად იცნობდა და თავს არ ანებებდა საოჯახო ზეიმებზე სიარულს, სანამ ერთხელ, სიბერისას, ძალიან არ გადაიღალა ვიღაცის ნიშნობაში. სენატორ გალუს ცერინიუსთან არ იყო ახლოს, მაგრამ როცა ის დაბრმავდა და შიმშილით სიკვდილი გადაწყვიტა, სახლში ესტუმრა და თავისი ლაპარაკით დაარწმუნა, თავი არ მოეკლა.
54. ერთხელ, სენატში მისი გამოსვლისას ვიღაცამ თქვა: „არ მესმის!“, სხვამ მიუგო: „შენი წინააღმდეგი წავიდოდი, რომ შეიძლებოდეს!“ სენატორების დაუნდობელი კამათებით აღშფოთებულს არაერთხელ დაუტოვებია კურია. დაადევნებდნენ: „არ შეიძლება სენატორებს აუკრძალო სახელმწიფოებრივ საქმეებზე მსჯელობა!“ სიების გადახედვისას, როცა სენატორები ირჩევდნენ ერთმანეთს, ანიტისიუს ლაბეომ ხმა მისცა გადასახლებაში მყოფ მარკუს ლეპიდუსს, ავგუსტის ძველ მტერს, და ავგუსტის შეკითხვაზე, - ნუთუ სხვა ვერავინ ნახე უფრო ღირსეულიო, მიუგო: „ყველას თავისი აზრი აქვს“. და მაინც თავისუფალი და ახირებული აზრების გამო მისგან არავინ დაზარალებულა.
55. Даже под­мет­ные пись­ма, раз­бро­сан­ные в курии, его не сму­ти­ли: он обс­то­я­тель­но их опро­верг и, не разыс­ки­вая даже сочи­ни­те­лей, поста­но­вил толь­ко впредь при­вле­кать к отве­ту тех, кто рас­про­с­тра­ня­ет под чужим име­нем поро­ча­щие кого-нибудь сти­хи или пись­ма. 56. В ответ на заде­вав­шие его дерз­кие или злоб­ные шут­ки он так­же издал эдикт; одна­ко при­ни­мать меры про­тив воль­ных выска­зы­ва­ний в заве­ща­ни­ях он запре­тил.

При­сут­с­твуя на выбо­рах долж­нос­т­ных лиц, он вся­кий раз обхо­дил три­бы со сво­и­ми кан­ди­да­та­ми и про­сил за них по ста­рин­но­му обы­чаю. Он и сам пода­вал голос в сво­ей три­бе, как про­с­той граж­да­нин. Выс­ту­пая сви­де­те­лем в суде, он тер­пел допро­сы и воз­ра­же­ния с ред­ким спо­кой­с­тви­ем. (2) Он умень­шил шири­ну сво­е­го фору­ма, не реша­ясь высе­лить вла­дель­цев из сосед­них домов. Пред­с­тав­ляя вни­ма­нию наро­да сво­их сыно­вей, он вся­кий раз при­бав­лял: «Если они того заслу­жат». Когда перед ними, еще под­рос­т­ка­ми, встал и раз­ра­зил­ся руко­плес­ка­ни­я­ми целый театр, он был этим очень недо­во­лен. Дру­зей сво­их он хотел видеть силь­ны­ми и вли­я­тель­ны­ми в государ­с­твен­ных делах, но при тех же пра­вах и в отве­те перед теми же судеб­ны­ми зако­на­ми, что и про­чие граж­дане. (3) Когда его близ­кий друг Ноний Аспре­нат был обви­нен Кас­си­ем Севе­ром в отрав­ле­нии, он спро­сил в сена­те, как ему сле­ду­ет посту­пить: он боит­ся, что, по обще­му мне­нию, если он вме­ша­ет­ся, то отни­мет из-под вла­с­ти зако­нов под­су­ди­мо­го, а если не вме­ша­ет­ся, то покинет и обре­чет на осуж­де­ние дру­га. И с одоб­ре­ния всех он несколь­ко часов про­си­дел на сви­де­тель­ских ска­мьях, но все вре­мя мол­чал, и не про­из­нес даже обыч­ной в суде похва­лы под­су­ди­мо­му. (4) При­сут­с­тво­вал он и на про­цес­сах кли­ен­тов, напри­мер, у неко­е­го Ску­та­рия, сол­да­та на сверх­сроч­ной служ­бе, обви­нен­но­го в наси­лии. Толь­ко одно­го из под­су­ди­мых и толь­ко откро­вен­ны­ми прось­ба­ми спас он от осуж­де­ния, перед лицом судей умо­лив обви­ни­те­ля отс­ту­пить­ся: это был Кас­т­ри­ций, от кото­ро­го он узнал о заго­во­ре Муре­ны.

57. Какой любо­вью поль­зо­вал­ся он за эти дос­то­ин­с­тва, нетруд­но пред­с­та­вить. О сенат­ских поста­нов­ле­ни­ях я не гово­рю, так как их могут счи­тать вынуж­ден­ны­ми или льс­ти­вы­ми. Всад­ни­ки рим­ские доб­ро­воль­но и по обще­му согла­сию празд­но­ва­ли его день рож­де­ния каж­дый год два дня под­ряд. Люди всех сосло­вий по обе­ту еже­год­но бро­са­ли в Кур­ци­е­во озе­ро монет­ку за его здо­ро­вье, а на новый год при­но­си­ли ему подар­ки на Капи­то­лий, даже если его и не было в Риме; на эти сред­с­тва он потом купил и поста­вил по всем квар­та­лам доро­го­с­то­я­щие ста­туи богов — Апол­ло­на-Сан­да­ли­а­рия, Юпи­те­ра-Тра­ге­да и дру­гих. (2) На вос­с­та­нов­ле­ние его пала­тин­ско­го дома, сго­рев­ше­го во вре­мя пожа­ра, нес­ли день­ги и вете­ра­ны, и деку­рии, и три­бы, и отдель­ные граж­дане вся­ко­го раз­бо­ра, доб­ро­воль­но и кто сколь­ко мог; но он едва при­кос­нул­ся к этим кучам денег и взял не боль­ше, чем по дена­рию из каж­дой. При воз­вра­ще­нии из про­вин­ций его встре­ча­ли не толь­ко доб­ры­ми поже­ла­ни­я­ми, но и пени­ем песен. Сле­ди­ли даже за тем, чтобы в день его въез­да в город нико­гда не совер­ша­лось каз­ней.

58. Имя отца оте­че­с­тва было под­не­се­но ему всем наро­дом, вне­зап­но и еди­но­душ­но. Пер­вы­ми это сде­ла­ли пле­беи, отпра­вив к нему посоль­с­тво в Анций, а после его отка­за — при­вет­с­твуя его в Риме при вхо­де в театр, огром­ной тол­пою в лав­ро­вых вен­ках; вслед за ними и сенат выска­зал свою волю, но не в декре­те и не общим кри­ком, а в выс­туп­ле­нии Вале­рия Мес­са­лы. По обще­му пору­че­нию он ска­зал так: «Да сопут­с­тву­ет сча­стье и уда­ча тебе и дому тво­е­му, Цезарь Август! Таки­ми сло­ва­ми молим­ся мы о веко­веч­ном бла­го­ден­с­твии и лико­ва­нии все­го госу­дар­с­тва: ныне сенат в согла­сии с рим­ским наро­дом поздрав­ля­ет тебя отцом оте­че­с­тва». Август со сле­за­ми на гла­зах отве­чал ему таки­ми сло­ва­ми: при­во­жу их в точ­но­с­ти, как и сло­ва Мес­са­лы: «Дос­тиг­нув испол­не­ния моих жела­ний, о чем еще могу я молить бес­смерт­ных богов, отцы сена­то­ры, как не о том, чтобы это ваше еди­но­ду­шие сопро­вож­да­ло меня до скон­ча­ния жиз­ни!»

59. Вра­чу Анто­нию Музе, исце­лив­ше­му его от смер­тель­ной болез­ни, сена­то­ры на свои день­ги поста­ви­ли ста­тую воз­ле изва­я­ния Эску­ла­па. А неко­то­рые отцы семей­с­тва в заве­ща­ни­ях при­ка­зы­ва­ли, чтобы их наслед­ни­ки совер­ши­ли на Капи­то­лии обет­ные жерт­вы за то, что Август их пере­жил, и чтобы перед жерт­вен­ны­ми живо­т­ны­ми нес­ли соо­т­вет­с­тву­ю­щую над­пись.

В Ита­лии неко­то­рые горо­да день, когда он впер­вые их посе­тил, сде­ла­ли нача­лом ново­го года. Мно­гие про­вин­ции не толь­ко воз­дви­га­ли ему хра­мы и алта­ри, но и учре­жда­ли пяти­лет­ние игры чуть ли не в каж­дом горо­д­ке. 60. Цари, его дру­зья и союз­ни­ки, осно­вы­ва­ли каж­дый в сво­ем цар­с­тве горо­да под наз­ва­ни­ем Цеза­рея, а все вме­сте, сло­жив­шись, наме­ре­ва­лись дос­тро­ить и посвя­тить гению Авгу­с­та храм Юпи­те­ра Олим­пий­ско­го в Афи­нах, зало­жен­ный еще в древ­но­с­ти; и не раз они поки­да­ли свои цар­с­тва, чтобы повсе­днев­но сопро­вож­дать его не толь­ко в Риме, но и в про­вин­ци­ях, без цар­ских отли­чий, оде­тые в тоги, при­слу­жи­вая ему, как кли­ен­ты.

61. Изло­жив, таким обра­зом, каков был Август на воен­ных и граж­дан­ских долж­но­с­тях и как вел он государ­с­твен­ные дела во всех кон­цах зем­ли в мир­ное и воен­ное вре­мя, я перей­ду теперь к его час­т­ной и семей­ной жиз­ни и опи­шу, каков он был и что с ним было дома, сре­ди близ­ких, с юных лет его и до послед­не­го дня.

(2) Мать поте­рял он в пер­вое свое кон­суль­с­тво, сес­т­ру Окта­вию — на пять­де­сят чет­вер­том году. К обе­им он и при жиз­ни выка­зы­вал высо­кое почте­ние, и после смер­ти воз­дал им вели­чай­шие поче­с­ти.

62. Помолв­лен он был еще в юно­с­ти с доче­рью Пуб­лия Сер­ви­лия Исав­ри­ка. Одна­ко после пер­во­го при­ми­ре­ния с Анто­ни­ем, когда их вои­ны потре­бо­ва­ли, чтобы оба пол­ко­во­д­ца всту­пи­ли в род­с­твен­ную связь, он взял в жены Клав­дию, пад­че­ри­цу Анто­ния, дочь Фуль­вии от Пуб­лия Кло­дия, хотя она едва дос­тиг­ла брач­но­го воз­рас­та; но, поссо­рив­шись со сво­ей тещей Фуль­ви­ей, он, не тро­нув жены, отпу­с­тил ее дев­с­твен­ни­цей. (2) Вско­ре он женил­ся на Скри­бо­нии, кото­рая уже была заму­жем за дву­мя кон­су­ля­ра­ми и от одно­го име­ла детей; но и с нею он раз­вел­ся, «устав от ее дур­но­го нра­ва», как он сам пишет. После это­го он тот­час всту­пил в брак с Ливи­ей Дру­зил­лой, кото­рую бере­мен­ной отнял у ее мужа Тибе­рия Неро­на; и ее он, как нико­го, любил и почи­тал до самой смер­ти.

63. От Скри­бо­нии у него роди­лась дочь Юлия, от Ливии он детей не имел, хотя боль­ше все­го меч­тал об этом; зача­тый ею мла­де­нец родил­ся преж­девре­мен­но. Юлию он выдал спер­ва за Мар­цел­ла, сына сво­ей сес­т­ры, когда тот едва вышел из дет­ско­го воз­рас­та; после его смер­ти — за Мар­ка Агрип­пу, уго­во­рив сес­т­ру усту­пить ему зятя, так как Агрип­па уже был женат на одной из сес­тер Мар­цел­ла и имел от нее детей; (2) а когда и Агрип­па умер, он дол­го искал для доче­ри мужа даже сре­ди всад­ни­че­ско­го сосло­вия и нако­нец выбрал ей супру­гом сво­е­го пасын­ка Тибе­рия, зас­та­вив его раз­ве­с­тись с женою, бере­мен­ной уже вто­рым ребен­ком. Марк Анто­ний пишет, что спер­ва Юлия была обру­че­на с его сыном Анто­ни­ем, а потом — с гет­ским царем Коти­зо­ном, и тогда же сам Окта­вий за это про­сил себе в жены цар­скую дочь.

64. Вну­ков он имел от Агрип­пы тро­их — Гая, Луция и Агрип­пу: вну­чек — дво­их, Юлию и Агрип­пи­ну. Юлию он выдал за Луция Пав­ла, сына цен­зо­ра, Агрип­пи­ну — за Гер­ма­ни­ка, вну­ка сво­ей сес­т­ры. Гая и Луция он усы­но­вил, купив их у Агрип­пы по древ­не­му обы­чаю: их он с дет­с­тва при­бли­зил к государ­с­твен­ным делам и посы­лал в про­вин­ции и к вой­скам как назна­чен­ных кон­су­лов. (2) Дочь и вну­чек он вос­пи­ты­вал так, что они уме­ли даже прясть шерсть; он запре­щал им все, чего нель­зя было ска­зать или сде­лать откры­то, запи­сав в домаш­ний днев­ник; и он так обе­ре­гал их от встреч с посто­рон­ни­ми, что Луция Вини­ция, юно­шу знат­но­го и дос­той­но­го, он пись­мен­но упрек­нул в нескром­но­с­ти за то, что в Бай­ях он подо­шел при­вет­с­тво­вать его дочь. (3) Вну­ков он обыч­но сам обу­чал и читать, и пла­вать, и дру­гим началь­ным зна­ни­ям, в осо­бен­но­с­ти ста­ра­ясь, чтобы они пере­ни­ма­ли его почерк. Когда он обе­дал, они все­гда сиде­ли при нем на ниж­нем ложе, а когда он путе­ше­с­тво­вал, они еха­ли впе­ре­ди в повоз­ке или ска­ка­ли по сто­ро­нам.

65. Но сре­ди этих радо­с­тей и надежд на про­цве­та­ние и доб­ро­нра­вие потом­с­тва сча­стье вдруг его поки­ну­ло. Обе­их Юлий, дочь и внуч­ку, запят­нан­ных все­ми поро­ка­ми, ему при­шлось сослать. Гая и Луция он поте­рял одно­го за дру­гим через восем­на­дцать меся­цев — Гай скон­чал­ся в Ликии, Луций — в Мас­си­лии. Он усы­но­вил на фору­ме перед собра­ни­ем курий сво­е­го тре­тье­го вну­ка Агрип­пу и пасын­ка Тибе­рия — но от Агрип­пы за его низ­кий и жес­то­кий нрав он вско­ре отрек­ся и сослал его в Сор­рент. (2) Смерть близ­ких была ему не так тяже­ла, как их позор. Участь Гая и Луция не над­ло­ми­ла его; но о доче­ри он доло­жил в сена­те лишь заоч­но, в посла­нии, зачи­тан­ном кве­с­то­ром, и после это­го дол­го, тер­за­ясь сты­дом, сто­ро­нил­ся людей и поду­мы­вал даже, не каз­нить ли ее. По край­ней мере, когда око­ло это­го вре­ме­ни пове­си­лась одна из ее сообщ­ниц, воль­но­о­т­пу­щен­ни­ца Феба, он ска­зал, что луч­ше бы ему быть отцом Фебы. (3) Сослан­ной Юлии он запре­тил давать вино и предо­с­тав­лять малей­шие удоб­с­тва; он не под­пус­кал к ней ни раба, ни сво­бод­но­го без сво­е­го ведо­ма, и все­гда в точ­но­с­ти узна­вал, како­го тот воз­рас­та, рос­та, вида, и даже какие у него телес­ные при­ме­ты или шра­мы. Толь­ко пять лет спу­с­тя он пере­вел ее с ост­ро­ва на мате­рик и немно­го смяг­чил усло­вия ссыл­ки; но о том, чтобы совсем ее про­с­тить, бес­по­лез­но было его умо­лять. В ответ на час­тые и нас­той­чи­вые прось­бы рим­ско­го наро­да он толь­ко поже­лал все­му собра­нию таких же жен и таких же доче­рей. (4) Ребен­ка, родив­ше­го­ся у млад­шей Юлии после ее осуж­де­ния, он не захо­тел ни при­зна­вать, ни вос­пи­ты­вать. Агрип­пу, кото­рый не ста­но­вил­ся мяг­че и с каж­дым днем все более терял рас­судок, он пере­вез на ост­ров и, сверх того, заклю­чил под стра­жу; осо­бым сенат­ским поста­нов­ле­ни­ем он при­ка­зал дер­жать его там пожиз­нен­но. А на вся­кое упо­ми­на­ние о нем или о двух Юли­ях он толь­ко вос­кли­цал со сто­ном:

Луч­ше бы мне и без­брач­но­му жить и без­дет­но­му сги­нуть!

и назы­вал их не ина­че, как тре­мя сво­и­ми боляч­ка­ми и язва­ми.

66. Друж­бу он завя­зы­вал нелег­ко, но вер­ность соблю­дал неуклон­но, и не толь­ко долж­ным обра­зом награж­дал заслу­ги и дос­то­ин­с­тва дру­зей, но и готов был сно­сить их поро­ки и про­вин­но­с­ти, — до извес­т­ной, конеч­но, меры. При­ме­ча­тель­но, что из всех его дру­зей нель­зя най­ти ни одно­го опаль­но­го, если не счи­тать Саль­ви­ди­е­на Руфа и Кор­не­лия Гал­ла. Обо­их он воз­вы­сил из ничтож­но­го сос­то­я­ния, одно­го — до кон­суль­ско­го сана. Дру­го­го — до намес­т­ни­че­с­тва в Егип­те. (2) Пер­во­го, замыш­ляв­ше­го пере­во­рот, он отдал для нака­за­ния сена­ту; вто­ро­му, за его небла­го­дар­ность и зло­коз­нен­ность, он запре­тил появ­лять­ся в сво­ем доме и в сво­их про­вин­ци­ях. Но когда погиб и Галл, дове­ден­ный до само­убий­с­тва напад­ка­ми обви­ни­те­лей и ука­за­ми сена­та, Август, побла­го­да­рив за пре­дан­ность всех сво­их столь пыл­ких зас­туп­ни­ков, не мог удер­жать­ся от слез и сето­ва­ний на то, что ему одно­му в его доле нель­зя даже сер­дить­ся на дру­зей сколь­ко хочет­ся. (3) Осталь­ные же его дру­зья насла­жда­лись богат­с­твом и вли­я­ни­ем до кон­ца жиз­ни, почи­та­ясь пер­вы­ми в сво­их сосло­ви­ях, хотя и ими под­час он бывал недо­во­лен. Так, не гово­ря об осталь­ных, он не раз жало­вал­ся, что даже Агрип­пе не дос­та­ет тер­пи­мо­с­ти, а Меце­на­ту — уме­ния мол­чать, когда Агрип­па из пус­то­го подо­зре­ния, буд­то к нему охла­де­ли и пред­по­чи­та­ют ему Мар­цел­ла, бро­сил все и уехал в Мити­ле­ны, а Меце­нат, узнав о рас­кры­тии заго­во­ра Муре­ны, выдал эту тай­ну сво­ей жене Терен­ции.

(4) В свою оче­редь, и сам он тре­бо­вал от дру­зей такой же ответ­ной при­вя­зан­но­с­ти как при жиз­ни, так и после смер­ти. Дей­с­тви­тель­но, хотя он нима­ло не домо­гал­ся наследств и нико­гда ниче­го не при­ни­мал по заве­ща­ни­ям людей незна­ко­мых, но к послед­ним заве­там дру­зей был необы­чай­но чув­с­тви­те­лен, и если в заве­ща­нии о нем упо­ми­на­лось небреж­но и ску­по, то непри­твор­но огор­чал­ся, а если почти­тель­но и лес­т­но, то откро­вен­но радо­вал­ся. Когда заве­ща­те­ли остав­ля­ли детей, он или тот­час пере­да­вал им свою долю наслед­с­тва и отка­зан­ные ему подар­ки, или же сохра­нял ее на вре­мя их мало­лет­с­тва, а в день совер­шен­но­ле­тия или свадь­бы воз­вра­щал с про­цен­та­ми.

67. Хозя­и­ном и патро­ном был он столь же стро­гим, сколь­ко мило­с­ти­вым и мяг­ким. Мно­гих воль­но­о­т­пу­щен­ни­ков он дер­жал в чес­ти и бли­зо­с­ти — напри­мер Лики­на, Кела­да и дру­гих. Косм, его раб, оскор­би­тель­но о нем отзы­вал­ся — он удо­воль­с­тво­вал­ся тем, что зако­вал его в цепи. Дио­мед, его управ­ля­ю­щий, сопро­вож­дал его на про­гул­ке, но когда на них вдруг выско­чил дикий кабан, пере­пу­гал­ся и бро­сил хозя­и­на одно­го — он побра­нил его не за про­вин­ность, а толь­ко за тру­сость, и опас­ное про­ис­ше­с­твие обра­тил в шут­ку, так как зло­го умыс­ла тут не было. И в то же вре­мя он зас­та­вил уме­реть Пола, одно­го из люби­мых сво­их воль­но­о­т­пу­щен­ни­ков, узнав, что тот соблаз­нял замуж­них жен­щин; Тал­лу, сво­е­му пис­цу, он пере­ло­мал ноги за то, что тот за пять­сот дена­ри­ев выдал содер­жа­ние его пись­ма; а когда нас­тав­ник и слу­жи­те­ли его сына Гая, вос­поль­зо­вав­шись болез­нью и смер­тью послед­не­го, нача­ли бес­с­тыд­но и жад­но оби­рать про­вин­цию, он при­ка­зал швыр­нуть их в реку с гру­зом на шее.

68. В ран­ней юно­с­ти он стя­жал дур­ную сла­ву мно­ги­ми позор­ны­ми поступ­ка­ми. Секст Пом­пей обзы­вал его жено­по­доб­ным, Марк Анто­ний уве­рял, буд­то свое усы­нов­ле­ние купил он постыд­ной ценой, а Луций, брат Мар­ка, — буд­то свою невин­ность, поча­тую Цеза­рем, он пред­ла­гал — потом в Испа­нии и Авлу Гир­цию за три­с­та тысяч сес­тер­ци­ев, и буд­то икры себе он при­жи­гал скор­лу­пою оре­ха, чтобы мяг­че был волос. Мало того — весь народ одна­жды на зре­ли­щах встре­тил шум­ны­ми руко­плес­ка­ни­я­ми бро­шен­ный со сце­ны стих, уга­дав в нем оскор­би­тель­ный намек на его счет, — речь шла о жре­це Мате­ри богов, уда­ря­ю­щем в бубен:

— Смо­т­ри, как все покор­с­тву­ет раз­врат­ни­ку!

69. Что он жил с чужи­ми жена­ми, не отри­ца­ют даже его дру­зья; но они оправ­ды­ва­ют его тем, что он шел на это не из похо­ти, а по рас­че­ту, чтобы через жен­щин лег­че выве­ды­вать замыс­лы про­тив­ни­ков. А Марк Анто­ний, попре­кая его, поми­на­ет и о том, как не тер­пе­лось ему женить­ся на Ливии, и о том, как жену одно­го кон­су­ля­ра он на гла­зах у мужа увел с пира к себе в спаль­ню, а потом при­вел обрат­но, рас­тре­пан­ную и крас­ную до ушей, и о том, как он дал раз­вод Скри­бо­нии за то, что она поз­во­ля­ла себе рев­но­вать к сопер­ни­це, и о том, как дру­зья подыс­ки­ва­ли ему любов­ниц, раз­де­вая и огля­ды­вая взрос­лых деву­шек и мате­рей семейств, слов­но рабынь у рабо­тор­гов­ца Тора­ния. (2) Анто­ний даже писал ему по-при­я­тель­ски, когда меж­ду ними еще не было ни тай­ной, ни явной враж­ды: «С чего ты озло­бил­ся? Отто­го, что я живу с цари­цей? Но она моя жена, и не со вче­раш­не­го дня, а уже девять лет. А ты как буд­то живешь с одной Дру­зил­лой? Будь мне нелад­но, если ты, пока чита­ешь это пись­мо, не пере­спал со сво­ей Тер­тул­лой, или Терен­тил­лой, или Руфил­лой, или Саль­ви­ей Тити­зе­ни­ей, или со все­ми сра­зу, — да и не все ли рав­но, в кон­це кон­цов, где и с кем ты пута­ешь­ся?»

70. Его тай­ное пир­ше­с­тво, кото­рое в наро­де назы­ва­ли «пиром две­на­дца­ти богов», так­же было у всех на устах: его учас­т­ни­ки воз­ле­жа­ли за сто­лом, оде­тые бога­ми и боги­ня­ми, а сам он изоб­ра­жал Апол­ло­на. Не гово­ря уже о той бра­ни, какою осы­пал его Анто­ний, ядо­ви­то пере­чис­ляя по име­нам всех гос­тей, об этом сви­де­тель­с­тву­ет и такой всем извес­т­ный безы­мян­ный сти­шок:

Толь­ко лишь те гос­по­да подыс­ка­ли для пира хора­га, Шесть богов, шесть богинь Мал­лия вдруг уви­дал. И меж­ду тем, как в обли­чье обман­щи­ка-Феба без­бож­ный Цезарь являл на пиру пре­лю­бо­дей­с­тва богов. Все от зем­ли отвра­ти­ли свой лик небес­ные силы И, позо­ло­чен­ный трон бро­сив, Юпи­тер бежал.

(2) Слу­хи об этом пир­ше­с­тве усу­губ­ля­лись тем, что в Риме тогда сто­я­ли нуж­да и голод: уже на сле­ду­ю­щий день слы­ша­лись вос­кли­ца­ния, что боги сожра­ли весь хлеб, и что Цезарь — впрямь Апол­лон, но Апол­лон-мучи­тель (под таким име­нем почи­тал­ся этот бог в одном из горо­д­ских квар­та­лов). Ста­ви­ли ему в вину и жад­ность к коринф­ским вазам и бога­той утва­ри, и страсть к игре в кос­ти. Так, во вре­мя про­скрип­ций под его ста­ту­ей появи­лась над­пись:

Отец мой рос­тов­щик, а сам я вазов­щик, —

ибо уве­ря­ли, что он занес неко­то­рых людей в спис­ки жертв, чтобы полу­чить их коринф­ские вазы; а во вре­мя сици­лий­ской вой­ны ходи­ла такая эпи­грам­ма:

Раз­би­тый в море два­жды, поте­ряв суда, Он мечет кос­ти, чтоб хоть в этом выиг­рать.

71. Из всех этих обви­не­ний и наре­ка­ний он лег­че все­го опро­верг упрек в постыд­ном поро­ке, от кото­ро­го жизнь его была чис­та и тогда, и потом; а затем — упрек в рос­ко­ши, так как даже после взя­тия Алек­сан­дрии он не взял для себя из цар­ских богатств ниче­го, кро­ме одной пла­ви­ко­вой чаши, а буд­нич­ные золо­тые сосу­ды вско­ре все отдал в пере­плав­ку. Сла­до­с­трас­т­ным уте­хам он пре­да­вал­ся и впо­след­с­твии и был, гово­рят, боль­шим люби­те­лем моло­день­ких деву­шек, кото­рых ему ото­всю­ду добы­ва­ла сама жена. Игро­ком про­слыть он не боял­ся и про­дол­жал играть для сво­е­го удо­воль­с­твия даже в ста­ро­с­ти, попро­с­ту и откры­то, не толь­ко в декаб­ре меся­це, но и в дру­гие празд­ни­ки и буд­ни.

ეს არ არის საეჭვო, საკუთარი ხელით წერს: „სადილის შემდეგ, ძვირფასო ტიბერიუს, სტუმრები იგივე გვყავდა, მხოლოდ ვინიციუსი და სილიუს უფროსი შემოგვემატნენ. ჭამის შემდეგ გუშინაც და დღესაც ბებრულად ვითამაშეთ: კამათლებს ვყრიდით და ვისაც ამოუვიდოდა „ძაღლი“ ან ექვსიანი, ის ერთ გაგორებაზე ჩამოდიოდა ერთ დენარის, ხოლო ვისაც „ვენერა“ გაუგორდებოდა, ის ფულს დახვეტავდა ხოლმე“.
და სხვა წერილში კვლავ: „ძვირფასო ტიბერიუს, კვინკვატრია ჩავატარეთ დიდი სიამოვნებით, ყოველდღე ვთამაშობდით, ასე რომ, დაფას ბოლი გასდიოდა. შენი ძმა თამაშში ძალიან ფიცხობდა, მაგრამ საბოლოო ანგარიშში ცოტა წააგო, - დიდ წაგებაში იყო, მაგრამ მოლოდნის საპირისპიროდ, ნელ-ნელა გამოძვრა. ჩემდათავად ოცი ათასი სესტერცი წავაგე, მაგრამ ეს იმიტომ, რომ არ მიძუნწია, ჩვეულებრივად ვითამაშე, ხელგაშლილად. ყველაფერი რომ მომეთხოვა, რაც თითოეულს დავუთმე, ისიც არ მიმეცა, რაც თითოეულს ვასესხე, მაშინ მოგებაში ვიქნებოდი მთელი ორმოცდაათი ათასით. მაგრამ არ მინდა, მირჩევნია ჩემმა გულუხვობამ ზეცამდე მასახელოს“.
ქალიშვილს ასე სწერს: „გიგზავნი ორას ორმოცდაათ დენარის, როგორც ყველა დანარჩენ სტუმარს, - ეს იმ შემთხვევისთვის, თუკი ვინმეს სადილის შემდეგ კამათელის ან კენტი-წყვილის თამაში მოუნდება“.
72. ყველა დანარჩენში, როგორც ცნობილია, ამჟღავნებდა დიდ თავშეკავებას და მიზეზს არ იძლეოდა არავითარი ეჭვისთვის.
თავიდან რომის ფორუმის ახლოს ცხოვრობდა, მეზარეების კიბის თავზე; იმ სახლში, რომელიც ოდესღაც ორატორ კალვუსს ეკუთვნოდა; მერე - პალატინზე, ჰორტენზიას სახლში. მაგრამ ეს საცხოვრებელიც პატარა იყო; არც ზომით, არც მორთულობით არ იყო შესანიშნავი, პორტიკებიც კი მოკლე იყო, ალბანური ქვის კოლონებით, ხოლო ოთახებში არ იყო არც დეკორატიული მარმარილო, არც ცალობითი იატაკები. ორმოცი წელიწადი ერთსა და იმავე ოთახში ეძინა, ზამთრობით და ზაფხულობით. და ზამთარს ყოველთვის რომში ატარებდა, თუმცა შეეძლო დარწმუნებულიყო, რომ ზამთრობით ქალაქი მავნე იყო იმისი ჯანმრთელობისათვის.
თუ უნდოდა, მარტო დარჩენილიყო და ხელი არ შეეშალათ, ჰქონდა განსაკუთრებული ზედა ოთახი, რომელსაც თავის სირაკუზას და „საოსტატოს“ ეძახდა. მაშინ გადაინაცვლებდა ხოლმე ან აქ ანდა ვინმე გააზატებულთან ქალაქგარეთა ვილაში, ხოლო როცა ცუდად იყო, მეცენატის სახლში დაწვებოდა ხოლმე. დასასვენებლად ყველაზე ხშირად მიდიოდა ან კამპანიაში, ზღვაზე და კუნძულებზე, ანდა რომის შორიახლო ქალაქებში - ლანუვიუსში, პრენესტეში და ტიბურში, სადაც ხშირად მართავდა სასამართლოს, ჰერკულესის ტაძრის პორტიკის ქვეშ მჯდომარე.
დიდ და მდიდრულ სახლებს ვერ იტანდა. თავისი შვილიშვილის, იულიას სასახლე, რომელიც არცთუ ცოტა ფული ღირდა, საძირკვლამდე დაანგრევინა. საკუთარ, პატარა აგარაკებს ქანდაკებებით და სურათების კი არა, ტერასებით და ჭალებით ამშვენებდა და ჰკრებდა იქ ძველ და იშვიათ ნივთებს: მაგალითად, კაპრიზე - გმირთა ჯავშან-საჭურველს და ზღვის ურჩხულების და დიდი ცხოველების უშველებელ ძვლებს, რომელთაც გიგანტების ნარჩენებად თვლიან.
73. მისი მდგომარეობის და ავეჯეულ-ჭურჭლეულის უბრალოებაში შეიძლება ახლაც დავრწმუნდეთ, შემორჩენილი მაგიდებითა და კოვზებით, რომლებიც ძნელად თუ დააკმაყოფილებენ უბრალო ობივატელს. ამბობენ, რომ ეძინა დაბალ და უხეშად გაწყობილ საწოლზე. ტანსაცმელი მარტო საშინაო ეცვა, რასაც და, ცოლი, ქალიშვილი ან შვილიშვილები შეუკერავდნენ. ტოგას არც სრულს და არც შემოჭერილს ატარებდა, ზედ არშიას არც ფართოს, არც ვიწროს, ხოლო ფეხსაცმელებში სქელ საფენებს იწყობდა, მაღალი რომ გამოჩენილიყო. სხვათაშორის, გამოწკეპილ ტანსაცმელს და ფეხსაცმელს ყოველთვის საძინებელში ინახავდა, ვინიცობაა მოულოდნელად დასჭირვებოდა.
74. სადილებს გამუდმებით მართავდა, აუცილებლად ყველა კერძით, ხოლო მოსაწვევებს აგზავნიდა წოდებების და პირების დიდი ამორჩევით. ვალერიუს მესალა აცხადებს, რომ არც ერთი გააზატებული არ დაიშვებოდა იმის სუფრაზე, გამონაკილისი მხოლოდ მენასზე კეთდებოდა, ისიც მას შემდეგ, რაც სექსტუს პომპეუსის ფლოტის გადმოცემისას მენასმა მოქალაქეობა მიიღო. თავად ავგუსტი წერს, რომ ერთხელ დაპატიჟა სადილად თავისი ყოფილი მცველი, რომლის ვილაშიც გაჩერდა. სუფრასთან ხანდახან ყველაზე გვიან მოდიოდა, წასვლით კი ყველაზე ადრე მიდიოდა; ასე რომ, სტუმრები იმის გამოჩენამდე იწყებდნენ ჭამას და მაგიდასთან რჩებოდნენ მისი წასვლის შემდეგაც. სადილზე იყო სამი შესვენება, ყველაზე დიდი - ექვსი; ყველაფერი მოჰქონდათ განსაკუთრებული დახვეწილობის გარეშე, მაგრამ დიდი გულთბილობით. იმას, ვინც დუმდა ან ნაკლებად ლაპარაკობდა, საერთო საუბარში ჩართავდა ხოლმე, ხოლო გასართობად იწვევდა მუსიკოსებს, აქტიორებს და მოხეტიალე მოცეკვავეებსაც კი ცირკიდან, მაგრამ ყველაზე ხშირად - მეზღაპრეები.
75. ფესტივალებს და დღესასწაულებს გულუხვად ზეიმობდა, ხანდახან - მხოლოდ გასართობად, ხუმრობით. მაგალითად, სატურნალიებზე ან სხვა დროს, თუ მოუნდებოდა, ხანდახან საჩუქრად არიგებდა ტანსაცმელს, ოქროს, ვერცხლსაც, ზოგჯერ - სხვადასხვანაირი ჩამოსხმის მონეტებს, მეფეებისა და უცხო ქვეყნებისასაც, ხოლო ზოგჯერ მხოლოდ ქეჩებს, ზღვის ღრუბლებს, საჩხრეკებს, მარწუხებს და ამის მსგავს ნივთებს, გამოუცნობი და ორაზროვანი წარწერებით. უყვარდა ქეიფისას სტუმრებისთვის არჩევნით მიეყიდა ძალიან შეუსატყვისი ფასის ნივთები ანდა ვაჭრობა გაემართა პირით კედლისკენ შებრუნებულ სურათზე; რომ შეძენილ ნივთს ხან მოეტყუებინა მყიდველი, ხანაც გადამეტებოდა მოსალოდნელს. ითხოვდა, რომ ყველა სტუმარს მიეღო მონაწილეობა, შეეთავაზებინათ თავისი ფასი და მერე გაეყოთ ზარალი ან მოგება.
76. რაც შეეხება საკვებს არც ამ დეტალს გამოვტოვებ, ძალიან ცოტას ჭამდა, უბრალო კერძებს. უყვარდა უხეში პური, წვრილი თევზი, ხელით ამოყვანილი ჭყინტი ყველი, მეორედ დაკრეფილი მწვანე ლეღვი; ჭამა იცოდა სადილის წინა საათებშიც, როცა და სადაც უნდოდა, თუკი შიმშილს გრძნობდა. აი, მისი სიტყვები წერილიდან: „პური და ფინიკი ვჭამე ჩემ ეტლში“. და კიდევ: „რეგიადან რომ ვბრუნდებოდი, ტახტრევანში პურის ნატეხი და სქელკანიანი ყურძნის მარცვლები შევჭამე“. და ისევ: „ვერცერთი იუდეველი ვერ გაუსწორდებოდა თავის შაბათის პოსტს ისეთი გულმოდგინებით, ძვირფასო ტიბერიუს, როგორც ეს მე ვქენი ახლა: ჯერ მარტო აბანოში, მზის ჩასვლიდან ერთი საათის შემდეგ, ერთი-ორი ნაჭერი გადავუშვი, სანამ გავიხეხებოდი“. ამგვარი უზრუნველობის გამო არაერთხელ სადილობდა მარტო, სტუმრების მოსვლამდე ან წასვლამდე, ხოლო საერთო სუფრაზე არაფერს ახლებდა ხელს.
77. თავისი ხასიათიდან გამომდინარე, ღვინოს ცოტას დალევდა ხოლმე. მუტინთან ბანაკში, სადილზე სამი თასის მეტს არა სვამდა, როგორც აცხადებს კორნელიუს ნეპოსი, ხოლო შემდეგში, როცა საკუთარ თავს სრულ თავისუფლებას აძლევდა, - სექსტარიაზე მეტს არა. თუ მეტს დალევდა, პირღებინების საშუალებას ღებულობდა. ყველაზე მეტად უყვარდა რეტიის ღვინო. სხვათაშორის, მშიერზე იშვიათად სვამდა, ან პურს მიატანდა, წყალში დასველებულს, ან კიტრის ნაჭერს, ან ლატუკის ღეროს, ანდა ახალ თუ გამომშრალ ვაშლს, ღვინის გემოთი.
78. საუზმის შემდეგ როგორც იყო, ჩაცმული და ფეხსაცმლიანი, ცოტა ხნით დასასვენებლად წამოწვებოდა, ფეხებს შეიფუთავდა და თვალებზე ხელს დაიფარებდა. ხოლო სადილის შემდეგ საძინებელში მიდიოდა ღამით სამუშაოდ და იქ რჩებოდა გვიან ღამემდე, სანამ არ დაამთავრებდა ყველა ან თითქმის ყველა დღის საქმეს. მერე საწოლში წვებოდა, მაგრამ ეძინა, ყველაზე მეტი, შვიდი საათი, ესეც არასრული, რადგან ამ დროის განმავლობაში სამჯერ-ოთხჯერ ეღვიძებოდა. თუკი, როგორც ხდება ხოლმე, მაშინვე ვერ იძინებდა, ვინმეს აგზავნიდა წამკითხველების და მეპღაპრეების მოსაყვანად და როცა ხელახლა იძინებდა, დილამდე აღარ გაეღვიძებოდა ხოლმე. ისე არ დარჩებოდა სიბნელეში დაჭყეტილი თვალებით, თუ არავინ იქნებოდა იქვე. ადრე ადგომა არ უყვარდა და თუკი საჭირო იყო ჩვეულებრივზე ადრე ადგომა რამე საქმისთვის ან წესისთვის, სიმარჯვისათვის მახლობელ სახლში, რომელიმე ახლობელთან ათევდა ღამეს. ასეც ხშირად ვერ გამოიძინებდა და მაშინ ხშირად ჩათვლემდა ხოლმე ტახტრევანში, სანამ მონებს მიჰქონდათ ქუჩებში და დროდადრო დასასვენებლად ჩერდებოდნენ.
79. გარეგნობით ლამაზი იყო და ყველა ასაკში შეინარჩუნა მიმზიდველობა, თუმცა არ ცდილობდა გაკოხტავებას. თმაზე იმდენად ნაკლებს ზრუნავდა, რომ დასავარცხნად რამდენიმე დალაქს უშვებდა ერთბაშად სიჩქარისათვის, ხოლო როცა იკრეჭდა ან იპარსავდა წვერს, იმავდროულად რამეს კითხულობდა ან წერდა კიდევაც. ლაპარაკობდა თუ დუმდა, სახე მშვიდი და ნათელი ჰქონდა. გალების ერთი ბელადი თავისიანებს გამოუტყდა, რომ სწორედ ამან შეაყოყმანა და შეაჩერა, როცა ალპებზე გადასვლისას, დალაპარაკების მომიზეზებით მიახლოებოდა, ხელი ეკრა და ავგუსტი უფსკრულში გადაეგდო. თვალები ნათელი და ბრწყინვალე ჰქონდა; უყვარდა, როცა იმის თვალებში ეჩვენებოდათ რაღაც ღვთიური ძალა და კმაყოფილი იყო, როცა მისი დაჟინებული მზერის შემდეგ, თანამოსაუბრე თვალებს დახრიდა. თითქოს მზის ნათელისაგან. სხვათაშორის, სიბერეში ცუდად ხედავდა მარცხენა თვალით. კბილები ჰქონდა იშვიათი, თხელი, არათანაბარი; თმა - წითური და ცოტა დახვეული, წარბები - ჩამოზრდილი, ყურები - დიდი არა, ცხვირი - კეხიანი და წაწვეტებული, კანის ფერი - შავგვრემანსა და თეთრს შორის. სიმაღლით მაღალი არ იყო. მოკლედ, გააზატებული იულიუს მარატუსი, რომელიც მის ჩანაწერებს აწარმოებდა, აცხადებს, რომ ავგუსტუსი იყო ხუთი ფუტი და სამი მეოთხედი, - მაგრამ ეს იფარებოდა თანაბარი და ჩადგმული აგებულებით და შესამჩნევი იყო მხოლოდ უფრო მაღალი კაცის გვერდით.
80. როგორც ამბობენ, მისი სხეული, მკერდზე და მუცელზე დაფარული იყო თანდაყოლილი ლაქებით, რომლებიც შეხედულებით, რაოდენობითა და განლაგებით მოგვაგონებდა დიდი დათვის თანავარსკვლავედს. კანი ბევრ ადგილას გაუმაგრდა და მუდმივი დავარცხნისა და სამაგრების გაძლიერებული გამოყენების გამო შექმნა გასქელება, მსგავსი ქერქისა. მარცხენა ფეხის თეძო და წვივი სუსტი ჰქონდა, ხშირად კოჭლობდა კიდეც. ხანდახან არ ემორჩილებოდა მარჯვენა ხელის საჩვენებლი თითი, სიცივეზე ისე გაუშეშდებოდა ხოლმე, რომ ძლივსღა წერდა რქის წვერით. უჩიოდა ტკივილებს ბუშტში, რომელიც მაშინ უყუჩდებოდა, როცა კენჭები გამოდიოდა შარდით.
81. მძიმე და სახიფათო ავადმყოფობა რამდენჯერმე მოუხდა სიცოცხლეში, ყველაზე ძალიან - კანტაბრიის დაპყრობის შემდეგ: მაშინ იმისი ღვიძლი ისე იტანჯებოდა ნაღველის დენით, რომ სიმწრისგან იძულებული იყო უჩვეულო და საეჭვო მკურნალობისთვის მიემართა, - ცხელი წვენების ნაცვლად, რომლებიც ვერ შველოდა, ანტონიუს მუსას რჩევით, ცივ ნაყენებს სვამდა.
უკმარისობებიც სჭირდა, ყოველ წელს რომ უმეორდებოდა განსაზღვრულ დროს: თავისი დაბადების დღის მახლობლად დასუსტდებოდა ხოლმე, ადრეულ გაზაფხულზე წინაგულის გაფართოება ტანჯავდა, ხოლო სამხრეთის ქარზე - გაციება. ასეთი დარღვეული ჯანმრთელობით სიცივესაც და სიცხესაც დიდი წვალებით იტანდა.
82. ზამთარში მხოლოდ ოთხ ტუნიკას და სქელ ტოგას კი არა, ხალათსაც იცვამდა, ბეწვის სამკერდესაც იკეთებდა და თეძოებზე და კანჭებზე ნაჭრებსაც იხვევდა. ზაფხულში ღია კარში ეძინა, ხანდახან პალისტილშიც, შადრევნის წინ, მონის განიავებით. მზეს ზამთარშიც ვერ იტანდა და შინაც არ გამოდიოდა ჰაერზე თავდაუხურავი. მოგზაურობდა ტახტრევნებით, ღამ-ღამობით, ცოტ-ცოტას და ნელა, პრენესტემდე და ტრიბურამდე ორ დღეში ჩააღწევდა ხოლმე. ხოლო თუ დანიშნულების ადგილამდე ზღვით შეიძლებოდა ჩასვლა, ხომალდით არჩევდა ცურვას.
თავის სუსტ ჯანმრთელობას კარგი მოვლით ეხმარებოდა. პირველ რიგში, იშვიათად ბანაობდა. ამის მაგიერ, ზეთით იზელდა ტანს ანდა ოფლიანდებოდა ღია ცეცხლთან, მერე კი ოთახის ან მზეზე გამთბარ წყალს გადაივლებდა ხოლმე. ხოლო როცა უხდებოდა კუნთებში ტეხვისას მიეღო ზღვის ან გოგირდის ცხელი აბაზანები, ხის სავარძელზე მჯდომარე, რომელსაც ესპანურად „დურეტას“ ეძახდა, მხოლოდ ჩაყოფდა ხოლმე წყალში ხან ხელებს, ხან ფეხებს.
83. მარსის მინდორზე ცხენის ჭენება და იარაღით ვარჯიშობანი სამოქალაქო ომის დამთავრებსითანავე აკრძალა. ამის მერე ცოტა ხანს კიდევ ვარჯიშობდა ბურთით, გამოვსებულით ან გაბერილით, მერე კი შემოიფარგლა ცხენით და ფეხით გასეირნებით. ყოველი წრის დასასრულს ნაბიჯიდან ხტუნვით სირბილზე გადადიოდა, საბანში თუ ზეწარში გამოხვეული. გონებრივად დასასვენებლად ანკესით თევზაობდა, ხანდახან კამათელს გააგორებდა, კენჭაობდა ან კაკლაობდა მონა-ბიჭებთან. მოწონდა იმათი სანდომიანი სახეები და ყბედობა, და ყოველი ალაგიდან ყიდულობდა, განსაკუთრებით სირიიდან და მავრიტანიიდან. ხოლო ჯუჯების, მახინჯების და იმათ მსგავხების მიმართ ზიზღს განიცდიდა, იმათში ბუნების დაცინვას და ავ წინასწარმეტყველებას ხედავდა.
84. მჭევრმეტყველებასა და კეთილშობილ ხელოვნებებს ახალგაზრდობიდან სიამოვნებით და დიდი გულმოდგინებით სწავლობდა. ამბობენ, რომ მუტინის ომში, სხვა საზრუნავის გარდა, ყოველდღე პოულობდა დროს საკითხავადაც, საწერადაც და დეკლამაციისთვისაც. მართლაც, შემდეგში არასოდეს გამოსულა არც სენატის, არც ხალხის, არც ჯარის წინაშე, თუ წინასწარ მოფიქრებული და დაწერილი არ ექნებოდა თავისი სიტყვა, თუმცა არც იმის ნიჭი აკლდა, რომ მოუმზადებლად ელაპარაკა.
და მეხსირებას რომ არ დაყრდნობოდა და დრო არ დაეკარგა დასწავლაზე, პირველმა დაიწყო სიტყვების წარმოთქმა წაკითხვით. პირადი საუბრებიც კი, თავის ლივიასთან ლაპარაკიც კი მნიშვნელოვან მოვლენებზე წინასწარ ჰქონდა მოხაზული და თავისი ჩანაწერებით ხელმძღვანელობდა, შეცდომით ძალიან ცოტა ან მეტისმეტად ბევრი რომ არ ეთქვა. გამოთქმა რბილი და თავისებური ჰქონდა, მასწავლებელთან გამუდმებით ვარჯიშობდა წარმოთქმაში. მაგრამ ხანდახან ყელი სტკიოდა და ხალხს გამხმოვანებლის პირით მიმართავდა.
85. მან სხვადასხვა გვარის ბევრი პროზაული თხზულება დაწერა; ზოგიერთი მათგანი მეგობრების ან მაყურებლის წინაშე წაიკითხა. ასეთია „შეპასუხება ბრუტუსთან კატონის თაობაზე“ - ამას ერთხელ კიდევ კითხულობდა სიბერისას, მაგრამ, ბოლომდე ვერმისული დაიღალა და ტიბერიუსს გადასცა დასამთავრებლად. ასეთივეა „წახალისება ფილოსოფიისკენ“ და თხზულება „ჩემს ცხოვრებაზე“ ოცდაათ წიგნად, რომელიც მიყვანილია მხოლოდ კანტაბრიის ომამდე.
პოეზიას გაკვრით ეხებოდა. შემონახულია ერთი წიგნი, დაწერილი ჰეგზამეტრებით და სათაურად ჰქვია „სიცილია“, შესაბამისი შინაარსით. შემონახულია სხვა წიგნიც, პატარა - „ეპიგრამები“, რომელთა დიდი ნაწილი შეთხზული აქვს აბანოში ბანაობისას. დიდი ენთუზიაზმით მოჰკიდა ხელი ტრაგედიას, მაგრამ ტრაგიკული სიტყვა ვერ დაიმორჩილა და გაანადგურა დაწერილი, ხოლო მეგობრების შეკითხვაზე, თუ რას აკეთებს მისი აიაქსი, უპასუხა, რომ აიაქსი იმის ზღვის ღრუბელზე წაიქცა.
86. სიტყვაში ისწრაფოდა ბრწყინვალებისა და წონასწორობისაკენ, გაურბოდა როგორც ფუყე და მყვირალა ფრაზებს, ასევე, მისივე გამოთქმით, „სიტყვებს, სიძველის სურნელით“. უფრო მეტად ცდილობდა, რაც შეიძლება ნათლად გამოეთქვა თავისი აზრი. ამისთვის უკეთ რომ მიეღწია, არაფერს ერიდებოდა და თან არც მკითხველსა თუ მსმენელს აბნევდა, უყომანოდ სვამდა შორისდებულებს ქალაქების დასახელებებთან და მაკავშირებლებს იმეორებდა, რომელთა გარეშე, სიტყვა უფრო მსუბუქად იჟღერებდა, მაგრამ ძნელად გასაგები იქნებოდა.
სიძველის მოყვარულებს და მანერულობის მოტრფიალეებს ერთნაირად იწუნებდა, ურთიერთსაპირისპირო უკიდურესობების გამო და ბევრჯერ დასცინოდა. განსაკუთრებით ამასხარავებდა თავის მეგობარ მეცენატს, როგორც თავად ამბობდა „პომადაწასმული ხვეულების გამო“ და პაროდიებსაც უწერდა. არ ინდობდა არც ტიბერიუსს, რომელიც ზოგჯერ უცნაურ და დრომოჭმულ სიტყვებს თუ გამონათქვამებს გამოედევნებოდა ხოლმე. მაკუს ანტონიუსს პირდაპირ ეძახის შეშლილს და ამტკიცებს, რომ იმისი ნაწერებით გაკვირვება შეიძლება, მაგრამ გაგება შეუძლებელია. და მერე, აგრძელებს იმის დაცინვას უგემოვნობისა და ორატორული სტილის არჩევაში არათანმიმდევრულობის გამო, და შემდეგს დასძენს: „ჰოდა, არც იცი, ვისიდან აიღო მაგალითი: ანიუს ციმბერიდან თუ ვერანიუს ფლსაკუსიდან, რათა ისეთი სიტყვებით წერო, როგორებიც სალუსტიუს კრისპუსმა მოათრია კატონის „საწყისებიდან“? ანდა აზიელი რიტორებიდან, რათა ჩვენს ლაპარაკში გადმოიტანო მათი სიტყვიერი ნაკადები, ყოველგვარი აზრის გარეშე?“ ხოლო წერილში, სადაც თავისი შვილიშვილის, აგრიპინას ნიჭს აქებს, წერს: „მაგრამ ეცადე, სიყალბეს გაექცე, როცა წერ და ლაპარაკობ“.
87. ყოველდღიურ ლაპარაკში ზოგიერთ გამოთქმას განსაკუთრებით ხშირად და თავისებურად იყენებდა, ამაზე მეტყველებს მისი ხელით ნაწერი წერილები. იქ იმის სათმელად, რომ ვიღაცა არასოდეს გადაიხდის ვალს, ყოველთვის ამბობს: „ბერძნულ კალენდებში გადაიხდის“; იმის ჩასაგონებლად, რომ ნებისმიერი სირთულე მედგრად უნდა გადავიტანოთ, წერს: „საკმარისია ჩვენგან და მარტო კატონისგან“; ხოლო სისწრაფე და მოჩქარეობა რომ გამოხატოს - „უფრო მალე, ვიდრე სატაცური შეიწვება“.
„სულელის“ მაგივრად ყოველთვის წერს „ბრიყვს“, „შავის“ მაგიერ - „მუქს“, „შეშლილის“ ნაცვლად - „დაცენტრილს“, „შეუძლოდ ვარ“ - ამის მაგიერ „ვშფოთავ“, ნაცვლად „სისუსტეს ვგრძნობ“ - „ჭარხალს ვგავარ“ და არა „დავიშალე“, როგორც უბრალო ლაპარაკში ამბობენ. მერე, წერს „ისინი არიან“, „ისინი არსია“-ს ნაცვლად და „შინ“ „სახლშის“ მაგივრად. ბოლო ორ გამოთქმას მხოლოდ ამ ფორმით იყენებს, ამიტომ ესენი უნდა ჩაითვალის ჩვევად და არა შეცდომად.
მის ხელნაწერშიც გარკვეული თავისებურებები შევნიშნე: სიტყვებს არ ჰყოფდა და გადატანებს არ აკეთებდა, სტრიქონში ვეღარდატეულ ასოებს იქვე მიუწერდა ხოლმე, ქვემოთ ხაზის გასმით.
88. ორთოგრაფიის, ანუ გრამატიკოსების დადგენილი წესების დაცვას არ ცდილობდა და, როგორც ჩანს, ემხრობოდა იმათ აზრს, ვინც ფიქრობს, რომ ისე უნდა წერო, როგორც ლაპარაკობენ. ხშირად გადაანაცვლებს ანდა გამოტოვებს ხოლმე არა მარტო ასოებს, არამედ მარცვლებსაც, მაგრამ ამისთანა შეცდომები ყველას აქვს. ამას არც აღვნიშნავდი, საკვირველად რომ არ მომჩვენებოდა ზოგიერთი ისტორიკოსის განცხადება, რომ თითქოს ავგუსტმა გადააყენა ჩამორჩენილობის და უცოდინარობის გამო ერთი ლეგატი, ყოფილი კონსული, როცა შენიშნა, რომ იმან დაწერა იხი ნაცვლად იპსი-სა. როცა ის საიდუმლო დამწერლობით სარგებლობს, მაშინ წერს B ნაცვლად A-სი, C ნაცვლად B-სი და ასე შემდეგ; ამავე ხერხით, X-ის მაგივრად დასვამს ხოლმე ორმაგ A-ს.
89. ბერძნულ სიტყვიერებაშიც მეცადინეობდა არანაკლები სიბეჯითით და დიდ წარმატებებს მიაღწია. მისი მჭევრმეტყველების მასწავლებელი აპოლოდორ პერგამოელი გახლდათ, მიუხედავად იმისა, რომ უკვე ხანშიშესული იყო. შემდეგში ბევრი და სხვადასხვანაირი ცოდნა მისცა სიახლოვემ ფილოსოფოს არეუსთან და მის შვილებთან, დიონისიუსთან და ნიკანორთან. და მაინც, ბერძნულად ჩქარა ვერ ლაპარაკობდა და ვერ გადაეწყვიტა, რაიმე შეეთხზა. აუცილებლობის შემთხვევაში, რაც სჭირდებოდა, ლათინურად წერდა და ვინმეს გადასათარგმნელად აძლევდა. თუმცა პოეზია კარგად იცოდა, ხოლო ძველი კომედიით აღფრთოვანებულიც კი იყო და არაერთხელ დაუვალებია მისი წარმოგენა სანახაობებზე.
ბერძენ და ლათინ მწერლებს რომ კითხულობდა, მათ ნაწერებში ყველაზე მეტად ეძებდა რჩევებს და მაგალითებს, რომლებიც საზოგადო და პირად ცხოვრებაში იქნებოდა გამოსადეგი. ხშირად ამნაირ ადგილებს სიტყვა-სიტყვით გადაიწერდა ხოლმე და უგზავნიდა ან ახლობლებს, ანდა ნაცვლებს და მხედართმთავრებს, ანდა თანამდებობის პირებს რომში, თუკი მათ სჭირდებოდათ ამგვარი დარიგებები. ისეც მომხდარა, რომ სენატის წინაშე და ედიქტებში ხალხისთვის გასახმოვანებლად მთელი წიგნი წაუკითხავს. მაგალითად, კვინტუს მეტელიუსის სიტყვა „ოჯახის გამრავლების გამო“ და რუტილიუსის სიტყვა „სახლის მშენებლობის წესზე“. ამით უნდოდა ეჩვენებიბა, რომ პირველს არ მიუმართავს ამგვარი საზრუნავისთვის, არამედ წინაპრებსაც აინტერესებდათ. თავის დროის ყველა ტალანტს მფარველობდა. ღია კითხვებზე ყურადღებითა და კეთილგანწყობით ისმენდა არა მარტო ლექსებს და ისტორიულ თხზულებებს, არამედ სიტყვებსა და დიალოგებსაც. თუმცა საკუთარ თავზე მარტო საუკეთესო მწერლებს აძლევდა დაწერის უფლებას და მხოლოდ ამაღლებულ სტილში, და უბრძანებდა პრეტორებს, თვალი ედევნებინათ, რათა ლიტერატურულ შეჯიბრებებს მისი სახელი არ შეებღალა.
91. რწმენისა და ცრურწმენის შესახებ აი, რა არის მასზე ცნობილი. ელვისა და მეხის წინაშე წარმოუდგენლად დიდ შიშს განიცდიდა. ამისგან დასაცავად ყველგან და ყოველთვის სელაპის ტყავს დაატარებდა, ხოლო ძლიერი ჭექა-ქუხილის პირველსავე ნიშანზე მიწისქვეშა თავშესაფარში იმალებოდა, - ასეთი ზაფრა დამართა ერთხელ, ღამით მის ახლოს ჩამოვარდნილმა მეხმა, რაზეც უკვე ვილაპარაკე საკუთარ თავთან დაკავშირებულ სიზმრებს, როგორც თავისას, ისე სხვებისას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა. ფილიპისთან ბრძოლისას ავადმყოფობის გამო არ აპირებდა კარვიდან გამოსვლას, მაგრამ გამოვიდა, თავისი მეგობრის სიზმარს დაუჯერა. და ამან გადაარჩინა, რადგან მტერმა ბანაკი აიღო და რაკი ფიქრობდნენ, რომ ის ჯერ კიდევ ტახტრევანში წევს, ხმლებით დაჩხვლიტეს და სულ ნაჭრებად დაანაკუწეს. თავად ყოველ გაზაფხულს ხედავდა სიზმრებს, ხშირად და სულ საშინელებს, მაგრამ აუსრულებლებს. წელიწადის დანარჩენ დროს სიზმრები იშვიათად იცოდა, მაგრამ ხშირად უცხადდებოდა.
მას შემდეგ, რაც კაპიტოლიუმზე მეხისმტყორცნელ იუპიტერს ტაძარი მიუძღვნა, ესიზმრა, რომ სხვა იუპიტერი, კაპიტოლიუმისა ჩიოდა, რომ თაყვანისმცემლებს ართმევდნენ. ეს კი პასუხობდა, რომ გვერდით მდგომი მეხისმტორცნელი მეკარედ ეყოლება. და ამის შემდეგ მეხისმტყორცნელის სახურავი ისეთი ზარებით დაამშვენა, რომლებიც კარებზე ეკიდა ხოლმე. სხვა სიზმრის წყალობით ყოველ წელიწადს, ერთსა და იმავე დღეს, ხალხს წყალობას სთხოვდა და ცარიელ ხელისგულს უწვდიდა სპილენძის მონეტებისთვის.
92. ზოგიერთ ნიშნებს და წინასწარმეტყველებებს შეუმცდარად თვლიდა. თუკი დილით ფეხსაცმელს სათანადო ფეხზე არ იცმევდა, მარცხენაზე მარჯვენას მაგივრად, ეს ცუდი ნიშანი იყო მისთვის. თუკი მისი შორეული მოგზაურობის დღეს, ხმელეთითა თუ ზღვით, ცვარს ჩამოყრიდა, ეს სწრაფი და მშვიდობიანი დაბრუნების ნიშანი იყო. მაგრამ ყველაზე ძალიან სასწაულები აღელვებდა. როცა მისი სახლის წინ, ქვის ფილებს შორის პალმა ამოიზარდა, პენატი ღმერთების წყალსატევთან გადარგო და ძალიან ზრუნდავდა, რომ იმას ფესვი გაედგა.
როცა კუნძულ კაპრიზე მისი ჩასვლისას ბებერმა მუხამ დიდი ხნის წინ დაბლა დაშვებული ტოტები ისევ ზეასწია, ისე აღფრთოვანდა, რომ ნეაპოლელებს ეს კუნძული ენარიის კუნძულში გადაუცვალა. სიფრთხილეს იცავდა წინასწარ განსაზღვრულ დღეებში, - ნუნდინის შემდეგ არ მიდიოდა მოგზაურობაში, ხოლო ნონიში არც ერთ მნიშვნელოვან საქმეს არ დაიწყებდა. მართალია, ტიბერიუსს სწერდა, რომ აქ აჩერებს სიტყვა „ნონის“ ჟღერადობა.
93. უცხოური წეს-ჩვეულებებიდან დიდი პატივისცემით ეკიდებოდა ძველსა და დიდი ხნის წინ დადგენილს, დანარჩენი სძაგდა. მაგალითად, ათენში მან მიიღო მიძღვნა; და მერე, როცა ერთხელ რომში მისი თანდასწრებით ირჩეოდა პროცესი ატიკური ცერერას ქურუმების პრივილეგიებზე და სიტყვამ მოიტანა ზოგიერთი საიდუმლოც, უბრძანა მოსამართლეებს და მაყურებელთა ბრბოს, დაშლილიყვნენ და მარტომ მოუსმინა მომჩივნებს და მოპასუხეებსაც. და იმავდროულად, ეგვიტეში მოგზაურობისას, უარი თქვა გზიდან გადახვევაზე, რათა აპისისთვის შეეხედა, ხოლო თავის შვილიშვილ გაიუსს ძალიან აქებდა იმისთვის, რომ იუდეაში გავლისას არ ისურვა მოელოცა იერუსალიმიც.
94. რაკი ესეც ვთქვით, ზედმეტი არ იქნება, ვილაპარაკოთ იმ მოვლენებზე, მის დაბადებამდე რომ მოხდა, თავად დაბადების დღეზე და მერეც, - რომელთა მიხედვით შეიძლებოდა დავლოდებოდით მის მომავალ დიდებას და მივხვედრილიყავით მის უცვლელ ბედნიერებას.
ერთხელ ველიტაში მეხი დაეცა ქალაქის კედელს და ნაწინასწარმეტყველები იყო, რომ ამ ქალაქის მოქალაქე ოდესმე სამყაროს მბრძანებელი გახდება. ამის იმედით ველიტრას მცხოვრებნი მაშინაც და მერეც არაერთხელ ეომებოდნენ რომაელ ხალხს, კინაღამ თავიც დაიღუპეს; მაგრამ შემდგომმა მოვლენებმა აჩვენა, რომ ეს ნიშანი იუწყებოდა ავგუსტის სიდიადეს.
იულიუს მარატუსი აცხადებს, რომ მისი დაბადებიდან რამდენიმე თვით ადრე რომში, ყველას თვლაწინ სასწაული მოხდა, რომელიც იუწყებოდა, რომ ბუნება რომის ხალხს უჩენს მეფეს. დამფრთხალმა სენატმა აკრძალა, ეჭმიათ ბავშვებისთვის, რომლებიც ამ წელს დაიბადებოდნენ. მაგრამ იმათ, ვისი ცოლებიც ფეხმძიმედ იყვნენ, იზრუნეს, რომ სენატის დადგენილება ხაზინაში არ მოხვედრილიყო, - თითოეულს იმედი ჰქონდა, ნიშანი მხოლოდ მასზეა.
ასკლეპიად მენდესელის წიგნში, „განსჯა ღმერთებზე“ ამოვიკითხე, რომ ერთხელ ატია შუაღამისას მივიდა აპოლონის ტაძარში საზეიმო ღვთისმსახურებაზე და ღამის გასათევად იქვე დარჩა, თავის ტახტრევანში, როცა სხვა მატრონები თავ-თავის სახლებში გაიფანტნენ; და ამ დროს იმასთან მოულოდნელად შესრიალდა გველი, ცოტა ხანი დაჰყო ატიასთან და მალევე წავიდა; ხოლო იმან, გაღვიძებულმა, განწმენდა ჩაატარა, როგორც ქმართან თანაყოფის შემდეგ. ამ დროიდან სხეულზე გველის ფორმის ლაქა დააჩნდა, რომელიც ვერაფრით მოიშორა და ამიტომ არასოდეს იარებოდა აბანოში. ხოლო ცხრა თვის შემდეგ დაიბადა ავგუსტი და ამ მიზეზით აღიარებული იქნა აპოლონის შვილად. იგივე ატიამ, ამაზე ცოტა ხნით ადრე, სიზმარი ნახა, თითქოს მისი შიგნეულობა გარეთ გამოაქვთ და ყოველმხრივ, ცაზეც და მიწაზეც ჰფენენ; ხოლო იმის ქმარს, ოქტავიუსს კი ესიზმრა, რომ ატიას საშოდან მზის შუქი მოდიოდა.

მისი დაბადების დღეს, როცა სენატში კატილინას შეთქმულებაზე მიდიოდა ლაპარაკი, ოქტავიუსმა ცოლის მშობიარობის გამო დაიგვიანა; და მაშინ, როგორც ყველასთვის არის ცნობილი და შეტყობინებული, პუბლიუს ნიგიდიუსმა, როცა დაგვიანების მიზეზი შეიტყო და ბავშვის დაბადების საათი იკითხა, გამოაცხადა, რომ დაიბადა მთელი დედამიწის მბრძანებელი. ხოლო მერე, ოქტავიუსი, თავისი ჯარი რომ მიჰყავდა თრაკიის შორეულ მხარეში, ბაკხუსის წმინდა ჭალაში ბარბაროსული მკითხაობა გაამართინა თავისი შვილის ბედზე და ქურუმებმა იგივე პასუხი მისცეს.
და მართლაც, როცა საკურთხეველზე ღვინო ასხურა, ალმა ისე იფეთქა, რომ ჭერს ასცდა, ცამდე ააღწია - და ამისთანა ნიშანი ამ საკურთხეველს მხოლოდ ალექსანდრე დიდისათვის ჰქონდა მიცემული, როცა იმას აქ მსხვერპლი მოჰქონდა. და იმავ ღამით ოქტავიუსმა ზეკაცური დიდებულებით ნახა თავისი შვილი, მეხით, სკიპტრით და მოწყალე და დიდებული იუპიტერის ჩაცმულობით, მბრწყინავი გვირგვინით, დაფნით დამშვენებულ ეტლზე, რომელშიც თეთრი შუქით მანათობელი თორმეტი თეთრი ცხენი შეებათ.
ჯერ კიდევ პატარაობაში, როგორც გვიამბობს გაიუს დრუზუსი, ერთხელ, საღამოს ძიძამ აკვანში დატოვა, იატაკზე, დილით კი იქ აღარ დახვდა. ბევრი ძებნის შემდეგ, როგორც იქნა იპოვეს: სახლის ყველაზე მაღალ კოშკში იწვა, მზისკენ მიქცეული პირისახით.
ლარაკი რომ ისწავლა, ერთხელ, პაპამისის აგარაკზე აბეზარ ბაყაყებს უბრძანა, გაჩუმებულიყვნენ და, როგორც ამბობენ, მას შემდეგ იქ ბაყაყები აღარ ყიყინებენ. ხოლო როცა კამპანიის გზიდან ოთხი მილით დაშორებულ ჭალაში საუზმობდა, მოულოდნელად არწივმა ხელიდან გამოსტაცა პური, მაღლა აფრინდა და უცებ, ისევ ქვემოთ დაეშვა და უკან დაუბრუნა.
კვინტუს კატულუსი, კაპიტოლიუმი რომ მოიარა, ზედიზედ ორი ღამე ხედავდა სიზმარს. პირველ ღამეს - თითქოს მოწყალე და დიდებულმა იუპიტერმა მოზარდებიდან ერთი აირჩია, მისი საკურთხევლის გარშემო რომ დარბოდნენ და მკერდზე დაადო რომის ღმერთქალის გამოსახულება, ხელში რომ ეკავა. მეორე ღამეს - თითქოს მან დაინახა იგივე ბიჭი, რომელიც იუპიტერის მუხლებზე იჯდა და წამოყვანა მოუნდომა, მაგრამ ღმერთმა დაიჭირა და ღაღადჰყო, რომ ამ ბიჭის სახით რომის სახელმწიფოს დამცველი გაიზრდება. ხოლო მეორე დღეს კატულუსი შეხვდა ავგუსტს, რომელიც არასდროს ენახა, და რომ დააკვირდა, აღფრთოვანებულმა თქვა, - როგორ ჰგავს იმ ბიჭს, რომელიც დაესიზმრა. სხვათა შორის, კატულუსის სიზმარს ზოგიერთი სხვანაირად ჰყვება: თითქოს ბიჭების ყვირილზე, დამცველი გვინდაო, პასუხად იუპიტერმა ერთ მათგანზე მიუთითა, რომელის სახითაც ყველა სურვილი აუსრულდებათ, და თითებით შეეხო იმის ტუჩებს და მერე იმ თითებს აკოცა.
ხოლო მარკუს ციცერონი, გაიუს კეისარს რომ მიაცილებდა კაპიტოლიუმზე, უყვებოდა თავის მეგობრებს წინა ღამის სიზმარს: თითქოს კეთილშობილი სახის ყრმა ოქროს ჯაჭვით დაეშვა ციდან, კაპიტოლიუმის ტაძრის ზღურბლზე დადგა და იუპიტერის ხელიდან მიიღო შოლტი. როცა მან დაინახა ავგუსტი, რომელსაც ჯერ არავინ იცნობდა, თავის ბიძას რომ მიჰყვებოდა მსხვერპლის შესაწირად, შესძახა, რომ ეს სწორედ ისაა, ვინც სიზმარში გამოეცხადა.
როცა პირველად ჩაიცვა სრულწლოვანის ტოგა, მისი სენატორის ტუნიკა გაიხა ორივე მხარში და მის ფეხებთან დაეცა. ზოგიერთმა ამაში იმის ნიშანი დაინახა, რომ ყველა ფენა, რომელიც ამ ტანისამოსს ატარებდა, ოდესმე ავგუსტს დაემორჩილებოდა.
მუნდასთან, სადაც ღვთაებრივი იულიუსი ტყეს კაფავდა ბანაკისთვის, ხეებს შორის პალმა დაინახა და ბრძანა, არ მოეჭრათ, როგორც გამარჯვების მაცნე. და მოულოდნელად პალმამ ყლორტი ამოიყარა, რომელიც რამდენიმე დღეში იმხელა გახდა, რომ არა მარტო დედა-ხეს გაუსწორდა, გაასწრო კიდევაც და თავისი ჩრდილით დაფარა. და მის ტოტებში გაჩნდა მტრედების ბუდეები, თუმცა ამ ფრინველებს ძალიან არ უყვართ მაგარი და უხეში ფოთლები. სწორედ ამ ნიშანმა აფიქრებინა კეისარს, რომ სხვა ყველაზე უწინ, მემკვიდრედ თავისი დის შვილიშვილი დაენიშნა.
თავისი აპოლონიაში ყოფნის დროს, აგრიპასთან ერთად, კოშკში ავიდა, ასტროლოგ თეოგენესთან. აგრიპამ პირველმა მიმართა და მიიღო დიადი და დაუჯერებელი მომავლის წინასწარმეტყველება. მაშინ ავგუსტმა სირცხვილისა და შიშის გამო დამალა თავისი დაბადების დრო და ჯიუტად არ ასახელებდა. ხოლო როცა დიდი თხოვნის შემდეგ მაინც დაასახელა, თეოგენე წამოხტა და მოწიწებით ჩაუვარდა ფეხებში. მას შემდეგ ავგუსტი იმდენად დარწმუნებული იყო თავის ბედში, რომ თავისი ჰოროსკოპიც კი გამოაქვეყნა და მოჭრა ვერცხლის მონეტა თხის რქის თანავარსკვლავედით, რომელი ნიშნის ქვეშაც იყო დაბადებული.
95. კეისრის მკვლელობის შემდეგ, აპოლონიიდან მობრუნებული, რომში რომ შედიოდა, მზის გარშემო მოულოდნელად ცისარტყელას წრე გაჩნდა, თუმცა დღე მზიანი და უღურბლო იყო, და მაშინვე კეისრის ქალიშვილის, იულიას საფლავს მეხი დაეცა. ხოლო მისი პირველი კონსულობისას, როცა ჩიტების მიხედვით მკითხაობდა, როგორც ოდესღაც რომულს, მოეჩვენა თორმეტი ძერა. და როცა მსხვერპლი მიიტანა, ყველა ცხოველს ღვიძლი გაორმაგებული აღმოაჩნდა ქვედა მხრიდან, რაც მცოდნეთა მტკიცებით, იუწყებოდა ბედნიერ და დიად მომავალს.
96. ყველა ომის ბოლოს წინასწარ გამოიცნობდა ხოლმე. ტრიუმვირატის ჯარი ბონონიის წინ რომ შეიკრიბა, მის კარავზე არწივი დაჯდა. ორი ყვავი დაესხა თავს ორი მხრიდან, მაგრამ მოიგერია და ძირს დასცა ორივე. აქედან მთელმა ჯარმა დაასკვნა, რომ მოკავშირეებს შორის მალე არეულობა დაიწყება ასეც მოხდა, და მიხვდნენ, რითაც დამთავრდებოდა. ფილიპისთან (ფილიპის ბრძოლა ძვ.წ. 42 წ.) ერთმა თესალიელმა უწინასწარმეტყველა გამარჯვება, რაც იულიუს კეისრისგან გაიგო, რომლის აჩრდილსაც უვალ გზაზე გადაჰყროდა.
პერუზიის (პერუზიის ანუ პერუჯის ბრძოლა ძვ.წ. 41 წ.) წინ მსხვერპლს სწირავდა, მაგრამ კარგი ნიშნები ვერ იხილა და უკვე ბრძანა, ახალი სამსხვერპლო ცხოველები მოეყვანათ, რომ უცებ მტერმა მოულოდნელი რეიდი წამოიწყო და ხელში ჩაიგდო მსხვერპლმსახურების მთელი საკუთრებანი. მაშინ მკითხავებმა ერთხმად გადაწყვიტეს, რომ ყველა უბედურება და საფრთხე, განკუთვნილი მსხვერპლის შემწირავისთვის, იმაზე უნდა მოსულიყო, ვინაც მსხვერპლის გულ-ღვიძლი ჩაიგდო ხელში. და ასეც მოხდა. სიცილიაში საზღვაო ბრძოლის წინა დღეს, სანაპიროზე რომ სეირნობდა, ზღვიდან თევზი ამოტხა და მის ფეხებთან დაეცა. ხოლო აქციუმთან, ბრძოლის დასაწყებად რომ მიდიოდა, გამრეკს გადაეყარა, თავისი ვირით, - გამრეკს „ბედნიერი“ ერქვა, ვირს - „გამარჯვებული“. ამათ ორივეს, გამარჯვების შემდეგ, სპილენძის ქანდაკება დაუდგა იმ ტაძარში, რომელიც ნაბანაკარზე ააშენეს.
97. მისი სიკვდილი, რომლის მოყოლაზეც გადავდივარ, სიკვდილის შემდგომი გაღმერთებაც ასევე ნაწინასწარმეტყველები იყო ყველაზე უეჭველი წინასწარმეტყველებებით. მარსის მოედანზე, ხალხის თანდასწრებით, ხუთწლიანი მსხვერპლშეწირვისას იმის ზემოთ არწივი გამოჩნდა, რამდენიმე წრე შემოუარა, დაეშვა მეზობლად მდებარე ტაძარზე და დაჯდა აგრიპას სახელის პირველ ასოზე. ეს რომ შენიშნა, თავის კოლეგა ტიბერიუსს უბრძანა, წარმოეთქვა ჩვეულებრივი აღთქმები მომდევნო ხუთი წლისთვის, უკვე მომზადებული და დაწერილი დაფებზე, და განაცხადა, რომ იმას არ აიღებს საკუთარ თავზე, რასაც ვეღარ გააკეთებს.
დაახლოებით ამავე დროს მეხის დარტყმისგან გადნა პირველი ასო ქანდაკების ქვემოთ. და მას გამოუცხადეს, ამის მერე მხოლოდ ასი დღე იცოცხლებს, რადგან ასო C აღნიშნავს სწორედ ამ რიცხვს, მერე კი ჩაირიცხება ღმერთებში, რადგან AESAR დანარჩენი ბგერები კეისრის სახელიდან ეტრუსკულ ენაზე ნიშნავს „ღმერთს“.
ილირიკუმში აპირებდა ტიბერიუსის გაგზავნას და თავად ბენევეტამდე უნდა მიეცილებინა, მაგრამ მომჩივნები აკავებდნენ სულ ახალი და ახალი სასამართლო საქმეებით. მაშინ წამოიძახა, - ყველანი რომ წინააღმდეგნი წავიდნენ, მაინც არ დარჩება რომში. მერე ეს სიტყვებიც წინსაწარმეტყველებად ჩათვალეს. გზაზე დამდგარმა ასტურამდე მიაღწია, ხოლო იქიდან, თავისი ჩვეულების საპირისპიროდ, გაცურა ღამით, რათა ესარგებლა ზურგის ქარით. ამიტომ დასუსტდა. ასე დაიწყო მისი უკანასკნელი ავადმყოფობა.
98. კამპანიის ნაპირებს გასცდა, მახლობელ კუნძულებს და ოთხი დღე გაატარა კაპრიზე თავის ვილაში. ღრმა სულიერი სიმშვიდე დასვენებისკენ და მშვიდობიანი გართობისკენ მოუწოდებდა.
პუტეოლის ნავმისადგომს რომ გასცდა, ალექსანდრიიდან ახლადდაბრუნებული ხომალდი ნახა. თეთრსამოსიანი და დაფნის გვირგვინიანი მეზღვაურები და მოგზაურები, ხელში საკმევლით ესალმებოდნენ კეთილი სურვილებით და ხოტბას ასხამდნენ, რომ მასშია იმათი მთელი სიცოცხლე, მთელი გზა, მათი თავისუფლება და სიმდიდრე. ამით უსაზღვროდ წახალისებულმა თავის თანამგზავრებს ორმოც-ორმოცი ოქრო დაურიგა და თითოეულისგან ფიცით დამტკიცებული პირობა მიიღო, რომ ამ ფულს მხოლოდ ალექსანდრიის საქონლის საყიდლად დახარჯავდნენ.
დანარჩენ დღეებშიც დაუსრულებლად არიგებდა სხვადასხვა საჩუქრებს, მაგალითად, ტოგებს და ბერძნულ ლაბადებს, იმ პირობით, რომ რომაელებს ჩაეცვათ და ელაპარაკათ ბერძნებივით, ხოლო ბერძნებს - პირიქით. დიდხანს უყურებდა ეფებების ვარჯიშს, რომლებიც ძველი ჩვეულებით მრავლად იყო კაპრიზე. იმათთვის გამასპინძლება ინდომა და არა მარტო ნებას აძლევდა, არამედ უბიძგებდა იმათ, რომ თავისუფლად ეხუმრათ და დაეტაცათ ნაყოფი, საჭმელები და ყველაფერი, რასაც იმათ ბრბოში ისროდა. მოკლედ, არანაირი მხიარულება იმისთვის უცხო არ იყო.

მეზობელ სახლს კაპრიზე აპრაგოპოლი შეარქვა, რადგან იქ დასახლებული მისი თანამგზავრები სულ ზეიმში იყვნენ. თავისი რჩეულებიდან ერთ-ერთს, კტისტესს, სახელად მასგაბას დამფუძნებელს ეძახდა, - თითქოს იმას დაეარსებინა აპრაგოპოლი. ეს მასგაბა ერთი წლით ადრე აღესრულა. ერთხელ სასადილო ოთახიდან დაინახა, რომ იმისი საფლავის გარშემო ხალხი შეკრებილა მაშხალებით და ხმამაღლა წარმოთქვა იქვე შეთხზული ლექსი: საფლავსა ზედა დამფუძნებლის - ცეცხლები ჰყვავის. და თრასილუსს მიუტრიალდა, ტიბერიუსის თანამგზავრს, რომელიც იმის მოპირდაპირედ წამოწოლილიყო მაგიდასთან და არ იცოდა, რა ხდებოდა; და შეეკითხა, რომელი პოეტისა იყო ეს სტრიქონი? ის შეყოყმანდა. მაშინ ავგუსტმა დაამატა: ხედავ, მასგაბას როგორ სცემენ მაშხლებით პატივს? და გაიმეორა შეკითხვა. ხოლო როცა იმან მხოლოდ ის უპასუხა, რომ მშვენიერი ლექსია, ვისიც არ უნდა იყოს, გადაიხარხარა და ხუმრობა დაუწყო.
მალე ნეაპოლში გადავიდა, თუმცა მისი მუცელი ჯერ არ გამოკეთებულიყო ავადმყოფობის ცვალებადი შემოტევებისგან. ამის მიუხედავად, დაესწრო მის პატივსაცემად გამართულ გიმნასტების შეჯიბრს; ტიბერიუსიც მიაცილა დაპირებულ ადგილამდე. მაგრამ უკანა გზაზე ავადმყოფობა გაუძლიერდა, ნოლაში დაწვა, ტიბერიუსი კი გზიდან მოაბრუნა. იმასთან დიდხანს ლაპარკობდა ცალკე და ამის შემდეგ არც ერთ მნიშვნელოვან საქმეს აღარ მიჰკარებია.
99. თავის ბოლო დღეს სულ იმას კითხულობდა, უწესრიგოებები ხომ არ იყო ქალაქში მის გამო. სარკე მოითხოვა და უბრძანა, დაევარცხნათ და ჩამოვარდნილი ყბა გაესწორებინათ. შემოსულ მეგობრებს შეეკითხა, როგორ ჰგონიათ, კარგად ითამაშა ცხოვრების კომედია? და თავისი საბოლოოო სტრიქონები თქვა: თუკი ვარგოდა, მეგობრებო, ეს ჩემი როლი, სცენიდან ტაშით გამაცილეთ შორეულ გზაზე. მერე ყველა გაუშვა. ამ დროს ვიღაც ჩამოვიდა რომიდან. ავგუსტმა დრუზუსის ქალიშვილზე დაუწყო გამოკითხვა, რომელიც ავად იყო და ამ დროს, ლივიას ხელებში მოულოდნელად ამოუვიდა სული, ამ სიტყვებით: „ლივია, იცოცხლე, გახსოვდე და არ დამივიწყო!“.
სიკვდილი ადვილი შეხვდა, როგორსაც ყოველთვის ნატრობდა. მართლაც, ყოველთვის, როცა გაიგებდა, რომ ვიღაც სწრაფად და უტანჯველად გარდაიცვალა, ლოცულობდა თავისი და ახლობლების ასეთივე კეთილი სიკვდილისათვის, - როგორც თავად ამბობდა. ბოლო ამოსუნთქვამდე მხოლოდ ერთხელ გამოაჩინა ტანჯვის ნიშანი, როცა უცებ შეკრთა და ჩივილი დაიწყო, რომ სადღაც მიჰყავს ორმოც კაცს. მაგრამ ეს იმდენად გონების დაბნელება არ იყო, რამდენადაც წინათგრძნობა, რაგდან სწორედ ორმოცმა პრეტორიელმა მეომარმა გამოიტანა იმისი კუბო ხალხში.
100. აღესრულა იმავე საძინებელში, რომელშიც მამამისი ოქტავიუსი; ორი სექსტუსის, პომპეუსის და აპულეუსის კონსულობისას, სექტემბრის კალენებამდე თოთხემტი დღით ადრე, სრულ სამოცდათექვსმეტ წლამდე ვეღარ იცოცხლა ოცდათხუთმეტი დღე.
მისი გვამი ნოლადან ბოვილამდე მუნიციპების და კოლონიების დეკურიონებს მოჰქონდათ. სიცხის გამო ღამით მოდიოდნენ, დღისით კი გვამს ბაზილიკაში ან თითოეული ქალაქის მთავარ ტაძარში დაასვენებდნენ ხოლმე. ბოვილში მთელი მხედრობის ფენამ ჩაიბარა, დედაქალაქში გადმოასვენა და მშობლიურ ჭერქვეშ მოათავსეს. სენატორები ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ აზრების გამოთქმაში, თუ როგორი დაკრძალვა მოეწყოთ და განედიდებინათ მისი სახელი. სხვა პატივთა შორის წინადადებას აყენებდნენ, რომ პროცესიას გაევლო ტრიუმფალური კარიბჭით, წინ სენატის შენობიდან გამოტანილი გამარჯვების ქანდაკება წაემძღვარებინათ, დატირება დიდგვაროვანი ოჯახების ბიჭებს და გოგონებს ემღერათ; სხვები - დაკრძალვის დღეს ოქროს ბეჭდების ნაცვლად რკინისები გაეკეთებინათ; ზოგიერთი - რომ მიცვალებულის ფერფლი შეეგროვებინათ უმაღლესი კოლეგიის ქურუმებს.
ვიღაც ირწმუნებოდა, ავგუსტის სახელი სექტემბერზე გადაეტანათ, - იმიტომ, რომ აგვისტოში კი მოკვდა, მაგრამ სექტემბერში დაიბადა; სხვა სთავაზობდა, მთელი დროისათვის, მისი დაბადებიდან აღსასრულამდე ავგუსტის საუკუნე დაერქმიათ და ასე შეეტანათ ქრონიკებში. თუმცა მიღებულ ღონისძიებებში ზომიერება მაიც იქნა დაცული. საქებარი სიტყვები ორჯერ უთხრეს: ტიბერიუსმა, ღვთაებრივი იულიუსის ტაძრის წინ და დრუზილამ, ტიბერიუსის შვილმა, დრუსუსმა - ძველ, როსტრალურ ტრიბუნასთან. სენატორებმა თავიანთი მხრებით წაიღეს მარსის მინდორზე და იქ გადასცეს დასაწვავად.
გამოჩნდა პრეტორის წოდების კაციც, იფიცებდა და იძახდა, რომ იხილა ზეცისკენ მიმავალი დამწვარი კეისრის ლანდი. ყველაზე სახელიანმა მხედრებმა, მხოლოდ ტუნიკებით, უსარტყელოდ, ფეხშიშვლებმა შეაგროვეს მისი ნარჩენები და მავზოლეუმში მოათავსეს. ეს შენობა ფლამინიას გზასა და ტიბრის ნაპირს შუა თავად ავგუსტმა ააშენა თავის მეექვსე კონსულობისას და სწორედ მაშინ სასეირნოდ მისცა ხალხს შემოგარების ჭალები და ადგილები.
101. მისი ანდერძი, შედგენილი ლუციუს პლანკუსის და გაიუს სილუსის კონსულობისას, აპრილის ნონებამდე მესამე დღეს, სიკვდილიდან წელიწადით და ოთხი თვით ადრე, ჩაწერილი ორ რვეულში, ნაწილი თავისი და ნაწილი მისი გააზატებული პოლიბიუსის და ჰილარიონის ხელით, ინახებოდა ვესტალ ქალებთან და მათვე წარმოადგინეს სამ გრაგნილთან ერთად, რომლებიც ამგვარადვე იყო დაბეჭდილი. ეს ყველაფერი გაიხსნა და წაიკითხეს სენატში.
პირველი ხარისხის თავის მემკვიდრეებად მან დანიშნა ტიბერიუსი ქონების ორი მესამედით და ლივია ერთი მესამედით. მათვე უანდერძა, მიეღოთ მისი სახელი. მეორე ხარისხის მემკვიდრეებად დანიშნა დრუზუსი, ტიბერიუსის შვილი, ქონების ერთი მესამედით და გერმანიკუსი თავისი მამრობითი სქესის სამი შვილით - დანარჩენი ქონებით. მესამე ხარისხში ჩამოთვლილი იყო ბევრი ნათესავი და მეგობარი. რომაელ ხალხს დაუტოვა ორმოცი მილიონი სესტერცი, ტრიბებს - სამ ნახევარი მილიონი, პრეტორიელებს - ათასი თითოეულს, ქალაქის კოჰორტებს - ხუთას-ხუთასი, ლეგიონერებს - სამას-სამასი. ამ ფულის გადახდა ერთბაშად ბრძანა, რაკი ადრევე ჰქონდა შეგროვებული და გადადებული.
დანარჩენი საჩუქრები, ოცი ათას სესტერცამდე, დაენიშნა სხვადასხვა პირებს და უნდა გადახდილიყო ერთი წლის შემდეგ. მობოდიშებაში იმაზე მიუთითებდა, რომ მისი სიმდიდრე დიდი არ არის და მის მემკვიდრეებსაც კი ას ორმოცდაათ მილიონზე მეტი არ შეხვდებათ. მართალია, ბოლო ოცი წლის განმავლობაში მეგობრების ანდერძებით დაახლოებით ოთხასი მილიონი მიიღო, მაგრამ თითქმის მთელი ეს ფული სხვა მემკვიდრეობებთან და მამის ორ მამულთან ერთად დახარჯა სახელმწიფოს კეთილდღეობისთვის. თუკი რამე მოუვიდოდათ, ორივე იულიას, თავის შვილის და შვილიშვილის დაკრძალვა აკრძალა თავის განსასვენებლში.
სამი გრაგნილიდან პირველში დაკრძალვის რიგი აღმოჩნდა; მეორეში - მისი საქმეების ჩამონათვალი, რომელიც იანდერძა, სპილენძის დაფებზე ამოეკვეთათ მავზოლეუმის შესასვლელში; მესამეში - სახელმწიფო საქმეთა წიგნი: სად რამდენი მეომარია სადროშოებში, რამდენი ფულია სახელმწიფო ხაზინაში, კეისრის ხაზინაში და რამდენი აკლია გადასახადებიდან; სახელებით იყო ჩამოთვლილი ყველა მონა და გააზატებული, რომელთაგან შეიძლებოდა მოთხოვნილიყო ანგარიში.

***

მოღვაწეობის მოკლე მიმოხილვა
იულიუს კეისრის მოკვლის შემდეგ რომის სახელმწიფოს უმაღლესი იმპერიული ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ორმა კაცმა მარკუს ანტონიუსმა და გაიუს ოქტავიანემ, იყო მესამეც ლეპიდუსი, მაგრამ მას ფაქტიურად არავითარი როლი არ უთამაშია პოლიტიკურ ცხოვრებაში, ისევე როგორც პომპეუსისა და კეისრის დროს ახლაც პოლიტიკური ლოგიკა მოითხოვდა, რომ ფაქტიური მონარქიული მბრძანებლობის გვირგვინი კვლავ ერთ კაცს დასდგომოდა თავზე, პრეტენდენტთა შორის თითქოს საყაიმო მდგომარეობა იყო, ანტონიუსი სამხედრო ტალანტითა და მეომრული შემართებით სჯაბნიდა მეტოქეს, ხოლო ოქტავიანე პოლიტიკური გამჭრიახობით, ცბიერი ტაქტიკითა და თავდაჭერილობითაც აღემატებოდა ადამიანურ ვნებებში თავაშვებულ მოპირდაპირეს, ამას გარდა ოქტავიანე დიდი კეისრის შვილიშვილი და პირდაპირი მემკვიდრე იყო, კიდევაც დიდი გულმოდგინებით იმშვენებდა მრავალმხრივ შთამბეჭდავ სახელს გაიუს იულიუს კეისარი.
უკანასკნელ რესპუბლიკელთა განადგურების და ყოველ საეჭვო მეტოქეთა პროსკრიბირების შემდეგ ოქტავიანემ და ანტონიუსმა რომის იმპერია საბრძანებლოდ შუაზე გაიყვეს, პირველს დასავლეთი, მეორეს აღმოსავლეთი.
ანტონიუსი აღმოსავლეთში გამოჩენისთანავე კლეოპატრა ეგვიპტელის ტრფიალების ტყვე შეიქმნა, დიდი კეისრის სატრფომ ადვილად დააჩოქა თავის ფეხებთან გრძნობის ამყოლი რომაელი პოლიტიკოსი, დედოფალთან უთავჟამო ორგიებსა და ვაკხანალიებს ეწირებოდა ანტონიუსის პოლიტიკური ნამოღვაწარი, რომში ყოველდღე მოდიოდა ამბავი ანტონიუსის ბოჰემურ თავგადასავალთა და საოცარ მოუფიქრებელ და აღმაშფოთებელ გადაწყვეტილებათა შესახებ, მარტო ის რად ღირდა, რომ მან რომის აღმოსავლური პროვინციები საჩუქრად დაურიგა კლეოპატრას და მის შვილებს, შემდეგ პართიასა და სომხეთში წარმოებულ ლაშქრობათა აღსანიშნავი ტრიუმფები ალექსანდრიაში გამართა და თითქოს ამით ქვეყანას ამცნო რომის მაგიერი ახალი მსოფლიო სატახტო ქალაქის აღიარება.
დიდი კეისრისა და კლეოპატრას ვაჟი კესარიონი სახელოვანი მამის კანონიერ მემკვიდრედ გამოაცხადა და ამით ოქტავიანეს კეისრული მემკვიდრეობა ეჭვის ქვეშ დააყენა.
ძვ. წ. 32 წლის დამლევს დაძაბულობა აშკარა განხეთქილებაში გადაიზარდა, ოქტავიანემ სენატისა და ხალხის წინაშე გამოააშკარავა მეტოქის ანტირომაული საქმიანობა, ანტონიუსს ტრიუმვირის რწმუნებანი და აღმოსავლურ პროვინციათა მმართველობა ჩამოართვეს და ეგვიპტეს ომი გამოუცხადეს ანტონიუსის მომხრეები რომიდან გაიქცნენ და ეგვიპტეს მიაშურეს, ორივე მხარე გამალებით შეუდგა საომარ სამზადისს, მოწინააღმდეგენი გენერალურ ბრძოლაში ერთმანეთს შეხვდნენ ძვ. წ. 31 წლის ორ სექტემბერს საბერძნეთის დასავლეთ სანაპიროზე აქციუმის კონცხთან, ანტონიუსს 100 000 ქვეითი, 15 000 ცხენოსანი და 500 ხომალდი ჰყავდა ამათში იგულისხმებოდა ეგვიპტელთა საომარი ძალებიც კლეოპატრას მეთაურობით, ოქტავიანეს ბანაკში 80 000 მეომარი და 400 ხომალდი იდგა, შეტევა დაიწყო ოქტავიანეს ფლოტმა, რომელსაც სათავეში ედგა გამოცდილი სარდალი მარკუს ვიპსანიუს აგრიპა, ანტონიუსის მძიმე გემებს მანევრირების უნარი არ აღმოაჩნდათ და მოწინააღმდეგეს პასიურად დაუხვდნენ, საზღვაო ბრძოლის ბედი ჯერ მაინც არ იყო გადაწყვეტილი, რომ უცებ კლეოპატრამ 60 გემით ბრძოლა მიატოვა და ეგვიპტისაკენ აიღო გეზი, ანტონიუსმაც აღარ დააყოვნა და სატრფოს გამოედევნა, უმეთაუროდ დარჩენილები დიდხანს მედგრად უმკლავდებოდნენ მოპირდაპირეს და ცეცხლს, რომელიც აგრიპას ბრძანებით გაუჩინეს ანტონიუსის ხომალდებს, გვიან ღამით საზღვაო ბრძოლა დამთავრდა, აგრიპა გამარჯვებული გამოცხადდა ოქტავიანეს კარავში, ანტონიუსის სახმელეთო არმია 19 ლეგიონი 1 კვირა უცდიდა ეგვიპტელი ქალისაგან გულწართმეული მთავარსარდლის დაბრუნებას, ბოლოს ისიც ოქტავიანეს ჩაბარდა.
აქციუმის ბრძოლის შემდეგ ოქტავიანე ჩავიდა ათენში, შემდეგ კუნძულ სამოსზე და იქ გამოიზამთრა, აქედან იგი მცირე ხნით იტალიაში გაემგზავრა და სამხედრო სამსახურიდან დათხოვნილ და ამის გამო აღელვებულ ჯარისკაცთა დასამშვიდებლად, ხოლო შემდეგ ანტონიუსთან საბოლოო ანგარიშსწორებისთვის სასწრაფოდ გაეშურა ეგვიპტისაკენ, ანტონიუსმა და კლეოპატრამ ოქტავიანესთან საზაო გარიგება სცადეს, ისინი მხოლოდ ეგვიპტეს ითხოვდნენ თავიანთ შვილთა სამემკვიდრეოდ, ოქტავიანემ ანტონიუსი პასუხის ღირსადაც არ გახადა, ხოლო კლეოპატრას 2 წერილი გაუგზავნა 1 ღიად და მეორე საიდუმლოდ, პირველში ბრძოლის შეწყვეტასა და ხელმწიფობაზე ხელის აღებას უბრძანებდა, ხოლო მეორეში შეწყალებასა და ძალაუფლების შენარჩუნებას აღუთქვამდა თუკი წინასწარ ანტონიუსს ცოცხლად ან მკვდრად ჩააბარებდა, მეძავ დედოფალსაც სწორედ ეს უნდოდა, უკვე დაცემული და უსარგებლო ანტონიუსისაგანაც თავს დაიხსნიდა და მის ნაცვლად მესამე გამობრწყინებული რომაელი იუპიტერის ეგიდის ქვეშ კვლავ აღმართავდა ვნებით აღვსილ სადედოფლო კარავს.
ოქტავიანე ეგვიპტეს მოადგა, ანტონიუსმა უკანასკნელად გაიბრძოლა, მაგრამ უმძიმეს ჟამს იგი მისმა უკანასკნელმა საომარმა ძალებმაც მიატოვეს და ოქტავიანეს ჩაბარდნენ, გაშმაგებული სარდალი ალექსანდრიაში მიიჭრა და კლეოპატრას მოუხმო, მას მოახსენეს, რომ დედოფალმა თავი მოიკლა და იგი უკვე დიდ, მიუვალ აკლდამაში განისვენებს, ანტონიუსმა წამსვე უბრძანა თავის ერთგულ მსახურს ეროტს განეგმირა იგი, ეროტმა თვითონ მოიკლა თავი, ანტონიუსმაც მიბაძა მას და თვითონაც მკერდით მახვილს წამოეგო, სულთმობრძავმა შეიტყო, რომ კლეოპატრა ცოცხალი იყო და შეუსრულეს უკანასკნელი სურვილი, მომაკვდავი სარდალი აკლდამის კედელზე თოკებით ასწიეს და სატრფოს ფეხებთან დაასვენეს, იგი გამოეთხოვა ყველა სიამოვნებათა და უბედურებათა მიზეზს და სულიც განუტევა.
კლეოპატრამ იგრძნო, რომ გულცივი და ანგარიშიანი ოქტავიანეს მოხიბვლა მას არ შეეძლო და დარწმუნდა კიდეც რომაელი პოლიტიკოსის გადაწყვეტილებაში, ეგვიპტე რომს უნდა ჩაჰბარებოდა, ხოლო ეგვიპტის დედოფალი თავის უდიდეს საგანძურებთან ერთად ოქტავიანეს ტრიუმფის უბრწყინვალესი სამკაული უნდა ყოფილიყო, კლეოპატრამ ამჯერად თავდასახსნელად მიმართა სიკვდილს, იგი რომაელ იმპერატორს შეხვდა ალექსანდრიის სამეფო სასახლეში ბრწყინვალედ მორთულ - მოკაზმული ოქროს ტახტზე მჯდომარე, მკვდარი გველისაგან დაკბენილი, ოქტავიანეს ისღა დარჩენოდა ტრაგედიის უკანასკნელი აქტი დიდსულოვნების პოზით გაეთამაშებინა, მისი ბრძანებით ანტონიუსი და კლეოპატრა მათი საოცნებო სურვილის თანახმად დიდის პატივით დაკრძალეს ერთად, მაშინ ანტონიუსი 53 წლისა შესრულდა, ხოლო კლეოპატრა 40 წლისა.
ოქტავიანემ სიკვდილით დასაჯა კეისრისა და კლეოპატრას ვაჟი კესარიონი და ანტონიუსის უკანასკნელი ერთგულნი, ამათ შორის იყო კეისრის მკვლელობის ერთერთი აქტიური მონაწილე კასიუსი, ეგვიპტე პროვინციად გამოცხადდა.
29 წ ოქტავიანე დაბრუნდა რომში, მისი ტრიუმფი 3 დღე გაგრძელდა, მსოფლიოს სახელმწიფოს სათავეში კვლავ 1 კაცი აღმოჩნდა.
* * *
ტიბერიუს გრაკხუსის დაღუპვიდან აქციუმის ბრძოლამდე საუკუნეზე მეტმა დრომ განვლო, ეს იყო საშინელი ასწლეული სამოქალაქო ომებისა, რომაელთაგან რომაელთა სისხლისღვრისა, მონათა ამბოხებებისა, შეთქმულებებისა, პროსკრიბციებისა, კონფისკაციებისა, ადამიანურ ქვენაგრძნობათა ლაგამახსნილობისა და უთავჟამო შიშიანობისა.
თაობები მიდიოდნენ და მოდიოდნენ უიმედო, უგემური ძრწოლამოსილი ცხოვრებით, იტალიის საზოგადოებას და რომის ხელქვეით მყოფ სამყაროს ენატრებოდა ნორმალური, ადამიანური ცხოვრება, უპირველეს ყოვლისა ზავი, მშვიდობა, ასე გაჩნდა მაშინდელი მსოფლიოსათვის საოცნებო ლოზუნგი რომაული ზავი, ხოლო ის ვინც შეძლო დაესრულებინა ეს საუკუნოვანი შინაომი და დაემყარებინა მშვიდობა ქვეყანასა ზედა იყო სწორედ გაიუს იულიუს კეისარი ოქტავიანე.
უმეტოქეოდ დარჩენილმა ცბიერმა პოლიტიკოსმა იტალიაში დაბრუნებისთანავე ხელი მიჰყო ყველაფრის აღდგენასა და განახლებას, რაც კი რომაელებს ამ დაბეჩავებული მსოფლიოს მბრძანებლებს ძველი კეთილი რომაული ჩვევების გაცოცხლებას აგრძნობინებდა, მან დაიწყო აღდგენა ძველი ტაძრებისა, სადაც პოეტ პროპერციუსის სიტყვებით ობობა თავის აბლაბუდას ქსოვდა, მან მარადიული მშვიდობის დამყარება ქვეყანას ამცნო იანუსის კარების საზეიმო დახურვით.
ძვ. წ. 31 წლიდან იგი შეუცვლელი კონსული იყო, 29 წელს ცენზორი გახდა, 42 წლის მანძილზე დავიწყებული ცენზი განაახლა და სენატის შემადგენლობაც რადიკალურად გადაახალისა, სენატორთა რიცხვი უკვე 1000 კაცი იყო, მან სენატიდან გამოიყვანა ისეთები, რომელნიც უმაღლეს წოდებას არ ეკუთვნოდნენ, ამით იგი თითქოს აღადგენდა სენატორობის ოდინდელ პატივსა და უზენაესობას, ახალი სენატის სიაში პირველ ნომრად ეწერა თვით ოქტავიანეს სახელი და ტიტულატურა, მაშასადამე იგი იყო პირველი სენატორი, პრინცეპსის ტიტული კლასიკური რესპუბლიკის ხანაში უაღრესად საპატიო შინაარსს ატარებდა ე. ი. სენატის პრინცეპსი იმავე დროს სახელმწიფო პრინცეპსადაც ითვლებოდა, სულას დრომდე პრინცეპსები სახელმწიფოს მეთაურებად ითვლებოდნენ, მაგალითად ქვინტუს ფაბიუს მაქსიმე, სციპიონები და სხვა, სულამ და შემდეგდროინდელმა დიქტატორებმა და ტრიუმვირებმა ეს ტიტული არარად აქციეს, ახლა კი ოქტავიანემ მისი მნიშვნელობა აღადგინა, რაკი თავისი თავი პირველ სენატორად დაიწერა და აგრეთვე თითქოს მან საერთოდ სენატის ტვინი თავის ოდინდელ უფლებებში აღადგინა, ყველა ეს ფორმალობანი ფაქტიურმა მონარქმა ძვ. წ. 27 წლის თვრამეტ იანვარს ახალი პოლიტიკური ფარსით დააგვირგვინა, ამ დღეს მისგან შექმნილი სენატის წინაშე გამოაცხადა, რომ ამიერიდან აღდგენილია ძველი რომაული რესპუბლიკა, ხოლო თვითონ იხსნის უმაღლეს საგანგებო რწმუნებებს და აპირებს დაუბრუნდეს რიგითი რომაელის მშვიდ, უჩინარ, კერძო ცხოვრებას, რასაკვირველია იმდროინდელი მორალური დაცემულობისა და ზნეობრივი ფორმალობის პირობებში არავის გაუკვირდებოდა ასეთი სიყალბე და არაგულწრფელობა და არც ისე არავინ გაბრიყვდებოდა თანხმობა განეცხადებინა ისეთი მორცხვი განცხადებისათვის, რომლის ავტორის საომარი დროშების ქვეშ 75 ლეგიონი იდგა, ამიტომ პოლიტიკურ ცბიერებაში გაწვრთნილმა სენატორებმა შესაფერისი ყალბი, მლიქვნელური და ფარისევლური დაჟინებით აიძულეს პრინცეპსი შეენარჩუნებინა სახელმწიფოს მართვა - გამგეობის უდიდესი რწმუნებანი, ის კი არა და 3 დღის წვის, ბჭობა - ჭრის შემდეგ თექვსმეტ იანვარს ოქტავიანეს ისეთი ტიტულიც მიუძღვნეს, რასაც ძველად მხოლოდ უწმინდეს ტაძრებს ან სალოცავ ადგილებს არქმევდნენ, ესაა ავგუსტუსი, მაშასადამე ღვთისაგან გამრავლებული, აღზევებული, ამიერიდან პრინცეპსი სახელმწიფოში უპირველესი იწოდებოდა ასეთი ტიტულატურით იმპერატორი გაიუს იულიუს კეისარი ავგუსტუსი ღვთაებრივის ძე, მისი ძალაუფლებაც ფაქტიურად არის ისეთი მონარქიული დიქტატურა უფროსი კეისრისა, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ თავისი სახელოვანი მამობილის სიკვდილით ჭკუანასწავლმა ოქტავიანემ დიქტატორი და მეფე როდი დაირქვა, არამედ უწყინარი რესპუბლიკური პრინცეპსი, ამ უკანასკნელისაგან წარმოდგა პრინციპატი, რაც გარეგნულად რესპუბლიკის აღდგენას ნიშნავდა, მაგრამ ამ ფიქტიური შილიფი შირმის ქვეშ ფაქტიური მონარქიული საიმპერატორო ხელისუფლება დამკვიდრდა.
ავგუსტუსის პრინციპატი გულისხმობდა კლასიკური რესპუბლიკის დროინდელი ცალკე მაგისტრატურების თავის მოყრას 1 კაცის პრინცეპსის ხელში, უპირველეს ყოვლისა მას ეკუთვნოდა უმაღლესი სამხედრო ძალაუფლება, ამას ერთვის უმაღლესი სამოქალაქო ხელისუფლებაც რადგან ის სიკვდილამდე შეუცვლელ კონსულად დარჩა, იგი არის ერთპიროვნული მბრძანებელი რომის უღლის ქვეშ მყოფი ქვეყნებისა, პროვინციები დაყოფილია ორ ნაწილად საიმპერატორო და სენატის, პირველნი იმპერატორს ემორჩილებიან, როგორც პირადი საკუთრება, მეორენი იმყოფებიან მისი კონტროლის ქვეშ.
ოქტავიანეს მინიჭებული აქვს მუდმივი ტრიბუნის ძალაუფლება, რაც გულისხმობს მისი მფლობელის წმინდათაწმინდა ხელშეუხებლობას, ფართო საკანონმდებლო სარბიელს და უმაღლეს რწმუნებათა დემოკრატიულ საწყისებს, სწორედ უმაღლესი სამხედრო ხელისუფლება და ტრიბუნის ძალაუფლება ერთად აღებული წარმოადგენენ ოქტავიანე ავგუსტუსის უმაღლესი ხელისუფლების იურიდიულ საფუძველს, იმპერატორის ბრძანებულება აღმოსავლურ ელინისტურ მონარქიათა მსგავსად რელიგიურ დაკანონებასაც ღებულობს, ამაზე ჯერ ერთი მეტყველებენ მისი ტიტულები ავგუსტუსი და ძე ღვთაებრივისა და შემდეგ განსაკუთრებულ საზეიმო ვითარებაში მისი გამოცხადება რელიგიის უმაღლეს ქურუმად, არმიასთან მუდმივი კავშირის აღმნიშვნელ ტიტულად დარჩა იმპერატორი, ხოლო ხალხთან უწყვეტი მამა - შვილური ურთიერთობისათვის «მამა სამშობლოისა».
პრინციპატის საფუძველთა საფუძველი მაინც არმია იყო. ხელისუფლების მატერიალური საყრდენი იყო ჯარი, რომელიც უკვე უფრო ლანდსკნეხტთა არმიას ჰგავდა ვიდრე ძველ რომაულ გლეხურ ლაშქარს, ხოლო მორალური საყრდენი საყოველთაო რწმენა, რომ ამ მდგომარეობიდან გამოსავალი არ არის, რომ თუ არა ეს ან სხვა იმპერატორი სულ ერთია სამხედრო ბატონობაზე დამყარებული საიმპერატორო ძალაუფლება მაინც გარდაუვალ აუცილებლობას წარმოადგენს.
ავგუსტუსმა როგორც რესპუბლიკის რესტავრატორმა ყველა ძველი საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ორგანოები და მაგისტრატურები დატოვა რასაკვირველია სავსებით ფიქტიური და ფორმალური შინაარსით, მაგრამ ამას გარდა მისი ერთპიროვნული გამგებლობის მაქსიმალური პრაქტიკული განხორციელებისათვის შეიქმნა ფართო ბიუროკრატიული აპარატი, იმპერატორის უმაღლესი მოხელე გახდა ქალაქის პრეფექტი, რომლის ძირითადი ფუნქცია იყო ქალაქში წესრიგის დაცვა, საიმპერატორო პროვინციის მმართველებად ინიშნებოდნენ საგანგებო მოხელეები პროპრეტორ - ლეგატები, მცირე პროვინციათა სამმართველოდ, ხარკის ასაკრეფად და სამეურნეო ფუნქციათა შემსრულებლებად იგზავნებოდნენ პროკურატორები, განსაკუთრებული მნიშვნელობა, პატივი და ძალაუფლება იმპერატორის კარზე მოიპოვა პრეტორიანულმა გვარდიამ და მისმა უფროსმა გვარდიის პრეფექტმა, ამათ ევალებოდათ იმპერატორის პიროვნების დაცვა და იტალიაში მუდმივი წესრიგის მეთვალყურეობა.
საშინაო პოლიტიკა
ავგუსტუსმა სცადა ეჩვენებინა, რომ მთელი შინასახელმწიფოებრივი მოღვაწეობა ძველი რომაული ტრადიციებისა და წინაპართა ადათ - ჩვევების აღორძინებას ეძღვნება, საგანგებო კანონმდებლობით იგი ცდილობდა აღედგინა უკვე დიდი ხნის დავიწყებული მაღალი ზნეობანი ერთგულება და ღვთისმოსაობა.
ძვ. წ. 18 წ. გატარებული კანონები მიზნად ისახავდნენ უკვე მოშლილი და დაცემული რომაული ოჯახის ხელახალ აღორძინებასა და განმტკიცებას, ამას ხელი უნდა შეეწყო რომაელ მოქალაქეთა რიცხვის ზრდისათვის, სენატორთა და მხედართა წოდების წარმომადგენლები ვალდებული იყვნენ აუცილებლად მოჰკიდებოდნენ ოჯახს.
საგანგებო კანონებით მკაცრად ისჯებოდა გარყვნილება და ღალატი ცოლ - ქმრული სარეცელისადმი.
მისი მითითებით ძვ. წ. 9 წელს კონსულებმა მარკუს პაპიუსმა და კვინტუს პოპეუსმა გაატარეს კანონი, რომელიც თანამდებობების მოპოვებაში განსაკუთრებულ პრივილეგიებს აძლევდა მრავალშვილიან რომაელთ.
ავგუსტუსის საოჯახო და ზნეობრივი კანონმდებლობანი საზოგადოების ყველა ფენაში დიდი აზრთა სხვადასხვაობის, ბჭობისა და კამათის საგანი გახდა, ასეთ საპირისპირო აზრთა გამომხატველია ტიტუს ლივიუსთან დაცული ასეთი პარადოქსული სენტენცია «ჩვენ არ შეგვიძლია მოვითმინოთ არც ჩვენი ნაკლოვანებანი და არც მათი გამოსწორების საშვალებანი» თვითონ ავგუსტუსი ცდილობდა თავისი პირადი და ოჯახური ცხოვრებით ქვეყნისთვის დაენახვებინა უბრალო, მარტივი და ნამდვილი ზნეობრივი ცხოვრების მაგალითი.
იგი ცხოვრობდა უბრალო სახლში, ეცვა უბრალო ტანსაცმელი, ეძინა უბრალო ლოგინში, ჭამდა უბრალო ულუფას, მაგრამ მისი ზნეობრივი ქცევანი და კანონმდებლობანი საკუთარი ოჯახის წევრთათვის უცხო და მიუღებელი შეიქმნა.
მაშინდელ რომაულ საზოგადოებაში მოდადქცეული ზნეობრივი დაცემულობა სახელმწიფოს უპირველესი მოქალაქის სახლშიც მტკიცედ იყო დამკვიდრებული, იგი ერთხანს თვალს ხუჭავდა, თითქოს ვერც ხედავდა რა ხდებოდა მის ჭერქვეშ და როცა ვინმე სტუმართაგანი ჩვეული ეთიკეტის თანახმად მის ქალიშვილს იულია უფროსი და შვილიშვილს იულია უმცროსი მოიკითხავდა იგი ნაძალადევი სიამოვნებით სახეალანძული უპასუხებდა «თავიანთ ოთახებში სხედან და მატყლს ართავენო», ხოლო ეს მატყლის მრთველნი სწორედ მაშინ გარყვნილების მორევს იყვნენ თავმიცემულნი.
ბოლოს და ბოლოს ავგუსტუსი იძულებული გახდა შვილიც და შვილიშვილიც გაეძევებინა.
სამოქალაქო ომებმა და მონათა ხშირმა ამბოხებებმა საგრძნობლად შეარყიეს მონებზე მონათმფლობელთა ძალაუფლება, ავგუსტუსი ყოველ შესაფერის შემთხვევაში მკაცრად იცავდა მონათმფლობელის შეუვალ უფლებას მონის სულიერი და ფიზიკური ექსპლუატაციის, მისი სიკვდილ - სიცოცხლისადმი ნებისმიერი დამოკიდებულების საკითხში.
ძვ. წ. 30 წელს მან 30000 გაქცეული და ამბოხებული მონა შეიპყრო და მათ ყოფილ ბატონებს დაუბრუნა უმკაცრესი სასჯელისათვის.
ახ. წ. წელს სენატის საგანგებო დადგენილებით აღდგენილ იქნა ძველი რესპუბლიკური კანონი, რომლის ძალით ბატონის სიკვდილისათვის სიკვდილით ისჯებოდა მის სახლში მყოფი ყველა მონა.
ამგვარად იმპერატორი ცდილობდა კვლავ განემტკიცებინა სამოქალაქო ომების პერიოდში შერყეული მონათმფლობელური საძირკვლები, მისი სოციალური ღონისძიებები სწორედ სოციალურ ფენათა შორის მიქცევ - მოქცევის ლავირების ხასიათს ატარებენ, ასეთი პოლიტიკა კარგად სჩანს მის დამოკიდებულებაში სენატორთა წოდებასთან, სამოქალაქო ომებმა ბევრი წარჩინებული რომაელის სიცოცხლე შეიწირა, სენატი ახალი კაცებით ივსებოდა, ავგუსტუსმა სენატში მოხვედრისათვის შემოიღო ქონებრივი ცენზი მილიონი სესტერციუმი, სენატის შემადგენლობა 600 კაცით განისაზღვრა, მას აღადგენდა თვითონ ავგუსტუსი, როგორც სხვა მრავალ რესპუბლიკურ რწმუნებებთან ერთად ცენზორი.
ძვ. წ. 18 წ. მან სენატი საბოლოოდ გაწმინდა უღირსთაგან, ამ დღეს ის კურიაში ტოგის შიგნით შეჯავშნული და მახვილშემორტყმული მივიდა, ხოლო სენატორებს მასთან მისვლამდე წინასწარ ჩხრეკდნენ, სენატში კვლავ ძველ წარჩინებულ გვართა წარმომადგენლები გაბატონდნენ, ისინი ინიშნებოდნენ უმაღლეს მაგისტრატებად და პროვინციათა გამგებლებად, ავგუსტუსი თავისი სახელოვანი წინაპრის მსგავსად ამრავლებდა და აძლიერებდა პატრიციულ გვარებს, მაგრამ მუდმივი აქცენტით, რომ ეს წყალობანი მოწყალე პრინცეპსის ხელიდან მოდის, ასე დაწინაურნებულნი წარჩინებულნი როგორც მეგობრები და თანამგზავრები შეადგენდნენ ავგუსტუსის თანმხლებ ამალას, პრინცეპსის ნების გარეშე არც ერთ სენატორს ნება არ ჰქონდა იტალიის გარეთ ფეხი გაედგა, ასევე ეზრუნა ავგუსტუსზე მეტი პოპულარობისთვის, ერთმა სენატორმა თავისი ედილობის ჟამს იკისრა ჩაექრო მოსალოდნელი ხანძრები, ავგუსტუსმა ეს აკრძალა და ამგვარი ღონისძიებებისათვის სახელმწიფო ხარჯი დააწესა.
სენატორებს ეკრძალებოდათ წელიწადში ორჯერ მეტად გაემართათ სანახაობანი და ისიც გლადიატორთა განსაზღვრული რაოდენობით, ოფიციალურად ყოველივე ამას სარჩულად ედო ბრძოლა მფლანგველობასთან, ხოლო სინამდვილეში არავის ჰქონდა საშვალება გადაეჭარბებინა ავგუსტუსის ბრწყინვალებისათვის, როგორც ითქვა პროვინციების ერთი ნაწილი ავგუსტუსის საკუთრება იყო, მისგან შემოსავალი მის პირად ხაზინაში ფისკუსში გროვდებოდა, მაგრამ სენატის სამმართველო პროვინციებიდან საგანგებო ხაზინაში ერარიუმში შემოსული ფინანსებიც ფაქტიურად მის კონტროლს ექვემდებარებოდა.
ავგუსტუსის ასეთ პოლიტიკას მიუხედავად იმისა, რომ სენატში უმრავლესობა მისი მომხრე იყო მაინც მოსდევდა ოპოზიციური გამოსვლები, იყო შემთხვევები რამდენიმე შეთქმულებისა იმპერატორის წინააღმდეგ, მაგრამ ყველა ისინი ცუდი ორგანიზებულობის გამო ადვილად იქნა გახსნილი და მკაცრი სასჯელებით უვნებელქმნილი.
სენატის სხდომაზე ყოველთვის გადიოდა ის რასაც პრინცეპსი მოისურვებდა, ყოველი პროტესტანტული ხმა ან უყურადღებოდ რჩებოდა ან ისჯებოდა.
სენატორთა წოდების შემდეგ მეორე ადგილზე იდგა მხედართა წოდება, ავგუსტუსმა ამ წოდებაში მოხვედრის ცენზად განსაზღვრა 400 000 სესტერციუმი, ყოველ წელს საზეიმო აღლუმებზე ეწყობოდა მხედართა დათვალიერება, რომელშიც მონაწილეობდა ყველა მხედარი 35 წლის ასაკამდე, ამ წოდებაში 2 ძირითადი ნაკადი ერთიანდებოდა ძველი მემკვიდრეობითი მხედრობა და ახალი შემადგენლობა ნამსახური სამხედრო მოღვაწეთაგან, თვალსაჩინო მუნიციპალური არისტოკრატიისაგან და გამდიდრებულ-გააზატებულთაგან.
ძველთაგანვე მხედართა წოდებას ხელთ ეპყრა სავაჭრო-ეკონომიკური და ფინანსური ცხოვრების სადავეები, ასევე დარჩა პრინციპატის დროსაც.
ავგუსტუსი ცდილობდა გამოეყენებინა მხედართა ეს საქმიანი გამოცდილება, ისინი ინიშნებოდნენ პროვინციათა მმართველებად, პროკურატორებად, ხარკის ამკრეფებად, ავგუსტუსი ვითარცა მამა სამშობლოისა დიდად ზრუნავდა რომაული პლებსის გულის მოსაგებად, რომის 200000 მოქალაქე ყოველთვიურად უფასო პურს ღებულობდა, ამის გარდა იგი ხშირად ღარიბ რომაელებს ფულს ურიგებდა 400 სესტერციუმის რაოდენობით, თუმცა როცა ხალხმა უფასო ღვინოც მოითხოვა გულმოწყალე მამამ უპასუხა, რომ აგრიპამ კარგი წყალსადენი გაიყვანა და რომში წყლის ნაკლებობა არ იგრძნობაო, რომაელები დიდად დავალებულნი უნდა ყოფილიყვნენ, რადგან ავგუსტუსი მათ თვალსასეიროდ ხშირად აწყობდა საცირკო სანახაობებს, მარტო ის რად ღირდა, რომ ერთ წარმოდგენაზე მან 10 000 გლადიატორი გამოიყვანა და 3500 აფრიკული ნადირი გააჟლეტინა,ასე რომ რომაელ პლებსს მისი საყვარელი ლოზუნგი « პური და სანახაობა» უზრუნველყოფილი ჰქონდა, მხოლოდ ორიოდე შემთხვევაში გამომჟღავნდა პლებსის პოლიტიკური აქტივობა, პირველად ძვ. წ. 22 წელს შიმშილობის დროს ხალხი მოითხოვდა ოქტავიანეს დიქტატურა გამოეცხადებინა, მაგრამ ფრთხილი და შემპარავი პრინცეპსი ხალხის წინაშე მუხლებზე დაეცა და გულმხურვალედ ითხოვდა დაეხსნათ იგი ასეთი საპატიო ტვირთისაგან, რა დაკმაყოფილდა მიიღო საგანგებო რწმუნებანი მხოლოდ ქალაქის სურსათით მომარაგებისთვის, შემდეგ ძვ. წ. თვრამეტ წელს როცა იგი რომში არ იყო გააფთრებული ბრძოლა გაიმართა კონსულთა არჩევნების დროს, იგი სასწრაფოდ დაბრუნდა, მისთვის არასასურველი კანდიდატურა მარკუს ეგნაციუს რუფუსი დილეგში ჩააგდო, კონსულად თავისი წარმომადგენელი გაიყვანა და ხალხიც ჩააჩუმა, ამ შემთხვევებმა იგი დაარწმუნა, რომ ხალხში მეამბოხე სული არ ჩამკვდარა და პრეტორიანული გვარდიის საქალაქო კოჰორტებისა და ღამის პოლიციის მეთვალყურეობა უფრო მეტად გააძლიერა, მან იმპერიის უფრო მტკიცედ მორჩილებისათვის მოახდინა მთელი არმიის რეორგანიზაცია, სამხედრო მეთაურთა სრული შემადგენლობა უშუალოდ პრინცეპსს ემორჩილებოდა, ყოველ რიგით ჯარისკაცს უნდა ეგრძნო, რომ მისი კარიერა მხოლოდ და მხოლოდ პირადად ავგუსტუსის ნება - სურვილზეა დამოკიდებული.
სამოქალაქო ომების დამთავრების შემდეგ არმიიდან დათხოვნილი მეომრები გამდიდრებულნი დაუბრუნდნენ ოჯახებს, ყველა ვეტერანმა მიიღო მიწის ნაკვეთი, ავგუსტუსის დროს არმია საბოლოოდ ღებულობს რეგულარულ სახეს.
25 ლეგიონი 15000 მეომარი დაბანაკებული სასაზღვრო პროვინციებში ძირითადად ძირითადად ლეგიონთა გარდა მათზე მიმაგრებით არსებობდა აგრეთვე დამხმარე ჯარები, რომელთა დაკომპლექტება ძირითადად პროვინციელებისაგან ხდებოდა.
ლეგიონის სათავეში პროპრეტორის წოდებით იდგა ლეგატი, იგი იმავე დროს შეიძლება ყოფილიყო პროვინციის მმართველი, ანდა ავგუსტუსისაგან საგანგებოდ დანიშნული ლეგატი, უმაღლეს მეთაურთა წრეს ეკუთვნოდნენ აგრეთვე სამხედრო ტრიბუნები, ესენიც ლეგატთა მსგავსად სენატორთა წოდებიდან უნდა ყოფილიყვნენ, ხოლო პრეფექტები, დამხმარე ჯართა მეთაურები, სამხედრო არსენალთა მომარაგების, საწყობთა და ბანაკთა გამგებელნი მხედართა წოდებას ეკუთვნოდენ, საშვალო მეთაურებად ითვლებოდნენ ცენტურიონები, უმთავრესად ნამსახური და დამსახურებული მეომრებიდან, ცენტურიონს განსაკუთრებული სიმამაცისა და ერთგულებისათვის შეეძლო მხედართა წოდებაში მოხვედრილიყო და იქნებ უფრო შორსაც წასულიყო, უბრალო ლეგიონერები სამხედრო სამსახურს იწყებდნენ 17 - 20 წლის ასაკიდან, ხოლო სამსახური 25 - 30 ან ზოგჯერ 40 წელიც კი გრძელდებოდა, ყოველი ჯარისკაცი დასაწყისშივე ფიცს დებდა ავგუსტუსისადმი ერთგულებაზე.
არმიაში მკაცრი სამხედრო დისციპლინა სუფევდა, მისი დამრღვევი ისჯებოდა სხვადასხვა სასჯელით, გაჯოხვით, კატორღით, სხვა პროვინციაში გადაყვანითა და სიკვდილითაც კი, განსაკუთრებული პრივილეგიებით სარგებლობდნენ პრეტორიანელთა კოჰორტები განლაგებულნი რომსა და იტალიაში, ისინი ღებულობდნენ მეტ ხელფასს და უფრო მცირე ხანს მსახურობდნენ ვიდრე ჩვეულებრივი ლეგიონერები.
განსაკუთრებული კოჰორტები რომში ეწეოდნენ საპოლიციო სამსახურს,
საგარეო პოლიტიკა.
ავგუსტუსი საგარეო პოლიტიკაში ფრთხილად მოქმედებდა, ფართო დაპყრობით გეგმებზე ხელს იღებდა და უკვე დამორჩილებული ქვეყნების შენარჩუნებასა და საზღვრების გამაგრებაზე ზრუნავდა, იგი ამბობდა «დაფნა ლამაზია მაგრამ უნაყოფო».
ასეთივე პოლიტიკის გაგრძელებას ურჩევდა იგი შემდგომში თავის მემკვიდრეს, ის პროვინციებში მოგზაურობდა, ადგილობრივთა განწყობილებებს სწავლობდა და შესაბამის ღონისძიებებს ღებულობდა.
ძვ. წ. 27 - 24 წ მან გალიასა და ესპანეთში დაჰყო, 22 - 19 წლებში ეწვია სიცილიას, საბერძნეთსა და აზიას, იგი განსაკუთრებით ზრუნავდა ჩრდილოეთის საზღვრების გამაგრებაზე, პირველ რიგში იგულისხმებოდა იტალიისა და მაკედონიის მისადგომები.
ძვ. წ. 26 წ ჩრდილო ალპებში აჯანყებულ სალასთა ტომის წინააღმდეგ მან გაგზავნა არმია ავლუს ტერენციუს ვარონის მეთაურობით, აჯანყებულთა უმრავლესობა გაჟლიტეს, დანარჩენები მონებად წამოასხეს.
ძვ. წ. 16 წ პუბლიუს სილვიუს ნერვამ მდ ისტროსზე დუნაი უკუაგდო პანონიელებისა და ნორისკების (ტავრისკები შემოტევები და დაიპყრო ქ. ნორიკი.
ქვემო დუნაიზე განსაკუთრებით ძლიერდებიან გეტებისა (დაკები) და ბასტარნების ტომები, ისინი ხშირად იჭრებიან ილირიისა და თრაკიის სიღრმეში.
30 - 29 წ მაკედონიის მმართველმა მარკუს ლიცინიუს კრასუსმა წარმატებით უკუაგდო გეტებისა და ბასტარნების შემოტევები და დუნაიმდე მისდია მათ, რამდენიმე ლაშქრობის შემდეგ რომაელებმა საბოლოოდ დაიმონეს თრაკიის ურჩი ტომები და იმპერიის საზღვრები დუნაისპირამდე მიიტანეს.
12 - 9 წლებში ოქტავიანეს გერმა ტიბერიუს კლავდიუს ნერონმა დაამარცხა კვლავ შეტევაზე გადმოსული პანონიელები და გეტები, ისინი კეისრის მიერ დამორჩილებულ ტრანსალპიურ გალიაში მუდმივი ჯანყი და ადგილმონაცვლე ხალხთა შეხლა - შემოხლა სუფევდა, განსაკუთრებით რომაელებს მოსვენება ჰქონდათ დაკარგული პირინეის მისადგომებთან და რაინის ქვემო დინებასთან მცხოვრები ტომებისაგან.
ძვ. წ. ოცდაათ წელს რომაელმა სარდალმა ნონიუს გალუსმა მოახერხა აჯანყებული ტრევერების დამარცხება.
მომდევნო 29 წელს რომაული ლეგიონები გაიუს კარინატუსის სარდლობი თ ამარცხებენ მორინებს, გალიის ყველაზე ჩრდილოელ ტომებს.
იმავე ხანებში რეინის გადმოლახვა დაიწყეს გერმანელებმა, რომლებიც ხშირად იჭრებოდნენ გალიაში და მონაწილეობას ღებულობდნენ ყოველგვარ აჯანყებაში რომაული ბატონობის წინააღმდეგ.
გაიუს კარინატუსმა დაამარცხა სვებ-გერმანელთა ტომები და კვლავ გადარეკა ისინი რაინის გადაღმა.
მარკუს ვალერიუს მესალამ შეძლო აჯანყებულ აფრიკანელთა დამარცხება.
ავგუსტუსმა რამდენჯერმე იმოგზაურა გალიაში, მოახდინა მისი ხელახალი გადანაწილება და ადმინისტრირება, მაგრამ მძიმედ დახარკული ქვეყანა მაინც მუდმივი აჯანყებებისა და მღელვარე მოძრაობების ასპარეზად დარჩა.
არ ცხრებოდნენ გერმანელებიც, ისინი კვლავ დიდი აგრესიულობით მოიწევდნენ რაინის დასავლეთით, ოქტავიანემ გადაწყვიტა ერთხელ და სამუდამოდ გაესწორებინა ანგარიში გერმანელებისათვის, თორმეტ ცხრა წლებში მისმა გერმა დრუზუს კლავდიუს ნერონმა რამდენჯერმე წარმატებით ილაშქრა დასავლეთ გერმანიაში და რომაელ სარდალთაგან პირველმა მიაღწია მდ ელბას, ასე გაჩნდა რომის მსოფლიო იმპერიაში პროვინცია გერმანია.
უკან დაბრუნებისას დრუზუსი ცხენიდან გადმოვარდა და მოკვდა, მთავარსარდლის პოსტი დაიჭირა მისმა ძმამ ტიბერიუს კლავდიუს ნერონმა ტიბერიუსი წარმატებით განაგრზობდა გერმანელებთან ბრძოლას, როგორც მახვილით ასევე დიპლომატიის მოშველიებით.
ექვს წელს იგი აპირებს გენერალურ შეტევას მარკომანთა და სვებთა წინააღმდეგ. მათმა ბელადმა ადრე რომაელთა შორის ნამსახურებმა მამაცმა მარობოდმა ძლიერი მონარქიული სახელმწიფო შექმნა თანამედროვე ჩეხეთის ტერიტორიაზე, ის იყო ტიბერიუსი დაიძრა მარობოდის წინააღმდეგ, რომ მის ზურგში აჯანყდნენ პანონიელები და დალმატები რის საბაბიც შეიქმნა ჯარში გაწვევა გერმანელების წინააღმდეგ, 200000 კაცი აღსდგა მდგომარეობა უფრო დამძიმდა გეტების (დაკების) გამოსვლით, ავგუსტუსი იძულებული გახდა დიდძალი არმიები გადაესროლა აჯანყებულთა წინააღმდეგ.
ტიბერიუსმა და მისმა ძმისწულმა დრუზუსის ძე გერმანიკმა 9 წელს სამწლიანი ბრძოლის შემდეგ აჯანყება ჩაახშეს, ამიერიდან პანონია მანამდე ილირიკის ნაწილი ცალკე პროვინციად შევიდა იმპერიაში, რაც შეეხება მარობოდის სამეფოს ჯერჯერობით მან შეძლო დამოუკიდებლობის შენარჩუნება.
იმავე 9 წელს რომაელებმა საშინელი კატასტროფა განიცადეს გერმანიაში, პროვინციის მმართველი პუბლიუს კვინტილიუს ვარუსის სისასტიკე, მის მიერ რომაული წესებისა და ადმინისტრაციის შემოტანა იქნა გერმანელთა აჯანყების საბაბი, ამჯერად აღსდგნენ ხერუსკები, ხატები და ბრუქტერები, აჯანყებას მეთაურობდა წარჩინებული ხერუსკი არმინიუსი, მან მოახერხა ბანაკიდან გაეტყუებინა ვარუსი და ტევტობურგის ტყეში მოულოდნელად დაესხა და დაამარცხა, ვარუსი მახვილზე გულით წამოეგო, მთელი არმია განადგურდა, 50 000 იტალიელი იწვა ბრძოლის ველზე, გერმანელებმა დახოცილთა თავები ნაომარი ველის ირგვლივ ხეებზე დაკიდეს, შებილწეს რომაული დროშები და ვერცხლის არწივები, ტყვედ ჩავარდნილი სამხედრო მეთაურები თავიანთ სალოცავთა საკურთხეველზე დაჰკლეს, ვარუსის გვამი ამოთხარეს, თავი მოჰკვეთეს და მარკომანთა მეფე მარობორდს გაუგზავნეს.
ამ ტრაგედიამ რომს თავზარი დასცა. ავგუსტუსს ამ ამბისაგან ჯერ ენა ჩაუვარდა, შემდეგ კი მწუხარე ხმით დიდხანს გაჰყვიროდა «ოჰ, კვინტილიუს ვარუს დამიბრუნე ჩემი ლეგიონები».
საუკუნის წინანდელმა გერმანულმა საფრთხემ კიმბრებისა და ტევტონების შემოსევამ ახალი სახით დაისადგურა მსოფლიოს ცენტრში, კვლავ მოელოდნენ გერმანელთა იტალიაზე თავდასხმას და გალების აჯანყებას, მაგრამ რომმა კვლავ შეძლო წელში გამართვა, მომდევნო 10-11 წ. ტიბერიუსის სარდლობით რომაელებმა ორჯერ წარმატებით ილაშქრეს რაინზე, ელბაზე ბატონობა რომისათვის საბოლოოდ დაიკარგა, მაგრამ რაინის ხეობა საუკუნეთა მანძილზე დარჩა რომაელთა ჩრდილოური მბრძანებლობის საზღვრად.
ავგუსტუსი ბრიტანეთში გალაშქრებასაც ფიქრობდა, მაგრამ ამ განზრახვის განხორციელება ვერ მოახერხა, კონტინენტალური ევროპის სხვა ხალხთა ხშირი და სახიფათო მოძრაობების გამო, იგი დაკმაყოფილდა იმით, რომ ბრიტანელმა ბელადებმა ძღვენი მოართვეს პირადად ავგუსტუსს და იუპიტერ კაპიტოლიუმელს.
სახალხო პარტიზანული ომების ცეცხლი 200 წ. მანძილზე არ შეწყვეტილა ესპანეთში, მისმა ხანძარმა ავგუსტუსის დროსაც უწია, ძვ. წ. 29 წ. სტალიუს სტავრუსმა ჩააქრო მორიგი ჯანყი.
ძვ. წ. 27 წ. ავგუსტუსი თვითონ გაემგზავრა ესპანეთში სადაც იგი 2 წელი დარჩა, ტარაკონში ის ავად გახდა და დიდხანს იწვა ლოგინად, სწორედ მაშინ აჯანყდენ კანტაბრები და ასტურები, აჯანყება 2 წ გაგრძელდა, ლეგატებმა გაიუს ანტისტიდუსმა და ტიტე კარისიუსმა საზღვაო ფლოტის დახმარებით ძლივს ჩააქრეს ეს აჯანყება.
ძვ. წ. 24 წ როგორც კი ოქტავიანემ ესპანეთი დატოვა ამბოხებამ ახალი ძალით იფეთქა, 5 წლის მანძილზე გაგრძელდა ომი, ბოლოს ძვ. წ. 19 წ. მარკუს აგრინიუსმა ძლივს დაამარცხა ინსურგენტები, ბორკილდადებული კანტაბრები მშობლიური მიწიდან აჰყარეს და მიმოფანტეს, ესპანეთი თითქოს ჩაწყნარდა.
რომის საგარეო საპოლიტიკო ასპარეზს კვლავ არ ტოვებდა აღმოსავლეთის საკითხი, ავგუსტუსი იმაზე ზრუნავდა იმპერიის აღმოსავლურ უბანზე მხოლოდ დაეცვა ის რაც მან მემკვიდრეობით მიიღო ე ი შეენარჩუნებინა საზღვარი, რომელიც აზიაში გადადიოდა რომისა და პართიის საბრძანებლოთა შორის.
24 - 19 წ. იგი მოგზაურობდა აღმოსავლეთში, იყო სამოსზე, შემდეგ აზიაში, აქ ანტონიუსის უანგარიშო დათმობათა წყალობით ცალკეული წვრილი ქვეყნები კიდევ ინარჩუნებდნენ უმწეო დამოუკიდებლობას.
გალატიას ფლობდა ანიტა თუმცა მისი სიკვდილისთანავე ძვ. წ. 25 წ. ეს ქვეყანა რომმა პროვინციად გამოაცხადა.
პონტოს აღმოსავლეთ ნაწილს და მცირე სომხეთს განაგებდა პოლემონი, კაპადოკიას არქელაოსი, რომელსაც ძვ. წ. ოც წელს რომაელებმა დაუმორჩილეს მცირე სომხეთი.
კაპადოკიას და სირიას შორის მდ ევფრატზე იყო კომაგენა, რომლის მეფეები თავიანთ შტოს სელევკიდებიდან ანგარიშობდნენ.
პალესტინაში იუდეის სამეფოს სათავეში ედგა ჰეროდე (იროდი), რომლის სიკვდილის ძვ. წ. 4 წ. შემდეგ იუდეა რომაელებმა გაუნაწილეს მის შვილებს, ხოლო მალე შეუერთეს სირიის პროვინციას.
პომპეუსის დროიდან რომზე დამოკიდებულ ქვეყნად რჩებოდა აგრეთვე ბოსფორი (ყირიმი), აქ ავგუსტუსის დროს დაიწყო ბრძოლა ტახტისათვის.
ძვ. წ. 14 წ აგრიპა გამოჩნდა ჯარით ბოსფორში და ტახტზე დასვა პოლემონ პონტოელი, რომელიც რამდენიმე წლის შემდეგ დაიღუპა სარმატებთან ბრძოლაში.
აღმოსავლური პოლიტიკის მთავარი საკითხი მაინც პართიასთან იყო დაკავშირებული, კრასუსისა და ანტონიუსის მარცხიანი ლაშქრობები რომაელებს აქამდე ურევანშოდ დარჩათ, მრავალი რომაელი ტყვე და სამხედრო დროშები ჯერ კიდევ მათი ხელიდან დაუხსნელი იყო, ავგუსტუსმა გადაწყვიტა ესარგებლა არშაკიდების ტახტის გარშემო დატრიალებული კონფლიქტებით და როგორმე სისხლის დაუღვრელად აღედგინა აღმოსავლეთის ფრონტზე დაცემული პრესტიჟი.
ძვ. წ. 20 წელს მან მეფე ფრაატისაგან მართლაც დაიბრუნა ტყვეები და აზიის მიწაში გასვრილი ვერცხლის არწივები, ამ ამბავს ბევრი სახოტბო ლექსი და დითირამბი მიეძღვნა რომში, მაგრამ რომსა და პართიას შორის კვლავ განახლდა კონფლიქტი სომხეთის გამო, აქციუმის ბრძოლის დროს სომხეთი პართიის ბატონობის ქვეშ მოექცა, არტავაზის შვილთაგან აქ ტახტზე დაჯდა პართიის მორჩილი არტაქსი.
ძვ. წ. 20 წელს ავგუსტუსმა სომხეთს გაგზავნა ტიბერიუსი, რომელმაც არტაქსი ჩამოსვა და მის ნაცვლად არტავაზის მეორე ვაჟი ტიგრანი გაამეფა, რომელმაც დიდხანს ვერ იმეფა და მისმა მემკვიდრეებმა კვლავ პართიისაკენ აიღეს გეზი.
ძვ. წ. 6 წ. ავგუსტუსმა კვლავ დაავალა ტიბერიუსს სომხეთს წასვლა, თუმც ჯიუტმა ტიბერიუსმა უარი უთხრა მამინაცვალს და როდოსზე გაემგზავრა,მხოლოდ ძ წ პირველ წელს მოხერხდა სომხეთის საკითხის უფრო აქტიურად გადაჭრა, ამჯერად აზიას ავგუსტუსმა გაგზავნა თავის ერთერთი შვილობილი გაიუს კეისარი, მან სომხეთში გაამეფა ატროპატენელი არიობარზანი, მერე პირადად შეხვდა პართიის მეფე ფრაატს და დაითანხმა სომხეთის ახალ სტატუსზე, მაგრამ ამ შეთანხმებამ 1 წელი გაძლო, საქმე ისევ შეტაკებამდე მივიდა, ახ 2 წელს არტაგელის ციხესთან ბრძოლაში გაიუსი დაიჭრა და 2 წლის მერე გარდაიცვალა, სომხეთი ისევ პართიას დარჩა.
ჯერ კიდევ ანტონიუსის დროს გაიმართა ურთიერთობა ინდოეთთან, რომელიც გაცხოველდა ავგუსტუსის დროს, იგი წმინდა ეკონომიკურ ხასიათს ატარებდა.
აღმოსავლეთში ერთადერთი დაპყრობის ცდა იყო შეტევა არაბეთის მიმართულებით, ამ ლაშქრობას სათავეში ედგა ეგვიპტის პრეფექტი გაიუს ელიუს გალუსი, ეს ექსპედიცია წარუმატებლად დამთავრდა.
დინასტიური პოლიტიკა, ავგუსტუსის აღსასრული
ავგუსტუსი მეფის ტიტულზე ფორმალურად უარს ამბობდა, მაგრამ ამ მორცხვი თავმდაბლობის ნიღაბქვეშ ნამდვილი მონარქიულ-დინასტიური საოჯახო - სამემკვიდრეო სტატუსი მუშავდებოდა.
რომი უკვე შეეგუა პრინციპატისათვის ეცქირა ვითარცა 1 ოჯახის საკუთრებისათვის და ავგუსტუსიც ზრდიდა ამ პრინცეპსულ ოჯახს ნიჭიერი თანამებრძოლებით, მათ აჯილდოებდა და აწინაურებდა, ასეთთა რიცხვს ეკუთვნოდნენ მარკუს ვიპსანიუს აგრიპა და გაიუს მეცენატი, რომელიც იყო ხელოვანთა მფარველი.
მან სენატორობა არ ისურვა და მხედრად დარჩა და თითქმის ყოველთვის ცვლიდა იმპერატორს, როცა ის რომიდან გადიოდა გარდაიცვალა ძვ. წ. 8 წელს.
აგრიპაც არ ეკუთვნოდა სენატორთა წოდებას, ძვ. წ. 18 წ ავგუსტუსმა აღჭურვა ტრიბუნის უფლებებით, ავგუსტუსს 4 ქორწინება ჰქონდა და არც ერთისაგან ვაჟი არ ჰყოლია, მას ჯერ ცოლად ჰყავდა სერვილია პუბლიუს სერვილიუსის ასული, შემდეგ კლოდია ანტონიუსის გერი, მას ძვ წ. 41 წ გაეყარა და შეირთო სკრიბონია პომპეუსების ნათესავი, მისგან იულია ჰყავდა.
ძვ. წ 33 წ. მასაც გაეყარა და ლივია დრუზილა მოიყვანა ტიბერიუს კლავდიუს ნერონის ცოლყოფილი, მას გერები მოჰყვა ტიბერიუს კლავდიუს ნერონი და დრუზუს კლავდიუს ნერონი, იმპერატორის ოჯახში შედიოდენ მისი დის ოქტავიას შვილები, ოქტავია ჯერ გაიუს კლავდიუს მარცელიუსს ჰყავდა ცოლად, შემდეგ მარკუს ანტონიუსს, პირველისაგან მარკუს მარცელიუსი ჰყავდა, რომელიც ავგუსტუსს მემკვიდრედ უნდოდა, მას ასული იულიაც შერთო თუმც მარცელიუსი გარდაიცვალა ძვ. წ. 23 წ. და მისი ადგილი დაიჭირა მარკუს აგრიპამ, იულიაც მიათხოვა მას და 5 შვილიც ჰყავდათ, თუმც ძვ. წ. 12 წ. ისიც გარდაიცვალა და მისი შვილები გაიუსი და ლუციუსი გახდენ მემკვიდრენი, თუმც ისინიც მალე დაიღუპნენ.
მერე ისინი დრუზუსმა შეცვალა ლივიას ვაჟმა, ხოლო როცა ისიც დაიღუპა ძვ. წ. 9 წ. ავგუსტუსი იძულებული გახდა მისთვის არასასურველი გერი ტიბერიუსი ეღიარებინა მემკვიდრედ, რისთვისაც იგი აიძულეს ცოლს ვიპსანიას (აგრიპას ასული) გაჰყროდა და გარყვნილ იულიაზე აგრიპას ქვრივზე დაქორწინებულიყო.
ძვ. წ. 6 წელს მან ავგუსტუსისაგან მიიღო მემკვიდრის უფლება, თუმც მალე წაიჩხუბნენ და ტიბერიუსი გადასახლდა როდოსზე, ბოლოს ორ წელს დაბრუნდა და უმემკვიდრეოდ დარჩენილმა ავგუსტუსმა იგი შვილად და მომავალ პრინცეპსად გამოაცხადა ოთხ წელს.
თოთხმეტ წელს ავგუსტუსი კამპანიის ქ. ნოლაში ავად გახდა და 76 წლის გარდაიცვალა.

გადმოგვცემენ, რომ მან სიკვდილის წინ დამსწრეთ ჰკითხა «როგორ შევასრულე მე ჩემი როლი ამ ცხოვრების კომედიაში» - და როცა დადებითი პასუხი მიიღო შესძახა ისე, როგორც ჩვეულებრივ წარმოდგენის შემდეგ შესძახებდა მაყურებელს კომედიის მთავარი გმირი «მაშ ტაში დაგვიკარით და ისე გაგვაცილეთ».