გაიუს სვეტონიუს ტრანკვილუსი (75-140)
1. გერმანიკუსი, გაიუს კეისრის მამა, შვილი იყო დრუზუსისა და ანტონია უმცროსისა. მამის მხრიდან ბიძის, ტიბერიუსის ნაშვილები გახლდათ და კვესტურა მიიღო კანონიერზე ხუთი წლით ადრე, ხოლო იმის შემდეგ პირდაპირ - კონსულობა. როცა ჯარებით გაიგზავნა გერმანიაში და ავგუსტის გარდაცვალების ცნობა მიუვიდა, ყველა ლეგიონმა მტკიცე უარი განაცხადა, ეცნოთ ტიბერიუსი და მას შესთავაზეს უმაღლესი ხელისუფლება; მაგრამ დაამშვიდა ისინი, იმდენი სიმტკიცე გამოამჟღავნა, რამდენიც მოვალეობისადმი ერთგულება, მერე მათთან ერთად მტერი დაამარცხა და ტრიუმფიც იზეიმა.ამის მერე ხელმეორედ აირჩიეს ტრიბუნად, მაგრამ თანამდებობაზე მიუსვლელად აღმოსავლეთში გაიგზავნა წესრიგის დასამყარებლად. აქ ჯერ დაამარცხა სომხეთის მეფე, კაპადოკია რომის პროვინციად გადააქცია, მერე ოცდათოთხმეტი წლისა გარდაიცვალა ანტიოქიაში - როგორც ეჭვონებ, შხამით. სინამდვილეში, მთელ სხეულზე ლურჯი ლაქებისა და პირიდან გადმოსული ქაფის გარდა, მისი გული დაკრძალვის დაწვისას უვნებლად იპოვეს ძვლებში, - ითვლება, რომ შხამით გამსჭვალული გული თავისი ბუნებით ისეთია, არ შეიძლება დაიწვას.
2. მის სიკვდილს მიაწერდნენ ტიბერიუსის ფლიდობას და გნეუს პიზონის მონდომებას, რომელიც მაშინ სირიის ნაცვალი იყო. ის არც მალავდა, რომ მოუწევდა, მტრად ჰყოლოდა ან მამა, ან შვილი, თითქოს სხვა გამოსავალი არ ყოფილიყო. და უთვალთვალებდა გერმანიკუსს სიტყვით და საქმით, სასტიკად და შეუჩერებლად, ავადმყოფობის დროსაც კი. ამისათვის რომში დაბრუნებისას ხალხმა კინაღამ დაფლითა, ხოლო სენატმა სასიკვდილო სასჯელი გამოუტანა.
3. როგორც ცნობილია, გერმანიკუსი ყველა გარეგნული და სულიერი თვისებებით იყო დაჯილდოებული, როგორც არავინ. იშვიათი სილამაზე და სიმამაცე, შესანიშნავი ნიჭი მეცნიერებისა და მჭევრმეტყველებისა ორივე ენაზე, უსაზღვრო სიკეთე, შეუნელებელი სურვილი და საოცარი უნარი, მოეპოვებინა ხალხის კეთილგანწყობა და სიყვარული დაემსახურებინა. იმის სილამაზეს ცოტა აფუჭებდა წვრილი ფეხები, მაგრამ აიძულა ისინი, რომ თანდათან შევსებულიყვნენ, ჭამის მერე მუდმივად ვარჯიშობდა ცხენოსნობაში.
მტერი არაერთხელ დაუმარცხებია ხელჩართულ შეტაკებაში. ტრიუმფის მერეც სასამართლოში სიტყვით გამოსვლისთვის თავი არ დაუნებებია. მისი სწავლულობის ძეგლებს შორის დარჩა ბერძნული კომედიებიც. მოგზაურობებშიც კი უბრალო მოქალაქესავით ეჭირა თავი, თავისუფალ და მოკავშირე ქალაქებში ლიკტორების გარეშე შედიოდა. სახელგანთქმულ ადამიანთა სამარხებს რომ ნახავდა, ყველგან მიჰქონდა მსხვერპლი მანებთან. გადაწყვიტა, ვარუსთან ერთად დამარცხებულთა ნარჩენები, გახრწნილი და მიმოფანტული, საერთო სასაფლაოზე დაემარხა და პირველმა დაიწყო თავისი ხელით მათი შეგროვება და ერთ ადგილზე მიტანა.
თავის მაძაგებლებსაც კი, ვინც არ უნდა ყოფილიყო და რაზეც არ უნდა ემტროთ, რბილად და უბოროტოდ ეპყრობოდა. პიზონზეც კი, რომელიც მის ბრძანებებს ცვლიდა და ავიწროებდა იმის კლიენტებს, მაშინ განრისხდა, როცა გაიგო, რომ თავს ესხმის ჯადოქრობით და შხამით. მაგრამ მაშინაც იმით დაკმაყოფილდა, რომ წინაპართა ჩვეულებისამებრ, უარი უთხრა მეგობრობაზე, ხოლო შინაურებს დაუბარა, თუ რამე მოუვიდოდა, შური ეძიათ მისთვის.
4. მან მოიწია თავისი კეთილმოქმედების დიდი ნაყოფი. ნათესავები ისეთ პატივს სცემდნენ და უყვარდათ, რომ თავად ავგუსტუსი, - სხვებზე აღარც ვლაპარაკობ, - დიდხანს ყოყმანობდა, თავის მემკვიდრედ ხომ არ დაენიშნა და, ბოლოს, ტიბერიუსს უბრძანა, შვილად აეყვანა. ხოლო ხალხს ისე უყვარდა, რომ როცა საიდანმე მოდიოდა ან ბრუნდებოდა, - ამაზე ბევრი წერს, - მაშინ შემხვედრთა ან გამცილებელთა სიმრავლისაგან ხანდახან ხიფათშიც კი იყო. როცა გერმანიიდან ბრუნდებოდა, აჯანყების ჩაქრობის შემდეგ, პრეტორიელების მთელი კოჰორტები გამოვიდნენ მის შესახვედრად, თუმცა მხოლოდ ორის გამოსვლა იყო ნაბრძანები, ხოლო რომაელი ხალხი, ფენების, ასაკისა და სქესის განურჩევლად შესახვედრად ოცი მილის იქით გამოიფინა.
5. მაგრამ უფრო ძლიერად და დამაჯერებლად გამოიხატა მასთან დამოკიდებულება სიკვდილისას და სიკვდილის შემდეგ. იმ დღეს, როცა მოკვდა, ადამიანებმა ქვები დაუშინეს ტაძრებს, ღმერთების საკურთხევლებს აბრუნებდნენ, ზოგიერთები ქუჩებში ისროდნენ საშინაო ღმერთებს ლარებს, აგდებდნენ ახალდაბადებულ ბავშვებს. ამბობენ, ბარბაროსებმაც კი, ერთიმეორეს რომ ეომებოდნენ ან ჩვენ, შეწყვიტეს ომი, თითქოს გაერთიანდნენ საერთო და ყველასთვის ახლობელი მწუხარებით. ზოგიერთმა პრინცმა წვერი მოუშვა და ცოლებს თავები გადაპარსეს ღრმა მგლოვიარობის ნიშნად. და თავად მეფეთა მეფემ უარი გამოაცხადა ნადირობაზე და ქეიფებზე ქვეშევრდომებთან, რაც პართელებისთვის მგლოვიარობის ნიშანია.
6. ხოლო რომში ხალხი, დათრგუნული და გულდამძიმებული პირველი ცნობით მის ავადმყოფობაზე, ელოდა და ელოდა ახალ მალემსრბოლელებს. და როცა საღამოს, საიდანღაც უცებ გავრცელდა ცნობა, რომ ისევ ჯანმრთელადაა, მაშინ ყველა მაშხალებით და სამსხვერპლო ცხოველებით კაპიტოლიუმისკენ გავარდნენ და კინაღამ ტაძრის კარი ჩამოგლიჯეს, რაც შეიძლება მალე დაედოთ აღთქმები. თავად ტიბერიუსი გააღვიძა მოზეიმე სიმღერამ, ყოველი მხრიდან რომ მოდიოდა: რომიც, ქვეყანაც გადარჩა აკი, გერმანიკუსი გადარჩა რაკი.
როცა, ბოლოს, დადასტურებით ცნობილი გახდა, რომ უკვე აღარ არის, მაშინ ვეღარანაირი შეტყობინებები, ვერანაირი ბრძანებულებები ვერ ამსუბუქებდნენ სახალხო გლოვას და ტირილი დეკემბრის ზეიმებამდე გაგრძელდა. გარდაცვლილის სახელი და მასზე სინანული გააღრმავა მომდევნო წლების საშინელებებმა, და ყველას არცთუ უსაფუძვლოდ ეჩვენებოდა, რომ ტიბერიუსის მალევე აშვებული მძვინვარება მანამდე შეკავდებოდა ხოლმე გერმანიკუსისადმი პატივისცემითა და მის წინაშე შიშით.
7. ცოლად ჰყავდა აგრიპინა, მარკუს აგრიპას და იულიას ქალიშვილი, და მისგან ცხრა შვილი ჰყავდა. იმათგან ორი ჩვილობისას გარდაიცვალა, ერთი - ბავშვობაში და ისეთი კეთილსანახავი, რომ ლივიამ მისი გამოსახულება კაპიტოლიუმის ვენერას ტაძარს მიუძღვნა, კუპიდონის სახით, მეორე კი თავის საწოლ დარბაზში დაჰკიდა, სამთიობოში და შესვლისას ყოველთვის აკოცებდა ხოლმე. დანარჩენმა ბავშვებმა მამაზე მეტხანს იცოცხლეს - სამმა გოგონამ: აგრიპინამ, დრუზილამ და ლივილამ, თითო წლის ჩაგდებით რომ მოჰყვებოდნენ ერთიმეორეს; და სამმა ბიჭმა - ნერონმა, დრუზმა და გაიუს კეისარმა. ამათგან ნერონი და დრუზუსი ტიბერიუსის ბრალდებით სენატმა სახელმწიფოს მტრებად გამოაცხადა.
8. გაიუს კეისარი დაიბადა სექტემბრის კალენდების დამდეგს, მამამისისა და გაიუს ფონტეიუს კაპიტონის კონსულობაში. სად დაიბადა, ნათელი არ არის, რაკი ამაზე ცნობები წინააღმდეგობრივია. გნეიუს ლენტულუს გეტულიცუსი წერს, რომ თითქოს ტიბურში დაიბადა. პლინიუს სეკუნდუსი ამტკიცებს, რომ ტრევერების მიწაზე, დაბა ამბიტარვიუმში, კონფლუენტის ზემოთ რომ არის; ამასთან მიუთითებს, რომ იქ გაჩვენებენ სამსხვერპლოს წარწერით: „დადგმულია აგრიპინას მიეს“. ლექსები, მისი ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე რომ გავრცელდა, გვაჩვენებენ, რომ ის დაიბადა ზამთრის ბანაკებში: დაიბადა ბანაკში, მამის მშვილდით მეისრობდა, ეს თუ იყო ნიშანი, რომ ელოდა კეისრობა? მე კიდევ ცნობებში ვიპოვე, რომ ანციუმში დაიბადა.
როგორც გეტულიკუსი აჩვენებს, მართალი არ არის პლინიუსი, რადგან ტყუის იმიტომ, რომ ახალგაზრდა და ამპარტავანი მმართველის სახელი განადიდოს ჰერკულესისადმი მიძღვნილი ქალაქითაც. და ცრუობს იმის გამოც, რომ ტიბურში, მართლაც, ერთი წლით ადრე გერმანიკუსს ეყოლა შვილი და იმასაც გაიუსი დაარქვეს - სწორედ ის მშვენიერი ბავშვი, რომლის უდროო სიკვდილზე ზემოთ უკვე ვილაპარაკე.
პლინიუსს, თავის მხრივ, თავად მოვლენათა რიგიც ეწინააღმდეგება. ყველა ისტორიკოსი ხომ, ვინც კი ავგუსტუსზე წერს, ერთხმად ამბობს, რომ როცა გერმანიკუსი თავისი კონსულობის შემდეგ გაიგზავნა გალიაში, უკვე ჰყავდა გაიუსი. პლინიუსის აზრს არ ადასტურებს სამსხვერპლოზე წარწერაც, რადგან ამ ადგილებში აგრიპინამ გააჩინა ორი გოგო, ხოლო ნებისმიერ დაბადებას, ბიჭისა იქნება თუ გოგოსი, განურჩევლად ეძახიან puerperium-ს, რადგან ძველად გოგნებს (puellae) ეძახდნენ puerae, და ბიჭებს (pueri) - კიდევ puelli.
არსებობს ავგუსტუსის წერილიც, დაწერილი მის სიკვდილამდე რამდენიმე თვით ადრე, თავის შვილიშვილ აგრიპინასთან, რომელშიც ჩვენს გაიუსზე, რაკი მაშინ არავითარი სხვა გაიუსი არ არსებობდა, ნათქვამია: „გუშინ მოველპარაკე ტალარიუსს და აზილიუსს, რომ წამოეყვანათ პატარა გაიუსი მეთხუთმეტე დღეს ივნისის კალენდებამდე, თუ ღმერთების ნებაც იქნება. მათთან ერთად ჩემი მონებიდან ექიმსაც ვაგზავნი. გერმანიკუსს მივწერე, რომ ჰყავდეს თავისთან, თუ მოისურვებს. ნახვამდის, ძვირფასო აგრიპინა, და ეცადე შენს გერმანიკუსთან ჯანმრთელად ჩააღწიო“.
ჩემი აზრით, ნათელია, რომ გაიუსი ვერ დაიბადებოდა იქ, სადაც რომიდან ჩაიყვანეს უკვე ორი წლისა. ალბათ, არ უნდა დავუჯეროთ ლექსებსაც, მით უმეტეს, თუ ისინი ხელმოწერელია. ამგვარად, მხედველობაში უნდა მივიღოთ სახელმწიფო ცნობების ჩვენება, როგორც ერთადერთი. ამასთან ერთად, თავად გაიუსს ყველა სამხიარულო ადგილებიდან ანციუმი უყვარდა - როგორც თავის დაბადების ადგილი, უეჭველად. ამბობენ, რომი რომ მოსწყინდა, იქ აპირებდა დედაქალაქის და სასახლის გადატანას.
9. მეტსახელი „კალიგულა“ („ჩექმებიანი“) სამხედრო ბანაკში გაჩენილი ხუმრობიდან მოდის, რაკი მეომრებს შორის იზრდებოდა, რიგითი ჯარისკაცის სამოსში. და ჯარის როგორი ერთგულება და სიყვარული მისცა ამგვარმა აღზრდამ, ეს ყველაზე უკეთ მაშინ გამოჩნდა, როცა მან მხოლოდ თავისი გარეგნობით უეჭველად დააწყნარა ჯარისკაცები, რომლებიც ავგუსტუსის სიკვდილის შემდეგ ისე იყვნენ აღშფოთებულები, რომ ნებისმიერ უგუნურებას ჩაიდენდნენ. სინამდვილეში, იმათ მართლაც მაშინ დაიხიეს უკან, როცა დაატყვეს, რომ აჯანყების საფრთხის გამო მას შორს აგზავნიან, მახლობელი ქალაქის დაცვის ზედამხედველობაში, - აი, მხოლოდ მაშინ, მონანიებით ატანილებმა, დაიჭირეს და შეაჩერეს ფორანი, შეეხვეწნენ, არ დაესაჯა ისინი ამისთანა რისხვით.
10. მამასთან ერთად სირიაში იყო. იქიდან მობრუნებული ჯერ დედასთან ცხოვრობდა, მერე, დედის გადასახლების შემდეგ, ლივია ავტუსტასთან, თავის დიდ ბებიასთან. ბებია რომ მოუკვდა, ჯერ კიდევ მოზარდმა, როსტალური ტრიბუნიდან სახოტბო სიტყვა წარმოთქვა. მერე თავის ბებია ანტონიასთან გადავიდა. ცხრამეტი წლისა ტიბერიუსმა გამოიძახა კაპრიზე, - მაშინ მან ერთსა და იმავე დღეს სრულწლოვანის ტოგაც ჩაიცვა და პირველად გაიპარსა წვერი, მაგრამ ყოველგვარი ზეიმების გარეშე, რომლებითაც მისი ძმების სრულწლოვანებები აღინიშნა.
კაპრიზე ბევრი ცდილობდა, ეშმაკობითა თუ ძალით გამოეტუათ მისთვის უკმაყოფილება, მაგრამ ერთხელაც არ აჰყოლია ცდუნებას, გეგონება, სულ დაავიწყდა თავისი ახლობლების ბედი, თითქოს არც არაფერი მოსვლოდეთ. ხოლო ყველაფერს, რისი მოთმენაც უწევდა, იტანდა ისეთი დაუჯერებელი თვალთმაქცობით, რომ მართებულად იყო იმაზე ნათქვმი: „ქვეყნად არ იყო იმაზე უკეთესი მონა და იმაზე უარესი ხელმწიფე“.
11. თუმცა მაშინაც ვერ მალავდა თავის ბუნებრივ მძვინვარებასა და გარყვნილობას. ცნობისმოყვარეობის წყურვილით ესწრებოდა ბრალდებულთა წამებას და სიკვდილით დასჯას, ღამით თავზე დადებული სხვა თმითა და გრძელი კაბით დაეხეტებოდა დუქნებში და საროსკიპოებში, დიდი სიამოვნებით ცეკვავდა და მღეროდა სცენაზე. ტიბერიუსი ამას ხალისით უშვებდა, იმედოვნებდა, ამით მოერჯულებინა იმისი სასტიკი ხასიათი. გამჭრიახი ბერიკაცი ზუსტად ხედავდა და არაერთხელ უწინასწარმეტყველებდა, რომ გაიუსი ცხოვრობს საკუთარი თავის და სხვების დასაღუპად, და რომ ექიდნეს ზრდის რომის ხალხისთვის და ფაეტონს მთელი დედამიწის წრისათვის.
12. ცოტა მოგვიანებით ცოლად მოიყვანა იუნია კლავდილა, რომაელი დიდგვაროვანის, მარკუს სილანუსის ქალიშვილი. მერე დაინიშნა ავგურად თავისი ძმის, დრუზუსის ადგილზე, მაგრამ ხელდასმამდე აიყვანეს პონტიფიკოსის თანამდებობაზე. ეს მისი ნათესაური გრძნობებისა და სულიერი მორჩილების აღიარების მნიშვნელოვანი ნიშანი იყო, ტიბერიუსის საგვარეულო მოკლებული იყო სხვა დასაყრდენს. სეიანუსზე მალე ეჭვი მიიტანეს და გაანადგურეს, როგორც სამშობლოს მტერი, და გაიუსი უფრო და უფრო მეტად ღებულობდა მემკვიდრედ გახდომის იმედს.
უფრო რომ განმტკიცებულიყო ამ იმედში, მალევე, როგორც კი იუნია გარდაიცვალა მშობიარობისას, შეაცდინა ენია ნევია, ცოლი მაკრონისა, ვინც პრეტორიანული კოჰორტების მეთაური იყო; თან ენიას დაპირდა, რომ ცოლად მოიყვანდა, როცა მიაღწევდა ძალაუფლებას, და ამაზე ფიცი და ხელწერილიც მისცა. ამ ქალის გამოყენებით მაკრონის ნდობა მოიპოვა და მაშინ, როგორც ვარაუდობს ზოგიერთი, ტიბერიუსს შხამი შეაპარა. მომაკვდავი ძლივსღა სუნთქავდა, როცა გაიუსმა ბრძანა, მოეხსნათ მისთვის ბეჭედი. თითქოს, წინააღმდეგობასაც უწევდა ტიბერიუსი. მაშინ გაიუსმა უბრძანა, ბალიში დაეფარებინათ და თვითონ შემოაჭდო ყელზე ხელები. ხოლო ის აზატი, ამ სანახაობაზე რომ შეჰყვირა, ჯვარზე გასაკრავად გააგზავნა.
და ეს მართალს ჰგავს. ზოგიერთი გადმოგვცემს, რომ თავად დაიტრაბახა თუ ჩადენილი არა, ჩაფიქრებული დანაშაულით მაინც - მუდამ თავის ნათესაური გრძნობებით მოამაყე, ამბობდა, რომ ერთხელ ხანჯლით შევიდა მძინარე ტიბერიუსთან, რათა შური ეძია დედის და ძმების მკვლელობების გამო, მაგრამ შეებრალა, ხანჯალი მოისროლა და გამოვიდა. ტიბერიუსმა ეს იცოდა, მაგრამ ვერ გაბედა ვერც თვალთვალი და ვერც მისი დასჯა.
13. ასე მიაღწია ხელისუფლებას რომაელი ხალხის საუკეთესო სურვილების ასასრულებლად, ანდა, უფრო უკეთ, მთელი კაცობრიობისა. ის იყო ყველაზე სასურველი მმართველი პროვინციებისათვის და ჯარებისთვის, სადაც ბევრს ახსოვდა ჯერ კიდევ პატარა, და მთელი რომაელი ბრბოსთვის, რომელსაც უყვარდა გერმანიკუსი და ებრალებოდა მისი ლამის ამოწყვეტილი საგვარეულო. ამიტომ, როცა მიზენუმიდან წამოვიდა, მაშინ, მიუხედავად იმისა, რომ ძაძებში იყო და ტიბერიუსის ნეშტს მიაცილებდა, ხალხი მოზეიმე ბრბოებით ხვდებოდა, საკურთხევლებით, მსხვერპლით, ანთებული მაშხალებით, კეთილ სურვილებს ატანდა, ეძახდა „ვარსკვლავს“, „ჩიორას“, „თოჯინას“ და „შვილიკოს“.
14. ხოლო რომში რომ შევიდა, მაშინვე მიენიჭა უმაღლესი და სრული ძალაუფლება სენატის ერთსულოვანი დასკვნითა და კურიაში შევარდნილი ბრბოს ძალით, ტიბერიუსის ანდერძის საპირისპიროდ, რომელმაც თავისი არასრულწლოვანი შვილიშვილის თანამემკვიდრედ დანიშნა. ხალხის სიხარული ისეთი იყო, რომ, როგორც ამბობენ, სამი არასრული თვის განმავლობაში ას სამოცი ათასი სამსხვერპლო ცხოველი დაიკლა.
როცა რამდენიმე დღის შემდეგ კამპანიის კუნძულებზე წავიდა, ყველა სდებდა აღთქმას მის დაბრუნებაზე, პატარა შემთხვევასაც კი არ უშვებდა ხელიდან, რომ წუხილი და მზრუნველობა გამოეხატა მის კეთილდღეობაზე. ავად რომ გახდებოდა, ხალხი ღამისთევით იკრიბებოდა პალატინთან. ისეთებიც გამოერეოდნენ, წერილობით ფიცს რომ სდებდნენ, სასიკვდილოდ ებრძოლათ მის გამოსაკეთებლად ანდა თავიანთი სიცოცხლე გაეწირათ მისთვის.
მოქალაქეთა უსაზღვრო სიყვარულს აგრძელებდა უცხოქვეყნელების კეთილი განწყობა. არტაბანმა, პართიის მეფემ, რომელიც ყოველთვის ღიად გამოხატავდა თავის სიძულვილს და ზიზღს ტიბერიუსის მიმართ, ახლა თავად სთხოვა გაიუსს მეგობრობა, კონსულის ლეგატებთან მოლაპარაკებაზე გამოვიდა და, ევფრატზე გადმოსულმა, პატივი მიაგო რომის არწივებს, ლეგიონების ნიშნებს და კეისრების გამოსახულებებს.
15. თავადაც ყველაფერს აკეთებდა, ადამიანებში სიყვარული რომ აღეძრა. ტიბერიუსს მწარე ცრემლებით სცა პატივი კრების წინაშე და საზეიმოდ დაასაფლავა. მერე მაშინვე გაემგზავრა პანდატერიაში და პონტოს კუნძულებზე, დედის და ძმების ნეშტების შეგროვებას ჩქარობდა; ქარიშხლიან უამინდობაში გაცურა, რათა ყველას დაენახა მისი კარგი შვილობა, მათ ნარჩენებს მოწიწებით მიუახლოვდა, ურნებში ჩააწყო საკუთარი ხელით. არანაკლები ზარზეიმით, კიჩოზე ალმიანი ბირემით ოსტიაში მიასვენა ისინი, მერე ტიბრს აღმა აუყვა რომამდე, სადაც ყველაზე ცნობილმა მხედრებმა ხალხის ბრბოს გავლით, ორი ტახტრევანით მავზოლეუმში გადაასვენეს. მათ სამახსოვროდ დაადგინა სახალხო, ყოველწლიური მოსახსენებელი წესები, ხოლო დედის საპატივსაცემად საცირკო თამაშობები, სადაც დედამისის გამოსახულება მოჰქონდათ პროცესიაში განსაკუთრებული ეტლით.
მამამისს პატივი მიაგო, სექტემბერს რომ გერმანიკუსი უწოდა. ამის შემდეგ სენატის დადგენილებით, თავის ბებია ანტონიას ყველა პატივი დაუნიშნა, რაც კი მისცემია ოდესმე ლივიას; თავისი ძია კლავდიუსი, რომელიც ჯერ კიდევ რომაელი მხედარი იყო, კონსულობაში ამხანაგად აიყვანა. ძმა ტიბერიუსი სრულწლოვანების დღეს იშვილა და ახალგაზრდობის მეთაურად დანიშნა.
თავისი დების საპატივცემოდ ბრძანა, ყველა დაფიცებისთვის დაემატებინათ: „დაე, არ მიყვარდეს საკუთარი თავი და შვილები უფრო მეტად, ვიდრე გაიუს კეისარი და მისი დები“; ხოლო კონსულების წინადადებებისთვის: „დე, ბედნიერება და წარმატება სდევდეს გაიუს კეისარს და მის დებს!“.
სახალხო სიყვარულს გამოდევნებულმა შეიწყალა ბევრი, - მსჯავრდებულებს და გადასახლებულებს ყველნაირ საქმეზე, რაც ძველი დროიდან იყო დარჩენილი, შენდობა უბოძა. საბუთები, რაც დედამისის და ძმების საქმეებთან იყო დაკავშირებული, ფორუმზე მიიტანა და დაწვა, თან ღმერთები მოიყვანა მოწამედ, რომ არაფრისთვის ხელი არ უხლია და არაფერი წაუკითხავს ამ ქაღალდებიდან - ამით უნდოდა სამუდამოდ ჩაეწყნარებინა ყველანაირი შიში დამსმენებისა და მოწმეებისა. ხოლო მასზე თავდასხმის თაობაზე დასმენა არც კი მიიღო, განაცხადა, რომ არაფრით შეუძლია სიძულვილის წახალისება, და რომ დამსმენებისთვის მისი სმენა დახშულია.
16. სპინტრიები, უჩვეულო სიამტკბილობის გამომგონებლები, რომიდან გააძევა - ძლივს გადააფიქრებინეს იმათი ზღვაში ჩახრჩობა. ტიტუს ლაბიენუსის, კრემუციუს კორდუსის და კასიუს სევერუსის თხზულებებზე, სენატის დადგენილებით რომ იყო განადგურებული, ბრძანა, მოეძებნათ, შეენახათ და ეკითხათ, - განაცხადა, რომ მისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანია, რომ არანაირი მოვლენა არ გამორჩენოდათ შთამომავლებს.
ანგარიშები იმპერიის მდგომარეობაზე, რომელსაც ავგუსტუსი უშვებდა, ტიბერიუსმა კი შეწყვიტა, მან ბრძანა, კვლავ გამოექვეყნებინათ.
თანამდებობის პირებს ნება დართო, თავისუფლად ემართათ სასამართლო, მისთვის არაფერი ეკითხათ. მხედრების სიები თვითონ შეამოწმა მკაცრად და ყურადღებით, მაგრამ დაუნდობლად არა, - ვინც სირცხვილით ან უღირსებობით იყო დაღდასმული, იმათ სახალხოდ ჩამოართმევდა ცხენებს, ვისაც ნაკლები დანაშაული ჰქონდა, იმათ გამოტოვებდა ხოლმე გვარების წაკითხვისას. მოსამართლეებს რომ ადვილად ემუშავათ, იმათ ოთხ დეკურიას მეხუთეც შეუერთა. სახალხო კრების აღდგენით ცდილობდა ხალხისთვის დაებრუნებინა თანამდებობის პირთა არჩევნები.
ტიბერიუსის ანდერძით, თუმცა ის ანდერძი გაუქმებულად იყო გამოცხადებული, დატოვებული საჩუქრები, და იულია ავგუსტასებიც, რომელიც ტიბერიუსმა დამალა, მან დაითვალა და პატიოსნად და უსიტყვოდ გადაიხადა. იტალია გაათავისუფლა ნახევარპროცენტიანი გადასახადისგან გაყიდვებზე, ბევრ ხანძრით დაზარალებულს აუნაზღაურა დანაკარგი. თუკი მეფეებს სამეფოებს უბრუნებდა, მაშინ უხდიდა კიდეც გავლილი დროის მთელ ხარკს და შემოსავალს. მაგალითად, ანტიოქუს კომაგენელმა მიიღო ასი მილიონი სესტერცი, ოდესღაც რომ წაართვეს.
არანაირ კეთილ საქმეს წაუხალისებლად რომ არ დატოვებდა, ამის საჩვენებლად, ერთ გააზატებულ ქალს რვაასი ათასი სესტერცი მისცა ჯილდოდ, რომელმაც უსასტიკესი წამების დროსაც კი არ გათქვა თავისი პატრონის დანაშაული. მთელი ამ ქმედებებისათვის სენატმა, სხვა პატივთან ერთად, უბოძა ოქროს ფარი. ყოველ წელს, დადგენილ დღეს ქურუმთა კოლეგიებს ეს ფარი კაპიტოლიუმზე უნდა წაეღოთ, სენატისა და სიმღერის თანხლებით, სადაც დიდგვაროვანი ბიჭები და გოგონები მმართველის სათნოებას ადიდებდნენ. აგრეთვე დადგინდა, რომ მისი ძალაუფლებაში მოსვლის დღეს დარქმეოდა პარილიები, - თითქოს რომის მეორე დაარსების ნიშნად.
17. კონსული ოთხჯერ იყო. პირველად ივლისის კალენდებიდან ორი თვის განმავლობაში; მეორედ - იანვრის კალენდებიდან ოცდაათი დღე, მესამედ - იანვრის იდებამდე, მეოთხედ - იანვრის იდების წინ, მეშვიდე დღემდე. ამ კონსულობებიდან ბოლო ორი ერთიმეორეს მიჰყვებოდა. მესამე კონსულობას ლუგდუნში შეუდგა მარტო, მაგრამ მედიდურობის და ჩვეულებების არადჩაგდების გამო კი არა, როგორც ზოგიერთი ფიქრობს, არამედ მხოლოდ იმიტომ, რომ არ შეიძლებოდა სცოდნოდა, - მისი თანამდებობის ამხანაგი ახალი წლის წინ გარდაიცვალა.
17. კონსული ოთხჯერ იყო. პირველად ივლისის კალენდებიდან ორი თვის განმავლობაში; მეორედ - იანვრის კალენდებიდან ოცდაათი დღე, მესამედ - იანვრის იდებამდე, მეოთხედ - იანვრის იდების წინ, მეშვიდე დღემდე. ამ კონსულობებიდან ბოლო ორი ერთიმეორეს მიჰყვებოდა. მესამე კონსულობას ლუგდუნში შეუდგა მარტო, მაგრამ მედიდურობის და ჩვეულებების არადჩაგდების გამო კი არა, როგორც ზოგიერთი ფიქრობს, არამედ მხოლოდ იმიტომ, რომ არ შეიძლებოდა სცოდნოდა, - მისი თანამდებობის ამხანაგი ახალი წლის წინ გარდაიცვალა.
საჩუქრების სახალხო ჩამორიგებები ორჯერ მოაწყო, სამას-სამასი სესტერცი მისცა თითოეულს. ამდენჯერვე გაუმასპინძლდა სენატორებს და მხედრებს და მათ ცოლებს და შვილებსაც კი. მეორე გამასპინძლებისას მამაკაცებს დამატებით ჩუქნიდა რიგიან ტოგებს, ხოლო ქალებს და ბავშვებს ძოწის მოსახვევებს. და მომავალში რომ გაეზარდა ხალხის მხიარულება, სატურნალიის დღეობას ერთი დღე დაამატა და იუვენალიები დაარქვა.
მრავალი მეტსახელი მიისაკუთრა. ეძახდნენ „პატივმოყვარეს“, „ბანაკის შვილს“, „ჯარების მამას“, „სათნო და დიდებულ კეისარს“. ერთხელ, სადილისას შემოესმა, თუ როგორ კამათობდნენ ცნობილობაზე მეფეები, რომში გამოცხადებუნი მის სათაყვანოდ, და შეჰყვირა: დე, ერთიანი იყოს მმართველი, დე, ერთიანი შეიქმნას მეფეც!
ცოტაღა აკლდა, რომ იქვე მიეღო დიადემა და პრინციპატი მეფის ხელისუფლებად გადაექცია.
18. გლადიატორთა თამაშობებს ხშირად აწყობდა, ხან ტავრუსის ამფითეატრში, ხანაც სეპტაში; ბრძოლებს შორის მუშტით მებრძოლნი გამოჰყავდა აფრიკიდან და კამპანიიდან, ორივე მხარის რჩეულები. სანახაობებს ყოველთვის თავად როდი განაგებდა, ხანდახან დაუთმობდა ხოლმე თავის მეგობრებს ან თანამდებობის პირებს.
თეატრალურ წარმოდგენებს მუდამ მართავდა, სხვასხვა გვარისას და სხვადასხვა აგდილებზე, ზოგჯერ ღამითაც კი, მთელ ქალაქში რომ აანთებდა მაშხალებს. ყველანაირ საჩუქრებს ხალხში გადასროლითაც იძლეოდა, არიგებდა საჭმლით სავსე კალათებს ყველასათვის. ერთ რომაელ მხედარს, რომელიც ამგვარი გამასპინძლებისას მის მოპირდაპირედ იჯდა და განსაკუთრებული ხალისით და მადიანად ჭამდა, თავისი წილიც გაუგზავნა, ხოლო ერთ სენატორს, ამგვარსავე შემთხვევაში - პრეტორად რიგგარეშე დანიშვნის ბრძანება.
საცირკო შეჯიბრებესაც აწყობდა დილიდან საღამომდე, აფრიკულ ცხოველებთან ბრძოლებითა და შუალედებში ტროას თამაშებით; ყველაზე მდიდრულ თამაშებზე არენაზე ყრიდნენ სურინჯს და მთის ბალახს, ხოლო ცხენებს მხოლოდ სენატორები მართავდნენ. ერთხელ მოულოდნელად და მოუმზადებლად დაიწყო თამაშები, როცა ათვალიერებდა გელოტიანთა სახლის ცირკის მოწყობილობას და რამდენიმე კაცმა მეზობელი აივნებიდან სთხოვა ამის თაობაზე.
19. ამას გარდა, მანამდე არგაგონილი და სულ ახალი სანახაობა გამოიგონა. ყურეზე გადო ხიდი ბაიასა და პუტეოლანის მიწაყრილს შორის, სიგრძით სამი ათას ექვსასი ნაბიჯი. ამისათვის სატვრითო ხომალდები შეკრიბა, ორ რიგად დააყენა ღუზებზე, ზედ მიწის ზვინული დააყარა და აპიანეს გზის მსგავსად მოასწორა.
ამ ხიდზე ორი დღე ზედიზედ წინ და უკან დადიოდა. პირველ დღეს - შეკაზმული ცხენით, მუხის გვინგვინი ედგა, პატარა ფარი ეჭირა, მახვილით იყო და ოქრონაქარგი ლაბადა მოეხურა. მომდევნო დღეს - მრბოლელის ტანისამოსში, ეტლით, რომელშიც ყველაზე კარგი სარბოლო წყვილი იყო შებმული და მის წინ მიდიოდა ბიჭი სახელად დარეუსი, პართიელი მძევალი, ხოლო უკან კი პრეტორიელების რაზმი და ამალა ეტლებით.
მე ვიცი, რომ, ბევრის შეხედულებით, გაიუსმა ეს ხიდი მოიგონა ქსერქსეს მისაბაძად, რომელმაც დიდი აღფრთოვანება გამოიწვია, გაცილებით ვიწრო ჰელესპონტი რომ გადაკეტა. ხოლო სხვების აზრით, - რათა გაუგონარი მოცულობის ნაგებობით დაეშინებინა გერმანია და ბრიტანეთი, რომელთაც ომით ემუქრებოდა. თუმცაღა ბალღობისას მე პაპაჩემისგან მომისმენია ამ ღონისძიების ნამდვილი მიზეზი, რომელმაც ამის შესახებ სანდო კარისკაცებისგან იცოდა. საქმე ის იყო, რომ როცა ტიბერიუსი შფოთავდა თავის მემკვიდრეზე და ღვიძლი შვილიშვილისკენ იხრებოდა, მაშინ ასტროლოგმა თრასილუსმა გამოუცხადა, რომ გაიუსი უფრო მალე გადაივლის ჭენებით ბაიის ყურეს, ვიდრე იმპერატორი გახდება.
20. სანახაობებს აწყობდა პროვინციებშიც, ასტიკურ თამაშებს სირაკუზაზე, სიცილიაზე; შერეულ თამაშებს ლუგდუნუმში და გალიაში. აქვე მიმდინარეობდა შეჯიბრი ბერძნულ და ლათინურ მჭევრმეტყველებაში, რომელზეც, როგორც ამბობენ, დამარცხებულებს საჩუქრები უნდა მიეცათ გამარჯვებულებისთვის და თან მათი სადიდებელიც უნდა შეეთხზათ; ხოლო იმათ, ვინც ყველაზე ნაკლებად მოაწონეს მაყურებელს თავი, ებრძანებოდა, თავისი ნაწერი ღრუბლით ანდა ენით გაეწმინდა, თუ არ სურდა, გაშოლტილიყო ანდა მახლობელ მდინარეში გადაეგდოთ.
21. ტიბერიუსის დაუმთავრებელი ნაგებობები დაამთავრა, - ავგუსტუსის ტაძარი და პომპეუსის თეატრი. თავად წყალსადენის მშენებლობა დაიწყო ტიბურიდან[699] და ამფითეატრი სეპტას მახლობლად. ამ მშენებლობებიდან ერთი კლავდიუსმა მიიყვანა ბოლომდე, მეორე დატოვა. სირაკუზაში აღადგინა სიძველისგან ჩამონგრეული კედელი და ღმერთების ტაძარი. აპირებდა სამოსზეც აეგო პოლიკრატეს სასახლე და მილეთში დაესრულებინა დიდიმეას ტაძარი, და ალპურ მთებში დაეარსებინა ქალაქი, მაგრამ უპირველეს ყოვლისა - გადაეთხარა ისტმინის ყელი აქაიაში - იქ უფროსი ცენტურიონიც კი გააზავნა, რათა წინასწარი სამუშაოები ჩაეტარებინა.
22. აქამდე ლაპარაკი მმართველზე იყო, ახლა მოგვიწევს ურჩხულზე ვისაუბროთ.
თუმცა დაარწმუნეს, რომ ამაღლდა პრინციპებზე და მეფეებზე. მაშინ დაიწყო ღვთიური დიდებულების დაჩემება. ბრძანა, საბერძენეთიდან ღმერთების გამოსახულებები მოეტანათ, სახელგანთქმულები თაყვანისცემითაც და ხელოვნებითაც, მათ რიცხვში ოლიმპიელი ზევსიც კი, რათა იმათთვის თავები მოეხსნათ და ზედ თავისი დაედგათ. პალატინის სასახლე ფორუმამადე გააგრძელა, ხოლო კასტორისა და პოლუქსის ტაძარი მის შესასვლელად გადააქცია და ხშირად იდგა იქ ტყუპების სტატუეტების შუაში, საღვთო პატივს ღებულობდა მომსვლელებისგან. და ზოგიერთი ლათინელი იუპიტერის სახელით განადიდებდა.
უფრო მეტიც, თავის ღმერთს განსაკუთრებული ტაძარი მიუძღვნა, დანიშნა ქურუმები, დაადგინა ურჩეულესი მსხვერპლი. ტაძარში თავისი სრული სიმაღლის ქანდაკება დადგა და შემოსა საკუთარი ტანსაცმლით. მთავარი ქურუმის თანამდებობაზე რიგრიგობით მიდიოდნენ ყველაზე მდიდარი მოქალაქეები, კამათისა და ვაჭრობის შემდეგ. მსხვერპლად იყო: ბუები, ფლამინგოები, როჭოები, ციცრები, ხოხბები, - ყოველი დღისთვის ცალკე ჯიში.
ღამღამობით, როცა სავსე მთვარე ანათებდა, ამ მთვარეს დაუღალავად ეძახდა მოსახვევად და საწოლშიც; დღისით ცალკე ელაპარაკებოდა კაპიტოლიუმის იუპიტერს, ხან ჩურჩულით და იმის ყურთან დახრით, ხანაც თავის ყურს მიუშვერდა; ზოგჯერ ხმამაღლა და ბრაზითაც. მაგალითად, ერთხელ შემოესმათ მისი მუქარა: ან შენ ამწიე, ანდა მე შენ...
მერე კი ჰყვებოდა, რომ ღმერთმა, ბოლოს და ბოლოს, შეიწყნარა და თავად მიიწვია თავისთან საცხოვრებლად. ამის მერე ხიდი გადო კაპიტოლიუმიდან პალატინზე, ღვთაებრივი ავგუსტუსის ტაძრის გავლით, მერე კი, უფრო ახლოს რომ დასახლებულიყო, ახალი სახლი დადგა კაპიტოლიუმის გორაკზე.
23. არ უნდოდა, რომ აგრიპა ეცნო ანდა თავის პაპად მოეხსენიებინათ იმისი მდაბიო გვარის გამო, და მრისხანებდა, როცა სიტყვებში ან ლექსებში ვინმე იმას კეისრებს მიათვლიდა. ტრაბახობდა კიდეც, რომ თითქოს დედამისი დაიბადა სისხლის აღრევით, რომელიც იულიასთან ჩაიდინა ავგუსტუსმა. და ავგუსტუსზე ამისთანა სიცრუით ვერდაკმაყოფილებულმა, აკრძალა, საზეიმოდ ედღესასწაულათ აქტიუმის და სიცილიის გამარჯვებები, როგორც დამღუპველნი და მომაკვდინებენი რომაელი ხალხისათვის.
ლივია ავგუსტას, თავისი დიდი ბებიას ხშირად იხსენიებდა „ოდისევსად ქალის კაბაში“, და ერთ წერილში სენატისადმი ეყო თავხედობა, დაედანაშაულებინა იგი უგვარობით, ირწმუნებოდა, თითქოს პაპამისი დედის მხრიდან იყო დეკურიონი ფუნდიდან; არადა, ამ დროს სახელმწიფო ძეგლები ნათლად გვიჩვენებენ, ავფიდიუს ლურკონს მაღალი თანამდებობები ეკავა რომში. თავის ბებია ანტონია, რომელმაც ცალკე სთხოვა საუბარი, პრეფექტ მარკონთან ერთად მიიღო. ამ და მსგავსი დამცირებითა და წყენებით, ხოლო ზოგიერთის აზრით - შხამითაც, სამარეშიც ჩაიყვანა. მაგრამ არც სიკვდილის მერე მიუცია რაიმე პატივი და სასადილო ოთახიდან ტკბებოდა ანტონიას დასაწვავი კოცონით.
თავისი ძმა ტიბერიუსს უცებ ჯარის ტრიბუნი გაუგზავნა და მოულოდნელად დასაჯა სიკვდილით, ხოლო თავისი სიმამრი სილანუსი აიძულა, სამართებლით გამოეჭრა ყელი და ასე მოეკლა თავი. ამათ იმაში ადანაშაულებდა, რომ ერთი თან არ გაჰყვა ქარიშხლიან ზღვაში, თითქოს იმის იმედით, რომ უბედურების შემთხვევაში თავად დაეუფლებოდა რომს, ხოლო მეორეს კი წამლის სუნი უდიოდა, თითქოს შიშობდა, რომ ძმა მოწამლავდა. ამ დროს, სილანუსი, უბრალოდ, ვერ იტანდა ზღვის ავადმყოფობას და ცურვის სირთულეებისა ეშინოდა; ხოლო ტიბერიუსი კი წამალს მუდმივი ხველების საწინააღმდეგოდ იღებდა, რომელიც უფრო და უფრო მეტად ტანჯავდა. რაც შეეხება კლავდიუსს, თავის ბიძას, გაიუსმა ცოცხალი დატოვა მხოლოდ თავის შესაქცევად.
24. ყველა თავის დასთან ცხოვრობდა დანაშაულებრივი კავშირით, და ყველა სადილზე ისინი მის ქვემოთ იწვნენ, ხოლო კანონიერი ცოლი მის ზემოთ. ამბობენ, ერთ მათგანს, დრუზილას ქალიშვილობა ჯერ კიდევ მოზარდს დააკარგვინა, და ბებია ანტონიამ, ვისთანაც იზრდებოდნენ, ერთხელ ერთად მოატანა. მერე გაატანეს ლუციუს კასიუს ლონგინუსს, კონსულის წოდების სენატორს, მაგრამ ქმარს წაართვა თავისი და, დაუფარავად ჰყავდა, როგორც ცოლი და ავადმყოფობისას თავისი ქონების და ხელისუფლების მემკვიდრედ დანიშნა.ღამღამობით, როცა სავსე მთვარე ანათებდა, ამ მთვარეს დაუღალავად ეძახდა მოსახვევად და საწოლშიც; დღისით ცალკე ელაპარაკებოდა კაპიტოლიუმის იუპიტერს, ხან ჩურჩულით და იმის ყურთან დახრით, ხანაც თავის ყურს მიუშვერდა; ზოგჯერ ხმამაღლა და ბრაზითაც. მაგალითად, ერთხელ შემოესმათ მისი მუქარა: ან შენ ამწიე, ანდა მე შენ...
მერე კი ჰყვებოდა, რომ ღმერთმა, ბოლოს და ბოლოს, შეიწყნარა და თავად მიიწვია თავისთან საცხოვრებლად. ამის მერე ხიდი გადო კაპიტოლიუმიდან პალატინზე, ღვთაებრივი ავგუსტუსის ტაძრის გავლით, მერე კი, უფრო ახლოს რომ დასახლებულიყო, ახალი სახლი დადგა კაპიტოლიუმის გორაკზე.
23. არ უნდოდა, რომ აგრიპა ეცნო ანდა თავის პაპად მოეხსენიებინათ იმისი მდაბიო გვარის გამო, და მრისხანებდა, როცა სიტყვებში ან ლექსებში ვინმე იმას კეისრებს მიათვლიდა. ტრაბახობდა კიდეც, რომ თითქოს დედამისი დაიბადა სისხლის აღრევით, რომელიც იულიასთან ჩაიდინა ავგუსტუსმა. და ავგუსტუსზე ამისთანა სიცრუით ვერდაკმაყოფილებულმა, აკრძალა, საზეიმოდ ედღესასწაულათ აქტიუმის და სიცილიის გამარჯვებები, როგორც დამღუპველნი და მომაკვდინებენი რომაელი ხალხისათვის.
ლივია ავგუსტას, თავისი დიდი ბებიას ხშირად იხსენიებდა „ოდისევსად ქალის კაბაში“, და ერთ წერილში სენატისადმი ეყო თავხედობა, დაედანაშაულებინა იგი უგვარობით, ირწმუნებოდა, თითქოს პაპამისი დედის მხრიდან იყო დეკურიონი ფუნდიდან; არადა, ამ დროს სახელმწიფო ძეგლები ნათლად გვიჩვენებენ, ავფიდიუს ლურკონს მაღალი თანამდებობები ეკავა რომში. თავის ბებია ანტონია, რომელმაც ცალკე სთხოვა საუბარი, პრეფექტ მარკონთან ერთად მიიღო. ამ და მსგავსი დამცირებითა და წყენებით, ხოლო ზოგიერთის აზრით - შხამითაც, სამარეშიც ჩაიყვანა. მაგრამ არც სიკვდილის მერე მიუცია რაიმე პატივი და სასადილო ოთახიდან ტკბებოდა ანტონიას დასაწვავი კოცონით.
თავისი ძმა ტიბერიუსს უცებ ჯარის ტრიბუნი გაუგზავნა და მოულოდნელად დასაჯა სიკვდილით, ხოლო თავისი სიმამრი სილანუსი აიძულა, სამართებლით გამოეჭრა ყელი და ასე მოეკლა თავი. ამათ იმაში ადანაშაულებდა, რომ ერთი თან არ გაჰყვა ქარიშხლიან ზღვაში, თითქოს იმის იმედით, რომ უბედურების შემთხვევაში თავად დაეუფლებოდა რომს, ხოლო მეორეს კი წამლის სუნი უდიოდა, თითქოს შიშობდა, რომ ძმა მოწამლავდა. ამ დროს, სილანუსი, უბრალოდ, ვერ იტანდა ზღვის ავადმყოფობას და ცურვის სირთულეებისა ეშინოდა; ხოლო ტიბერიუსი კი წამალს მუდმივი ხველების საწინააღმდეგოდ იღებდა, რომელიც უფრო და უფრო მეტად ტანჯავდა. რაც შეეხება კლავდიუსს, თავის ბიძას, გაიუსმა ცოცხალი დატოვა მხოლოდ თავის შესაქცევად.
დრუზილა რომ მოკვდა, ისეთი გლოვა გამოაცხადა, რომ სასიკვდილო დანაშაული იყო სიცილი, ბანაობა, სადილი მშობლებთან, ცოლთან ან ბავშვებთან. თავად ძალა არ ჰქონდა გადაეტანა ეს მწუხარება და მოულოდნელად გაქრა რომიდან, გადაიარა კამპანია, მიაღწია სირაკუზას და ასეთივე საჩქაროდ დაბრუნდა, წამოზრდილი წვერით და თმით. ამ დროიდან ყველა თავის ფიცს ნებისმიერ მნიშვნელოვან საგანზე, ხალხის თანდასწრებითაც, კრებაზეც და ჯარის წინაშეც წარმოთქვამდა მხოლოდ ღვთაება დრუზილას სახელით.
დანარჩენი დები ასე ვნებიანად არ უყვარდა და არც ამდენ პატივს მიაგებდა. არაერთხელ გაუტანებია გასართობად თავისი ფავორიტებისთვის. ამიტომაც მალევე გაასამართლა ისინი ემილიუს ლეპიდუსის საქმეზე გარყვნილობისა და მის წინააღმდეგ მიმართულ შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის. არა მარტო გამოაქვეყნა მათი ხელით დაწერილი წერილები, ცბიერებით და ცდუნებით მოპოვებული, არამედ მარსი შურისმაძიებლის ტაძარს მიუძღვნა სამი მახვილი შესაბამისი წარწერით, მის მოსაკლავად რომ იყო გამზადებული.
25. ძნელია თქმა, თავის ქორწინებებში როდის უფრო უზნეოდ მოქმედებდა - ცოლის მოყვანისას, ქორწინებების გაუქმებისას თუ ქორწინებაში ყოფნისას. ლივია ორესტილასთან თავად მივიდა მისალოცად, როცა ის გაიუს პიზონზე თხოვდებოდა, იქვე წაართვა ქმარს ბრძანებით და რამდენიმე დღის მერე გაუშვა, ხოლო ორი წლის შემდეგ გადაასახლა, რაკი იეჭვა, რომ ამ დროის მანძილზე ისევ შეურთდა ქმარს. სხვები ამბობენ, რომ თვით საქორწილო ქეიფში, პიზონის საპირისპიროდ მწოლარემ, წერილი გაუგზავნა: „ნუ მიძვრები ჩემ ცოლთან!“, და ქეიფის მერე თავისთან წაიყვანა და მეორე დღეს გამოაცხადა ედიქტით, რომ ცოლი იპოვა რომულუსის და ავგუსტუსის მსგავსად.
გაიუს მემიუსის, კონსულარისა და მხედართმთავრის ცოლი, ლოლია პავლინა პროვინციიდან გამოიძახა, რაკი შეიტყო, რომ იმის ბებია ოდესღაც ულამაზესი ყოფილა, მაშინვე გააშორა ქმარს და ცოლად მოიყვანა, ცოტა ხნის შემდეგ, ისიც გაუშვა და წინდაწინ აუკრძალა, დაახლოებოდა ვინმეს, ვინც არ უნდა ყოფილიყო.
დანარჩენი დები ასე ვნებიანად არ უყვარდა და არც ამდენ პატივს მიაგებდა. არაერთხელ გაუტანებია გასართობად თავისი ფავორიტებისთვის. ამიტომაც მალევე გაასამართლა ისინი ემილიუს ლეპიდუსის საქმეზე გარყვნილობისა და მის წინააღმდეგ მიმართულ შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის. არა მარტო გამოაქვეყნა მათი ხელით დაწერილი წერილები, ცბიერებით და ცდუნებით მოპოვებული, არამედ მარსი შურისმაძიებლის ტაძარს მიუძღვნა სამი მახვილი შესაბამისი წარწერით, მის მოსაკლავად რომ იყო გამზადებული.
25. ძნელია თქმა, თავის ქორწინებებში როდის უფრო უზნეოდ მოქმედებდა - ცოლის მოყვანისას, ქორწინებების გაუქმებისას თუ ქორწინებაში ყოფნისას. ლივია ორესტილასთან თავად მივიდა მისალოცად, როცა ის გაიუს პიზონზე თხოვდებოდა, იქვე წაართვა ქმარს ბრძანებით და რამდენიმე დღის მერე გაუშვა, ხოლო ორი წლის შემდეგ გადაასახლა, რაკი იეჭვა, რომ ამ დროის მანძილზე ისევ შეურთდა ქმარს. სხვები ამბობენ, რომ თვით საქორწილო ქეიფში, პიზონის საპირისპიროდ მწოლარემ, წერილი გაუგზავნა: „ნუ მიძვრები ჩემ ცოლთან!“, და ქეიფის მერე თავისთან წაიყვანა და მეორე დღეს გამოაცხადა ედიქტით, რომ ცოლი იპოვა რომულუსის და ავგუსტუსის მსგავსად.
გაიუს მემიუსის, კონსულარისა და მხედართმთავრის ცოლი, ლოლია პავლინა პროვინციიდან გამოიძახა, რაკი შეიტყო, რომ იმის ბებია ოდესღაც ულამაზესი ყოფილა, მაშინვე გააშორა ქმარს და ცოლად მოიყვანა, ცოტა ხნის შემდეგ, ისიც გაუშვა და წინდაწინ აუკრძალა, დაახლოებოდა ვინმეს, ვინც არ უნდა ყოფილიყო.
ცეზონია, სილამაზით და ახალგაზრდობით რომ ვერ გამოირჩეოდა, და სხვა ქმრისგან უკვე სამი ქალიშვილიც ჰყავდა, ყველაზე მეტად უყვარდა მისი ვნებიანობის და მფლანგველობის გამო; ჯარის წინ თავის გვერდით ისიც გამოჰყავდა, ცხენზე მჯდომარე, მსუბუქი ფარით, ლაბადით და მუზარადით, მეგობრებს კი შიშვლად აჩვენებდა. მეუღლის სახელი იმაზე ადრე არ მიანიჭა, სანამ შვილი არ გაუჩინა და ერთსა და იმავე დღეს გამოაცხადა თავი მის ქმრად და ბავშვის მამად.
ეს ბავშვი, იულია დრუზილა ყველა ღმერთქალების ტაძრებში ჩამოატარა და, ბოლოს, მინერვას წიაღში დააწვინა და ღმერთქალს დაავალა გაეზარდა და ეჭმია. იმის საუკეთესო მტკიცებულებად, რომ ეს ნამდვილად მისი სისხლი და ხორცია, საძაგელ თვისებას უთვლიდა: იმთავითვე, გაბრაზებისას ეს ბავშვი მრისხანებისგან იქამდე მიდიოდა, რომ თავისთან მოთამაშე ბავშვებს თვალებს და სახეს აკაწრავდა.
26. ამ ყველაფრის მერე უაზროდ და უმნიშვნელოდ გამოიყურება მოთხრობები იმაზე, თუ როგორ მიმართავდა მეგობრებს და ახლობლებს - პტოლემესს, მეფე იუბას შვილს და თავის ნათესავს (ის იყო შვილიშვილი მარკუს ანტონიუსისა, მისი ქალიშვილის, სელენასგან) და, უპირველეს ყოვლისა, თავად მაკრონს და ენიასაც, ვინც ძალაუფლება გადასცა; ყველა ესენი, ნათესაური გრძნობისა და მადლიერების მაგივრად, დაჯილდოვდნენ უსასტიკესი სიკვდილით.
ასეთივე ნაკლებ პატივისცემასა და ზომიერებას იჩენდა სენატორებთანაც. ზოგიერთს, რომელთაც ძალიან მაღალი თანამდებობები ეკავათ, ტოგით შემოსილებს, აიძულებდა ერბინათ რამდენიმე მილზე მისი ეტლის დევნაში, ხოლო სადილზე კი მდგარიყვნენ მის თავთან ან ფეხებთან, ხელებზე გადაფენილი პირსახოცებით. სხვები საიდუმლოდ დასაჯა სიკვდილით, მაგრამ მათ მოპატიჟებას თავს არ ანებებდა, თითქოს ცოცხლები ყოფილიყვნენ, და მხოლოდ რამდენიმე დღის შემდეგ ტყუილად აცხადებდა, რომ თავები მოიკლეს.
კონსულები, რომელთაც დაავიწყდათ მისი დაბადების დღის გამო ედიქტის გამოცემა, თანამდებობები ჩამოართვა და სამი დღის განმავლობაში სახელმწიფო უმაღლესი ხელისუფლების გარეშე დარჩა. თავის კვესტორზე, რომელიც შეთქმულებაში იყო ბრალდებული, ბრძანა, გაეშოლტათ, ტანსაცმელი შემოახია და ჯარისკაცებს დაუყარა ფეხებქვეშ, რათა რამეს დაყრდნობოდნენ დარტყმის დროს.
ასეთივე ქედმაღლობითა და ულმობლობითვე ეპყრობოდა სხვა ფენებსაც. ერთხელ, შუაღამისას ცირკში წინასწარ ადგილების დასაკავებლად მიმავალი ბრბოს ხმაურით შეწუხებულმა, ყველანი გააყრევინა ჯოხებით, - ამ შემოტევისას გაიჭყლიტა ოცზე მეტი რომაელი მხედარი, ამდენივე ქმრიანი ქალი და სხვაც უამრავი ადამიანი. თეატრალურ წარმოდგენებზე, პლებეებისა და მხედრების წაჩხუბების მიზნით, სასაჩუქრო საშვებს არიგებდა, რათა მდაბიოებს მხედრებისა ადგილებიც დაეკავებინათ.
გლადიატორთა თამაშებზე ხანდახან ფარდას ჩამოხსნიდა პაპანაქება სიცხეში და მაყურებელს წასვლის უფლებას არ აძლევდა. ანდა მოულოდნელად მისიკვდილებული მხეცები და მოფამფალებული გლადიატორები გამოჰყავდა; ხოლო შემაქცევარი მებრძოლების ნაცვლად - ოჯახების მამები, ყველაზე პატივცემულები, მაგრამ რამე ნაკლოვანებით დამახინჯებულები. და მოულოდნელად დაკეტავდა ხორბლის საცავებს და ხალხს საშიმშილოდ გაწირავდა ხოლმე.
27. თავისი ზნეობის მძვინვარება უფრო ცხადად აი, ასეთი საქციელებით დაინახა. როცა საქონელი გაძვირდებოდა, რომლითაც ველურ ცხოველებს კვებავდნენ, ბრძანებდა, ნადირებისთვის დამნაშავეები ჩაეგდოთ დასაფლეთად; და ამ მიზნით ციხეებს რომ დაივლიდა, არ უყურებდა, ვის რა დანაშაული ჰქონდა ჩადენილი, პირდაპირ იტყოდა, კართან მდგარი, ყველა წამოეყვანათ, „მელოტიდან მელოტამდე“.
იმ კაცისგან, ვინც აღთქმა დადო, გლადიატორთან ებრძოლა, ოღონდ კალიგულა გამოჯანმრთელებულიყო, აღთქმის შესრულება მოითხოვა; თავადვე უყურებდა, როგორ იბრძოდა და გაუშვა მხოლოდ გამარჯვების შემდეგ, ისიც დიდი თხოვნების შემდეგ. ის, ვინც იფიცავდა, სიცოცხლე შეეწირა მისთვის, მაგრამ შეყოყმანდა, თავიც მონებს გადასცა - სამსხვერპლო ცხოველივით გამოწყობილი გვირგვინებში და სახვევებში, მერე კი აღთქმის შესასრულებლად ფერდობზე ჩააგდებინა.
ეს ბავშვი, იულია დრუზილა ყველა ღმერთქალების ტაძრებში ჩამოატარა და, ბოლოს, მინერვას წიაღში დააწვინა და ღმერთქალს დაავალა გაეზარდა და ეჭმია. იმის საუკეთესო მტკიცებულებად, რომ ეს ნამდვილად მისი სისხლი და ხორცია, საძაგელ თვისებას უთვლიდა: იმთავითვე, გაბრაზებისას ეს ბავშვი მრისხანებისგან იქამდე მიდიოდა, რომ თავისთან მოთამაშე ბავშვებს თვალებს და სახეს აკაწრავდა.
26. ამ ყველაფრის მერე უაზროდ და უმნიშვნელოდ გამოიყურება მოთხრობები იმაზე, თუ როგორ მიმართავდა მეგობრებს და ახლობლებს - პტოლემესს, მეფე იუბას შვილს და თავის ნათესავს (ის იყო შვილიშვილი მარკუს ანტონიუსისა, მისი ქალიშვილის, სელენასგან) და, უპირველეს ყოვლისა, თავად მაკრონს და ენიასაც, ვინც ძალაუფლება გადასცა; ყველა ესენი, ნათესაური გრძნობისა და მადლიერების მაგივრად, დაჯილდოვდნენ უსასტიკესი სიკვდილით.
ასეთივე ნაკლებ პატივისცემასა და ზომიერებას იჩენდა სენატორებთანაც. ზოგიერთს, რომელთაც ძალიან მაღალი თანამდებობები ეკავათ, ტოგით შემოსილებს, აიძულებდა ერბინათ რამდენიმე მილზე მისი ეტლის დევნაში, ხოლო სადილზე კი მდგარიყვნენ მის თავთან ან ფეხებთან, ხელებზე გადაფენილი პირსახოცებით. სხვები საიდუმლოდ დასაჯა სიკვდილით, მაგრამ მათ მოპატიჟებას თავს არ ანებებდა, თითქოს ცოცხლები ყოფილიყვნენ, და მხოლოდ რამდენიმე დღის შემდეგ ტყუილად აცხადებდა, რომ თავები მოიკლეს.
კონსულები, რომელთაც დაავიწყდათ მისი დაბადების დღის გამო ედიქტის გამოცემა, თანამდებობები ჩამოართვა და სამი დღის განმავლობაში სახელმწიფო უმაღლესი ხელისუფლების გარეშე დარჩა. თავის კვესტორზე, რომელიც შეთქმულებაში იყო ბრალდებული, ბრძანა, გაეშოლტათ, ტანსაცმელი შემოახია და ჯარისკაცებს დაუყარა ფეხებქვეშ, რათა რამეს დაყრდნობოდნენ დარტყმის დროს.
ასეთივე ქედმაღლობითა და ულმობლობითვე ეპყრობოდა სხვა ფენებსაც. ერთხელ, შუაღამისას ცირკში წინასწარ ადგილების დასაკავებლად მიმავალი ბრბოს ხმაურით შეწუხებულმა, ყველანი გააყრევინა ჯოხებით, - ამ შემოტევისას გაიჭყლიტა ოცზე მეტი რომაელი მხედარი, ამდენივე ქმრიანი ქალი და სხვაც უამრავი ადამიანი. თეატრალურ წარმოდგენებზე, პლებეებისა და მხედრების წაჩხუბების მიზნით, სასაჩუქრო საშვებს არიგებდა, რათა მდაბიოებს მხედრებისა ადგილებიც დაეკავებინათ.
გლადიატორთა თამაშებზე ხანდახან ფარდას ჩამოხსნიდა პაპანაქება სიცხეში და მაყურებელს წასვლის უფლებას არ აძლევდა. ანდა მოულოდნელად მისიკვდილებული მხეცები და მოფამფალებული გლადიატორები გამოჰყავდა; ხოლო შემაქცევარი მებრძოლების ნაცვლად - ოჯახების მამები, ყველაზე პატივცემულები, მაგრამ რამე ნაკლოვანებით დამახინჯებულები. და მოულოდნელად დაკეტავდა ხორბლის საცავებს და ხალხს საშიმშილოდ გაწირავდა ხოლმე.
27. თავისი ზნეობის მძვინვარება უფრო ცხადად აი, ასეთი საქციელებით დაინახა. როცა საქონელი გაძვირდებოდა, რომლითაც ველურ ცხოველებს კვებავდნენ, ბრძანებდა, ნადირებისთვის დამნაშავეები ჩაეგდოთ დასაფლეთად; და ამ მიზნით ციხეებს რომ დაივლიდა, არ უყურებდა, ვის რა დანაშაული ჰქონდა ჩადენილი, პირდაპირ იტყოდა, კართან მდგარი, ყველა წამოეყვანათ, „მელოტიდან მელოტამდე“.
იმ კაცისგან, ვინც აღთქმა დადო, გლადიატორთან ებრძოლა, ოღონდ კალიგულა გამოჯანმრთელებულიყო, აღთქმის შესრულება მოითხოვა; თავადვე უყურებდა, როგორ იბრძოდა და გაუშვა მხოლოდ გამარჯვების შემდეგ, ისიც დიდი თხოვნების შემდეგ. ის, ვინც იფიცავდა, სიცოცხლე შეეწირა მისთვის, მაგრამ შეყოყმანდა, თავიც მონებს გადასცა - სამსხვერპლო ცხოველივით გამოწყობილი გვირგვინებში და სახვევებში, მერე კი აღთქმის შესასრულებლად ფერდობზე ჩააგდებინა.
მრავალი მოქალაქე პირველი ფენებიდან გახურებული რკინით დადაღა და საბადოებზე ან საგზაო სამუშაოებზე გააგზავნა, ან ველურ ცხოველებს ჩაუგდო, ანდა თავად ისინი, როგორც მხეცები, ოთხზე მდგომნი ესხდა გისოსებში, ანდა შუაზე გადახერხა - და მძიმე დანშაულებისთვის კი არა, არამედ ხშირად იმიტომ, რომ ცუდად გამოეხმაურნენ მის სანახაობებს ან და ქედს არ უხრიდნენ მის გენიას.
მამებს აიძულებდა, შვილების სიკვდილით დასჯას დასწრებოდნენ; ერთი მათგანისთვის ტახტრევანი გააგზავნა, რომელმაც ავადმყოფობის მომიზეზებით სცადა თავის არიდება. მეორე, სიკვდილით დასჯის დამთავრებისთანავე მიიწვია სუფრასთან და ყველანაირი ცნობისმოყვარეობით აიძულებდა ეხუმრა და ემხიარულა. გლადიატორების ბრძოლებისა და ცხოველებთან შეტაკების ზედამხედველზე ბრძანა, ჯაჭვებით ეცემათ რამდენიმე დღე მიყოლებით, და მანამდე არ მოკლა, ვიდრე გახრწნილი ტვინის სუნი არ მიუვიდა. ატელან-ფარსის შემთხზველი ორაზროვანი ხუმრობისთვის შუაგულ ამფითეატრში დაწვა კოცონზე. ერთი რომაელი მხედარი, ჩაგდებული გარეულ მხეცებთან, მაინც გაჰყვიროდა, რომ უდანაშაულო იყო; უკან დააბრუნებინა, ენა მოაჭრევინა და ისევ არენაზე შეაგდებინა.
28. შორეული გადასახლებიდან დაბრუნებულ გაძევებულს შეეკითხა, თუ იქ რას აკეთებდა. იმან პირმოთნედ მიუგო: „დაუღალავად ვთხოვდი ღმერთებს, რომ ტიბერიუსი მომკვდარიყო და შენ გამხდარიყავი იმპერატორი, და ასეც მოხდა“. მაშინ იფიქრა, რომ მისი გადასახლებულებიც იმის სიკვდილს ითხოვენ და კუნძულებზე ჯარიკაცები გაგზავნა, ყველა გადასახლებულის ამოსაწყვეტად. ერთი სენატორის ნაწილებად დაგლეჯა რომ ჩაიფიქრა, მოისყიდა რამდენიმე კაცი, რომლების კურიაში შესვლისას თავს უნდა დასხმოდნენ შეძახილებით „სამშობლოს მტერი!“, სტილოსებით უნდა დაეჩეხათ და დასაგლეჯად სხვა სენატორებისთვის უნდა მიეგდოთ. და მხოლოდ მაშინ გაძღა, როცა დაინახა, რომ იმ სენატორის ასოები და შიგნეულობა ქუჩებში გამოათრიეს და მის წინ გორად აღმართეს.
29. ამ ურჩხულურ საქციელებს სასტიკი სიტყვებით აღრმავებდა. თავისი ზნეობის საუკეთესო თვისებად ურყევობას თვლიდა, ესე იგი, უსირცხვილობას. თავისი ბებია ანტონიას დარიგებებს არც უსმენდა და ესეც უთხრა: „არ დაივიწყო, რომ მე ყველაფრის გაკეთება შემიძლია, რაც მინდა და ვისთანაც მინდა!“ ძმის სიკვდილით დასჯას რომ აპირებდა, რომელიც თითქოს წამლებს შხამის შიშით ღებულობდა, შესძახა: „როგორ? შხამსაწინააღმდეგო - კეისრის წინააღმდეგ?“ გადასახლებულ დებს ემუქრებოდა, რომ მარტო კუნძულები კი არა, მახვილებიც აქვს.
ჰომეროსის პოემების განადგურებასაც ფიქრობდა, - ამბობდა, რატომ შეეძლო პლატონს ჰომეროსის გაგდება თავისი მოწყობილი სახელმწიფოდან და თავად არ შეეძლო? ცოტაღა უკლდა, რომ ვერგილიუსიც და ტიტუს ლივიუსიც თავიანთი თხზულებებიანად ამოეღო ყველა ბიბლიოთეკიდან, - პირველს ყოველთვის ლანძღავდა, ნიჭის უქონლობისა და არასაკმარისი განათლების გამო, ხოლო მეორეს - როგორც მრავალსიტყვა და არასარწმუნო ისტორიკოსს. თითქოს სამართალმცოდნეების მეცნიერების შეცვლაც უნდოდა, რათა კანონების არანაირ ახსნას არ შეეცვალა მისი ნება-სურვილი.
35. ყველა სახელგანთქმულ მოღვაწეებს საგვარეულო ღირსების ძველი ნიშნები ჩამოართვა: ტორკვატუსს - ყელსაბამი, ცინცინატუსს - ოქროს ბალთა, გნეუს პომპეუსს ძველი საგვარეულოდან - მეტსახელი „დიადი“. პტოლემე, რომელზეც უკვე ვილაპარაკე, მოიწვია კიდეც თავისი სამეფოდან და დიდი პატივით მიიღო რომში, და მხოლოდ იმიტომ მოკლა, რომ ერთხელ გლადიატორთა ბრძოლაზე ძოწის ლაბადით გამოცხადებულმა, ყველას ყურადღება მიიპყრო.
ლამაზ და კულულებიან ვინმეს რომ შეხვდებოდა, კეფას მოპარსავდა, რათა დაემახინჯებინა. იყო ვინმე ეზიუს პროკულუსი, უფროსი ცენტურიონის შვილი, სიმაღლისა და სასიამოვნო შესახედაობისათვის კოლოს-ეროტუსს ეძახდნენ; სანახაობის დროს უბრძანა, წამოეგდოთ ადგილიდან, არენაზე გამოეყვანათ, შეებრძოლებინათ მსუბუქად შეიარაღებულ გლადიატორთან, მერე მძიმედ შეიარაღებულთან, და როცა ორივეჯერ გამარჯვებული გამოვიდა, - გაეთოკათ, ძონძები ჩაეცმიათ, ქალების გულის გასახარად ქუჩებში ჩამოეტარებინათ და, ბოლოს, ყელი გამოეჭრათ.
29. ამ ურჩხულურ საქციელებს სასტიკი სიტყვებით აღრმავებდა. თავისი ზნეობის საუკეთესო თვისებად ურყევობას თვლიდა, ესე იგი, უსირცხვილობას. თავისი ბებია ანტონიას დარიგებებს არც უსმენდა და ესეც უთხრა: „არ დაივიწყო, რომ მე ყველაფრის გაკეთება შემიძლია, რაც მინდა და ვისთანაც მინდა!“ ძმის სიკვდილით დასჯას რომ აპირებდა, რომელიც თითქოს წამლებს შხამის შიშით ღებულობდა, შესძახა: „როგორ? შხამსაწინააღმდეგო - კეისრის წინააღმდეგ?“ გადასახლებულ დებს ემუქრებოდა, რომ მარტო კუნძულები კი არა, მახვილებიც აქვს.
პრეტორის წოდების სენატორმა, რომელიც სამკურნალოდ გაემგზავრა ანტიკირაზე, რამდენჯერმე სთხოვა, დაბრუნების დრო გადაევადებინა მისთვის. კალიგულამ მისი მოკვლა ბრძანა, თან განაცხადა, რომ თუ არ შველის შხამა ბალახის სეანსები, მაშინ სისხლი უნდა გამოუშვან. ყოველ მეათე დღეს, სასიკვდილოდ გასაგზავნი პატიმრების ჩამონათვალს ხელს რომ აწერდა, ამბობდა, ანგარიშებს ვასწორებო. ერთდროულად რამდენიმე გალი და ბერძენი რომ დასაჯა სიკვდილით, ტრაბახობდა, რომ დაამარცხა გალობერძნები.
30. ადამიანის დასჯას ყოველთვის ითხოვდა მოკლე, ხშირი დარტყმებით, თავის ცნობილ ბრძანებას იმეორებდა: „დაარტყი, იგრძნოს, რომ კვდება!“ საჭირო კაცის მაგივრად იგივე სახელის მქონე სხვა რომ დაისაჯა, შეჰყვირა: „ესეც იმად ღირდა“. მუდამ იმეორებდა ტრაგედიის ცნობილ სიტყვებს: „დაე, ვძულდე, ოღონდ ეშინოდეთ!“
არაერთხელ დაესხმოდა ხოლმე ყველა სენატორს ერთად; სეიანუსის კუდებს ეძახდა, დედების და ძმების გამყიდველებს უწოდებდა; აჩვენებდა დასმენებს, რომლებიც თითქოს დაწვა; ამართლებდა ტიბერიუსს, რომელიც, მისი თქმით, უნებურად მძვინვარებდა, ამდენ მატყუარას ვერ უჯერებდა. მხედართა ფენას მასხარად იგდებდა თეატრის და ცირკის სიყვარულის გამო. როცა ბრბო მის გასამწარებლად სხვა მრბოლელებს უკრავდა ტაშს, შეჰყვირა: „ოჰ, რომაელ ხალხს რომ ერთი კისერი ჰქონოდა!“ ხოლო როცა ავაზაკ ტეტრინიუსის შეწყალება სთხოვეს, მთხოვნელებზე თქვა: „თავად ეგენი არიან ტეტრინიუსები!“
ხუთი რეტიარელი გლადიატორი ტუნიკებში ებრძოდა ხუთ სეკუტორს, უბრძოლველად დანებდნენ და როცა მაყურებელმა სიკვდილი გადაუწყვიტა, უცებ ერთმა დამარცხებულმა თავის სამთითას სტაცა ხელი და ყველა გამარჯვებული ამოწყვიტა. კალიგულამ ედიქტში გამოაცხადა, რომ მწუხარებს ამ სისხლიან სასაკლაოზე და სწყევლის ყველას, ვინც შეძლო ამის ცქერა.
31. არც კი მალავდა, რომ დარდობდა იმაზე, რომ მისი დრო არ აღნიშნულა არანაირი სახალხო უბედურებით. ავგუსტუსის მმართველობა დაიმახსოვრეს ვარუსის დამარცხებით; ტიბერიუსისა - ფიდენაში ამფითეატრის ჩამოწოლით; ხოლო მისი მმართველობა დავიწყებული იქნება საერთო კეთილდღეობის გამო. და ისევ და ისევ ოცნებობდა, ჯარების დამარცხებაზე, შიმშილზე, შავ ჭირზე, ხანძრებზე ანდა მიწისძვრაზე მაინც.
32. დასვენების საათებშიც, ქეიფებში და გასართობებში, მძვინვარება თავს არ ანებებდა არც სიტყვებში, არც საქცილებში. ხშირად, ჭამისა და დალევის დროს, მის თვალწინ მიმდინარეობდა დაკითხვა და წამება მნიშვნელოვან საქმეებზე, და იქვე იდგა ჯარისკაცი, თავის მოკვეთის ოსტატი, ნებისმიერი პატიმრისთვის რომ მოეჭრა თავი. პუტეოლაში, ხიდის კურთხევისას - ამ გამოგონებაზე უკვე ვილაპარაკე - ბევრ ხალხს დაუძახა ნაპირიდან და ყველანი მოულოდნელად ზღვაში გადაყარა, ხოლო იმათ, ვინც ცდილობდა, ხელებით ჩასჭიდებოდა ხომალდების კიჩოებს, ბარჯებითა და ნიჩბებით უბიძგებდა.
რომში, სახალხო გამასპინძლებისას, როცა რომელიღაც მონამ ვერცხლის ლანგარი აწაპნა სუფრიდან, იგი იქვე გადასცა ჯალათს, ხელის მოჭრა უბრძანა, წინ ჩამოკიდება კისერზე და თანაც წარწერით, სადაც ეს დანაშაული იქნებოდა აღნიშნული და ამ სახით უნდა ჩამოეტარებინათ მოქეიფეებში. როცა მურმილონი, გლადიატორთა სკოლიდან და თვითონ ხის ხმლებით იბრძოდნენ და მეტოქე განზრახ წაიქცა მის წინ, მტერი რკინის ხანჯლით მოკლა და ხელში პალმის რტოთი შემოირბინა საპატიო წრე.
მსხვერპლის შეწირვისას შემწირავის თანაშემწედ გადაიცვა, ხოლო როცა ცხოველი მოიყვანეს საკურთხველთან, გამოქანდა და ჩაქუჩის დარტყმით თავად შემწირავი მოკლა. მდიდრული ქეიფის დროს უცებ გადაიხარხარა; იქვე წამოწოლილმა კონსულებმა პირმოთნე შეკითხვა დაუსვეს, თუ რა აცინებდა. და მიუგო: „ის მაცინებს, რომ საკმარისია თავი დავუქნიო და ყელს გამოგჭრიან ორივეს!“
33. ასეთი ხუმრობებით ერთობოდა. ერთხელ იუპიტერის ქანდაკების მახლობლად დადგა და ტრაგიკულ აქტიორს, აპელესს შეეკითხა, ვის უფრო მეტი დიდებულება აქვსო? ხოლო როცა იმან დააყოვნა პასუხი, ბრძანა, მათრახებით გაეძროთ მისთვის ტყავი, და მის მუდარაზე პასუხად ამბობდა, რომ კვნესის დროსაც კარგი ხმა აქვსო. ცოლს ან საყვარელს რომ ჰკოცნიდა კისერში, ყოველთვის იტყოდა: „რა კარგი კისერია, რომ ვუბრძანო - მხრებიდან გაფრინდება!“ და არაერთხელ დამუქრებია, რომ ერთხელაც იქნებოდა და, თავისი ძვირფასი ცეზონიადან წამებით გაიგებდა, რატომ უყვარდა იმას ასე ძალიან.
34. შური და ბოროტება არანაკლები ჰქონდა, ვიდრე ამპარტავნობა და მძვინვარება. მტრობდა კაცობრიობის ლამის ყველა თაობას. სახელოვან მამათა ქანდაკებები, მჭიდრო კაპიტოლიუმიდან ავგუსტუსის მიერ მარსის მინდორზე გადატანილი, გადმოყარა და ისე დალეწა, რომ მათი აღდგენა ადრინდელი წარწერებით უკვე შეუძლებელი იყო. მერე კი წინასწარ აკრძალა ცოცხალი ადამიანებისთვის სტატუეტები ან სკულპტურული პორტრეტები დაედგათ, გარდა მისი ნებართვისა და წინადადებებისა.ჰომეროსის პოემების განადგურებასაც ფიქრობდა, - ამბობდა, რატომ შეეძლო პლატონს ჰომეროსის გაგდება თავისი მოწყობილი სახელმწიფოდან და თავად არ შეეძლო? ცოტაღა უკლდა, რომ ვერგილიუსიც და ტიტუს ლივიუსიც თავიანთი თხზულებებიანად ამოეღო ყველა ბიბლიოთეკიდან, - პირველს ყოველთვის ლანძღავდა, ნიჭის უქონლობისა და არასაკმარისი განათლების გამო, ხოლო მეორეს - როგორც მრავალსიტყვა და არასარწმუნო ისტორიკოსს. თითქოს სამართალმცოდნეების მეცნიერების შეცვლაც უნდოდა, რათა კანონების არანაირ ახსნას არ შეეცვალა მისი ნება-სურვილი.
35. ყველა სახელგანთქმულ მოღვაწეებს საგვარეულო ღირსების ძველი ნიშნები ჩამოართვა: ტორკვატუსს - ყელსაბამი, ცინცინატუსს - ოქროს ბალთა, გნეუს პომპეუსს ძველი საგვარეულოდან - მეტსახელი „დიადი“. პტოლემე, რომელზეც უკვე ვილაპარაკე, მოიწვია კიდეც თავისი სამეფოდან და დიდი პატივით მიიღო რომში, და მხოლოდ იმიტომ მოკლა, რომ ერთხელ გლადიატორთა ბრძოლაზე ძოწის ლაბადით გამოცხადებულმა, ყველას ყურადღება მიიპყრო.
ლამაზ და კულულებიან ვინმეს რომ შეხვდებოდა, კეფას მოპარსავდა, რათა დაემახინჯებინა. იყო ვინმე ეზიუს პროკულუსი, უფროსი ცენტურიონის შვილი, სიმაღლისა და სასიამოვნო შესახედაობისათვის კოლოს-ეროტუსს ეძახდნენ; სანახაობის დროს უბრძანა, წამოეგდოთ ადგილიდან, არენაზე გამოეყვანათ, შეებრძოლებინათ მსუბუქად შეიარაღებულ გლადიატორთან, მერე მძიმედ შეიარაღებულთან, და როცა ორივეჯერ გამარჯვებული გამოვიდა, - გაეთოკათ, ძონძები ჩაეცმიათ, ქალების გულის გასახარად ქუჩებში ჩამოეტარებინათ და, ბოლოს, ყელი გამოეჭრათ.
ჭეშმარიტად, არ იყო თვით ყველაზე უგვარეულო და ბედკრული კაცი, რომლისაც რამე არ შეშურდებოდა. ტბა ნემის მეფესთან, რომელიც უკვე მრავალი წელი იყო, ქურუმად იყო, უფრო ძლიერი მოწინააღმდეგე გააგზავნა. ხოლო როცა ფორიუსმა, სარბოლო ეტლის გლადიატორმა გაათავისუფლა თავისი მონა-გამარჯვებული, ხოლო ხალხი გულითადად უკრავდა ტაშს, კალიგულა ამფითეატრიდან ისე გამოვარდა, რომ ტოგის კიდეზე დაიდგა ფეხი და კიბეზე დაგორდა, ბრაზობდა და ყვიროდა, რომ მსოფლიოს მფლობელი ხალხი ვიღაც გლადიატორს უფრო მეტ პატივს მიაგებს, ვიდრე გაღმერთებულ მმართველებს და თვით პირადად იმასაც კი!
36. მორცხვობას ვერც საკუთარ თავში, ვერც სხვაში იტანდა. ამბობენ, მარკუს ლეპიდუსთან, პანტომიმ მსახიობ მნესტერთან და რომელიღაც პატიმრებთან სამარცხვინო კავშირში იმყოფებოდა. ვალერიუს კატულუსმა, ახალგაზრდამ კონსულის ოჯახიდან, დაუფარავად განაცხადა, რომ გააუპატიურა კეისარი და ძალ-ღონე გამოეცალა იმასთან შარიშურით; რომ აღარაფერი ვთქვათ დებთან სისხლის აღრევაზე და მის სამწუხარო ლტოლვაზე თავის საყვარელ პირალისის მიმართ; არც ერთ დიდგვაროვან ქალს მოსვენებას არ აძლევდა.
ჩვეულებრივ, ქალებს თავიანთი ქმრებიანად დაპატიჟებდა ხოლმე სადილად, და როცა ისინი ახლოს ჩაუვლიდნენ, ჩაციებით დააკვირდებოდა, როგორც მონათვაჭარი, ხოლო თუ ვინმე მორცხვად დახრიდა თავს, ნიკაპით აუწევდა ხოლმე სახეს გამოსაჩენად. შემდეგ პირველსავე სურვილის მოვლისას გამოვიდოდა სასადილო დარბაზიდან და იმას გამოიძახებდა, რომელიც ყველაზე მეტად მოეწონა; მერე კი სახეზე შემორჩენილი სიამოვნების გამომეტყველებით დარბაზში დაბრუნებული ხმამაღლა შეაქებდა ანდა დაიწუნებდა თავის პარტნიორს, თან დაწვრილებით ჩამოთვლიდა, იმისი სხეულის რომელი ნაწილი უფრო მოეწონა და რომელი - არა, და როგორი იყო საწოლში. ზოგიერთს ქმრების არყოფნაში, ქმრების სახელით განქორწინება გაუგზავნა და ბრძანა, ეს ცნობებში შეეტანათ.
37. ფუფუნებაში თავისი დანახარჯებით გადააჭარბა ყველაზე უფრო დასაბმელ მფლანგველებს. იგონებდა გაუგონარ ბანაობებს, უცხო საჭმელებს და არსმენილ ბანკეტებს; ბანაობდა კეთილსურნელოვან ზეთებში, ცხელში და ცივში; სვამდა ძვირფას მარგალიტებს, რომლებსაც ძმარში ხსნიდა; თანამესუფრეებს პურს და კერძებს ურიგებდა წმინდა ოქროთი: „ან ღატაკად უნდა იცხოვრო, ან კეისრად!“ - ამბობდა. მიყოლებით რამდენიმე დღე იულიას ბაზილიკიდან დიდი რაოდენობის ფულს გადაყრიდა ხოლმე ხალხში.
ააგო ლიბურნის გალერეები ნიჩბების ათი რიგით, მარგალიტის კიჩოთი, ფერად-ფერადი აფრებით, ვეება საბანაოებით, პორტიკებით, საკარნავალო დარბაზებით, ვენახებითა და ყველანაირი ნაყოფის მომცემი ხეხილის ბაღებით, - დღისით-მზისით ქეიფობდა იმ გალერაზე, მუსიკისა და სიმღერის თანხლებით და თან დაცურავდა კამპანიის სანაპიროს გაყოლებით. ვილებისა და აგარაკების აგებისას ყოველგვარი საღი აზრი ავიწყდებოდა, მარტო იმას ცდილობდა, რამე ისეთი აეშენებინა, რაც შეუძლებელი ჩანდა.
ამიტომ აწყობდა მიწაყრილებს ღრმა და მღელვარე ზღვებში, უტეხ კლდეებში გასასვლელები იჭრებოდა, ველები მთებამდე მაღლდებოდა, მთები ველებამდე დაბლდებოდა, - და ეს ყველაფერი შეუჩერებლად კეთდებოდა, რადგან შეჩერება სიკვდილს უდრიდა. წვრილმანებს რომ არ მივაქციოთ ყურადღება, საკმარისია ვთქვათ, რომ უზარმაზარი ქონება და მათ შორის ტიბერიუს კეისრის მთელი მემკვიდრეობა, ორი მილიარდ შვიდასი მილიონი სესტერცი წელიწადზე ნაკლებ დროში გაანიავა.
38. მაშინ, ძალაგამოცლილმა და გაღატაკებულმა ძარცვა დაიწყო, - ცილისწამების, აუქციონების და გადასახადების რთული და მარჯვედ გამოგონილი სისტემით. რომის მოქალაქეობაზე უარს ეუბნეოდა ყველას, ვისმა წინაპრებმაც იგი იყიდეს, მარტო მათი შვილების გამოკლებით, - მხოლოდ პირველ თაობას მიანიჭა სახელწოდება „შთამომავლები“; ხოლო როცა წარმოუდგენდნენ ღვთაებრივი იულიუსის ანდა ავგუსტუსის სიგელებს, - უკუაგდებდა, როგორც ძველსა და უმოქმედოს. მდგომარეობის ცრუ შეფასებაში დაადანაშაულა ყველა, ვისაც აღწერის დროიდან ქონება რატომღაც გაეზარდა. იმ უფროსი ცენტურიონების ანდერძები, სადაც მემკვიდრეებად არ იყვნენ დასახელებულნი არც ტიბერიუსი, ძალაუფლებაში მოსვლის შემდეგ, არც თვითონ, გაანადგურა უმადურობის გამო; ხოლო დანარჩენ მოქალაქეთა ანდერძები, რომლებზეც შეიტყო, თითქოს ისინი აპირებდნენ, მემკვიდრეობა კეისარისთვის დაეტოვებინათ, - გააუქმა, როგორც უაზრო და უმოქმედო. ამით ისეთი შიში დაატეხა ყველას, რომ უცნობმა ადამიანებმაც კი დაიწყეს მისი თანამემკვიდრედ გამოცხადება თავის ნათესავებთან ერთად, მშობლებმა - შვილების თანამემკვიდრედ. ხოლო იმან დაცინვად ჩათვალა, რომ ამგვარი განცხადებების მერე იმათ კიდევ გაეგრძელებინათ სიცოცხლე და ბევრ მათგანს მოწამლული ტკბილეული გაუგზავნა.
ამგვარ საქმეებზე თავად მიჰყავდა გამოძიება, ადრევე დანიშნავდა ხოლმე თანხას, რომლის შეკრებასაც აპირებდა, და ადგილიდან არ ადგებოდა, სანამ იქამდე არ მივიდოდა. პატარა შეფერხებასაც კი არ დაუშვებდა. ერთხელ ორმოცი კაცი გაასამართლა ერთი ბრალდებით, რომლებსაც სინამდვილეში სულ სხვადასხვა ბრალდებები ჰქონდათ, და მერე დაიკვეხა ცეზონიასთან, რომელსაც დღის ძილის მერე გამოეღვიძა, თუ რამდენი საქმე გააკეთა, სანამ ეძინა.
ვაჭრობებს აწყობდა და გასაყიდად გამოჰქონდა ყველაფერი, რაც დარჩებოდა დიდი სანახაობებიდან, თავად ნიშნავდა ფასებს და ისე ბერავდა, რომ რამის საყიდლად იძულებული ძალად მყიდველები მთელ თავიანთ ქონებას კარგავდნენ და ვენებს იჭრიდნენ. ცნობილია, ერთხელ როგორ ჩაეძინა აპონინუს სატურნინუსს შემსყიდველთა სკამზე, და გაიუსმა ურჩია გამომცხადებელს, რომ ყურადღება მიექცია ამ ყოფილი პრეტორისთვის, რომელიც ყველაფერზე თავს აკანტურებდა. და ვაჭრობა იმაზე ადრე არ დამთავრებულა, სანამ იმას უცოდინრად ცამეტი გლადიატორი არ მიჰყიდეს ცხრა მილიონ სესტერცად.
39. თავისი დების გასამართლებისა და სიკვდილით დასჯის შემდეგ გალიაშიც კი მოაწყო იმათი სამოსის, სამკაულის, მონების და გააზატებულების აუქციონი წარმოუდგენელ ფასებში. ამ შემოსავალმა ისე წაახალისა, რომ რომიდან ძველი სასახლის მთელი მოწყობილობა გამოიწერა, ხოლო ჩამოსატანად დაიქირავა ყველა საზიდარი და მთელი სასაპალნე რქოსანი პირუტყვი წისქვილებიდან; ასე რომ, რომში პური აღარ ჰყოფნიდათ, და სასამართლოში ბევრმა, რაკი შეპირებულ ვადაში ვერ მოასწრო, წააგო თავისი საქმე. ეს ხარახურა რომ გაეყიდა, არც ტყუილი იუკადრისა და არც ქადილს მოუკლო; ხან მყიდველებს საყვედურობდა, რომ არა რცხვენოდათ, იმპერატორზე მდიდრულად ეცხოვრათ; ხანაც ყალბად ნანობდა, რომ მმართველთა ქონება კერძო პირებისთვის უნდა დაეთმო. ერთხელ შეიტყო, რომ ერთმა მდიდარმა მის მონებს, მოსაწვევებს რომ არიგებდნენ, ორასი ათასი გადაუხადა, რათა მის სადილზე მოხვედრილიყო. ამით ძალიან კმაყოფილი დარჩა და მეორე დღეს გაყიდვაზე იმ მდიდარს რაღაც წვრილმანი გაუგზავნა ორასი ათასად და სადილზეც მიიპატიჟა კეისრის პირადი მიწვევით. 40. ახალ და წარმოუდგენელ გადასახადებს ჰკრეფდა, - თავიდან მოიჯარეების მეოხებით, მერე კი, რაკი უფრო მომგებიანი იყო, პრეტორიელი ცენტურიონებისა და კონსულების მეშვეობით. არც ერთი საგანი, არც ერთი ადამიანი არ რჩებოდა გადასახადის გარეშე. საჭმელზე, რაც ქალაქში იყიდებოდა, მტკიცედ დადგენილი ბაჟი აიღებოდა; ყველნაირი სასამართლო საქმიდან წინასწარ უნდა აეღოთ საკამათო თანხის ორმოცი პროცენტი, ხოლო ვინც უარს ამბობდა, ან სასამართლოს გარეშე მოილაპარაკებდა, იმათ სჯიდნენ. მეკარეები მთელი დღის ნამუშევრის მერვედს იხდიდნენ; მეძავები - ერთი სქესობრივი კავშირისას. და კანონის ამ სტატიას დართული ჰქონდა, რომ ეს გადასახადი იმათაც ეკუთვნოდა, თუ ადრე ვინმე მეძავობდა ან შეხვედრების მომწყობი იყო, თუნდაც მას შემდეგ კანონიერ ქორწინებაში ყოფილიყო. 41. ამგვარი გადასახადები ზეპირად ცხადდებოდა, მაგრამ წერილობით არ იყო გამოკრული. და კანონის სიტყვების უცოდინრად ხშირად ხდებოდა შეცდომები; ბოლოს, ხალხის მოთხოვნით, გაიუსმა გამოჰკიდა კანონი, მაგრამ ისე წვრილად დაწერა და ისეთ ადგილას გააკრა, რომ ვერავის გადაეწერა. არანაირი მოგება და გამორჩენა რომ არ გაეშვა ხელიდან, პალატინზე ლუპანარიუმი მოაწყო - უთვალავ, მდიდრულად მოწყობილ, სასახლის საკადრის ოთახებში საკუთარ თავს სთავაზობდნენ ქმრიანი ქალები და თავისუფლად დაბადებული ყმაწვილები. ხოლო ბაზრებში და ბაზილიკებში გააგზავნა გამომაცხადებლები, რათა ახალგაზრდა თუ მოხუცი სიამოვნების საძებნად წამოსულიყო, და იქ მიმსვლელებს თანხა ეძლეოდათ პროცენტით და სპეციალური მსახურები იწერდნენ იმათ სახელებს, ვინც კეისრის შემოსავალს ამრავლებდა. კამათლის თამაშიდანაც კი არ ერცხვინებოდა შემოსავლის მიღება, თაღლითობამდე და ცრუ ფიცზეც არ ამბობდა უარს. ერთხელ თავისი რიგი მომდევნო მოთამაშეს დაუთმო, სასახლის ატრიუმში გამოვიდა, დაინახა იქვე ჩავლილი ორი მდიდარი რომაელი მხედარი, მაშინვე უბრძანა, დაეჭირათ და ქონება ჩამოერთვათ და მერე თამაშს დაბრუნებული, ტრაბახობდა, რომ არასდროს ყოფილა ამისთანა მოგებაში. 42. ქალიშვილი რომ გაუჩნდა, მაშინ არა მხოლოდ საიმპერატორო, არამედ მამის საზრუნავსაც იმიზეზებდა და მოითხოვდა ფულს მის აღსაზრდელად და სამზითვოდ. ედიქტით გამოაცხადა, რომ საახალწლოდ საჩუქრებს ელოდება; იანვრის კალენდებში სასახლის ზღურბლზე დადგა და იჭერდა მონეტებს, რომელთაც ჯგროდ მომავალი, ყველანაირი წოდების ხალხი უყრიდა მუჭებითა და კალთებით. ბოლოს, ფულის შეგრძენების მანიით ატანილმა ოქროს მონეტების უშველებელი გორები იატაკზე გაშალა და ხშირად დადიოდა ზედ ფეხშიშველი ანდა ზედ კოტრიალობდა დიდხანს. 43. ომის და სამხედრო საქმეების გაკეთება ერთხელ მოუწია და ისიც მოულოდნელად. ერთხელ, როცა მევანიაში მიდიოდა კლიტუმნუსის წყაროზე და მისსავე ჭალაში, შეახსენეს, რომ დრო იყო, ბატავიანელ მცველთა რაზმი შეევსო. აქ მოუვიდა აზრად გერმანიაში ლაშქრობა. და დაუყოვნებლივ, ყველგან შექმნა ლეგიონები და დამხმარე ჯარი, დიდი სიმკაცრით ჩაატარა გაწვევა ყოველი ადგილიდან, იმდენი სახეობის პროდუქტი შეაგროვა, არასოდეს რომ არ სმენოდათ და გზას გაუდგა. ხან ისე გაჩქარებული სისწრაფით მიდიოდა, რომ პრეტორიელი კოჰორტები, ჩვეულების საწინააღმდეგოდ, თავიანთ დროშებს ჯორებს ჰკიდებდნენ, რომ როგორმე დასწეოდნენ და ხანაც მოულოდნელად ნელა და ზარმაცად, როცა იმისი ტახტრევანი რვა კაცს მიჰქონდა, ხოლო ხალხს მახლობელი ქალაქებიდან წინ გზა უნდა დაეგავა და მოერწყა კიდეც, მტვერი რომ არ დამდგარიყო.
44. ბანაკში მიღწეულმა გადაწყვიტა ქმედით და მკაცრ მხედართმთავრად ეჩვენებინა თავი, - ლეგატები, რომლებმაც დაგვიანებით მოიყვანეს დამხმარე ჯარები სხვადასხვა ადგილებიდან, სამარცხვინოდ დაითხოვა; უფროს ცენტურიონებს, რომელთაგან მრავალს უკვე დათვლილი დღეები რჩებოდა გადადგომამდე, წოდებები აჰყარა ჩახჩუების და უღონობის მიზეზით; დანარჩენები სიხარბისათვის გამოლანძღა და ნამსახური ჯამაგირი ექვსი ათასამდე შეუმცირა.
თუმცაღა მთელი ამ ლაშქრობის განმავლობაში არაფერი ჩაუდენია, მხოლოდ როცა მისი დაცვით ბრიტანეთის მეფე კინობელინუსის მიერ გაძევებული შვილი, სახელად ადმინიუსი პატარა რაზმით რომაელებთან გამოიქცა, კალიგულამ უშველებლი მოხსენება აფრინა რომში, თითქოს მთელი კუნძული დაემორჩილა, და შიკრიკებს უბრძანა, სარბოლო ეტლიდან არ ჩამოსულიყვნენ, ვიდრე პირდაპირ ფორუმამდე არ მიაღწევდნენ, კურიის კარამდე, რათა მარტოდენ მარსის ტაძარში, მთელი სენატის წინაშე გადაეცათ მისი გზავნილი კონსულებისთვის.
45. მერე, რაკიღა საომარი არავისთან იყო, თავისი დაცვიდან რამდენიმე გერმანელს უბრძანა, რაინი გადაეცურათ, მეორე ნაპირზე დამალულიყვნენ და დღის სადილის შემდეგ თავგანწირული ყვირილით ეცნობებინათ მტრის მოახლოება. ყველაფერი შესრულდა. მაშინ კალიგულამ უახლოესი თანამგზავრებითა და პრეტორიელი ცხენოსნებით მახლობელ ტყეს მისცა თავი, ხეებიდან სულ ტოტები დასხიპა, იმ ტოტებით ტროფეებივით მორთო თავისები და მაშხალების შუქზე დაბრუნდა ბანაკში. ისინი, ვინც თან არ გაჰყვა, გამოლანძღა სილაჩრისა და სულმოკლეობისთვის, ხოლო თანამგზავრები და გამარჯვების მონაწილეები ახალი სახეობის გვირგვინებით დააჯილდოვა, რომლებზეც გამოსახული იყო მზე, ვარსკვლავები, მთვარე და სახელად ერქვა „სადაზვერვო“.
ვაჭრობებს აწყობდა და გასაყიდად გამოჰქონდა ყველაფერი, რაც დარჩებოდა დიდი სანახაობებიდან, თავად ნიშნავდა ფასებს და ისე ბერავდა, რომ რამის საყიდლად იძულებული ძალად მყიდველები მთელ თავიანთ ქონებას კარგავდნენ და ვენებს იჭრიდნენ. ცნობილია, ერთხელ როგორ ჩაეძინა აპონინუს სატურნინუსს შემსყიდველთა სკამზე, და გაიუსმა ურჩია გამომცხადებელს, რომ ყურადღება მიექცია ამ ყოფილი პრეტორისთვის, რომელიც ყველაფერზე თავს აკანტურებდა. და ვაჭრობა იმაზე ადრე არ დამთავრებულა, სანამ იმას უცოდინრად ცამეტი გლადიატორი არ მიჰყიდეს ცხრა მილიონ სესტერცად.
39. თავისი დების გასამართლებისა და სიკვდილით დასჯის შემდეგ გალიაშიც კი მოაწყო იმათი სამოსის, სამკაულის, მონების და გააზატებულების აუქციონი წარმოუდგენელ ფასებში. ამ შემოსავალმა ისე წაახალისა, რომ რომიდან ძველი სასახლის მთელი მოწყობილობა გამოიწერა, ხოლო ჩამოსატანად დაიქირავა ყველა საზიდარი და მთელი სასაპალნე რქოსანი პირუტყვი წისქვილებიდან; ასე რომ, რომში პური აღარ ჰყოფნიდათ, და სასამართლოში ბევრმა, რაკი შეპირებულ ვადაში ვერ მოასწრო, წააგო თავისი საქმე. ეს ხარახურა რომ გაეყიდა, არც ტყუილი იუკადრისა და არც ქადილს მოუკლო; ხან მყიდველებს საყვედურობდა, რომ არა რცხვენოდათ, იმპერატორზე მდიდრულად ეცხოვრათ; ხანაც ყალბად ნანობდა, რომ მმართველთა ქონება კერძო პირებისთვის უნდა დაეთმო. ერთხელ შეიტყო, რომ ერთმა მდიდარმა მის მონებს, მოსაწვევებს რომ არიგებდნენ, ორასი ათასი გადაუხადა, რათა მის სადილზე მოხვედრილიყო. ამით ძალიან კმაყოფილი დარჩა და მეორე დღეს გაყიდვაზე იმ მდიდარს რაღაც წვრილმანი გაუგზავნა ორასი ათასად და სადილზეც მიიპატიჟა კეისრის პირადი მიწვევით. 40. ახალ და წარმოუდგენელ გადასახადებს ჰკრეფდა, - თავიდან მოიჯარეების მეოხებით, მერე კი, რაკი უფრო მომგებიანი იყო, პრეტორიელი ცენტურიონებისა და კონსულების მეშვეობით. არც ერთი საგანი, არც ერთი ადამიანი არ რჩებოდა გადასახადის გარეშე. საჭმელზე, რაც ქალაქში იყიდებოდა, მტკიცედ დადგენილი ბაჟი აიღებოდა; ყველნაირი სასამართლო საქმიდან წინასწარ უნდა აეღოთ საკამათო თანხის ორმოცი პროცენტი, ხოლო ვინც უარს ამბობდა, ან სასამართლოს გარეშე მოილაპარაკებდა, იმათ სჯიდნენ. მეკარეები მთელი დღის ნამუშევრის მერვედს იხდიდნენ; მეძავები - ერთი სქესობრივი კავშირისას. და კანონის ამ სტატიას დართული ჰქონდა, რომ ეს გადასახადი იმათაც ეკუთვნოდა, თუ ადრე ვინმე მეძავობდა ან შეხვედრების მომწყობი იყო, თუნდაც მას შემდეგ კანონიერ ქორწინებაში ყოფილიყო. 41. ამგვარი გადასახადები ზეპირად ცხადდებოდა, მაგრამ წერილობით არ იყო გამოკრული. და კანონის სიტყვების უცოდინრად ხშირად ხდებოდა შეცდომები; ბოლოს, ხალხის მოთხოვნით, გაიუსმა გამოჰკიდა კანონი, მაგრამ ისე წვრილად დაწერა და ისეთ ადგილას გააკრა, რომ ვერავის გადაეწერა. არანაირი მოგება და გამორჩენა რომ არ გაეშვა ხელიდან, პალატინზე ლუპანარიუმი მოაწყო - უთვალავ, მდიდრულად მოწყობილ, სასახლის საკადრის ოთახებში საკუთარ თავს სთავაზობდნენ ქმრიანი ქალები და თავისუფლად დაბადებული ყმაწვილები. ხოლო ბაზრებში და ბაზილიკებში გააგზავნა გამომაცხადებლები, რათა ახალგაზრდა თუ მოხუცი სიამოვნების საძებნად წამოსულიყო, და იქ მიმსვლელებს თანხა ეძლეოდათ პროცენტით და სპეციალური მსახურები იწერდნენ იმათ სახელებს, ვინც კეისრის შემოსავალს ამრავლებდა. კამათლის თამაშიდანაც კი არ ერცხვინებოდა შემოსავლის მიღება, თაღლითობამდე და ცრუ ფიცზეც არ ამბობდა უარს. ერთხელ თავისი რიგი მომდევნო მოთამაშეს დაუთმო, სასახლის ატრიუმში გამოვიდა, დაინახა იქვე ჩავლილი ორი მდიდარი რომაელი მხედარი, მაშინვე უბრძანა, დაეჭირათ და ქონება ჩამოერთვათ და მერე თამაშს დაბრუნებული, ტრაბახობდა, რომ არასდროს ყოფილა ამისთანა მოგებაში. 42. ქალიშვილი რომ გაუჩნდა, მაშინ არა მხოლოდ საიმპერატორო, არამედ მამის საზრუნავსაც იმიზეზებდა და მოითხოვდა ფულს მის აღსაზრდელად და სამზითვოდ. ედიქტით გამოაცხადა, რომ საახალწლოდ საჩუქრებს ელოდება; იანვრის კალენდებში სასახლის ზღურბლზე დადგა და იჭერდა მონეტებს, რომელთაც ჯგროდ მომავალი, ყველანაირი წოდების ხალხი უყრიდა მუჭებითა და კალთებით. ბოლოს, ფულის შეგრძენების მანიით ატანილმა ოქროს მონეტების უშველებელი გორები იატაკზე გაშალა და ხშირად დადიოდა ზედ ფეხშიშველი ანდა ზედ კოტრიალობდა დიდხანს. 43. ომის და სამხედრო საქმეების გაკეთება ერთხელ მოუწია და ისიც მოულოდნელად. ერთხელ, როცა მევანიაში მიდიოდა კლიტუმნუსის წყაროზე და მისსავე ჭალაში, შეახსენეს, რომ დრო იყო, ბატავიანელ მცველთა რაზმი შეევსო. აქ მოუვიდა აზრად გერმანიაში ლაშქრობა. და დაუყოვნებლივ, ყველგან შექმნა ლეგიონები და დამხმარე ჯარი, დიდი სიმკაცრით ჩაატარა გაწვევა ყოველი ადგილიდან, იმდენი სახეობის პროდუქტი შეაგროვა, არასოდეს რომ არ სმენოდათ და გზას გაუდგა. ხან ისე გაჩქარებული სისწრაფით მიდიოდა, რომ პრეტორიელი კოჰორტები, ჩვეულების საწინააღმდეგოდ, თავიანთ დროშებს ჯორებს ჰკიდებდნენ, რომ როგორმე დასწეოდნენ და ხანაც მოულოდნელად ნელა და ზარმაცად, როცა იმისი ტახტრევანი რვა კაცს მიჰქონდა, ხოლო ხალხს მახლობელი ქალაქებიდან წინ გზა უნდა დაეგავა და მოერწყა კიდეც, მტვერი რომ არ დამდგარიყო.
44. ბანაკში მიღწეულმა გადაწყვიტა ქმედით და მკაცრ მხედართმთავრად ეჩვენებინა თავი, - ლეგატები, რომლებმაც დაგვიანებით მოიყვანეს დამხმარე ჯარები სხვადასხვა ადგილებიდან, სამარცხვინოდ დაითხოვა; უფროს ცენტურიონებს, რომელთაგან მრავალს უკვე დათვლილი დღეები რჩებოდა გადადგომამდე, წოდებები აჰყარა ჩახჩუების და უღონობის მიზეზით; დანარჩენები სიხარბისათვის გამოლანძღა და ნამსახური ჯამაგირი ექვსი ათასამდე შეუმცირა.
თუმცაღა მთელი ამ ლაშქრობის განმავლობაში არაფერი ჩაუდენია, მხოლოდ როცა მისი დაცვით ბრიტანეთის მეფე კინობელინუსის მიერ გაძევებული შვილი, სახელად ადმინიუსი პატარა რაზმით რომაელებთან გამოიქცა, კალიგულამ უშველებლი მოხსენება აფრინა რომში, თითქოს მთელი კუნძული დაემორჩილა, და შიკრიკებს უბრძანა, სარბოლო ეტლიდან არ ჩამოსულიყვნენ, ვიდრე პირდაპირ ფორუმამდე არ მიაღწევდნენ, კურიის კარამდე, რათა მარტოდენ მარსის ტაძარში, მთელი სენატის წინაშე გადაეცათ მისი გზავნილი კონსულებისთვის.
45. მერე, რაკიღა საომარი არავისთან იყო, თავისი დაცვიდან რამდენიმე გერმანელს უბრძანა, რაინი გადაეცურათ, მეორე ნაპირზე დამალულიყვნენ და დღის სადილის შემდეგ თავგანწირული ყვირილით ეცნობებინათ მტრის მოახლოება. ყველაფერი შესრულდა. მაშინ კალიგულამ უახლოესი თანამგზავრებითა და პრეტორიელი ცხენოსნებით მახლობელ ტყეს მისცა თავი, ხეებიდან სულ ტოტები დასხიპა, იმ ტოტებით ტროფეებივით მორთო თავისები და მაშხალების შუქზე დაბრუნდა ბანაკში. ისინი, ვინც თან არ გაჰყვა, გამოლანძღა სილაჩრისა და სულმოკლეობისთვის, ხოლო თანამგზავრები და გამარჯვების მონაწილეები ახალი სახეობის გვირგვინებით დააჯილდოვა, რომლებზეც გამოსახული იყო მზე, ვარსკვლავები, მთვარე და სახელად ერქვა „სადაზვერვო“.
მეორედ ბრძანა, სკოლიდან ბიჭი-მძევლები წამოეყვანათ და ჩუმად გაეშვათ წინ; თავად კი, მოულოდნელად მიატოვა ეშხში შესული ქეიფი და ცხენოსნებით გამოედევნა უკან, შეიპყრო, როგორც გაქცეულები და ჯაჭვებდადებულები მოიყვანა უკან, - და ამ კომედიაშიც, როგორც სხვა დროს, საზღვარი არ იცოდა. ქეიფს რომ დაუბრუნდა, ჯარისკაცებმა მოახსენეს, რომ რაზმი დევნიდან დაბრუნდა. ამაზე მან შესთავაზა, როგორც იყვნენ, საჭურველის მოუხდელად დამსხდარიყვნენ მაგიდასთან და, მათ გასამხნევებლად ვერგილიუსის ცნობილი ლექსიც წარმოთქვა: გაუძელ და თავი შემოინახე უკეთეს დღეთათავის.
და იმავდროულად, მრისხანე ედიქტით დაუსწრებლად უსაყვედურა სენატს და ხალხს, რომ „იმ დროს, როცა კეისარი იბრძვის ამდენ საფრთხეში, ისინი ერთობიან უდროო ქეიფებით, ცირკით, თეატრით და მშვენიერ ვილებში ნებივრობენ“.
46. ბოლოს, თითქოს ომის დასრულებას აპირებდა, მთელი ჯარი ზღვის ნაპირზე მოაწყო, განალაგა ლოდსატყორცნები და სხვა მანქანები, თანაც არავინ იცოდა და ვერც ვერავინ ხვდებოდა, რას აპირებდა და უცებ ბრძანა, ყველას შეეგროვებინა ზღვის ნიჟარები მუზარადებში და ტანსაცმლის კალთებში, - ესაო, ამბობდა, ოკეანის ალაფია, რომელიც კაპიტოლიუმზე და პალატინზე უნდა გაეგზავნა. გამარჯვების სამახსოვროდ მაღალი კოშკი აღმართა, რათა იმას, როგორც ფაროსის შუქურას, ღამღამობით შუქით ეჩვენებინა ხომალდებისთვის გზა. თითოეულ მეომარს ას დინარს დაჰპირდა და, თითქოს ეს უსაზღვრო გულუხვობა ყოფილიყოს, შეჰყვირა: „გასწიეთ ახლა, ბედნიერებო, გასწით მეთქი, მდიდრებო!“
47. ამის მერე ტრიუმფზე ზრუნვას შეუდგა. არ დაკმაყოფილდა ბარბაროსი ტყვეებითა და გადამრბენებით, გალიის მცხოვრებთაგან ყველაზე მაღლები აარჩია, როგორც თავად ამბობდა, ტრიუმფისთვის გამოსადეგები, ასევე რამდენიმე მათი მთავარი, - იმათ არა მარტო თმის მოშვება და ქერად შეღებვა უბრძანა, არამედ გერმანული ენაც უნდა შეესწავლათ და ბარბაროსული სახელები დაერქმიათ. ტრიმერები, რომლებითაც ოკეანეში გადიოდა, ბრძანა, სახმელეთო გზით რომში ჩაეტანათ. თავის სალაროს მცველებს მოსწერა, რომ ისეთი ტრიუმფი მოემზადებინათ, როგორიც ჯერ არავის ენახა, მაგრამ რაც შეიძლება ცოტა დაეხარჯათ, იმათ განკარგულებაში ხომ მთელი მოსახლეობის ქონება იყო.
48. ვიდრე პროვინციიდან წამოვიდოდა, ერთი გაუგონარი სისასტიკე ჩაიფიქრა, - ამოეწყვიტა ყველა ის ლეგიონი, რომლებიც აჯანყდნენ ავგუსტუსის სიკვდილის შემდეგ და იმიტომ, რომ ალყაში ჰყავდათ ის და მამამისი გერმანიკუსი, თავიანთი მხედართმთავარი. ძლივს გადააფიქრებინეს ეს უგნური განზრახვა, მაგრამ იმაში კი ვეღარ მოერივნენ, რომ ყოველი მეათე მაინც დაესაჯა სიკვდილით. და აი, შეკრებაზე გამოიძახა ისინი, უიარაღოდ, მახვილის გარეშე და შეიარაღებული ცხენოსნებით შემოარტყა ალყა.
მაგრამ რაკი შეამჩნია, რომ ბევრი მიხვდა, რაც ხდებოდა და თავისი იარაღისკენ მიიწევდა, რომ შეტევაზე გადმოსულები მოეგერიებინა, დაჰკრა ფეხი იმ შეკრებიდან და პირდაპირ რომისკენ გამოეჩქარა. მთელი თავისი სიძულვილი ახლა სენატისკენ მიმართა; თავისთვის სამარცხვინო ჭორები რომ აღეკვეთა, სენატს მუქარა დაატეხა თავს, იმასაც კი ჩიოდა, თითქოს უარი უთხრეს კანონიერ ტრიუმფზე, როცა იქამდე ცოტა ხნით ადრე სიკვდილის მუქარით ყველას აუკრძალა პატივისცემის დანიშვნა.
49. იმიტომ იყო, როცა გზაში უმაღლესი ფენების წარმომადგენლები ეახლნენ და ემუდარებოდნენ ეჩქარა, მქუხარე ხმით მიუგო იმათ: „მოვალ, ჰო, მოვალ და აი, თან რა მექნება“, - და მახვილის სახელურს დაჰკრავდა ხოლმე ხელს, სარტყელზე რომ ჩამოეკონწიალებინა. ხოლო ედიქტში გამოაცხადა, რომ ბრუნდება მხოლოდ იმათთვის, ვისაც ის სჭირდება, - მხედრებს და ხალხს; სენატისთვის კი არც მოქალაქე იქნება ამიერიდან და არც პრინცეპსი.
მაგრამ რაკი შეამჩნია, რომ ბევრი მიხვდა, რაც ხდებოდა და თავისი იარაღისკენ მიიწევდა, რომ შეტევაზე გადმოსულები მოეგერიებინა, დაჰკრა ფეხი იმ შეკრებიდან და პირდაპირ რომისკენ გამოეჩქარა. მთელი თავისი სიძულვილი ახლა სენატისკენ მიმართა; თავისთვის სამარცხვინო ჭორები რომ აღეკვეთა, სენატს მუქარა დაატეხა თავს, იმასაც კი ჩიოდა, თითქოს უარი უთხრეს კანონიერ ტრიუმფზე, როცა იქამდე ცოტა ხნით ადრე სიკვდილის მუქარით ყველას აუკრძალა პატივისცემის დანიშვნა.
49. იმიტომ იყო, როცა გზაში უმაღლესი ფენების წარმომადგენლები ეახლნენ და ემუდარებოდნენ ეჩქარა, მქუხარე ხმით მიუგო იმათ: „მოვალ, ჰო, მოვალ და აი, თან რა მექნება“, - და მახვილის სახელურს დაჰკრავდა ხოლმე ხელს, სარტყელზე რომ ჩამოეკონწიალებინა. ხოლო ედიქტში გამოაცხადა, რომ ბრუნდება მხოლოდ იმათთვის, ვისაც ის სჭირდება, - მხედრებს და ხალხს; სენატისთვის კი არც მოქალაქე იქნება ამიერიდან და არც პრინცეპსი.
ისიც აკრძალა, რომ რომელიმე სენატორი შესახვედრად გამოსულიყო. აი, ამგვარად, გადაიფიქრა და გადაავადა ტრიუმფი, და მხოლოდ ოვაციებით შევიდა რომში ზუსტად თავისი დაბადების დღეს.
ოთხი თვის მერე ის მოკვდა, ჩაიდინა უდიდესი ბოროტებები და უფრო მეტი ჰქონდა ჩაფიქრებული. მაგალითად, ჯერ ყველაზე უკეთესი მოღვაწეები უნდა ამოეწყვიტა ორივე ფენიდან და, მერე ისე აპირებდა გადასახლებულიყო ანციუმში, შემდეგ კი ალექსანდრიაში.
ამაში რომ ეჭვი არ შეეპაროს ვინმეს, ნება მომეცით, ვთქვა: მის საიდუმლო ქაღალდებში იპოვეს ორი რვეული, თითოეულს თავისი სათაური ჰქონდა, - ერთს „მახვილი“ ერქვა, მეორეს - „ხანჯალი“; ორივეში იყო სახელები და შენიშვნები იმათზე, ვინც უნდა მომკვდარიყო. აღმოაჩინეს დიდი სკივრიც, სავსე სხვადასხვა საწამლავით; მერე კლავდიუსმა ბრძანა, ის სკივრი ზღვაში გადაეგდოთ და ამისგან, როგორც ამბობენ, ისეთი მოწამვლა მოხდა, რომ ტალღებს მახლობელ სანაპიროზე სულ დასტა-დასტა გამოჰქონდა მკვდარი თევზი.
50. ძალიან მაღალი იყო, სახეზე მეტად ფერმკრთალი, ულამაზო სხეულით, კისერი და ფეხები ძალიან გამხდარი ჰქონდა, თვალები და საფეთქლები ჩაცვევნილი, შუბლი ფართო და ნაოჭიანი; თავზე თმა - იშვიათად, კეფაზე სულაც მოტიტვლებული, სხეულზე კი - ხშირ-ხშირი ბალანი ესხა. ამიტომ სასიკვდილო დანაშაულად ითვლებოდა მისთვის მაღლიდან დახედვა, როცა ახლოს უნდა ჩაევლო, ანდა უნებურად სიტყვა „თხა“ რომ წამოსცდენოდა ვინმეს. ბუნებრივად ასეთი მახინჯი და საძაგელი სახე კიდევ უფრო ველური რომ გაეხადა, სარკის წინ ვარჯიშობდა საშინელი გამომეტყველების მიღებაში.
არც სხეულის და არც სულიერი სიჯანსაღით გამოირჩეოდა. ბავშვობაში ბნედიანობით იტანჯებოდა; ახალგაზრდობაში, თუმცა კი გამძლე იყო, მაგრამ დროდადრო სისუსტისაგან არც სიარული შეეძლო, არც დგომა, არც თავის დაჭერა და არც გონზე მოსვლა. თავის ჭკუასუსტობას თავადვე გრძნობდა და არაერთხელ იზრახავდა საქმეებს ჩამოსცილებოდა, გონების დასაწმენდად. ამბობენ, რომ ცეზონიამ რაღაც ჯადო დაალევინა, რომელსაც სიყვარული უნდა გამოეწვია, მაგრამ შეშლილობა კი დამართა. განსაკუთრებით აწამებდა უძილობა. ღამღამობით სამი საათზე მეტი არ ეძინა მიყოლებით და ისიც სულ შფოთიანად, - უცნაური ხილვები ტანჯავდა; ერთხელ ესიზმრა, თითქოს ზღვის რომელიღაც მოჩვენება ელაპარაკებოდა. ამიტომ უძილოდ წოლა არ შეეძლო და ღამის დიდ ნაწილს ან საწოლზე ჩამომჯდარი ატარებდა, ანდა დაეხეტებოდა უთვალავ კოლონადებში და ისევ და ისევ ხმამაღლა მოუხმობდა სასურველ განთიადს.
51. არის საფუძველი, ვიფიქრო, რომ სწორედ ჭკუასუსტობის გამო მასში არსებობდა ურთიერთსაპირისპირო მანკიერებები - საკუთარი თავის უსაზღვრო რწმენა და იმავდროულად, ზომაგადასული შიში. ეს კაცი, რომელიც მეტისმეტად დასცინოდა ღმერთებს, სულ ოდნავ ჭექა-ქუხილზე თვალებს ხუჭავდა, თავზე რამეს შემოიხვევდა, ხოლო თუ ელვა ძლიერი იქნებოდა, წამოხტებოდა და საწოლის ქვეშ იმალებოდა. სიცილიაში მოგზაურობისას ულმობლად დასცინოდა ადგილობრივ სიწმინდეებს, მაგრამ მოულოდნელად, ეტნას კრატერის კვამლით და გრუხუნით დამფრთხალმა, მესალიდან შუაღამისას დაჰკრა ფეხი და თავქუდმოგლეჯილი გამოიქცა.
არც სხეულის და არც სულიერი სიჯანსაღით გამოირჩეოდა. ბავშვობაში ბნედიანობით იტანჯებოდა; ახალგაზრდობაში, თუმცა კი გამძლე იყო, მაგრამ დროდადრო სისუსტისაგან არც სიარული შეეძლო, არც დგომა, არც თავის დაჭერა და არც გონზე მოსვლა. თავის ჭკუასუსტობას თავადვე გრძნობდა და არაერთხელ იზრახავდა საქმეებს ჩამოსცილებოდა, გონების დასაწმენდად. ამბობენ, რომ ცეზონიამ რაღაც ჯადო დაალევინა, რომელსაც სიყვარული უნდა გამოეწვია, მაგრამ შეშლილობა კი დამართა. განსაკუთრებით აწამებდა უძილობა. ღამღამობით სამი საათზე მეტი არ ეძინა მიყოლებით და ისიც სულ შფოთიანად, - უცნაური ხილვები ტანჯავდა; ერთხელ ესიზმრა, თითქოს ზღვის რომელიღაც მოჩვენება ელაპარაკებოდა. ამიტომ უძილოდ წოლა არ შეეძლო და ღამის დიდ ნაწილს ან საწოლზე ჩამომჯდარი ატარებდა, ანდა დაეხეტებოდა უთვალავ კოლონადებში და ისევ და ისევ ხმამაღლა მოუხმობდა სასურველ განთიადს.
51. არის საფუძველი, ვიფიქრო, რომ სწორედ ჭკუასუსტობის გამო მასში არსებობდა ურთიერთსაპირისპირო მანკიერებები - საკუთარი თავის უსაზღვრო რწმენა და იმავდროულად, ზომაგადასული შიში. ეს კაცი, რომელიც მეტისმეტად დასცინოდა ღმერთებს, სულ ოდნავ ჭექა-ქუხილზე თვალებს ხუჭავდა, თავზე რამეს შემოიხვევდა, ხოლო თუ ელვა ძლიერი იქნებოდა, წამოხტებოდა და საწოლის ქვეშ იმალებოდა. სიცილიაში მოგზაურობისას ულმობლად დასცინოდა ადგილობრივ სიწმინდეებს, მაგრამ მოულოდნელად, ეტნას კრატერის კვამლით და გრუხუნით დამფრთხალმა, მესალიდან შუაღამისას დაჰკრა ფეხი და თავქუდმოგლეჯილი გამოიქცა.
ბარბაროსების დამუქრებაში გულუხვი იყო, მაგრამ, ერთხელ, როცა რაინის გაღმა, ვიწრო ხეობაში მიდიოდა ეტლით, გარშემორტყმული მებრძოლთა რამდენიმე რიგით, და ვიღაცამ ჩაილაპარაკა, საიდანმე მტერი რომ გამოჩნდეს, აქ სასაკლაო გაიმართებაო, - მაშინათვე შემოახტა ცხენს და თვალის დახამხამებაში ხიდებთან დაბრუნდა, და რაკი ხიდი გადაკეტილი იყო ფორნების რიგით და მომსახურეებით, იმას კიდეც დაცდა არ სურდა, ამიტომ კალიგულა თავებს ზემოთ ასწიეს მეომრებმა და ერთი მეორეს აწვდიდნენ, - ასე გადაიტანეს მეორე ნაპირის სამშვიდობოზე.
მერე კი, როცა ხმა გავრცელდა გერმანელების აჯანყებაზე, გასაქცევად მზადებას შეუდგა და, პირველ რიგში, ფლოტილია გაამზადა; იმედი ჰქონდა, თავშესაფარი ეპოვა ზღვისგაღმა პროვინციებში, თუკი გამარჯვებულები ალპებს აიღებდნენ, როგორც კიმბრები ანდა რომსაც კი, როგორც სენონესები. ალბათ, აი, ამიტომ გადაწყვიტეს მისმა მკვლელებმა აღშფოთებული ჯარისკაცების დაწყნარება გამონაგონით, თითქოს კალიგულამ დამარცხების ცნობის მიღებისთანავე მოიკლა თავი.
52. სამოსი, ფეხსაცმელი და დანარჩენი მისი ჩაცმულობა უღირსი იყო არა მარტო რომაელისა და მოქალაქისათვის, არამედ კაცისა და ადამიანისთვისაც კი. ხალხთან ხშირად გამოდიოდა ფერად-ფერად ლაბადებით, მარგალიტებდაკერებულ, სახელოებიან და ნაოჭებასხმულ ტუნიკებში, სამაჯურებით; ხანდახან აბრეშუმებში და ქალის მოსახვევებში; ხან სანდლები ეცვა, ხან კოტურნები, ხანაც ჯარისკაცის ჩექმები და ზოგჯერ ქალის ფეხსაცმელებითაც იარებოდა. ბევრჯერ გამოსულა მოოქროვილი წვერით, ხელში მეხი ეჭირა ან სამთითა, ანდა კვერთხი - ღმერთების ნიშნები; ანდა სულაც ვენერას სამოსით. ტრიუმფალურ ჩაცმულობას მუდმივად ატარებდა თავის ლაშქრობამდე, ხოლო ხანდახან იკეთებდა ალექსანდრე დიდის ჯაჭვ-კურტაკს, რომელიც მისი სარკოფაგიდან ჰქონდა წამოღებული.
53. კეთილშობილი ხელოვნებებიდან ყველაზე ნაკლებად აინტერესებდა მეცნიერება და ყველაზე მეტად - მჭევრმეტველება. ყოველთვის მზად იყო სიტყვით გამოსულიყო, განსაკუთრებით თუკი ვისიმე დადანაშაულება იყო საჭირო. მრისხანებისას ადვილად პოულობდა სიტყვებსაც, აზრებსაც, საჭირო გამომეტყველებასაც, ხმასაც; აღგზნებისაგან ერთ ადგილზე დგომა არ შეეძლო და მისი სიტყვები ყველაზე შორეულ რიგებშიც აღწევდა.
მერე კი, როცა ხმა გავრცელდა გერმანელების აჯანყებაზე, გასაქცევად მზადებას შეუდგა და, პირველ რიგში, ფლოტილია გაამზადა; იმედი ჰქონდა, თავშესაფარი ეპოვა ზღვისგაღმა პროვინციებში, თუკი გამარჯვებულები ალპებს აიღებდნენ, როგორც კიმბრები ანდა რომსაც კი, როგორც სენონესები. ალბათ, აი, ამიტომ გადაწყვიტეს მისმა მკვლელებმა აღშფოთებული ჯარისკაცების დაწყნარება გამონაგონით, თითქოს კალიგულამ დამარცხების ცნობის მიღებისთანავე მოიკლა თავი.
52. სამოსი, ფეხსაცმელი და დანარჩენი მისი ჩაცმულობა უღირსი იყო არა მარტო რომაელისა და მოქალაქისათვის, არამედ კაცისა და ადამიანისთვისაც კი. ხალხთან ხშირად გამოდიოდა ფერად-ფერად ლაბადებით, მარგალიტებდაკერებულ, სახელოებიან და ნაოჭებასხმულ ტუნიკებში, სამაჯურებით; ხანდახან აბრეშუმებში და ქალის მოსახვევებში; ხან სანდლები ეცვა, ხან კოტურნები, ხანაც ჯარისკაცის ჩექმები და ზოგჯერ ქალის ფეხსაცმელებითაც იარებოდა. ბევრჯერ გამოსულა მოოქროვილი წვერით, ხელში მეხი ეჭირა ან სამთითა, ანდა კვერთხი - ღმერთების ნიშნები; ანდა სულაც ვენერას სამოსით. ტრიუმფალურ ჩაცმულობას მუდმივად ატარებდა თავის ლაშქრობამდე, ხოლო ხანდახან იკეთებდა ალექსანდრე დიდის ჯაჭვ-კურტაკს, რომელიც მისი სარკოფაგიდან ჰქონდა წამოღებული.
53. კეთილშობილი ხელოვნებებიდან ყველაზე ნაკლებად აინტერესებდა მეცნიერება და ყველაზე მეტად - მჭევრმეტველება. ყოველთვის მზად იყო სიტყვით გამოსულიყო, განსაკუთრებით თუკი ვისიმე დადანაშაულება იყო საჭირო. მრისხანებისას ადვილად პოულობდა სიტყვებსაც, აზრებსაც, საჭირო გამომეტყველებასაც, ხმასაც; აღგზნებისაგან ერთ ადგილზე დგომა არ შეეძლო და მისი სიტყვები ყველაზე შორეულ რიგებშიც აღწევდა.
სიტყვას რომ იწყებდა, იმუქრებოდა, რომ ღამეული სიფხიზლით ალესილ მახვილს იშიშვლებს. ბრწყინვალე და დახვეწილ სტილს იმდენად ვერ იტანდა, რომ სენეკას თხზულებებს, რომლებიც იმხანად დიდების გადაფურჩქვნის ხანაში იყო, „უბრალო სასკოლო სავარჯიშოებს“ და „უკირო ქვიშას“ უწოდებდა. სხვა ორატორების ცნობილ სიტყვებზე პასუხებსაც წერდა, ხოლო როცა ცნობილი სენატორები სასამართლოში მოხვდებოდნენ, იმათზე საბრალდებო და დასაცავ სიტყვებსაც თხზავდა, და რომელიც უფრო უკეთესი გამოუვიდოდა, იმით ღუპავდა ან გადაარჩენდა ხოლმე თავისი გამოსვლებით. ამ სიტყვების მოსასმენად ედიქტებით მხედრებსაც კი მიიწვევდა ხოლმე.
54. ამას გარდა, დიდი ენთუზიაზმით მოღვაწეობდა სხვა, მრავალფეროვან ხელოვნებებში, როგორც გლადიატორი და სარბოლო ეტლის წარმმართველი, მომღერალი და მოცეკვავე. იბრძოდა საბრძოლო იარაღით; გამოდიოდა სარბოლო ეტლებით ყველგან მოწყობილ ცირკებში, ხოლო სიმღერა და ცეკვა ისე გაიტაცებდა ხოლმე, რომ სახალხო სანახაობებზეც ვერ იკავებდა თავს, რომ არ მიემღერა ტრაგიკული აქტიორისათვის და ყველას დასანახად არ გაემეორებინა მოცეკვავის მოძრაობები, მოწონდა და უსწორებდა კიდეც.
ეტყობა, თავისი სიკვდილის დღეს ღამის ზეიმი იმიტომ დანიშნა, რომ თავისი ჩვეულებრივი უფლებით ესარგებლა და პირველი გამოსულიყო სცენაზე. ხანდახან ღამითაც ცეკვავდა. ერთხელ, შუაღამისას სასახლეში სამი კონსულის წოდების სენატორი გამოიძახა, სცენაზე დასხა სამივენი, აკანკალებულები ყველაზე უარესის მოლოდინში, მერე კი უცებ გამოვარდა მათთან, ფლეიტების და ტკაცუნების ხმებზე, ქალის მოსახვევით და ქუსლებამდე ტუნიკით, იცეკვა რაღაცა და წავიდა. თუმცა მთელი თავისი მოხერხების მიუხედავად, ცურვა არ შეეძლო.
55. რასაც არ უნდა გაეტაცებინა, თავის ლტოლვაში უგუნურებამდე მიდიოდა. პანტომიმ მნესტერს წარმოდგენისას კოცნიდა, ხოლო ვინც იმისი ცეკვისას ოდნავადაც კი დაიხმაურებდა, იმას თავისი ადგილიდან აგდებდნენ და თავისი ხელით ამათრახებდა. ერთ რომაელ მხედარს, რომელიც ხმაურობდა, ცენტურიონის ხელით ბრძანება გაუზავნა, დაუყოვნებლივ წასულიყო ოსტიაში და მავრიტანიაში მეფე პტოლემესთვის გადაეცა იმპერატორის წერილი, სადაც ეწერა: „კაცს, რომელმაც ეს მოგიტანა, არც სიკეთე გაუკეთო, არც ბოროტება“.
რამდენიმე თრაკიელ გლადიატორს თავისი გერმანელი მცვლების მეთაურობა უბოძა; მურმილონელ გლადიატორებს, როგორც მისი ფავორიტი თრაკიელი გლადიატორების მეტოქეებს, ჯავშანი შეუმცირა. როცა ერთმა მათგანმა, სახელად კოლუმბუსმა გამარჯვება მოიპოვა და მხოლოდ მსუბუქად დაიჭრა, ნაჭრილობევი საწამლავით შეუზილეს და მას შემდეგ იმ შხამს „კოლუმბინუმს„ ეძახდა, - სწორედ ასე იყო შეტანილი მისი საწამლავების სიაში. ცირკში ისე მიმხრობილი და დაკავშირებული იყო „მწვანეთა„ პარტიას, რომ ბევრჯერ სადილობდა საჯინიბოებში და ღამესაც ათევდა, ხოლო მრბოლელ ევტიქუსს რომელიღაც ქეიფში საჩუქრად ორი მილიონი სესტერცი მისცა. თავის ცხენს, ინციტატუსს ისე უფრთხილდებოდა, რომ დოღების წინა საღამოს ჯარისკაცებს აგზავნიდა ცხენის სადგომის ირგვლივ სიჩუმის დასამყარებლად. და ამ ცხენს მარტო მარმარილოს საჯინიბო და სპილოს ძვლის ბაგა კი არ გაუკეთა, არა მხოლოდ ძოწის გადასაფარებელი მისცა და მარგალიტის ყელსაბამი, სასახლეც გამოუყო მსახურებით და ავეჯეულით, და მისი სახელით ეპატიჟებოდა და ხალისით იღებდა ხოლმე იქ სტუმრებს; ამბობენ, ამ ცხენის კონსულად ქცევაც უნდოდაო. 56. ამ სიგიჟეში და მღელვარებაში ბევრი მზად იყო მის მოსაკლავად; მაგრამ ერთი თუ ორი შეთქმულება გაიხსნა, და ხალხი არ ჩქარობდა, მოსახერხებელი დროის ლოდინში. ბოლოს, ორი კაცი შეერთდა და საქმე ბოლომდე მიიყვანა, მაგრამ ისე არა, რომ გავლენიან გააზატებულებს და პრეტორიელ მეთაურებს ეს არა სცოდნოდათ. მათ უკვე ბრალი ჰქონდათ დადებული ერთ შეთქმულების მონაწილეობაში, და თუმცა ეს სიცრუე იყო, ისინი მაინც გრძნობდნენ კალიგულას ეჭვს და სიძულვილს, - როცა მაშინვე გაიყვანა განზე, სასტიკი სიტყვებით გამოლანძღა, მახვილი იშიშვლა ფიცით, რომ მზად არის მოკვდეს, თუკი მათი აზრით სიკვდილის ღირსია, და მას შემდეგ ერთმანეთის წინაშე სდებდა ბრალს და ეჩხუბებოდა. გადაწყვეტილი იყო, თავს დასხმოდნენ პალატინის თამაშებზე, შუადღისას, სანახაობიდან რომ გამოვიდოდა. მთავარი როლი თავისთავზე აიღო კასიუს ხერეამ, პრეტორიელთა კოჰორტის ტრიბუნმა, რომლის დაცინვითაც, მიუხედავად მისი ასაკისა, გაიუსი მაინც არ იღლებოდა - ხან ნაზსა და ქალაჩუნას ეძახოდა, ხან პაროლად „პრიაპეს“ ანდა „ვენერას“ დაუნიშნავდა, ხან კიდევ სამადლობელი კოცნისთვის ხელს გაუწვდიდა და ისე უცნაურად აუთამაშებდა, რომ საკოცნელად ვერ დაეწეოდა ხოლმე ხნიერი ტრიბუნი. 57. მკვლელობა მრავალი ნიშნით იყო ნაწინასწარმეტყველები. ოლიმპიაზე, იუპიტერის სტატუეტმა, რომელზეც ნაბრძანები ჰქონდა, დაეშალათ და რომში გადაეტანათ, უცებ ისეთი ხარხარი ატეხა, რომ მანქანები გაიჭედნენ, ხოლო მუშები იქით გარბოდნენ, ვისაც საით მოუხერხდებოდა. და ამ დროს ერთმა კაცმა, სახელად კასიუსმა განაცხადა, რომ სიზმარში ებრძანა ხარი შეეწირა იუპიტერისთვის. კაპუაში მარტის იდებისას მეხი დაეცა კაპიტოლიუმს, ხოლო რომში - სასახლის მეჭიშკრის ოთახს. და გამოჩნდნენ ამხსნელები, რომლებიც ირწმუნებოდნენ, რომ ერთი ნიშანი მსახურების ხელიდან ბატონის საფრთხეს იუწყებოდა, ხოლო მეორე - ახალ, დიდ მკვლელობას, როგორც ადრე და იმავე დღეს. სულას ასტროლოგთან ყოფნისას, როცა კალიგულა კონსულტაციას იღებდა თავის ჰოროსკოპზე, იმან უთხრა, რომ გარდაუვალი სიკვდილი მის გვერიდთაა. აქციუმის ფორტუნის ორაკულებმაც მიუთითეს, რომ გაფრთხილებოდა კასიუსს, - ამის გამო კასიუს ლონგინუსის მოსაკლავად გაგზავნა ხალხი, რომელიც მაშინ აზიის პროკონსული იყო, მაგრამ არ უფიქრია, რომ ხერეასაც კასიუსი ერქვა. თავად წინა ღამეს სიზმარი ნახა, რომ იუპიტერის ტახტის მახლობლად იდგა ცაში, და ღმერთმა მარჯვენა ფეხის დიდი თითით უჯიკა და მიწაზე გადმოაგდო. ნიშნებად ჩაითვალა რამდენიმე მოვლენაც, მომხდარი სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე. მსხვერპლს რომ სწირავდა, ფლამინგოს სისხლით გაიწუწა. პანტომიმი მნესტერი ცეკვავდა სწორედ იმ ტრაგედიაში, რომელშიც ოდესღაც თამაშობდა ტრაგიკული აქტიორი ნეოპტოლემე იმ თამაშებზე, რომელთა დროს მოკლეს მეფე ფილიპე მაკედონელი. ფარსში სახელწოდებით „ლარეოლუსი“, სადაც ნანგრევებიდან გამოვარდნილი მსახიობი სისხლს ასხამს პირიდან, იმის კვალზე გამოსულმა შემცვლელმა აქტიორებმა ერთმანეთის ჯიბრით ისე შეუჩერებლად აჩვენებს თავიანთი ხელოვნება, რომ მთელი არენა სისხლში ცურავდა. ღამით კი მზადდებოდა წარმოდგენა, რომელშიც ეგვიპტელებს და ეთიოპელებს უნდა განესახიერებინათ სცენები საფლავსმიღმა ცხოვრებიდან. 58. ეს მოხდა მერვე დღეს თებერვლის კალენდებამდე, მიახლოებით მეშვიდე საათისკენ. ყოყმანობდა, წასულიყო თუ არა დღის საუზმეზე, რაკიღა მუცელში ისევ გრძნობდა გუშინდელი საჭმლის სიმძიმეს. ბოლოს, მეგობრებმა დაითანხმეს და გამოვიდა. მიწისქვეშა გადასასვლელში, რომლითაც უნდა გაევლო, სცენაზე გამოსასვლელად დიდგვაროვანი, აზიიდან გამოწერილი ბიჭები ემზადებოდნენ. მათ შესათვალიერებლად და შესაქებად შეჩერდა. და პირველი აქტიორი რომ არ გამომდგარიყო გაციებული, უკვე მზად იყო, დაბრუნებულიყო და გაეგრძელებინა წარმოდგენა.
მერე ორნაირად ჰყვებიან. ერთნი ამბობენ, რომ, როცა ბიჭებს ელაპარაკებოდა, უკანიდან მიახლოებულმა ხერეამ მახვილის დარტყმით ღრმად გაუპო კეფა ყვირილით: „ეს აიღე!“ - და მაშინ ტრიბუნმა კორნელიუს საბინუსმა, მეორე შეთქმულმა წინიდან დაარტყა მახვილი მკერდში. მეორენი გადმოგვცემენ, რომ როცა შეთქმულებაში განდობილმა ცენტურიონებმა თანმხლები ამალა შეავიწროვეს, საბინუსმა, როგორც ყოველთვის, იმპერატორს პაროლი ჰკითხა, იმან მიუგო „იუპიტერი“; მაშინ ხერეამ იყვირა: „მაშ, ასე იყოს!“ - და როცა გაიუსი შემობრუნდა, ხმლის დარტყმით ყბა ჩაუმსხვრია.
ის დაეცა, კრუნჩხვებში იყო და ყვიროდა: „მე ცოცხალი ვარ!“ - და მაშინ დანარჩენებმა ოცდაათი დარტყმით მოკლეს, - ყველა ერთსა და იმავეს იძახდა: „კიდევ დაარტყი!“ ზოგიერთი ხანჯლებს საზარდულშიც ურტყამდა. ამ ხმაურზე ჯერ მეტახტრევნეებმა მოირბინეს ლატნებით, მერე გერმანელმა მცველებმა და ზოგიერთი შეთქმული მოკლეს კიდეც, და რამდენიმე უდანაშაულო სენატორიც ზედ მიაყოლეს.
59. იცოცხლა ოცდაცხრა წელიწადი, მართავდა სამი წელი, ცხრა თვე და რვა დღე. იმისი გვამი საიდუმლოდ წაიღეს ლამიანების ოჯახის ბაღებში, ნახევრად დაწვეს დასაკრძალავ კოცონზე და ცოტა ტორფი დააყარეს ზემოდან. მერე ამოთხარეს, დაწვეს და დამარხეს გადასახლებიდან დაბრუნებულმა დებმა. მანამდე, როგორც ცნობილია, მებაღეებს მოჩვენენები არ აძლევდნენ მოსვენებას. ხოლო იმ სახლში, სადაც ის მოკლეს, ღამე არ გაივლიდა საშინელების გარეშე, ვიდრე თავად სახლი არ დაიწვა ხანძრის დროს. მასთან ერთად დაიღუპა ცოლიც, ცეზონია, ცენტურიონმა რომ აჩეხა და ქალიშვილი, რომელსაც ტვინი მიასხმევინეს კედელზე.
60. როგორი იყო ეს ხანა, იმის მიხედვითაც მივხვდებით, რომ ცნობას მკვლელობაზე ხალხმა მაშინვე არ დაუჯერა. ეჭვობდნენ, რომ გაიუსმა თავად მოიგონა და ხმები გაავრცელა საკუთარ მკვლელობაზე, რათა შეეტყო, თუ რას ფიქრობს მასზე ხალხი. შეთქმულები არავის უპირებდნენ ხელისფლების გადაცემას, ხოლო სენატი ისეთი ერთსულოვნებით ისწრაფოდა თავისფლებისკენ, რომ კონსულებმა პირველი კრება მოიწვიეს არა იულიუსის კურიაში, არამედ კაპიტოლიუმზე; და ზოგიერთი, ხმას რომ აძლევდა, მოუწოდებდა კეისრების ხსოვნა აღმოეფხვრათ და მათი ტაძრები დაენგრიათ. მაგრამ უპირველს ყოვლისა, შენიშნული და აღნიშნული იქნა, რომ ყველა კეისარი, ვინც გაიუსის სახელს ატარებდა, მახვილით აღესრულა, დაწყებული იმით, რომელიც ჯერ კიდევ ცინას ხანაში მოკლეს.
55. რასაც არ უნდა გაეტაცებინა, თავის ლტოლვაში უგუნურებამდე მიდიოდა. პანტომიმ მნესტერს წარმოდგენისას კოცნიდა, ხოლო ვინც იმისი ცეკვისას ოდნავადაც კი დაიხმაურებდა, იმას თავისი ადგილიდან აგდებდნენ და თავისი ხელით ამათრახებდა. ერთ რომაელ მხედარს, რომელიც ხმაურობდა, ცენტურიონის ხელით ბრძანება გაუზავნა, დაუყოვნებლივ წასულიყო ოსტიაში და მავრიტანიაში მეფე პტოლემესთვის გადაეცა იმპერატორის წერილი, სადაც ეწერა: „კაცს, რომელმაც ეს მოგიტანა, არც სიკეთე გაუკეთო, არც ბოროტება“.
რამდენიმე თრაკიელ გლადიატორს თავისი გერმანელი მცვლების მეთაურობა უბოძა; მურმილონელ გლადიატორებს, როგორც მისი ფავორიტი თრაკიელი გლადიატორების მეტოქეებს, ჯავშანი შეუმცირა. როცა ერთმა მათგანმა, სახელად კოლუმბუსმა გამარჯვება მოიპოვა და მხოლოდ მსუბუქად დაიჭრა, ნაჭრილობევი საწამლავით შეუზილეს და მას შემდეგ იმ შხამს „კოლუმბინუმს„ ეძახდა, - სწორედ ასე იყო შეტანილი მისი საწამლავების სიაში. ცირკში ისე მიმხრობილი და დაკავშირებული იყო „მწვანეთა„ პარტიას, რომ ბევრჯერ სადილობდა საჯინიბოებში და ღამესაც ათევდა, ხოლო მრბოლელ ევტიქუსს რომელიღაც ქეიფში საჩუქრად ორი მილიონი სესტერცი მისცა. თავის ცხენს, ინციტატუსს ისე უფრთხილდებოდა, რომ დოღების წინა საღამოს ჯარისკაცებს აგზავნიდა ცხენის სადგომის ირგვლივ სიჩუმის დასამყარებლად. და ამ ცხენს მარტო მარმარილოს საჯინიბო და სპილოს ძვლის ბაგა კი არ გაუკეთა, არა მხოლოდ ძოწის გადასაფარებელი მისცა და მარგალიტის ყელსაბამი, სასახლეც გამოუყო მსახურებით და ავეჯეულით, და მისი სახელით ეპატიჟებოდა და ხალისით იღებდა ხოლმე იქ სტუმრებს; ამბობენ, ამ ცხენის კონსულად ქცევაც უნდოდაო. 56. ამ სიგიჟეში და მღელვარებაში ბევრი მზად იყო მის მოსაკლავად; მაგრამ ერთი თუ ორი შეთქმულება გაიხსნა, და ხალხი არ ჩქარობდა, მოსახერხებელი დროის ლოდინში. ბოლოს, ორი კაცი შეერთდა და საქმე ბოლომდე მიიყვანა, მაგრამ ისე არა, რომ გავლენიან გააზატებულებს და პრეტორიელ მეთაურებს ეს არა სცოდნოდათ. მათ უკვე ბრალი ჰქონდათ დადებული ერთ შეთქმულების მონაწილეობაში, და თუმცა ეს სიცრუე იყო, ისინი მაინც გრძნობდნენ კალიგულას ეჭვს და სიძულვილს, - როცა მაშინვე გაიყვანა განზე, სასტიკი სიტყვებით გამოლანძღა, მახვილი იშიშვლა ფიცით, რომ მზად არის მოკვდეს, თუკი მათი აზრით სიკვდილის ღირსია, და მას შემდეგ ერთმანეთის წინაშე სდებდა ბრალს და ეჩხუბებოდა. გადაწყვეტილი იყო, თავს დასხმოდნენ პალატინის თამაშებზე, შუადღისას, სანახაობიდან რომ გამოვიდოდა. მთავარი როლი თავისთავზე აიღო კასიუს ხერეამ, პრეტორიელთა კოჰორტის ტრიბუნმა, რომლის დაცინვითაც, მიუხედავად მისი ასაკისა, გაიუსი მაინც არ იღლებოდა - ხან ნაზსა და ქალაჩუნას ეძახოდა, ხან პაროლად „პრიაპეს“ ანდა „ვენერას“ დაუნიშნავდა, ხან კიდევ სამადლობელი კოცნისთვის ხელს გაუწვდიდა და ისე უცნაურად აუთამაშებდა, რომ საკოცნელად ვერ დაეწეოდა ხოლმე ხნიერი ტრიბუნი. 57. მკვლელობა მრავალი ნიშნით იყო ნაწინასწარმეტყველები. ოლიმპიაზე, იუპიტერის სტატუეტმა, რომელზეც ნაბრძანები ჰქონდა, დაეშალათ და რომში გადაეტანათ, უცებ ისეთი ხარხარი ატეხა, რომ მანქანები გაიჭედნენ, ხოლო მუშები იქით გარბოდნენ, ვისაც საით მოუხერხდებოდა. და ამ დროს ერთმა კაცმა, სახელად კასიუსმა განაცხადა, რომ სიზმარში ებრძანა ხარი შეეწირა იუპიტერისთვის. კაპუაში მარტის იდებისას მეხი დაეცა კაპიტოლიუმს, ხოლო რომში - სასახლის მეჭიშკრის ოთახს. და გამოჩნდნენ ამხსნელები, რომლებიც ირწმუნებოდნენ, რომ ერთი ნიშანი მსახურების ხელიდან ბატონის საფრთხეს იუწყებოდა, ხოლო მეორე - ახალ, დიდ მკვლელობას, როგორც ადრე და იმავე დღეს. სულას ასტროლოგთან ყოფნისას, როცა კალიგულა კონსულტაციას იღებდა თავის ჰოროსკოპზე, იმან უთხრა, რომ გარდაუვალი სიკვდილი მის გვერიდთაა. აქციუმის ფორტუნის ორაკულებმაც მიუთითეს, რომ გაფრთხილებოდა კასიუსს, - ამის გამო კასიუს ლონგინუსის მოსაკლავად გაგზავნა ხალხი, რომელიც მაშინ აზიის პროკონსული იყო, მაგრამ არ უფიქრია, რომ ხერეასაც კასიუსი ერქვა. თავად წინა ღამეს სიზმარი ნახა, რომ იუპიტერის ტახტის მახლობლად იდგა ცაში, და ღმერთმა მარჯვენა ფეხის დიდი თითით უჯიკა და მიწაზე გადმოაგდო. ნიშნებად ჩაითვალა რამდენიმე მოვლენაც, მომხდარი სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე. მსხვერპლს რომ სწირავდა, ფლამინგოს სისხლით გაიწუწა. პანტომიმი მნესტერი ცეკვავდა სწორედ იმ ტრაგედიაში, რომელშიც ოდესღაც თამაშობდა ტრაგიკული აქტიორი ნეოპტოლემე იმ თამაშებზე, რომელთა დროს მოკლეს მეფე ფილიპე მაკედონელი. ფარსში სახელწოდებით „ლარეოლუსი“, სადაც ნანგრევებიდან გამოვარდნილი მსახიობი სისხლს ასხამს პირიდან, იმის კვალზე გამოსულმა შემცვლელმა აქტიორებმა ერთმანეთის ჯიბრით ისე შეუჩერებლად აჩვენებს თავიანთი ხელოვნება, რომ მთელი არენა სისხლში ცურავდა. ღამით კი მზადდებოდა წარმოდგენა, რომელშიც ეგვიპტელებს და ეთიოპელებს უნდა განესახიერებინათ სცენები საფლავსმიღმა ცხოვრებიდან. 58. ეს მოხდა მერვე დღეს თებერვლის კალენდებამდე, მიახლოებით მეშვიდე საათისკენ. ყოყმანობდა, წასულიყო თუ არა დღის საუზმეზე, რაკიღა მუცელში ისევ გრძნობდა გუშინდელი საჭმლის სიმძიმეს. ბოლოს, მეგობრებმა დაითანხმეს და გამოვიდა. მიწისქვეშა გადასასვლელში, რომლითაც უნდა გაევლო, სცენაზე გამოსასვლელად დიდგვაროვანი, აზიიდან გამოწერილი ბიჭები ემზადებოდნენ. მათ შესათვალიერებლად და შესაქებად შეჩერდა. და პირველი აქტიორი რომ არ გამომდგარიყო გაციებული, უკვე მზად იყო, დაბრუნებულიყო და გაეგრძელებინა წარმოდგენა.
მერე ორნაირად ჰყვებიან. ერთნი ამბობენ, რომ, როცა ბიჭებს ელაპარაკებოდა, უკანიდან მიახლოებულმა ხერეამ მახვილის დარტყმით ღრმად გაუპო კეფა ყვირილით: „ეს აიღე!“ - და მაშინ ტრიბუნმა კორნელიუს საბინუსმა, მეორე შეთქმულმა წინიდან დაარტყა მახვილი მკერდში. მეორენი გადმოგვცემენ, რომ როცა შეთქმულებაში განდობილმა ცენტურიონებმა თანმხლები ამალა შეავიწროვეს, საბინუსმა, როგორც ყოველთვის, იმპერატორს პაროლი ჰკითხა, იმან მიუგო „იუპიტერი“; მაშინ ხერეამ იყვირა: „მაშ, ასე იყოს!“ - და როცა გაიუსი შემობრუნდა, ხმლის დარტყმით ყბა ჩაუმსხვრია.
ის დაეცა, კრუნჩხვებში იყო და ყვიროდა: „მე ცოცხალი ვარ!“ - და მაშინ დანარჩენებმა ოცდაათი დარტყმით მოკლეს, - ყველა ერთსა და იმავეს იძახდა: „კიდევ დაარტყი!“ ზოგიერთი ხანჯლებს საზარდულშიც ურტყამდა. ამ ხმაურზე ჯერ მეტახტრევნეებმა მოირბინეს ლატნებით, მერე გერმანელმა მცველებმა და ზოგიერთი შეთქმული მოკლეს კიდეც, და რამდენიმე უდანაშაულო სენატორიც ზედ მიაყოლეს.
59. იცოცხლა ოცდაცხრა წელიწადი, მართავდა სამი წელი, ცხრა თვე და რვა დღე. იმისი გვამი საიდუმლოდ წაიღეს ლამიანების ოჯახის ბაღებში, ნახევრად დაწვეს დასაკრძალავ კოცონზე და ცოტა ტორფი დააყარეს ზემოდან. მერე ამოთხარეს, დაწვეს და დამარხეს გადასახლებიდან დაბრუნებულმა დებმა. მანამდე, როგორც ცნობილია, მებაღეებს მოჩვენენები არ აძლევდნენ მოსვენებას. ხოლო იმ სახლში, სადაც ის მოკლეს, ღამე არ გაივლიდა საშინელების გარეშე, ვიდრე თავად სახლი არ დაიწვა ხანძრის დროს. მასთან ერთად დაიღუპა ცოლიც, ცეზონია, ცენტურიონმა რომ აჩეხა და ქალიშვილი, რომელსაც ტვინი მიასხმევინეს კედელზე.
60. როგორი იყო ეს ხანა, იმის მიხედვითაც მივხვდებით, რომ ცნობას მკვლელობაზე ხალხმა მაშინვე არ დაუჯერა. ეჭვობდნენ, რომ გაიუსმა თავად მოიგონა და ხმები გაავრცელა საკუთარ მკვლელობაზე, რათა შეეტყო, თუ რას ფიქრობს მასზე ხალხი. შეთქმულები არავის უპირებდნენ ხელისფლების გადაცემას, ხოლო სენატი ისეთი ერთსულოვნებით ისწრაფოდა თავისფლებისკენ, რომ კონსულებმა პირველი კრება მოიწვიეს არა იულიუსის კურიაში, არამედ კაპიტოლიუმზე; და ზოგიერთი, ხმას რომ აძლევდა, მოუწოდებდა კეისრების ხსოვნა აღმოეფხვრათ და მათი ტაძრები დაენგრიათ. მაგრამ უპირველს ყოვლისა, შენიშნული და აღნიშნული იქნა, რომ ყველა კეისარი, ვინც გაიუსის სახელს ატარებდა, მახვილით აღესრულა, დაწყებული იმით, რომელიც ჯერ კიდევ ცინას ხანაში მოკლეს.
მოღვაწეობის მოკლე მიმოხილვა
ტიბერიუსის შემდეგ იმპერატორი შეიქმნა გერმანიკისა და აგრიპინას ცოცხლად დარჩენილი ვაჟი გაიუს კეისარი, რომელსაც ბავშვობისას ჯარისკაცებმა დიდი ჩექმების ტარებისათვის „კალიგულა“ შეარქვეს და ამავე სახელწოდებით შემორჩა ისტორიას.
რომი ზეიმით შეხვდა მის გამეფებას. 25 წლის ახალგაზრდა იმპერატორზე, როგორც სახელოვანი მამის შვილზე დიდ იმედებს ამყარებდნენ. დაწყებით თითქოს საიმედოდ დაიწყო: აღადგინა სახალხო კრება, აცხადებდა ამინისტიებს, აწინაურებდა და ასაჩუქრებდა ღირსეულთ, ხალხის წინაშე გამოდიოდა როგორც ჭკვიანი და განათლებული ორატორი და სხვა, მაგრამ მალე დადასტურდა, რომ კალიგულა ყოფილა მერყევი და არათანმიმდევრული პოლიტიკოსი, პატივმოყვარე და თვითნება ეგოისტი, ეჭვიანი და სისხლთმოყვარე ტირანი.
სულ მალე კალიგულას უთავბოლო მფლანგველობამ რომის სახელმწიფო ხაზინა სავსებით დააცარიელა, ამას მოჰყვა ახალი მძიმე გადასახადები, უსაფუძვლო, განუკითხავი სადამსჯელო პროცესები და ქონების კონფისკაციები.
იმპერატორმა თავი იუპიტერად გამოაცხადა და შესაფერისი თაყვანისცემის ეტიკეტი დააწესა: მუხლებზე დაჩოქება, თავის მიწამდე დაკვრა, ფეხებზე კოცნა და სხვა.
იგი თეატრალურ და საცირკო წარმოდგენებზე ხალხს ეცხადებოდა ხან როგორც იუპიტერი ელვა - მეხით აღჭურვილი, ხან როგორც ჰერკულესი მხრებზე ლომის ტყავით და ხელში კომბლით, ხან კიდევ როგორც აპოლონი ღვთაებრივი ქნარით დამშვენებული.
რომში ყველა ქანდაკებას თავები მოხსნა და საკუთარი თავის გამოსახულებანი დაადგა. მან საკუთარი ცხენიც კი ღმერთად გამოაცხადა და ამ ღმერთზე ამხედრებული იუპიტერი ხშირად სენატის სხდომაზეც კი შეჯირითდებოდა.
თუ როგორ პატივს სცემდა იგი სენატს ამის შესახებ წყაროებში ასეთ დაუჯერებელ ამბავსაც ვკითხულობთ.
ერთხელ სენატში ცხენმა დაიჭიხვინა და კალიგულამ შესძახა «ძლივს ამ სენატში 1 ადამიანური ხმა გავიგონეო», დაე ვძულდე ოღონდ ეშინოდეთო ეხმიანებოდა კალიგულა წინარე იმპერატორის მიზანთროპულ შეგონებას.
იუდეის წინააღმდეგ ომის დაწყებას იმუქრებოდა იმის გამო, რომ ებრაელებმა უარი თქვეს იერუსალიმის ტაძარში მისი ქანდაკების დადგმაზე.
მისი საომარი წამოწყებები გერმანიასა და გალიაში საიდანაც ბრიტანეთში ლაშქრობას ამზადებდა მარცხით დამთავრდა და მაინც ამ მარცხიანი საომარი წიაღსვლებისათვის რომში უბრწყინვალესი ტრიუმფი გადაიხადა.
ეს უცნაური, კაპრიზიანი დესპოტი უსაფუძვლოდ როდი ეჭვიანობდა, რომ მის მოსაკლავად შეთქმულება მზადდებოდა. რამდენჯერმე კიდეც მიაკვლია კვალს და სასტიკად გაუსწორდა შეთქმულთ. უბრალო ეჭვიანობის ნიადაგზე უახლოეს ადამიანებსაც კი აიძულებდა თავი მოეკლათ. იყო შემთხვევები, როდესაც ცირკში მხეცების დასაგლეჯად განწირულ სიკვდილმისჯილთა რიცხვი საკმარისი არ აღმოჩნდებოდა და კალიგულას ბრძანებით მაყურებელთაგან ავსებდნენ ვაკუუმს.
ამ ავზნიანი მიზანთროპის მთელ სისხლიან ხელმწიფობას ნათლად გამოხატავს მისი პირიდან წამოსროლილი საშინელი სენტენცია «ნეტავ მთელს კაცობრიობას 1 თავი ედგას, რომ ერთის მოქნევით მოვკვეთდი და დავისვენებდი».
41 წლის იანვარში შეთქმულებმა, რომელთაც სათავეში ედგათ პრეტორიანელთა სამხედრო რწმუნებული კასიუს ხერია კალიგულა თეატრის დერეფანში მოჰკლეს, შემდეგ პრეტორიანელები შეიჭრნენ სასახლეში და გაჟლიტეს იმპერატორის ოჯახი და ყველა მისი ახლობელ - ნათესავი.
Комментариев нет:
Отправить комментарий