ქართული ძეგლები ტაო-კლარჯეთში
ბანა
ბანა იმიერ ტაოში, ოლთისის ვილაიეთში, ჭოროხის ხეობაში, მდ. ბანას (თურქულად ფანაკი) მარჯვენა ნაპირას, ოლთისიდან 55,11 კმ-ზე და არტაანიდან 131,93 კმ-ზე, სოფელ ფენეკის დასავლეთით 2 კმ-ზე მდებარეობს. VII საუკუნის შუა წლებში აქ ააშენეს დიდი ტაძარი. „ქართველთა სამეფოს“ დამაარსებლის ადარნასე II-ის დროს (881/888–923) დაარსდა ბანას საეპისკოპოსო, ხოლო ტაძარი გადაკეთდა. XI საუკუნის ისტორიკოსი სუმბატ დავითის ძე გვამცნობს, რომ ტაძარი აუგია დავით I კურაპალატის (ტაო-ჯლარჯეთის მთავარი 876–881 წლ) ვაჟს – ადარნესე II-ს, კვირიკე ბანელის ხელით, რომელიც ბანას პირველი ეპისკოპოსი გამხდარა და გარდაცვალების შემდეგ იქვე დაუკრძალავთ. მაგრამ ტაძრის სტილისტიკური ანალიზით ირკვევა, რომ ტაძარი არაუგვიანეს VII საუკუნეში უნდა აშენებულიყო, რადგან მას ტეტრაკონქის ფორმა აქვს, რომელიც VII საუკუნის შემდეგ აღარ გვხვდება. ამდენად ადარნასე ტაძრის ხელახლა აღმშენებელი უნდა იყოს. ბანა ქართველ მეფეთა საზაფხულო სამყოფი და აგრეთვე მეფეთა განსასვენებელიც იყო.X–XI საუკუნეებში ბანაში მოღვაწე ზაქარია ბანელის თაოსნობით ბევრი ძვირფასი ხელნაწერი შეიქმნა. ბანის ტაძარი ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების თვალსაჩინო ძეგლია. დიდი ზომის მაღალ ტეტრაკონქს გარს ეკვრის თითქმის 40 მეტრი დიამეტრის მრავალწახნაგა გარსშემოსავლელი. შუაში აღმართულია ცილინდრული გუმბათის ყელი. ტეტრაკონქის მკლავებს შორის განლაგებულია გუმბათქვეშა ბურჯები – პილონები, სადაც სამ იარუსად მოწყობილი სადგომებია (პატრონიკენი), ხოლო ოთხივე აფსიდის ქვემოთა ნაწილი, ჩვეულებრივი მთლიანი კედლის ნაცვლად, გამჭოლი თაღებით გარსშემოსავლელისაკენ იხსნება. შენობის მთელი სიმაღლე 30 მ-ს აღემატება. ტაძრის ხუროთმოძღვრული დეტალები და მორთულობა ტექნიკური ოსტატობითა და მაღალმხატვრულობით გამოირჩევა. აფსიდებისა და პატრონიკეთა მალებში მოთავსებული მრგვალი სვეტები შემკულია ვოლუტებიანი სვეტისთავებით, ფასადის მთელ პერიმეტს მისდევს დეკორატიული თაღები, თაღებს ზემოთ კი მცენარეული ჩუქურთმებია. ბანელი ეპისკოპოსის ძალაუფლება ვრცელდებოდა ფანასკერტზე, ტაოზე, ოლთისზე და მათ მომიჯნავე ტერიტორიებზე.
ბანა ტაოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრი იყო. ბანაში დამზადებული წიგნებიდან ჩვენამდე მოაღწია საბაწმინდის ტიბიკონმა, გადაწერილმა მეფის ასულ ქეთევანისათვის 1511 წელს.
ბანას დიდ ისტორიულ მნიშვნელობაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ აქ დაიწერა ჯვარი საქართველოს მეფე ბაგრატ IV-მ (1027–1072 წლ) ბიზანტიის იმპერატორის რომანოზ არგირის დისწულ – ელენეზე. ეს ჯვრისწერა ასახულია ოშკის სამხრეთ მკლავის ფრესკაზე, სადაც ბანას გამოსახულება დღემდე შემორჩენილია. აქვე, XV საუკუნეში დაკრძალეს საქართველოს მეფე ვახტანგი (1442–1446) და მისი მეუღლე სითი-ხათუნი.
XVI საუკუნიდან ტაოში თურქ-ოსმალნი დამკვიდრდნენ, ჭოროხის ხეობასა და მეზობელ ტერიტორიაზე ქრისტიანობის შენარჩუნება საკმაოდ გაძნელდა. ბანამ როგორც კულტურულ-პოლიტიკურმა ცენტრმა დაკარგა თავისი ძველი მნიშვნელობა. მის მიდამოებში ქრისტიანობის მდგომარეობას XVI–XVII საუკუნეებში ერთი ოთხთავის ხელნაწერებიდან შემონახული ცნობა ასახავს, საიდანაც ირკვევა რომ ტაოში ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობა სასტიკად იყო აკრძალული და ამ საქმის ინიციატორები მკაცრად ისჯებოდნენ.
ბანა ტაოს დედაქალაქი იყო და მას, როგორც უდიდეს პოლიტიკურ ცენტრს, მტერი არასოდეს მოკლებია. „დიდი თურქობის“ დროიდან მოყოლებული ბანას ტაძარი მტრის ხელში აღმოჩნდა. გიორგი III (1156–1184) ცდილობდა მის განთავისუფლებას. მემატიანეს ცნობით, გიორგიმ „უბრძანა ტაოელთა, კლარჯთა და შავშთა მორბევაი ოლთისისა და ბანისა“. ბანაში ქართველთა ლაშქრის მოსვლას XII საუკუნის 60-იან წლებში ქონდა ადგილი, მაგრამ ამით ბანას განთავისუფლება ვერ მოხერხდა. ლაშა გიორგის დროინდელი მემატიანეს ცნობით ბანას განთავისუფლება მხოლოდ თამარის დროს მომხდარა.
ოსმალეთის იმპერიამ ყირიმის ომის (1853–1856 წლ) ბანას ტაძარი ციხე-სიმაგრედ გადააკეთა. 1877–78 წლებში, რუსეთ-თურქეთის ომის პერიოდში ტაძარი ძლიერ დაზიანდა (გუმბათი ჩამოიქცა), რასაც ნელ-ნელა მისი კედლების ნგრევა მოჰყვა. 1902 წლისთვის ტაძარი საბოლოოდ დაინგრა.
ხანძთა
ხანძთის მონასტერი ისტორიულ კლარჯეთში, ართვინის ვილაიეთში, ართვინიდან 40 კმ-ში, სოფელ პორტაში მდებარეობს. იგი დააარსა სასულიერო მოღვაწემ გრიგოლ ხანძთელმა. VIII საუკუნის დასასრულს აქ ააგეს ხის ეკლესია. შემდგომ ხანაში ადგილობრივი ფეოდალის გაბრიელ დაფანჩულის მატერიალური დახმარებით დაიწყო ქვის ტაძრის მშენებლობა (ხუროთმოძღვარი – ამონა). კლარჯეთის ერისთავთ-ერისთავმა აშოტ კუხმა (896–918 წლ) მშენებლობას დიდი მატერიალური სახსრები გამოუყო. მშენებლობა დაასრულა მისმა ძმისწულმა და მემკვიდრე ერისთავთ-ერისთავმა გურგენ IV-მ (918–941 წლ). ხანძთა თავიდანვე მნიშვნელოვანი კულტურულ-საგანმანათლებლო კერა გახდა. მის ლიტერატურულ ტრადიციებზე აღიზარდნენ ქართლის კათალიკოსი არსენ I (არსენ დიდი, 860–887 წლ), ეფრემ მაწყვერელი (IX ს.), მაკარი ლეთეთელი. აქ მოღვაწეობდნენ მწერლები და კალიგრაფები გიორგი მერჩულე, მოსე ხანძთელი (XI ს.), სტეფანე (XII–XIII სს.) ხანძთის წინამძღვარი თევდორე და მისი ძმა იოანე, საბა იშხნელი, თევდორე ნეძველი და ქრისტეფორე კვირიკეწმინდელი, ეფრემ მაწყვერელი, არსენ საბაწმინდელი, ილარიონ იერუსალიმელი და სხვა. ოსმალეთის იმპერიის მიერ კლარჯეთის დაპყრობის შემდეგ (XVI ს.) ხანძთა დაიცალა და დავიწყებას მიეცა. მონასტერი მკვლევართათვის ხელახლა ცნობილი გახდა მხოლოდ 1889 წელს.
ხანძთის მონასტერი დაახლოებით 782 წელს დააარსა გრიგოლ ხანძთელმა იქ სადაც მარტოდმყოფი ბერი ხუედიოსი ცხოვრობდა. ეს ხისგან ნაგები ტაძარი იყო. ხანძთამ კლარჯეთის ისტორიაში განსაკუთრებული როლი შეასრულა. ის მთელი მხარის სამონასტრო კოლონიზაციის საყრდენი ბაზა იყო. გრიგოლთან ერთად ხანძთის მონასტრის პირველ ბერებს შორის იყვნენ საბა, შემდგომში (826 წლიდან) იშხნის ეპისკოპოსი, თეოდორე, რომელმაც დაახლოებით 840 წლისათვის ნეძვის მონასტერი დააარსა და ქრისტეფორე, კვირიკეწმინდის მონასტრის დამაარსებელი. ხანძთაში აღიზარდნენ და მოღვაწეობდნმენ არსენ I კათალიკოსი (820–877) და ეპისკოპოსი ეფრემ მაწყვერელი (815–825). ხანძთაში მოღვაწეობდა ასევე მაკარი ლეთელი, რომელიც შემდეგ საბაწმინდაში დამკვიდრდა და მონაწილეობა მიიღო 864 წლის სინური მრავალთავის გადაწერაში. 951 წელს აქაური ბერის, გიორგი მერჩულეს მიერ დაიწერა „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“. ცნობილია ასევე XI–XIII საუკუნეების მოღვაწეებიც ხანძთაში, მათ შორის მოსე ხუცესი და სტეფანე დიაკონი.
მონასტერი XVI საუკუნემდე განაგრძობდა სიცოცხლეს და შესაბამისად განახლებას. მთავარი ეკლესია – მთავარმოწამის გიორგის სახელზე აგებული გუმბათიანი ტაძარია, ძირითად ფორმებში ის დღემდე შემოინახა, თუმცა ძლიერ დაზიანებულია. მთავარი ეკლესია აგებულია სპეციალური სუბსტრუქციით შექმნილი ტერასის აღმოსავლეთ ნაწილში; მოჩანს შორიდანვე. მიუხედავად იმისა, რომ ძლიერაა დაზიანებული, ძირითად ფორმებში იგი დღემდეა შემონახული. საფასადო წყობის მნიშვნელოვანი ნაწილი განადგურებულია. ოთხივე მკლავის კამარა თავისივე საბჯენ თაღებთან ერთად, ასევე კონქის ზედა ნაწილი და ზოგ ადგილას კედლების ზედა ნაწილებიც ჩანგრეულია. გუმბათი ბოლო დრომდე იდგა; 2007 წლის დეკემბერში ჩამოინგრა მისი სფერო, ხოლო გუმბათის ყელი დღემდე დგას. დავით ხოშტარია 2005 წელს აღნიშნავდა, რომ გუმბათის ორი საყრდენი ბურჯი აშკარად შეგნებულად იყო მოშლილი შენობის დანგრევის მიზნით – ჩრდილოეთის ბურჯი მთლიანად იყო მონგრეული, ხოლო სამხრეთისა თითქმის მთლიანად. მიუხედავად ამისა, თითქმის ჰაერში გამოკიდებული გუმბათი 2010 წლამდე მაინც ინარჩუნებდა მდგრადობას, ვიდრე საბოლოოდ არ ჩამოინგრა.
დაახლოებით 782 წლისათვის, მონასტრის დაარსებისას აგებული ხანძთის პირველი ეკლესია, გიორგი მერჩულეს ცნობით „ძელისა“ ანუ ხისა იყო, ისევე როგორც საცხოვრებელი სენაკები და სატრაპეზო. 820-იან წლებში ხანძთის მონასტერში ქვის ეკლესია აიგო. მშენებლობის ქტიტორი აშოტ კურაპალატის (786–826) აზნაური გაბრიელ დაფანჩული იყო. სამაგიეროდ ხანძთა დაფანჩულთა საგვარეულო საძვალე უნდა გამხდარიყო, ხოლო დაფანჩულთა ოჯახის ხსენება ლოცვის დროს სამუდამო ვალდებულებად იქცა. ხანძთის მთავარი ეკლესიის, რიგით მესამე მშენებლობა 910-იან წლებში დაიწყო. მისი ქტიტორი იყო აშოტ კუხი. იგი გარდაიცვალა 918 წელს და ეკლესიის მშენებლობის დასრულება სიცოცხლეში ვერ მოასწრო. შენობა დაასრულა გურგენ ერისთავთ-ერისთავმა. მესამე (მთავარი) ეკლესია დღესაც დგას ხანძთაში. მთავარი ეკლესიის მშენებლობას ხშირად შეცდომით უკავშირებენ გრიგოლ ხანძთელს, სინამდვილეში კი გრიგოლი მონასტერში შედარებით ადრე მოღვაწეობდა.
იშხანი
იშხნის მონასტერი ისტორიულ ამიერ ტაოში, ოლთისის ვილაიეთში, ოლთისისწყლის მარჯვენა ნაპირზე, სოფელ იშხანში მდებარეობს. იშხანი ძველი საქართველოს ერთ-ერთი დიდი სამონასტრო და საეპისკოპოსო ცენტრი იყო. მისი ეპისკოპოსის სამწყსშოში შედიოდა სპერი, თორთომი და ბაიბურთი ვიდრე ტრაპიზონამდე. თავდაპირველი ტაძარი (ბანის ტიპის წრიულ გარსშემოსავლელში მოქცეული ტეტრაკონქი) VII საუკუნის 40-იან წლებამდე იშხანში ეპისკოპოს-ქალკედონიკის ნერსეს (სომეხი, ტაოში სომხები მრავლად ცხოვრობდნენ, რადგან რამდენიმე საუკუნის მანძილზე ტაო „ტაიქის“ სახელით ძველი სომხეთის სამეფოს შეამდგენლობაში შედიოდა) მიერ იყო აშენებული ტაძარი. 642 წელს ნერსე სასომხეთის კათალიკოსად იკურთხა, სახელით ნერსესი, სადაც ასეთივე ტიპის ტაძარი ააგო – ზვარტნოცი ვაღარშაფატში.
არაბების შემოსევის დროს დანგრეული და მიტოვებული ეკლესია IX საუკუნის I ათეულ წლებში გრიგოლ ხანძთელის დეიდაშვილმა და მოწაფემ საბა იშხნელმა განაახლა. საბამ ტაძარი ააგო ძველი ეკლესიის ნანგრევებზე, რომლიდანაც გადარჩენილი საკურთხევლის ნახევრადწრიული აბსიდი სვეტებზე დაყრდნობილი თაღების მწკრივით ნერსეს პატივსაცემად და სახსოვრად საბას მთლიანად მოუქცევია ახალ შენობაში. საბა გახდა იშხანის პირველი ქართველი ეპისკოპოსი, ამ ტაძრის ეპისკოპოსებს იშხნელებს ეძახდნენ. X საუკუნეში იგი კვლავ საფუძვლიანად აღადგინეს, მაგრამ საბოლოო სახე ტაძარმა 1032 წ. ბაგრატ IV-ის მეფობის დროს, ხუროთმოძღვარ ივანე მორჩაისძის ხელში მიიღო. საეპისკოპოსო კათედრამ იშხანში XVII საუკუნის მეორე ნახევრამდე იარსება.
ახლანდელი ტაძარი თვალსაჩინოდ წარგძელებული ჯვაროვან-გუმბათოვანი ნაგებობაა, რომლის ჯვარისებრი მოხაზულობა თითქმის მთლიანად იხატება გარედანაც მიწის დონეზე. დასავლეთის, სამხრეთის და ჩრდილოეთის მკლავები სწორკუთხაა. საკურთხევლის აფსიდას ორივე მხარეს მცირე აფსიდებით დასრულებული სადიაკვნე და სამკვეთლოა. დასავლეთის მკლავი წარმოადგენს სწორკუთხა დარბაზს, რომლის გრძივი კედლები პლასტიკურადაა დანაწევრებული კედლის სვეტებით. ჩრდილოეთით მას გრძელი, უაფსიდო სადგომი ეკვრის. გუმბათი ეყრდნობა 4 თავისუფლად მდგომ ბოძს, რომელთაც ძლიერ პროფილირებული და ჩუქურთმებით შემკული ბაზისები და სვეტისთავები აქვს. მრგვალი გუმბათის ყელი შიგნიდან და გარედან წერილი ლილვებითა და გრეხილებზე დაყრდნობილი თაღებითაა შემკული.
ტაძარში უამრავი წარწერებია, რომლებშიც მრავალი ქართველი მეფე-მთავარია მოხსენიებული. 2011 წ. ქართულმა ექსპედიციამ გამოავლინა მანამდე უცნობი ასომთავრული წარწერა, რომელშიც მოხსენიებულია ვინმე „თრდატის ძე“, შესაძლოა ტაძრის ერთ-ერთი ხუროთმოძღვარი.
XVI საუკუნის მეორე ნახევრიდან XVIII საუკუნის ბოლომდე აქ მეჩეთი ფუნქციონირებდა. ამ პერიოდიდან, მოხდა იშხნის დიდი ნაწილის დანგრევა. 1791 წელს იშხნიდან რამდენიმე კილომეტრში მდინარე თორთუმის ხეობაში კლდეზვავი ჩამოიშალა ძლიერი მიწისძვრის შემდეგ, რის შედეგადაც წარმოიქმნა ტბა და ჩანჩქერი. ესეც ერთი ფაქტორი, რამაც ამ ტაძრის დაზიანება და რღვევა გამოიწვია. ჩვენამდე მოაღწია დანგრეული სახით, აღსანიშნავია, რომ მთელ ტაო-კლარჯეთში გამორჩეულია, მათ შორის სახურავით, მოჭიქული კრამიტით, ასეთი მასიური სახურავი აქვს ოშკსაც, დიდი ფრაგმენტი შემორჩენილია ხახულზეც. გუმბათი ყველაზე კარგადაა გამორჩეული, გუმბათის ყელში ფრესკებია შემორჩენილი. პირვანდელი სახით, მასიურად კარგად, მხოლოდ ამ ტაძარში იკითხება. საქართველოსა და თურქეთის მთავრობების შეთანხმების თანახმად, იშხნისა და ოშკის რესტავრაცია დაიწყო თურქული მხარის მიერ, თუმცა დარღვევებით მიმდინარეობს. საბოლოოდ იგი ტურისტული ობიქტი იქნება.
იშხნის ტაძარი ორნამენტის მრავალფეროვნებით, სიმდიდრითა და თავისი უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. ტაძრის შიგნით ძველი, XI საუკუნის I ნახევრის, მხატვრობის ფრაგმენტებია. დიდი ეკლესიის გვერდით ჩუქურთმებით შემკული პატარა სამლოცველოა (1066). ჩვენამდე მოღწეული ზოგიერთი ნუსხის მინაწერი მოგვითხრობს იშხნელ მოღვაწეთა მწიგნობრულ საქმიანობაზე. ილარიონ იშხნელის (X–XI საუკუნეები) დაკვეთით არის გადაწერილი ასკეტურ თხზულებათა კრებული და მესტიის სახარება (1033 წ.) ამბერკი იშხნელის (XVI ს.) დავალებათა და დახმარებით განუახლებიათ 1233 წლით დათარიღებული ხელნაწერი.
ოშკი
ოშკი ისტორიულ იმიერ ტაოში, ოლთისის ვილაიეთში, თორთუმისწყლის მარცხენა ნაპირზე (მდინარიდან 5 კმ-ის მოშორებით), მაღალი მთის ფერდობზე, სოფელ ოშკი, მდებარეობს. მთელი მონასტერი აშენებულია გეგმაში აყირავებული სამკუთხა ფორმის გრძელ ფერდობზე, რომელიც ხევებითაა შემოზღუდული. ოთხ დიდ კათედრალთაგან პირველი (სვეტიცხოველი, ბაგრატი, ალავერდი). ტაძარი ერთიანდება სამონასტრო კომპლექსში, შემორჩენილი სემინარია-სატრაპეზოთი და მცირე ეკლესიებით.
ტაძრის სამხრეთ კედლის წარწერიდან ჩანს, კომპლექსი 963–973 წლებში ააგეს ადარნასე III კურაპალატის (945–961) შვილებმა – ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავმა (961-966) და დავით მაგისტროსმა (იგივე დავით III დიდი კურაპალატი 966–1001). ტაძარი 1036 წელს მოხატულა ჯოჯიკ პატრიკოზის ხარჯით, თუმცა ფრესკების ძალიან მცირედია შემორჩენილი და ისიც შებღალული. მშენებლობას ხელმძღვანელობდა გრიგოლ ოშკელი, ხოლო ხუროთმოძღვარი – უცნობი ერისკაცი, რომელმაც საკუთარი რელიეფური გამოსახულება აღმოსავლეთ ფასადის თავბანდის ქვეშ მოათავსა. რელიეფის ქვა დაზიანებულია, შემორჩა მხოლოდ ქვედა ნაწილი – მუხლებს ზევით. ტაძარი იშხნისგან განსხვავებით თავიდანვე თლილი ქვებით ააგეს.
თურქების მიერ ტაო-კლარჯეთის მიტაცების შემდეგ ოშკი მკვლევართაგან პირველმა ვენეციელმა სომეხმა სწავლულმა ნ. სარგისიანმა მოინახულა 1843–1853 წლებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ექვთიმე თაყაიშვილის სამი უმნიშვნელოვანესი ექსპედიცია ტაო-კლარჯეთში (1917 წ), რომლის დროსაც მთლიანად იქნა აღწერილი და აზომილი ოშკის მონასტერი.
ოშკი ძველი ქართული კულტურულ-საგანმანათლებლო კერა იყო ტაოში. ჩვენამდე მოღწეულია ოშკის მონასტერში შექმნილი ხელნაწერები, მათ შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა ოშკის ბიბლია (978 წ.), რომელიც ამჟამად ათონის მთაზეა დაცული. ოშკში მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები და მღვდელმთავრები: გრიგოლ ოშკელი (X ს.), სტეფანოზ დეკანოზი (X ს.), იოანე ჩირაი (X ს.), ოშკის ბიბლიის გადამწერი – მიქაელ ვარაზ-ვაჩეს ძე, სტეფანე მწერალი, გიორგი გელასის ძე, გაბრიელ ოშკელი (XI ს.) და სხვა.
ოშკის იოანე ნათლისმცემლის საკათედრო ტაძარი აგებულია საგანგებოდ ამოყვანილ სუბსტრუქციაზე, რომელშიც სამარხებია მოწყობილი სავარაუდოდ საერო პირთათვის. იგი სამხრეთით, ტაძრის გარეთ დასავლეთის მკლავის გასწვრივ, გრძელდება ასევე მიწისქვეშა საძვალეში, ეს უკანასკნელი კი ალბათ საეკლესიო პირთათვის იყო განკუთვნილი.
ოშკის ტაძრის გეგმა იმეორებს იშხნის ტაძრის გეგმას, მაგრამ უფრო დიდი მასშტაბით და ამასთან უფრო გართულებულია. მისი სიგრძე აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ 38,5 მეტრია (დასავლეთ ეკვდერის გამოკვლებით); სიგანე შუა ნაწილში =36 მ, ხოლო სიმაღლე =40 მ. ოშკის გეგმა, მსგავსად იშხნისა, ჯვრისებრი მოხაზულობისაა. ოშკს – ჯვარგუმბათოვან ნაგებობას – სამი მთავარი შესასვლელი აქვს. ისინი განლაგებულია ღერძებზე – დასავლეთიდან, სამხრეთიდან და ჩრდილოეთიდან. გარდა ამისა არის კიდევ ორი შესასვლელი. ერთი ჩრდილოეთის სათავსის დასავლეთითაა და აქვს მარტო ადგილობრივი მნიშვნელობა. მეორე შესასვლელი განლაგებულია სამხრეთის გალერეის ცენტრში.
ტაძარი ბოლოვდება მუზარადისიბერი გუმბათით, სიმაღლით 6.86 მ. გუმბათის ყელის სიმაღლე 6.4 მეტრს უდრის, ხოლო რადიუსი 5.66 მეტრს (კედლების ჩათვლით). ქუდი ამჟამად მოტეხილი აქვს, ზედა ნაწილი კი დაზიანებული. გუმბათი გადახურულია წითლად და ყვითლად მოჭიქული კრამიტით, დანარჩენი ტაძრის სახურავიც კრამიტის იყო, მხოლოდ მოუჭიქავი.
როგორც ყველა დიდ მონასტერს ოშკსაც აქვს ორი მცირე ეკლესია. ერთი მათგანი მდებარეობს ფერდობზე, მთავარი ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით. იგი წარმოადგენს პატარა დარბაზულ ეკლესიას, სიგრძით 5.11 მ და სიგანით 3.43 მ. ეკლესია მოპირკეთებულია რუხი, თლილი ქვით. მისი ზეძირკველი ორი საფეხურსიგან შედგება. დასავლეთი კედელი სარკმლამდე ღორღით არის დაფარული. ერთადერთი კარი სამხრეთიდან აქვს, სარკმელი კი – სამი: აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით. ნახევარწრიულ საკურთხეველში ორი უბეა. საკურთხევლის კამარა კრონშტეინებზეა დაბჯენილი. ნავის კამარა გოდრულია, სახურავი – ქვის. ეკლესიის კედლები შიგნით შელესილია, თუმცა მოუხატავია.
მეორე პატარა ეკლესიას ასეთივე გეგმა აქვს, ისიც ფერდობზე დგას, ტაძრის სამხრეთით. ჩრდილოეთით მას გვიანდელი ევკდერი ადგას, ნახევარ ნავის სახით. ამჟამად ეკლესიას სამეურნეო დანიშნულებით იყენებენ. ინტერიერში ეკლესიის ზომებია: 6.11 მ X 3.1 მ, კედლის სისქე – 0.74 მ. ეს ბაზილიკა გაცილებით დაზიანებულია, პირველთან შედარებით. თლილი ქვის პერანგი შემოცლილი აქვს მთლიანად, სახურავი მოხდილი, თუმცა თაღები მთელია. აქაც, საკურთხეველში ერთი სარკმელი და ორი უბეა. დასავლეთის კედელი ჩამონგრეულია. საკურთხევლის სართავი კამარები დაკიდულია. ეკლესიას კარი სამხრეთით აქვს, ხოლო დასავლეთით ევკდერში გასასვლელი.
როგორც ყველა დიდ მონასტერს ოშკსაც აქვს ორი მცირე ეკლესია. ერთი მათგანი მდებარეობს ფერდობზე, მთავარი ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით. იგი წარმოადგენს პატარა დარბაზულ ეკლესიას, სიგრძით 5.11 მ და სიგანით 3.43 მ. ეკლესია მოპირკეთებულია რუხი, თლილი ქვით. მისი ზეძირკველი ორი საფეხურსიგან შედგება. დასავლეთი კედელი სარკმლამდე ღორღით არის დაფარული. ერთადერთი კარი სამხრეთიდან აქვს, სარკმელი კი – სამი: აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით. ნახევარწრიულ საკურთხეველში ორი უბეა. საკურთხევლის კამარა კრონშტეინებზეა დაბჯენილი. ნავის კამარა გოდრულია, სახურავი – ქვის. ეკლესიის კედლები შიგნით შელესილია, თუმცა მოუხატავია.
მეორე პატარა ეკლესიას ასეთივე გეგმა აქვს, ისიც ფერდობზე დგას, ტაძრის სამხრეთით. ჩრდილოეთით მას გვიანდელი ევკდერი ადგას, ნახევარ ნავის სახით. ამჟამად ეკლესიას სამეურნეო დანიშნულებით იყენებენ. ინტერიერში ეკლესიის ზომებია: 6.11 მ X 3.1 მ, კედლის სისქე – 0.74 მ. ეს ბაზილიკა გაცილებით დაზიანებულია, პირველთან შედარებით. თლილი ქვის პერანგი შემოცლილი აქვს მთლიანად, სახურავი მოხდილი, თუმცა თაღები მთელია. აქაც, საკურთხეველში ერთი სარკმელი და ორი უბეა. დასავლეთის კედელი ჩამონგრეულია. საკურთხევლის სართავი კამარები დაკიდულია. ეკლესიას კარი სამხრეთით აქვს, ხოლო დასავლეთით ევკდერში გასასვლელი.
ოშკის ტაძრის კედლები საკმაოდ იყო დაფარული ასომთავრული წარწერებით, თუმცა ბევრი მათგანი განადგურდა დროთა მანძილზე. ფრესკაზე წარწერები წითელი საღებავითაა გამოყვანილი. ქვაზე გამოჭრილი წარწერა კი მხოლოდ სამია. პირველი დიდი, 12-პწკარიანი წარწერა მოთავსებულია სამხრეთ, კარის ტიმპაზე. წარწერის ბოლო, მე-12 პწკარი თითქმის მთლიანად დაზიანებულია. ტექსტი ნაწერია ქარაგმებით, რომელიც შემდეგნაირად იკითხება:
„(1) ქ. მოწყალებითა ღმრთისაჲთა, რომელი სცავს ყოველთა მოშიშთა მისთა და წარუმართებს მოყუარეთა სახელისა მისისათა (2) საქმეთა კეთილთა, ამის წმიდისა სამებისა სარწმუნოვებითა და მეოხებითა წმიდისა დედოფლისა ჩუენისა ღმრთის მშობელისაჲთა, მადლითა წმიდჲსა ძელისა ცხორებისაჲ (3) თა, შეწევნითა და მეოხებითა დიდებულისა ნათლისმცემლისაჲთა დაყოველთა წიდათაჲთა, რომელნი საუკუნითგან სათნო-ეყვნეს ღმერთსა, ამათ ყოველთა (4) წმიდათა სადიდებელად და საქებად იწყეს ღმთივ გუიგუინოსანთა მეფეთა ჩუენთა შენებად ამის წმიდისა საყდრისა, რაჲთა ამას შინა აღესრულებოდიან დღესა (5) სწაულნი და შეიმკვებოდიან ჴსენებანი წმინდათანი, ვითარცა წერილ არს: „ჴსენებასა წმიდათასა ეზიარებოდით“. ამათ ყოველთა სურვილითა, (6) ამათ დიდებულთა მეფეთა ჩუენთა უშურველ იყვნენ საფასენი წარმავალნი წარუვალისა მისთუის, რაჲთა იგი ყოველნი წმინდანი შემწედ მოიგნენ, და ღმერთმან შეეწიენ ორივე (7) ცხოვრებათა ძეთა ღმრთივ კურთხეულისა ადარნასე კუროპალატისათა, ბაგრატ ერისთავთა ერისთავსა, დავით მაგისტროსსა, სამებამან წმიდამან (8) სამნივე დაიფარენ მარჯუენითა თჳისითა და ადიდენ ორივე ცხოვრებათა და მე, გრიგოლ, ღირს მყო ღმერთმან მსახურებასა ამას მათსა ღმრთისა მიმართ, და მე ვიყ (9) ავ საქმესა ზედამდგომი, და არწმუნა ღმერთმან გონებასა მათსა ერთგულებაჲ ჩემი, მონისა მათისაჲ. ესე იყო გალატოზთა და მოქმედთა მიზდი და აზავერთა მექუიშე (10) თაჲ, რომელ წელიწადსა წაეგების, დრამაჲ: კ (ქართულ სათვალავში 20): ათასი; ღუინოჲ ფისოსი ჭ (ანუ 5000); რკინაჲ ლიტრაჲ ნ (ანუ 50); ხუარბალი გრივი ს მ ი (ანუ 250); გალატოზი და ხუროჲ და მჭედელი, რომელ მარადის შურებო (11) და ჲ ი (ანუ 70); ჴარი, რომელ ქვასა კრებდა ლ (ანუ 30), ჯორი და სხუაჲ აზავერი, რომელ გრიგოლ-წმიდით სპონდიკსა კრებდა: ლ; სხუაჲ აზავერი, რომელ ... კრებდა ჲ (ანუ 60): ... (12) ......... ჲ (ანუ 60) და ....... (ყოველი) ერი და მოქმედი პ (ანუ 80)“
წარწერის ბოლო, სადაც სავარაუდოდ თარიღი უნდა ყოფილიყო, განადგურებულია მეჩეთის დროს კარის ამოქოლვის გამო. ამიტომაც ტაძრის აგების დროს მეცნიერები ადგენენ წარწერაში მოხსენიებული პირების მიხედვით. ესენი არიან ადარნასე III კურაპალატი და მისი ორი შვილი, ბაგრატ ერისთავთერისთავი და დავით მაგისტროსი.
მეორე წარწერა აღმოსავლეთი აფსიდის სარკმლის თავზეა, ქვაზე ზერელედ ამოჭრილი უსწორმასწორო ასოებით, რომელიც შემდეგნაირად იკითხება:
„ქრისტე, ძეო ღმრთისაო, ადიდენ მეფენი ჩუენნი, მონანი შენნი, ბაგრატ და დავით, ორსავე ცხოვრებასა, წმიდაო ნათლის მცემელო, მეოხ და მფარველ ეყავ აზნაურნი და მსახურნი, დაიცვენ მამაჲ მიქელ და მამაჲ იოვანე და გრიგოლ ყოვლისა ბოროტისაგან“.
მესამე წარწერა ასევე ზედაპირულია, მოთავსებულია მარჯვენა აფსიდის ლავგარდანზე და შემდეგნაირად იკითხება:
„ქ. მეფესა ჩვენსა ბაგრატ ერისთავთა ერისთავსა“.
სამწუხაროდ ოშკის ტაძარს ერთხანს იყენებდნენ ნაწილს მეჩეთად, ნაწილსაც ბოსლად, ფარეხად და თივის საწყობად, შიგნიდან შესაბამისი გადატიხვრით. 2013 წლიდან თურქეთის მხარემ დაიწყო მისი აღდგენის პროცესი, რომელიც დარღვევებით მიმდნარეობს.
„(1) ქ. მოწყალებითა ღმრთისაჲთა, რომელი სცავს ყოველთა მოშიშთა მისთა და წარუმართებს მოყუარეთა სახელისა მისისათა (2) საქმეთა კეთილთა, ამის წმიდისა სამებისა სარწმუნოვებითა და მეოხებითა წმიდისა დედოფლისა ჩუენისა ღმრთის მშობელისაჲთა, მადლითა წმიდჲსა ძელისა ცხორებისაჲ (3) თა, შეწევნითა და მეოხებითა დიდებულისა ნათლისმცემლისაჲთა დაყოველთა წიდათაჲთა, რომელნი საუკუნითგან სათნო-ეყვნეს ღმერთსა, ამათ ყოველთა (4) წმიდათა სადიდებელად და საქებად იწყეს ღმთივ გუიგუინოსანთა მეფეთა ჩუენთა შენებად ამის წმიდისა საყდრისა, რაჲთა ამას შინა აღესრულებოდიან დღესა (5) სწაულნი და შეიმკვებოდიან ჴსენებანი წმინდათანი, ვითარცა წერილ არს: „ჴსენებასა წმიდათასა ეზიარებოდით“. ამათ ყოველთა სურვილითა, (6) ამათ დიდებულთა მეფეთა ჩუენთა უშურველ იყვნენ საფასენი წარმავალნი წარუვალისა მისთუის, რაჲთა იგი ყოველნი წმინდანი შემწედ მოიგნენ, და ღმერთმან შეეწიენ ორივე (7) ცხოვრებათა ძეთა ღმრთივ კურთხეულისა ადარნასე კუროპალატისათა, ბაგრატ ერისთავთა ერისთავსა, დავით მაგისტროსსა, სამებამან წმიდამან (8) სამნივე დაიფარენ მარჯუენითა თჳისითა და ადიდენ ორივე ცხოვრებათა და მე, გრიგოლ, ღირს მყო ღმერთმან მსახურებასა ამას მათსა ღმრთისა მიმართ, და მე ვიყ (9) ავ საქმესა ზედამდგომი, და არწმუნა ღმერთმან გონებასა მათსა ერთგულებაჲ ჩემი, მონისა მათისაჲ. ესე იყო გალატოზთა და მოქმედთა მიზდი და აზავერთა მექუიშე (10) თაჲ, რომელ წელიწადსა წაეგების, დრამაჲ: კ (ქართულ სათვალავში 20): ათასი; ღუინოჲ ფისოსი ჭ (ანუ 5000); რკინაჲ ლიტრაჲ ნ (ანუ 50); ხუარბალი გრივი ს მ ი (ანუ 250); გალატოზი და ხუროჲ და მჭედელი, რომელ მარადის შურებო (11) და ჲ ი (ანუ 70); ჴარი, რომელ ქვასა კრებდა ლ (ანუ 30), ჯორი და სხუაჲ აზავერი, რომელ გრიგოლ-წმიდით სპონდიკსა კრებდა: ლ; სხუაჲ აზავერი, რომელ ... კრებდა ჲ (ანუ 60): ... (12) ......... ჲ (ანუ 60) და ....... (ყოველი) ერი და მოქმედი პ (ანუ 80)“
წარწერის ბოლო, სადაც სავარაუდოდ თარიღი უნდა ყოფილიყო, განადგურებულია მეჩეთის დროს კარის ამოქოლვის გამო. ამიტომაც ტაძრის აგების დროს მეცნიერები ადგენენ წარწერაში მოხსენიებული პირების მიხედვით. ესენი არიან ადარნასე III კურაპალატი და მისი ორი შვილი, ბაგრატ ერისთავთერისთავი და დავით მაგისტროსი.
მეორე წარწერა აღმოსავლეთი აფსიდის სარკმლის თავზეა, ქვაზე ზერელედ ამოჭრილი უსწორმასწორო ასოებით, რომელიც შემდეგნაირად იკითხება:
„ქრისტე, ძეო ღმრთისაო, ადიდენ მეფენი ჩუენნი, მონანი შენნი, ბაგრატ და დავით, ორსავე ცხოვრებასა, წმიდაო ნათლის მცემელო, მეოხ და მფარველ ეყავ აზნაურნი და მსახურნი, დაიცვენ მამაჲ მიქელ და მამაჲ იოვანე და გრიგოლ ყოვლისა ბოროტისაგან“.
მესამე წარწერა ასევე ზედაპირულია, მოთავსებულია მარჯვენა აფსიდის ლავგარდანზე და შემდეგნაირად იკითხება:
„ქ. მეფესა ჩვენსა ბაგრატ ერისთავთა ერისთავსა“.
სამწუხაროდ ოშკის ტაძარს ერთხანს იყენებდნენ ნაწილს მეჩეთად, ნაწილსაც ბოსლად, ფარეხად და თივის საწყობად, შიგნიდან შესაბამისი გადატიხვრით. 2013 წლიდან თურქეთის მხარემ დაიწყო მისი აღდგენის პროცესი, რომელიც დარღვევებით მიმდნარეობს.
შატბერდი
შატბერდის მონასტერი მდებარეობს ისტორიულ კლარჯეთში, ართვინის ვილაიეთში, არტანუჯის სამხრეთით 18 კმ-ზე, მაღალმთიან სოფელ ოქუმუშლართან (ძველი ბოსელთა). „დიდებულ ლავრად“ წოდებული ტაძარი აშენდა უშუალოდ გრიგოლ ხანძთელის მიერ. შატბერდის მონასტერი კლარჯეთის მთავრის ბაგრატ I კურაპალატის (830–876) შემწეობით აიგო 836 წელს. იგი საქართველოს სინად წოდებულ კლარჯეთის „თორმეტ უდაბნოთა შორის“ ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია.
შატბერდის ტაძარი ბერთას ხეობაშია. როცა აშოტ კურაპალატმა გრიგოლ ხანძთელისგან ხანძთის ქება მოისმინა „შეწირა ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანძთისა. და რაჟამს მივიდა ნეტარი მამაი გრიგოლ შატბერდს, მაშინ ცრემლითა მისითა მდინარითა ირწყვებოდა ადგილი იგი“, – მოგვითხრობს გიორგი მერჩულე.
გრიგოლს თავდაპირველად მცირე ეკლესია და სენაკები აუშენებია. ბაგრატის ძეებს და ერისთავებს ბევრი რამ შეუწირავთ. შატბერდი საგანმანათლებლო კერად იქცა. აქ გადაიწერა სახარება და შატბერდის კრებული, რომელიც იმ დროს სასწავლო წიგნად ითვლებოდა, რადგან შეიცავდა საღვთისმეტყველო, საბუნებისმეტყველო, ფილოსოფიურ თხზულებებს.
აშოტის შემდეგ, კურაპალოტობა მისმა ძემ – ბაგრატმა მიიღო. გრიგოლს მისთვის უთხოვია შატბერდში – ხანძთისთვის შეწირულ აგარაკზე მონასტრის აშენება. ის დათანხმდა და „მისცა ყოველივე სახმარი საშენებლად“, ე.ი. შატბერდის ღვთისმშობლის მონასტერი პირველად ბაგრატ პირველის მეფობის დროს, 836 წელს აშენდა.
აქ შუა საუკუნეებში მოღვაწეობდნენ სოფრონ შატბერდელი, იოანე ბერაი, დავით ჯიბისძე, გრიგოლ ვაჩეძორელი, სტეფანე შატბერდელი იოანე-ზოსიმე, მიქაელ მოდრეკილი, გიორგი მთაწმინდელი; აქ დაიწერა „შატბერდის კრებული“, გადაიწერა ადიშის (897 წ.), ჯრუჭის (936 წ გაბრიელ შატბერდელი), პარხლის (973 წ. იოანე ბერაი) ოთხთავები; მიქაელ მოდრეკილის იადგარი (978–988 წწ.) და ბევრი ფასდაუდებელი ხელნაწერი რომლებსაც მრავალი სამეცნიერო პუბლიკაცია მიეძღვნა. შემონახულთაგან უძველესია ისტორიული თხზულება „მოქცევაი ქართლისაი“ IX ს. აკად. ნიკო მარის სიტყვით შატბერდმა ნიადაგი მოამზადა საქართველოს დასავლეთთან, ბიზანტიასთან დასაახლოვებლად და ამავე დროს ინარჩუნებდა და აღორძინებდა ძველ კავშირებს ქართული აზრისას სომხურთან და საერთოდ აღმოსავლურთან.
XI საუკუნიდან საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ მხარეებში – ტაო-კლარჯეთსა და კოლა-არტაანში ჟამთა სიავის გამო რელიგიურ-კულტურული ცხოვრება კნინდება. XVI საუკუნიდან კი ეს მხარეები ოსმალეთის შემადგენლობაში მოექცა და აქაურ მონასტრებში ცხოვრებაც ჩაკვდა. XIX საუკუნეში ქართული და სომხური ისტორიული პროვინციები რუსეთის იმპერიამ შეიერთა და ამდროიდან ქაიწყო 300 წლის მანძილზე მივიწყებული ქართული მონასტრების ხელახლა აღმოჩენა და შესწავლა.
დღეს შატბერდის ტაძარი პრაქტიკულად განადგურებულია და მისი ნაფლეთებიღაა შემორჩენილი.
„ქართლის ცხოვრების“ ცნობით მონასტერი დააარსა დავით III კურაპალატმა X საუკუნის II ნახევარში. თანდათან ხახულის მონიჯნავე მიწებზე ჩამოყალიბდა ხახულის თემი – ეკონომიკურად დაწინაურებული რეგიონი (უფრო გვიანდელი ხანის ოსმალურ დოკუმენტებში ხახულის თემი „ხახოს ხეობად“, ზოგჯერ კი „იშხანის“ სახელით იხსენიება. აქ 100-მდე სოფელი და 30-მდე დამოუკიდებელი წვრილი აზნაური ითვლებოდა). ხახულში შეიქმნა მძლავრი ლიტერატურული კერა. აქ მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები და კალიგრაფები: იოანე ხახულელი (X-XI სს.), დავით თბილელი (XI ს.) და სხვა. ყრმობის ჟამს ხახულში მიიღო სწავლა-განათლება გიორგი მთაწმინდელმა ხახულის მონასტრის მდიდარი ბიბლიოთეკიდან ჩვენამდე მხოლოდ უმცირესმა ნაწილმა მოაღწია. XVI საუკუნეში ხახული ქართლის კათოლიკოსის საგამგებლოში შედიოდა. XVI საუკუნეშივე ოსმალეთის მიერ სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიების დაპყრობის შემდეგ, ხახული მოსწყდა ქართულ სახელმწიფოებრივ და კულტურულ ცხოვრებას. მოგვიანებით აქაურმა მუსლიმანმა ქართველებმა ტაძარი ჯამედ გადააკეთეს და კარგადაც უვლიდნენ, რის გამოც ტაძარი დღეს კარგ მდგომარეობაშია.
ხახულის მონასტრის ღვთისმშობლის სახელობის დიდი გუმბათოვანი ეკლესია, გეგმით ჯვრისებრი, წაგრძელებული ნაგებობაა, გუმბათი აფსიდის კუთხეებსა და 2 თავისუფლად მდგომ ბოძს ეყრდნობა. დასავლეთის მკლავი ბოძების ორი წყვილით სიგრძეზე სამ „ნავად“ იყოფა. აღმოსავლეთის მკლავი დასრულებულია ნახევარწრიული აფსიდით, რომლის ორივე მხარეს ასევე მცირე აფსიდებით დაბოლოებული თითო სათავსოა. ტაძარი მდიდრულადაა მორთული ჩუქურთმებით. გუმბათის ყელი შემკულია გრეხილი შეწყვილებული ლილვებით და მათზე დაყრდნობილი თაღებით, სარკმელთა სათაურებიც მოჩუქურთმებულია. განსაკუთრებით გამოირჩევა სამხრეთ შეწყვილებული სარკმლის კომპოზიცია. სარკმლის თავზე ორი ფერის ქვით გამოყვანილი რადიალუღად გაშლილი სხივებია, ხოლო მათ ფონზე შეწყვილებული სარკმლის თაღებსშუა ჩასმულია არწივის ჰორელიეფური გამოსახულება. მთელი კომპოზიცია დაგვირგვინებულია ფართოდ გაშლილი დეკორატიული თაღით, რომლის ზედაპირი დაფარულია ჩუქურთმით. ტაძარი უხვად არის შემკული ჩუქურთმებით (დასავლეთი მკლავის წნულიანი სვეტისთავები და სხვა). შემორჩენილია ფერწერის ფრაგმენტები. ხახულის მონასტრის საგანძურში იყო ქართული ოქრომჭედლობის ღირსშესანიშნავი ნაწარმოები – XII საუკუნის ღვთისმშობლის კარედი ხატი, რომელიც შემდეგში ხახულის ხატის სახელით გახდა ცნობილი (დაცულია საქართველოს მუზეუმში). ტაძრის ირგვლივ, გალავნის შიგნით, რამდენიმე მცირე სამლოცველოა, რომელთაგან ერთი X საუკუნის დასასრულს განეკუთვნება.
შატბერდის ტაძარი ბერთას ხეობაშია. როცა აშოტ კურაპალატმა გრიგოლ ხანძთელისგან ხანძთის ქება მოისმინა „შეწირა ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანძთისა. და რაჟამს მივიდა ნეტარი მამაი გრიგოლ შატბერდს, მაშინ ცრემლითა მისითა მდინარითა ირწყვებოდა ადგილი იგი“, – მოგვითხრობს გიორგი მერჩულე.
გრიგოლს თავდაპირველად მცირე ეკლესია და სენაკები აუშენებია. ბაგრატის ძეებს და ერისთავებს ბევრი რამ შეუწირავთ. შატბერდი საგანმანათლებლო კერად იქცა. აქ გადაიწერა სახარება და შატბერდის კრებული, რომელიც იმ დროს სასწავლო წიგნად ითვლებოდა, რადგან შეიცავდა საღვთისმეტყველო, საბუნებისმეტყველო, ფილოსოფიურ თხზულებებს.
აშოტის შემდეგ, კურაპალოტობა მისმა ძემ – ბაგრატმა მიიღო. გრიგოლს მისთვის უთხოვია შატბერდში – ხანძთისთვის შეწირულ აგარაკზე მონასტრის აშენება. ის დათანხმდა და „მისცა ყოველივე სახმარი საშენებლად“, ე.ი. შატბერდის ღვთისმშობლის მონასტერი პირველად ბაგრატ პირველის მეფობის დროს, 836 წელს აშენდა.
აქ შუა საუკუნეებში მოღვაწეობდნენ სოფრონ შატბერდელი, იოანე ბერაი, დავით ჯიბისძე, გრიგოლ ვაჩეძორელი, სტეფანე შატბერდელი იოანე-ზოსიმე, მიქაელ მოდრეკილი, გიორგი მთაწმინდელი; აქ დაიწერა „შატბერდის კრებული“, გადაიწერა ადიშის (897 წ.), ჯრუჭის (936 წ გაბრიელ შატბერდელი), პარხლის (973 წ. იოანე ბერაი) ოთხთავები; მიქაელ მოდრეკილის იადგარი (978–988 წწ.) და ბევრი ფასდაუდებელი ხელნაწერი რომლებსაც მრავალი სამეცნიერო პუბლიკაცია მიეძღვნა. შემონახულთაგან უძველესია ისტორიული თხზულება „მოქცევაი ქართლისაი“ IX ს. აკად. ნიკო მარის სიტყვით შატბერდმა ნიადაგი მოამზადა საქართველოს დასავლეთთან, ბიზანტიასთან დასაახლოვებლად და ამავე დროს ინარჩუნებდა და აღორძინებდა ძველ კავშირებს ქართული აზრისას სომხურთან და საერთოდ აღმოსავლურთან.
XI საუკუნიდან საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ მხარეებში – ტაო-კლარჯეთსა და კოლა-არტაანში ჟამთა სიავის გამო რელიგიურ-კულტურული ცხოვრება კნინდება. XVI საუკუნიდან კი ეს მხარეები ოსმალეთის შემადგენლობაში მოექცა და აქაურ მონასტრებში ცხოვრებაც ჩაკვდა. XIX საუკუნეში ქართული და სომხური ისტორიული პროვინციები რუსეთის იმპერიამ შეიერთა და ამდროიდან ქაიწყო 300 წლის მანძილზე მივიწყებული ქართული მონასტრების ხელახლა აღმოჩენა და შესწავლა.
დღეს შატბერდის ტაძარი პრაქტიკულად განადგურებულია და მისი ნაფლეთებიღაა შემორჩენილი.
ხახული
ხახულის მონასტერი ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში, იმიერტაოში, ოლთისის ვილაიეთში, მდინარე თორთუმისწყლის შენაკად ხახულისწყლის მარცხენა ნაპირზე, სოფელ ხახულში მდებარეობს. ტაძარში ამჟამად მოქმედებს ჯამე.„ქართლის ცხოვრების“ ცნობით მონასტერი დააარსა დავით III კურაპალატმა X საუკუნის II ნახევარში. თანდათან ხახულის მონიჯნავე მიწებზე ჩამოყალიბდა ხახულის თემი – ეკონომიკურად დაწინაურებული რეგიონი (უფრო გვიანდელი ხანის ოსმალურ დოკუმენტებში ხახულის თემი „ხახოს ხეობად“, ზოგჯერ კი „იშხანის“ სახელით იხსენიება. აქ 100-მდე სოფელი და 30-მდე დამოუკიდებელი წვრილი აზნაური ითვლებოდა). ხახულში შეიქმნა მძლავრი ლიტერატურული კერა. აქ მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები და კალიგრაფები: იოანე ხახულელი (X-XI სს.), დავით თბილელი (XI ს.) და სხვა. ყრმობის ჟამს ხახულში მიიღო სწავლა-განათლება გიორგი მთაწმინდელმა ხახულის მონასტრის მდიდარი ბიბლიოთეკიდან ჩვენამდე მხოლოდ უმცირესმა ნაწილმა მოაღწია. XVI საუკუნეში ხახული ქართლის კათოლიკოსის საგამგებლოში შედიოდა. XVI საუკუნეშივე ოსმალეთის მიერ სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიების დაპყრობის შემდეგ, ხახული მოსწყდა ქართულ სახელმწიფოებრივ და კულტურულ ცხოვრებას. მოგვიანებით აქაურმა მუსლიმანმა ქართველებმა ტაძარი ჯამედ გადააკეთეს და კარგადაც უვლიდნენ, რის გამოც ტაძარი დღეს კარგ მდგომარეობაშია.
ხახულის მონასტრის ღვთისმშობლის სახელობის დიდი გუმბათოვანი ეკლესია, გეგმით ჯვრისებრი, წაგრძელებული ნაგებობაა, გუმბათი აფსიდის კუთხეებსა და 2 თავისუფლად მდგომ ბოძს ეყრდნობა. დასავლეთის მკლავი ბოძების ორი წყვილით სიგრძეზე სამ „ნავად“ იყოფა. აღმოსავლეთის მკლავი დასრულებულია ნახევარწრიული აფსიდით, რომლის ორივე მხარეს ასევე მცირე აფსიდებით დაბოლოებული თითო სათავსოა. ტაძარი მდიდრულადაა მორთული ჩუქურთმებით. გუმბათის ყელი შემკულია გრეხილი შეწყვილებული ლილვებით და მათზე დაყრდნობილი თაღებით, სარკმელთა სათაურებიც მოჩუქურთმებულია. განსაკუთრებით გამოირჩევა სამხრეთ შეწყვილებული სარკმლის კომპოზიცია. სარკმლის თავზე ორი ფერის ქვით გამოყვანილი რადიალუღად გაშლილი სხივებია, ხოლო მათ ფონზე შეწყვილებული სარკმლის თაღებსშუა ჩასმულია არწივის ჰორელიეფური გამოსახულება. მთელი კომპოზიცია დაგვირგვინებულია ფართოდ გაშლილი დეკორატიული თაღით, რომლის ზედაპირი დაფარულია ჩუქურთმით. ტაძარი უხვად არის შემკული ჩუქურთმებით (დასავლეთი მკლავის წნულიანი სვეტისთავები და სხვა). შემორჩენილია ფერწერის ფრაგმენტები. ხახულის მონასტრის საგანძურში იყო ქართული ოქრომჭედლობის ღირსშესანიშნავი ნაწარმოები – XII საუკუნის ღვთისმშობლის კარედი ხატი, რომელიც შემდეგში ხახულის ხატის სახელით გახდა ცნობილი (დაცულია საქართველოს მუზეუმში). ტაძრის ირგვლივ, გალავნის შიგნით, რამდენიმე მცირე სამლოცველოა, რომელთაგან ერთი X საუკუნის დასასრულს განეკუთვნება.
ტბეთი
ტბეთის ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი სამხრეთ საქართველოში მდინარე იმერხევის მარჯვენა ნაპირზე, დღევანდელი ქალაქ შავშათიდან 15 კმ-ში, სოფელ ტბეთის (თურქული სახელწოდება ჯევიზლი, ნიშნავს „კაკლიანს“) შუაგულში მდებარეობს. მონასტრის მთავარი ტაძარი წარმოადგენდა შავშეთის საერისთავოს მთავარ ჯვარგუმბათოვან ეკლესიას. პირველი ტაძარი აქ 914 წელს ერისთავთ-ერისთავ აშოტ კუხის მიერ აიგო. მანვე დანიშნა ტბეთის პირველი ეპისკოპოსი სტეფანე მტბევარი. XI საუკუნეში ეპისკოპოსმა საბა მტბევარმა ააგო ციხესიმაგრე და დაიცვა მხარე ბიზანტიის აგრესიისაგან. მას შემდეგ სამეფო ხელისუფლებამ მტბევარ ეპისკოპოსს საერო ხელისუფლებაც – შავშეთის ერისთავობაც უბოძა. ისტორიულ წყაროებში ნახსენები აშოტ კუხის მიერ აგებული პირველი ტაძარი ან მისი მშენებლობის რაიმე კვალი დღეს აღმოჩენილი არაა. უძველესი ტაძრის ფენა, რომელიც ტბეთის ტაძრის ნანგრევებშია გამოვლენილი, X საუკუნის II ნახევრით დათარიღებულ რვამკლავიან ტაძარს ეკუთვნის. ვარაუდობენ, რომ აშოტ კუხის ტაძარი მალევე დაინგრა და მის ნაცვლად აიგო ახალი, რვამკლავიანი ეკლესია, ან შესაძლოა ძველი ტაძრის ნაწილობრივი რეკონსტრუქციაც მომხდარიყო. მალევე, X საუკუნის ბოლოს ტბეთში კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი სამშენებლო სამუშაოები ჩატარდა – რვამკლავიანი ტაძრის ადგილას მესამე, ახალი, გუმბათიანი ეკლესია აღიმართა. დღეს უცნობია, ამ მშენებლობას წინ ძველი ტაძრის ნგრევა ან დაზიანება უსწრებდა თუ ახალი ტაძრის აგებისას ძველის გადაკეთება მოხდა სივრცის გაფართოების მიზნით. მიუხედავად მნიშვნელოვანი დაზიანებებისა და შემდგომი არაერთი გადაკეთებისა, ძირითადი ფორმებით იგი დღემდეა შემონახული. ტბეთის მონასტრის მთავარი ტაძრის მომდევნო რეკონსტრუქცია (ე. წ. მეოთხე მშენებლობა), რომელიც მიზნად ტაძრის მოცულობის გაზრდასა და ფასადების უფრო მდიდრულად მორთვას ისახავდა, XI საუკუნის II ნახევარში განხორციელდა. ტბეთის ტაძარში მორიგი სამშენებლო სამუშაოები, რომლის დროსაც აღადგინეს გუმბათი, XIV საუკუნეში განხორციელდა. აღდგა გუმბათის ყელი, საკუთრივ გუმბათი და მისი სახურავი გარედან, ხოლო X–XI საუკუნეების გუმბათქვეშა კონსტრუქცია და ყელისძირა სარტყელი უცვლელი დარჩა. ტბეთის გუმბათი დღეს აღარ არსებობს.
ტბეთის მონასტერი შუა საუკუნეების საქართველოს მნიშვნელოვან კულტურულ, სამწერლობო კერას წარმოადგენდა. შეიქმნა არაერთი ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოები აქ მოღვაწე ბერების მიერ. ტბეთის მონასტერი რამდენიმე სამონასტრო ნაგებობას მოიცავდა, რომელთაგან დღეისათვის მხოლოდ მთავარი ტაძრის ნანგრევებია შემორჩენილი. ტბეთის მთავარ ტაძარში გამოიყოფა რამდენიმე ქრონოლოგიური ფენა მშენებლობისა. მონასტერი XVII საუკუნის II ნახევრამდე მოქმედებდა, შემდეგ ადგილობრივმა მოსახლეობამ ტაძარში მუსულმანური სალოცავი ჯამე გახსნა, რომელიც 1880-იან წლებამდე მოქმედებდა. თურქებმა შენობა ფაქტობრივად უცვლელი დატოვეს, თუმცა ფრესკები და მოხატულობა დაზიანდა; 1860-იან წლებში ტაძარში მოაგროვეს თივა და ცეცხლი დაანთეს, რათა ისინი ქრისტიანულ გამოსახულებებს არ ეცდუნებინათ. 1889 წელს სოფლელებმა ახალი ჯამე ააგეს, რომლის ფასადებიც თითქმის მთლიანად ტბეთის ტაძრიდან ჩამოცვენილი ქვებითაა ამოყვანილი. XX საკუნის პირველ ნახევარში ჯამემ ფუნქციონირება შეწყვიტა. 1961 წელს მონასტრის კარგად შემორჩენილი მთავარი ტაძარი ადგილობრივმა მოსახლეობამ ააფეთქა.
პარხალი
ტბეთი ძველ საეპისკოპოსო ცენტრს წარმოადგენდა. ტბეთის ეპარქიაში შედიოდა შავშეთი და აჭარის ნაწილი. ტაძარი ისტორიული წყაროების ცნობით ერისთავთ-ერისთავმა აშოტ კუხმა (908–918; გურგენ I კურაპალატის ძე) ააგო. აქ გაშლილი იყო მნიშვნელოვანი კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობა. აქ შეიქმნა სტეფანე მტბევარის ჰაგიოგრაფიული თხზულება „წამება წმიდისა მოწამისა გობრონისი“ (914–918 წლ), იოანე მტბევარის ჰიმნოგრაფიული ნაწარმოებები (X საუკ). აქ მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები დავით ტბელი, არქიპოსი, აკვილა მტბევარი, იოანე ფუკარალის ძე (ორივე XI საუკუნეში), აბუსერიძე ტბელი და სხვა. მონასტერს ჰქონდა თავისი სკრიპტორიუმი. ასევე მონასტერში იყო წიგნთსაცავიც; XII საუკუნის ერთი ოთხთავის ანდერძის მიხედვით, „საყდარსა ტბეთისასა აქუნდა ძუელი წიგნნი მრავალნი“. ტბეთის ხელნაწერებიდან უმნიშვნელოვანესია ტბეთის სახარება (995 წ. დღეს იგი სანქ-პეტერბურგის საჯარო ბიბლიოთეკაში ინახება.) და „ტბეთის სულთა მატიანე“ (XII–XVII სს.), რომლის ტექსტი შავშეთისა და აჭარის ისტორიული გეოგრაფიისა და საგვარეულოთა შესახებ მნიშვნელოვან ცნობებს შეიცავს. XII საუკუნის ერთ-ერთი ოთხთავის ანდერძი იძლევა ცნობას, რომ ტბეთში მრავალი ძველი წიგნი ინახებოდა.
პარხალის სამონასტრო კომპლექსი მდებარეობს ისტორიულ პარხალში, ართვინის ვილაიეთში, დაბა იუსუფელის ჩრდილო-დასავლეთისთ 27 კმ-ზე მდებარე სოფელ პარხალთან, მდ. ჭოროხის მარცხენა შენაკადის პარხლისწყლის ხეობაში, ლაზისტანის ანუ პონტოს მთების აღმოსავლეთ კალთაზე. ამჟამად ტაძარში მოქმედებს მეჩეთი.
პარხალის ეკლესია ააგო დავით III კურაპალატმა (დაახლ. 973 წელს). ამ პერიოდში შატბერდის მონასტერში მოღვაწე იოანე ბერაიმ გადაწერა და პარხალს შესწირა სახარება, რომელიც ლიტერატურაში პარხლის ოთხთავის სახელითაა ცნობილი. პარხლის მოღვაწეთაგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია გაბრიელ პატარაი (X–XI სს.), პარხლის ოთხთავისა და პარხლის მრავალთავის გადამწერი. პარხალში გადაიწერა „შუშანიკის წამება“-ს, უძველესი ნუსხა (X ს-ს).
პარხალის ეკლესიის გეგმის გარე კონტურის აბრისი ოთხკუთხედია (28,4X18,3 მ.). მოგვიანებით ტაძრის თავდაპირველ გეგმას მიუერთეს სამხრეთის პორტიკი და დასავლეთის ეკვდერი. მათ შეცვალეს ტაძრის გარე ხედი, მაგრამ ეს რადიკალურად არ მომხდარა. პარხლის მონასტრის ეკლესია გეგმითა და პროპორციებით უახლოვდება ოთხთა ეკლესიას და მასთან ერთად გვიანდელი ქართული ბაზილიკების მნიშვნელოვან ნიმუშს წარმოადგენს.
ტაძარი წარმოადგენს სამნავიან ბაზილიკას, რომლის სიგრძე ერთნახევარჯერ აღემატება სიგანეს. შესასვლელები აქვს დასავლეთიდან, სამხრეთიდან და ჩრდილოეთიდან, მათი ზომები თითქმის ერთნაირია. ბაზილიკის შუა ნავი მაღალი და მკვეთრად გამოყოფილია. ფასადთა ჩუქურთმები აქ უკვე გარკვეულ როლს თამაშობს. ძეგლს ამკობს სარკმელთა სათაურები, გრეხილით მორთული ჯვრები, ცხოველთა რელიეფური გამოსახულებანი. პარხლის ეკლესიის განსაკუთრებული თავისებურებაა შუა ნავის სიგრძივი კედელი, რომელიც დანაწევრებულია დეკორატიული თაღებითა და შეწყვილებული ლილვებით, დამატებით შემკულია საღებავით შესრულებული გამოსახულებებით – მარაოსებრი სათაურებით სარკმლის ზემოთ, ჯვრებით, დისკოებითა და სხვა. ამავე კედელზეა უამრავი წარწერა, რომელშიც მოხსენიებულნი არიან ის პირნი, ვინც იღვაწა ძეგლის შესამკობად. ოსმალთა მიერ (XVI ს.) დაპყრობის შემდეგ ბაზილიკა მეჩეთად გადააკეთეს.
ბერთა
ბერთის მონასტერი მდებარეობს ისტორიულ კლარჯეთში, ართვინის ვილაიეთში. მონასტერი დაარსდა VIII-IX საუკუნეებში, გრიგოლ ხანძთელის მოღვაწეობის დროს. აქ შემორჩენილი მონუმენტური ნაგებობის ნაშთი სავარაუდოს ხდის, რომ ბერთაში სასწავლებელი არსებობდა. ცნობილია ბერთის ორი ოთხთავი. ერთი (X ს.) დაცულია აშშ-ში, ქ. ნიუტონში, მეორე (XII ს.), რომელიც ბეშქენ ოპიზარს ოქროჭედურ ყდაში ჩაუსვამს, – თბილისში. ბერთაში მოღვაწეობდა ცნობილი ქართველი მწიგნობარი ზეკეპე ბერთელი (X ს.). კლარჯეთის დაპყრობის შემდეგ ოსმალებმა ბერთის მონასტერი გაძარცვეს და მეჩეთად გადააკეთეს.
ბერთაში გადაწერილი ხელნაწერი წიგნებიდან ჩვენამდე მოაღწია ბერთის I-მა სახარებამ, რომელიც გადაწერილია 988 წლამდე, არტანუჯის ერისთავთ-ერისთავ სუმბატ II-ის დროს, გაბრიელისა და მისი თანამეცხედრის მიერ: მე, გლახაკი გაბრიელ და მეუღლე ჩემი ღირს ვიქმენით დაწერად წმიდისა ამის სახარებისა ლავრასა შინა დიდსა ბერთას, საყოფელსა წმიდისა ღმრთისმშობლისასა, სალოცველად მეუფეთა ჩუენთა სუმბატ ერისთავთა ერისთავისათვის და შვილთა მათთჲს დავითისათჲს და ბაგრატისათჲს. გარდა ამისა, ბერთის საკუთრებას წარმოადგენდა ბერთის II სახარება, რომელიც გადაწერილია XII საუკუნეში, დაუდგენელ ადგილას, დაუდგენელი პირის მიერ. XIV–XVI საუკუნეებში ხელნაწერი ბერთაში ინახებოდა. ამაზე მიუთითებს სახარების ფურცლებზე შესრულებული აღნიშნული პერიოდის მინაწერი საბუთები, რომლებიც ბერთის მონასტრისათვის ან ბერთის მონასტრის მიერაა გაცემული.
ენირაბათი (ახალდაბა)
ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი ენირაბათი მდებარეობს თურქეთში, ისტორიული კლარჯეთის ტერიტორიაზე, ართვინის ვილაიეთში, არტანუჯის რაიონში, მდინარე არტანუჯისწყლის ხეობაში, სოფელ ახალდაბის (Bulanik) ჩრდილო-დასავლეთით.
ეკლესია მდებარეობს არტანუჯის სამხრეთით 18 კილომეტრით შორს, მდინარე არტანუჯისწყლის მარჯვენა ნაპირას, სწორი ბაქნის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მხარეს, ციცაბო ერთკილომეტრიანი ბილიკის ბოლოს. სოფელი ახალდაბა (Bulanik) მდებარეობს მდინარე არტანუჯისწყლის მარჯვენა ფერდობზე. ეკლესია დგას სოფლის ცენტრიდან ორიოდე კილომეტრით დაცილებული განაპირა ჩრდილო-დასავლეთ უბანში, რომელსაც ჩამლიქი ეწოდება. თურქული სიტყვა ენირაბათი ქართულად ახალ რაბათს ნიშნავს. XIX საუკუნეში ჩამოსახლებული სომხები ამ ადგილს ნორაშენს უწოდებდნენ რაც ქართულად ახალ ადგილს შეესაბამება და თ. ჟორდანიას მოსაზრებით ისტორიულ წყაროებში მიკვლეულ ტოპონიმ ახალდაბას შეესატყვისება. ეს დასახლება არტანუჯის მიდამოებში ყოფილა: სინოდ. კანტორის გუჯრებში იპოვება სიგელი 349, რომელიც XV ს-ის პირია ძველი გუჯარისა 1392 წელს დაწერილი ალექსანდრე მეფის სახელით [იმერთა მეფე ალექსანდრე]. ესაა მცხეთის საეკლესიო მამულების სია, სადაც წერია: „...არტანუჯის ციხე და მისი შესავალი; იქვე სოფელი ციხის-ძირი; ახალ-დაბა; ბოცო-ჯვარი და აგარა“. ვარაუდობენ, რომ ეს ახალდაბაა ენირაბათი და იქ მდებარე ეკლესიაც ახალდაბის ეკლესიაა. პირველ მსოფლიო ომამდე ენირაბათში გრიგორიანელი სომხები ცხოვრობდნენ და ეკლესიაც მათ ეკავათ. ისინი უვლიდნენ შენობას და ნაწილობრივ აღადგინეს კიდეც – როგორც ნ. მარი გვამცნობს, მის მოგზაურობამდე 40-ოდე წლით ადრე, 1860 წლებში. შეკეთებამ, რომელიც ყველაზე მეტად დასავლეთის მკლავს შეეხო, დაამახინჯა შენობა, მაგრამ იხსნა სწრაფი ნგრევისგან. ამჟამად ის, სხვა ეკლესიებთან შედარებით, უკეთეს მდგომარეობაშია, მაგრამ დაზიანებას ვერ გადაურჩა.
ეკლესია ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობაა. ტაძარი საკმაოდ კარგადაა შემორჩენილი, თუმცა არ აქვს არც ერთი წარწერა. ამასთან ტაძარი არ ჰგავს რეგონის არცერთ ქართულ ტაძარს, თუმცა მაინც გამორცხულია, რომ ქართული არ იყოს.
დღეისათვის სამონასტრო კომპლექსისგან შემორჩენილია მხოლოდ მთავარი ეკლესიის ნანგრევები (სიგრძე 28 მ), სატრაპეზოს და სენაკების ნაშთები, თუმცა მონასტრის მასშტაბურობა მაინც აღიქმება.
მოსაპირკეთებელი ქვების დიდი ნაწილი ჩამოცვენილია. ჩუქურთმები – დაზიანებული. გუმბათიდან წვიმა ჩამოდის, საკურთხევლის ქვედა ნაწილი მორღვეულია და საქონლის სტუმრობისგან მას მხოლოდ ხის ტოტები იცავს. ყველასგან მიტოვებული ტაძარი ნაკელით არის სავსე.
კიდევ ერთი თავისებური ღიობი არის დასავლეთის მკლავის დასავლეთ კედელში, სარკმლის სამხრეთით. ეს არის 150 სმ. სიმაღლის კარი, გარეთ მართკუთხა, შიგნით თაღოვანი, დასავლეთის ფასადზე მას ჰქონდა დიდი მართკუთხა არქიტრავი, რომელიც დღეს აღარ არსებობს, მაგრამ ბუდის მიხედვით იკითხება მისი მოხაზულობა. ზღურბლი ეკლესიის იატაკიდან დაახლოებით 4,8 მ-ის სიმაღლეზე მოდის. ამ კარის დანიშნულებას ხსნის დასავლეთის მკლავის მოწყობის თავისებურება. მის კედლებში კარის ზღურბლის დონეზე 150 სმ-ოდე ქვემოთ ჩადგმულია 32–35 სმ სიგანისა და 20–25 სმ სიმაღლის ოთხი კრონშტეინი. სავარაუდოდ ამ კრონშტეინებზე დაფუძნებული იყო ხის კოჭოვანი კონსტრუქცია, რომელიც პატრონიკეს ფუნქციას ასრულებდა. მაღლა, როგორც ჩანს ადიოდნენ გარედან, მიდგმული ხისავე კიბით და ზემოთ ნახსენები კარიდან ხვდებოდნენ პატრონიკეში.
ტაძარი მიეკუთვნება ნახევრადთავისუფალი ჯვრის ტიპს. აღმოსავლეთ მკლავი არის აფსიდალური, დანარჩენი მკლავები – ოთხკუთხა. საკურთხეველს აფსიდის გარდა, მცირე ბემა აქვს. აფსიდის ცენტრში დიდი სარკმელია. საკურთხევლის გვერდით განლაგებულია სადიაკვნე და სამკვეთლო. ამ სათავსებს ერთი ზომა აქვთ, მათი კვადრატული ნაწილები გადახურულია კამარებით, მათი აფსიდები კი კონქებით. ყოველი მათგანი ნათდება მცირე სარკმელებით აღმოსავლეთიდან სადიაკვნე და სამკვეთლო ჯვრის გვერდითა მკლავებს უერთებიან გაჭრილი კარებით. ჯვრის მკლავები გადახურულია ისრული კამარებით. გვერდითა მკლავები მოკლეა, დასავლეთის მკლავის სიგრძე თითქმის სამჯერ აღემატება დანარჩენი მკლავების სიგრძეს. მას ორი შესასვლელი აქვს: ერთი დასავლეთის მკლავის დასავლეთ კედლის ცენტრში, მეორე ამავე მკლავის სამხრეთ კედელში, ორივე შესასვლელი ამჟამად ფორმადაკარგულია. ინტერიერი კარგად ნათდება. თითო სარკმელი არის საკურთხევლის აფსიდში, ჩრდილოეთისა და დასავლეთის მკლავებში, ორი გვერდი-გვერდ, თხელი სახსრით გაყოფილი – სამხრეთის მკლავში, ოთხი – გუმბათის ყელში. ყველა სარკმელი ფართოა და მაღალი. პასტოფორიუმებს აფსიდებში გაჭრილი თითო უფრო მომცრო სარკმელი ანათებს.
გუმბათის ყელი თორმეტწახნგაა, მაგრამ პილასტრების გამო კუთხეები არ აღიქმება და გუმბათის ყელი მრგვალი ჩანს. თორმეტიდან რვა არე ყრუ კედელს წარმოადგენს, ოთხში – ქვეყნის მხარეების მიხედვით – ოთხი მაღალი სარკმელია.
ეკლესიის ფასადები თლილი ქვის პერანგის და განვითარებული დეკორის გამო მდიდრულად გამოიყურება. სამხრეთ ფასადს განსაკუთრებით მდიდრული იერი აქვს. ამ შთაბეჭდილებას სარკმლების დეკორი განსაზღვრავს. გუმბათის ნახევარსფეროს გარედან ფარავს დაბალი ნახევარკონუსური სახურავი. ეკლესიის სუბსტრუქციაში, დაახლოებით მისი დასავლეთის მკლავის ჩრდილო-დასავლეთ კუთხესთან, მოწყობილია სათავსი შესასვლელით დასავლეთის მხრიდან. სავარაუდოდ ის მონასტრის საძვალეს წარმოადგენდა.
ენირაბათის ტაძარი თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
მოსაპირკეთებელი ქვების დიდი ნაწილი ჩამოცვენილია. ჩუქურთმები – დაზიანებული. გუმბათიდან წვიმა ჩამოდის, საკურთხევლის ქვედა ნაწილი მორღვეულია და საქონლის სტუმრობისგან მას მხოლოდ ხის ტოტები იცავს. ყველასგან მიტოვებული ტაძარი ნაკელით არის სავსე.
ეკლესიას არ გააჩნია წარწერები, რომლებიც რაიმეს გვამცნობდა მისი აგების ან მომდევნო ხანის ისტორიის შესახებ. სტილისტური ნიშნებით იგი X საუკუნის მეორე ნახევარს მიეკუთვნება.
ენირაბათის ეკლესიის კედლები გარედან მოპირკეთებულია თბილი მოყვითალო ქვიშაქვის საშუალო ზომის სუფთად თლილი ფილებით. გარე პერანგი ყველგან თავდაპირველი არ არის – დასავლეთის მკლავზე ის აღდგენილია 1869-იანი წლების შეკეთების დროს. აღდგენისას აქ ძველ, ჩამოცვენილ ქვებთან ერთად ახლებიც იხმარეს. ახალი ქვები უფრო პატარა ზომის, უარესად დამუშავებული, ღია მოთეთრო ფერისაა. შიგნით კარგად თლილი კვადრებით გამოყვანილია კონსტრუქციული ელემენტები – კონქი, კამარები, გუმბათქვეშა კონსტრუქცია, თაღები, პილასტრები, აფსიდის მხრები, ღიობთა წირთხლები. დანარჩენი ნაწილები მოპირკეთებულია უხეშად და, როგორც ჩანს, თავიდანვე განკუთვნილი იყო შესალესად. ბათქაშის მოზრდილი ფრაგმენტები ალაგ-ალაგ ახლაც შერჩა კედლებს. იყო მოხატულობაც, მაგრამ მისგან თითქმის არაფერი არ არის შემორჩენილი.კიდევ ერთი თავისებური ღიობი არის დასავლეთის მკლავის დასავლეთ კედელში, სარკმლის სამხრეთით. ეს არის 150 სმ. სიმაღლის კარი, გარეთ მართკუთხა, შიგნით თაღოვანი, დასავლეთის ფასადზე მას ჰქონდა დიდი მართკუთხა არქიტრავი, რომელიც დღეს აღარ არსებობს, მაგრამ ბუდის მიხედვით იკითხება მისი მოხაზულობა. ზღურბლი ეკლესიის იატაკიდან დაახლოებით 4,8 მ-ის სიმაღლეზე მოდის. ამ კარის დანიშნულებას ხსნის დასავლეთის მკლავის მოწყობის თავისებურება. მის კედლებში კარის ზღურბლის დონეზე 150 სმ-ოდე ქვემოთ ჩადგმულია 32–35 სმ სიგანისა და 20–25 სმ სიმაღლის ოთხი კრონშტეინი. სავარაუდოდ ამ კრონშტეინებზე დაფუძნებული იყო ხის კოჭოვანი კონსტრუქცია, რომელიც პატრონიკეს ფუნქციას ასრულებდა. მაღლა, როგორც ჩანს ადიოდნენ გარედან, მიდგმული ხისავე კიბით და ზემოთ ნახსენები კარიდან ხვდებოდნენ პატრონიკეში.
ტაძარი მიეკუთვნება ნახევრადთავისუფალი ჯვრის ტიპს. აღმოსავლეთ მკლავი არის აფსიდალური, დანარჩენი მკლავები – ოთხკუთხა. საკურთხეველს აფსიდის გარდა, მცირე ბემა აქვს. აფსიდის ცენტრში დიდი სარკმელია. საკურთხევლის გვერდით განლაგებულია სადიაკვნე და სამკვეთლო. ამ სათავსებს ერთი ზომა აქვთ, მათი კვადრატული ნაწილები გადახურულია კამარებით, მათი აფსიდები კი კონქებით. ყოველი მათგანი ნათდება მცირე სარკმელებით აღმოსავლეთიდან სადიაკვნე და სამკვეთლო ჯვრის გვერდითა მკლავებს უერთებიან გაჭრილი კარებით. ჯვრის მკლავები გადახურულია ისრული კამარებით. გვერდითა მკლავები მოკლეა, დასავლეთის მკლავის სიგრძე თითქმის სამჯერ აღემატება დანარჩენი მკლავების სიგრძეს. მას ორი შესასვლელი აქვს: ერთი დასავლეთის მკლავის დასავლეთ კედლის ცენტრში, მეორე ამავე მკლავის სამხრეთ კედელში, ორივე შესასვლელი ამჟამად ფორმადაკარგულია. ინტერიერი კარგად ნათდება. თითო სარკმელი არის საკურთხევლის აფსიდში, ჩრდილოეთისა და დასავლეთის მკლავებში, ორი გვერდი-გვერდ, თხელი სახსრით გაყოფილი – სამხრეთის მკლავში, ოთხი – გუმბათის ყელში. ყველა სარკმელი ფართოა და მაღალი. პასტოფორიუმებს აფსიდებში გაჭრილი თითო უფრო მომცრო სარკმელი ანათებს.
გუმბათის ყელი თორმეტწახნგაა, მაგრამ პილასტრების გამო კუთხეები არ აღიქმება და გუმბათის ყელი მრგვალი ჩანს. თორმეტიდან რვა არე ყრუ კედელს წარმოადგენს, ოთხში – ქვეყნის მხარეების მიხედვით – ოთხი მაღალი სარკმელია.
ეკლესიის ფასადები თლილი ქვის პერანგის და განვითარებული დეკორის გამო მდიდრულად გამოიყურება. სამხრეთ ფასადს განსაკუთრებით მდიდრული იერი აქვს. ამ შთაბეჭდილებას სარკმლების დეკორი განსაზღვრავს. გუმბათის ნახევარსფეროს გარედან ფარავს დაბალი ნახევარკონუსური სახურავი. ეკლესიის სუბსტრუქციაში, დაახლოებით მისი დასავლეთის მკლავის ჩრდილო-დასავლეთ კუთხესთან, მოწყობილია სათავსი შესასვლელით დასავლეთის მხრიდან. სავარაუდოდ ის მონასტრის საძვალეს წარმოადგენდა.
ენირაბათის ტაძარი თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
ოპიზა
ოპიზა – VIII საუკუნის ქართული მონასტერი, ისტორიულ შავშეთში, ართვინის ვილაიეთში, შავშეთ-იმერხევისწყლის (ბერთა) ხეობაში, სოფელ ბაგჩილარში მდებარეობს. ოპიზა უძველესი მონასტერთაგანია. იგი ერთ-ერთი პირველი აღადგინეს არაბთა შემოსევის შემდეგ, ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში. ოპიზა მნიშვნელოვანი მწიგნობრული კერა იყო. აქ შეიქმნა მრავალი ხელნაწერი, მათ შორის 913 წლის ცნობილი სახარება და 1093 წლის პარაკლიტონი. ოპიზაში სხვადასხვა დროს ცხოვრობდნენ და შემოქმედებით საქმიანობას ეწეოდნენ გამოჩენილი ქართველი საეკლესიო მოღვაწენი და მწიგნობრები: გრიგოლ ხანძთელი, მიქელ პარეხელი, სერაპიონ ზარზმელი, გიორგი მაწყვერელი (IX–X სს.), ათანასე ოპიზელი (XI ს.), იოანე ოპიზელი (XIII ს.), ილარიონ ოპიზარი (XIII ს.); ოქრომჭედლები ბეშქენ და ბექა ოპიზრები (XII საუკუნის II ნახ) და სხვანი.
ოპიზის იოანე ნთლისმცემლის მონასტერი თავდაპირველად ვახტანგ გორგასალმა ააშენა V ს-ში. 737 წელს იგი მურვან ყრუმ დააქცია შავშეთ-კლრჯეთის დალაშქვრისას. 750–760-იან წლებში მონასტერი აღადგინეს. მას სათავეში გრიგოლ ხანცთელის მოწაფე გიორგი ამბა ჩაუდგა. დაახლ. 813–826 წლებში ოპიზის დიდი ეკლესია ააგო აშოტ I კურაპალატმა, რაზეც სამხრეთ ფასადზე არსებული ფრესკა მოგვითხრობს. ცოტა ხანში აშოტის შვილმა გუარამ მამფალმა (გარდ. 882 წ.) უფრო დიდი ეკლესია ააგო და მამულებიც შესწირა, რა დამსახურებისვთისაც ოპიზაში იქნა დაკრძალული. სწორედ გუარამ მამფალის ეკლესიის ნანგრევებია დღეს შემორჩენილი.
მონასტრის მთავარი ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესია აღმოსავლეთ-დასავლეთის მიმართულებით უჩვეულოდ წაგრძელებული ნაგებობაა. გუმბათი კედლის შვერილებს ეყრდნობა. საკუთხევლის ორივე მხარეს სადიაკვნეა. დასავლეთის მკვლავი მთლიან, დაუნაწევრებელ, გრძელ დარბაზს წარმოადგენს. შიგნით კედლები და გუმბათი შემოსილია თლილი ქვის კვადრებით. დასავლეთის მკლავის გრძივი კედლები საკმაოდ პკასტიკურადაა დანაწევრებული სამსაფეხურიანი კედლის სვეტებითა და თაღებით.
შემდგომი მშენებლობები ტაძრის ირგვლივ აწარმოა ტაო-კლარჯეთის მეფე აშოტ II-მ (937–954) ეკლესია შეაკეთა და სატრაპეზო მიუმატა. XVI საუკუნეში ოსმალთა მიერ კლარჯეთ-შავშეთის დაპყრობის შემდეგ ოპიზა დაცარიელდა. XIX–XX საუკუნეებში ტაძარს ნელნელა ჩამოექცა ოთხივე მკლავების გადახურვა, თუმცა მთავარი გუმბათი მაინც მყარად იდგა, ვიდრე 1965 წელს სოფლის გზის გაყვანისას თურქებმა ეკლესია არ ააფეთქეს, რასაც გუმბათისა და საკურთხევლის ნაწილის სრულად განადგურება მოჰყვა. ამჟამად ეკლესიისგან დარჩენილია სამხრეთის მკლავი, დასავლეთის მკლავის ჩრდილოეთ კედელი და დასავლეთის კედლის ნაწილი, ჩრდილოეთის მკლავის კედლების მეტი ნაწილი.
ყურადღებას იპყრობს X საუკუნის I ნახევარში აღდგენილი გუმბათის ყელი. მას 12 წახნაგი. შენობის ფასადებიც, ისევე როგორც ინტერიერი, შემოსილია თლილი ქვით. ოპოზაში შემორჩენილია აგრეთვე მნიშვნელოვანი სამონასტრო შენობების ნაშთებიც. ერთი მათგანი, დიდი სამნავიანი შენობა, როგორც ჩანს, სატრაპეზო იყო. 1888 წელს იქაურობა არქიტექტურის აკადემიკოსმა ა. პავლინოვმა ინახულა. უკვე მაშინ ეკლესიაცა და სხვა შენობებიც მიტოვებული და დაზიანებული იყო. საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში დაცულია რელიეფი ოპიზიდან აშოტ კურაპალატის პორტრეტით (IX ს.).
ოთხთა
მონასტრის მთავარი ნაგებობა არის სამნავიანი ბაზილიკა. მისი გარეთა სიგრძეა 28.46 მეტრი, სიგანე 18.60 მეტრი. ეკლესიის სიმაღლე 22.07 მეტრია. ეკლესიას აქვს სამი შესასვლელი, ჩრდილოეთით, სამხრეთითა და დასავლეთით. შესასვლელების სიმაღლე 3.74 მეტრია, ხოლო სიგანე 1.87 მეტრს შეადგენს. გარედან ეკლესია მოპირკეთებულია სუფთად გათლილი ტუფის ქვებით, რომლებიც სწორ რიგებათაა დალაგებული და რომელთა შორის არ არის დატოვებული ნაპრალი. ტლანქად ნათალი ტუფი აგურთან და რიყის ქვებთან ერთად ასევე გამოყენებულია შიდა წყობისთვის. ეკლესიის პილასტრები სუფთად თლილი ქვებისგან შედგება, ხოლო გულში გვხვდება ტუფის ერთგვაროვანი ხსნარი აგურის ნატეხებითა და ხრეშის მინარევებით.
ოთხთა ეკლესია ოლთისის ვილაიეთში, ისტორიულ პარხალში, მდინარე ჭოროხის მარცხენა ნაპირზე, დაბა იუსუფელის დასავლეთით 12 კმ-ზე, სოფელ დორთ ქილისადან (სოფ. ოთხთა) 5 კილომეტრის მანძილზე მდებარეობს. ეკლესია აგებულია 1.350 მეტრის სიმაღლეზე მდებარე სამკუთხა ბაქანზე. მონასტერი შედგება ოთხი ნაგებობისგან – უზარმაზარი ბაზილიკა, რომლის სამხრეთ-აღმოსავლეთით განლაგებულია ორსართულიანი სამარხი ეკვტერი, სატრაპეზო დასავლეთით, ორნავიანი დარბაზი ჩრდილო-დასავლეთით, სადაც იყო განთავსებული სემინარია და სკრიპტორიუმი. მდინარე ჭოროხის მეორე მხარეზე, მონასტრის დასავლეთით 150 მეტრის მანძილზე მდებარეობს სამლოცველოსა და ორსართულიანი კამაროვანი ნაგებობის ნაშთები. ეს ნაშთები მეცნიერთა მოსაზრებით ბერთა კრებულის სამყოფელი იყო.
ოთხთა ნაგებია აგურითა და ქვაყორით, შემოსილია მორუხო-მოყავისფრო თლილი ქვით. ინტერიერი მოხატული იყო. ბაზილიკის გვერდით მონასტრის სატრაპეზო და დიდი სამნავიანი შენობაა (როგორც ფიქრობენ, სემინარია). აქვეა მცირე ზომის სამლოცველო, რომლის ქვეშაც სამარხია მოთავსებული.
ეკლესიის საძირკველი ორსაფეხურიანია და ნაგებია 0.19 მეტრის სიგანისა და სიმაღლის მქონე თლილი ქვებისგან. კარის სიგანე 1.87 მეტრი, ხოლო სიმაღლე 3.75 მეტრია.
საკურთხეველში შემორჩენილია ფრესკები. საკურთხევლის საკრმელში არსებულ ფრესკაზე სავარაუდოდ წმინდა ელენე ან წმინდა ეკატერინე არის გამოსახული.
ტაძარში მის მშენებლობასთან დაკავშირებული წარწერები არ არის. ერთადერთ კარგად შემონახურ ასომთავრულ წარწერაში მოხსენიებულია დავით III კურაპალატი. სავარაუდოდ მან ააგო მონასტერი და აქვე ადრე არსებული სემინარია.
პარეხის სამონასტრო კომპლექსი დაახლოებით 150 მეტრის სიგრძის ჰორიზონტალურ შვერილზეა განლაგებული, რომელიც ნაწილობრივ კლდეშია გამოკვეთილი და ხეობიდან 80 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს. კლდის ზედა ნაწილი მონასტერს ზემოდან აქვს გადმოფარებული და მას მიუვალს ხდის.
სამაგიეროდ მონასტერი ოთხთა ეკლესია ნახსენებია გიორგი მთაწმინდელის (XI ს.) თხზულებაში „ცხოვრება ნეტარისა მამისა ჩვენისა იოანესი და ეფთიმესი და უწყებაი ღირსისა მის მოქალაქობისა მათისაი“. ვინაიდან ივერიის მონასტერი ათონზე დაარსებულია 980–983 წლებში, იოანე კი რამოდენიმე წლით ადრე იმყოფებოდა ოთხთა ეკლესიაში, უკვე არსებულ მონასტერში, მაშასადამე მონასტერი იყო აშენებული არაუგვიანეს X საუკუნის 70-იანი წლებისა. ეს მტკიცდება კიდევ იმ გარემოებით, რომ ოთხთა ეკლესია ძალიან უახლოვდება თავისი არქიტექტურული გადაწყვეტით პარხალს, რომელიც X საუკუნის 60–70 წლებს ეკუთვნის.
სამწუხაროდ დღეს ბაზილიკა მეტად მძიმე მდგომარეობაშია. იგი მცენარეებს დაუფარავს, საკურთხეველი საკმაოდ ღრმად არის მიწაში ჩაფლული და წლების განმავლობაში წყალს დიდი რაოდენობით მიწა შეუტანია ბაზილიკაში.
საკურთხეველთან მიწა გადათხრილია. თურქეთში არსებობს გადმოცემები, რომ ქართულ ტაძრებში დიდი სიმდიდრეა ჩამარხული, ამიტომ აქაურები დღესაც ცდილობენ განძის მიგნებას.
პარეხი
პარეხის მონასტერი ართვინის ვილაიეთში ისტორიულ კლარჯეთში, მდინარე კარჩხალის (დუგანალა) ხეობის კლდოვან მასივში, მდ. იმერხევის ჩრდ 15 კმ-ზე, ბერთას მონასტრიდან 8 კმ-ზე, სოფელ პარეხის აღმოსავლეთით 2 კმ-ზე მდებარეობს. IX–X საუკუნეებში პარეხი გარკვეულ როლს ასრულებდა საეკლესიო-სამონასტრო და კულტურულ-ლიტერატურულ ცხოვრებაში. პარეხელ მოღვაწეებს დაუწერიათ ამ სავანის დამაარსებლის „მიქელ პარეხელის ცხოვრება“, რომლითაც ბასილი ზარზმელს (X ს.) უსარგებლია „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების“ წერისას. ცნობილია აგრეთვე მწიგნობარი ილარიონ პარეხელი (IX–X ს-ში), რომელსაც პატივით იხსენიებს გიორგი მერჩულე (X ს.). პარეხის სამონასტრო ანსამბლიდან შემორჩენილია ორი მთავარი ტაძრისა და სხვა ნაგებობათა ნანგრევები.
მონასტერს ერთადერთი მისადგომი აქვს დასავლეთიდან, რომლის კარიბჭეც დღეისათვის მთლიანად ჩაქცეულია. კარიბჭიდან იწყება ვიწრო და გრძელი ბილიკი, რომლის სიგანე 1,5-დან 5 მეტრამდე მერყეობს, ხოლო სიგრძე 150 მეტრს შეადგენს. ბილიკი პარეხის მონასტერში მოღვაწე განდეგილი ბერების საცხოვრებლებისა და აქ არსებული სხვა სამონასტრო ნაგებობებისაკენ მიემართება.
მონასტრის წარწერებში ქტიტორად ტაო-კლარჯეთის მეფე სუმბატ I (954–958) არის დასახელებული, (მისი გამოსახულება შემორჩენილია ეკლესიის გუმბათის ჩრდილო-აღმოსავლეთ წახნაგზე შესაბამისი წარწერით „ქრისტე, ადიდენ მეფე ჩუენი სუმბატ“, სამხრეთი მკლავის სარკმლის თავზე კი გაშლილია ორსტრიქონიანი ლამაზი ასომთავრული წარწერა: „ქრისტე, ადიდე მეფე ჩვენი სუმბატ მზეგრძელობით“. სუმბატის ფიგურა ამჟამად დაზიანებულია, ვინაიდან მას სროლაში ვარჯიშისას სამიზნედ იყენებდნენ. მოტეხილია თავის ზედა ნაწილი და სახის ნაკვთები. სახის შემორჩენილ ქვედა ნაწილზე მკაფიოდ განირჩევა წვერი) თუმცა სავარაუდოდ მონასტრის შენება მის უმცროს ძმას კლარჯეთის ერისთავთ-ერისთავ ბაგრატ მაგისტროსს (937–945) უნდა დაეწყო.
კლდოვან მასივში სიგრძეზე გაშენებული სამონასტრო კომპლექსის შუაში, სატრაპეზოსთან ახლოს, ჩამოედინება პატარა ჩანჩქერი, რომელთანაც პატარა ცისტერნაცაა მოწყობილი. გალავანში შემოსასვლელი ჭიშკრიდან ჩრდილო-დასავლეთით ორი წყლის წისქვილია, უფრო დასავლეთით კი მინდვრები და ხეხილის ბაღები მდებარეობს. გარშემო მთები დაფარულია მრავალფეროვანი მცენარეებით.
პარეხის სამონასტრო კომპლექსიდან დღეისათვის რამდენიმე ნაგებობაა შემორჩენილი, თუმცა ყველა მათგანი მეტ-ნაკლებად დანგრეულია. მათ შორისაა სენაკებიდან, საკუჭნაოები და სატრაპეზო. ყველაზე მნიშვნელოვანი დღეისათვის შემორჩენილ ნაგებობებს შორის არის ორი, დაახლოებით პარალელურად მდგარი ეკლესია, რომლებიც ბილიკის სამხრეთითაა განლაგებული. ეკლესიები აგებულია სპეციალურად აგებულ სუბსტრაქციაზე, კლდოვან შვერილზე.
ზედა ეკლესია აგებულია გამავალი ბილიკის დონეზე დაახლ 840–850-იან წლებში. იგი წარმოადგენს მართკუთხა წაგრძელებულ დარბაზს ზომებით 11,15X4,75 მ. საშენ მასალად გამოყენებულია ადგილზე მოპოვებული უხეშად დამუშავებული ქვა და კირი. შემოსასვლელი დასავლეთის მხრიდან აქვს, ხოლო სამხრეთი მხარე მთლიანად ჩამონგრეულია. ქვედა ეკლესია 6 მეტრის ქვემოთ საგანგებოდ ამოყვანილ სუბსტრაქციაზეა აგებული IX–X საუკუნეების მიჯნაზე. იგი სამნავიანი ბაზილიკის ტიპისაა. საშენი მასალა იგივეა, თუმცა ქვები უკეთ დამუშავებულია. შესასვლელი მასაც მხოლოდ დასავლეთიდან აქვს.
მონასტერი ოსმალთა დაპყრობებამდე იყო მოქმედი, შემდეგ კი დაცარიელდა.
დოლისყანა
დოლისყანას ეკლესია ართვინის ვილაიეთში, ისტორიულ კლარჯეთში, მდინარეების არტანუჯწყლისა და იმერხევის შესართავთან, მაღალი მთის ფერდობზე, სოფელ ჰამამლიში (დოლისყანა) მდებარეობს. მონასტრის კომპლექსიდან მხოლოდ მთავარი ტაძრის ჯვრული ნაწილია შემორჩენილი (რადგან იქ XVII საუკუნიდან ბოლო დრომდე ჯამე ანუ მეჩეთი მდებარეობდა), დანაერჩენი ნაგებობები კი XVI–XVIII საუკუნეებში განადგურდა. 1970–1978-იან წლებში ტაძარს სოფლის იმდროინდელი იმამი ილქერ დემირი უვლიდა. მისი ინიციატივით შეკეთდა სახურავი და დანგრეული სამხრეთ-აღმოსავლეთ სათავსოსგან დარჩენილი აღმოსავლეთ კუთხე, რამაც ეკლესია შემდგომი ნგრევისგან იხსნა. 1999 წელს ტაძარში მოქმედი ჯამე გააუქმეს.
ტაძრის მრავალფეროვანი მხატვრობა XI–XIII საუკუნეებისაა, ხოლო წარწერების უმრავლესობა XIV–XV საუკუნეებს მიეკუთვნება. მეცნიერთა ნაწილი მიიჩნევს რომ ეკლესია მთავარანგელოზთა სახელობისა იყო, ნაწილი კი თვლის რომ იგი წმინდა სტეფანეს სახელზე აიგო.
დოლისყანის ეკლესია ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობაა ოთხივე კუთხეში დამატებითი სათავსოებით. შენობის გეგმა წაგრძელებული მართკუთხედის ფორმისაა. დასავლეთის მკლავში, რომელიც განივ მკლავებთან შედარებით დაახლოებით 3,5-ჯერ გრძელია, ჩაშენებულია პატრონიკე, რომელიც მთლიანად იყო გახსნილი ძირითადი სივრცისკენ. წინა კედლის კამარამდე ამოშენების შემდეგ პატრონიკე ცალკე დახურულ სათავსოდ იქცა და მისი დასავლეთი ნაწილი დასავლეთის მკლავს მოსწყდა.
ეკლესიას მთავარი შესასვლელი დასავლეთი მკლავის სამხრეთ კედელზე აქვს. კარამდე მისვლა შესაძლებელია სამხრეთ-დასავლეთი კუთხის სათავსოს გავლით, რომლის წინა კედელიც სრულადაა დანგრეული. ტაძრის მეორე შესასვლელი სავარაუდოდ დასავლეთ მკლავის დასავლეთი კედლიდან უნდა ყოფილიყო, თუმცა დღეს ეს ადგილი მიწითა და ნაყარი ქვებითაა სავსე.
დოლისყანა შერეული მასალითაა ნაგები. კედლების შიდა და გარე წყობას შეადგენს საშუალო ზომის უხეშად დამუშავებული ქვები. ქვებს შორის დარჩენილი ღრეჭოები კენჭებითა და კირითაა ამოვსებული. სუფთად გათლილი ქვიშაქვის კვადრატის ფორმის ფილებითაა მოპირკეთებული გუმბათის ყელის მთელი გარეთა მხარე. დოლისყანის ეკლესიას კრამიტის სახურავი ჰქონდა. დღესდღეობით კრამიტი, ძირითადად, ჩამოცვენილია, თუმცა ბევრი ჯერ კიდევაა დარჩენილი. კრამირტები მოუჭიქავია და ორი სახისაა: ბრტყელი და ღარისებრი ფორმის. ბრტყელი კრამიტები ერთმანეთს გვერდიგვერდ ეწყობა.
ზეგანი (ზაქი)
ზეგანის ეკლესია მდებარეობს თურქეთში, არტაანის პროვინციაში, ჩილდირის (ჩრდილი) (Çıldır) რაიონში, ისტორიულ ერუშეთში, ისტორიულ სოფელ ზეგანი (დირსეკაია) (Dirsekkaya) ჩრდილოეთით 5 კმ-ში.
არდაჰანის ვილაიეთის ჩრდილოეთი მხარე, ისტორიულად ერუშეთის მხარეა, სადაც ქრისტიანობის კერის გაჩენა, მცხეთასა და მანგლისთან ერთად, პირველი ქრისტიანი მეფის, მირიანისა და ბიზანტიის იმპერატორ კონსტანტინე დიდის (324–337 წლ) სახელებსა და მოღვაწეობას უკავშირდება; ეპარქია აქ საქართველოში პირველი საეპისკოპოსოების ნუსხაში გვხვდება. ერუშეთის ეპარქია ძლიერი იყო არა მხოლოდ ისტორიითა და რელიქვიებით, არამედ ეპისკოპოსებითაც, რომელთა მოღვაწეობა დაკავშირებულია როგორც ქართველთა სამეფოს მმართველ წრეებთან და ისინი ქართული სახელმწიფოებრივი ცნობიერებისა და პოლიტიკის წარმართვაში მონაწილეობდნენ. ამიტომაც ძნელი წარმოსადგენი არ არის, რომ სწორედ იმ ხანაში, როდესაც ქართული სახელმწიფოებრიობა ნელ-ნელა ძლიერდებოდა და საეკლესიო აღმშენებლობის ხანა დადგა, ერუშეთის ეპარქიაში არაერთი მნიშვნელოვანი ეკლესია და ციხესიმაგრე აშენდა. მათ შორის, ალბათ, სიდიდითა და სილამაზით უპირველესი სწორედ ზეგანი, იგივე ზაქი. თავად ზეგანის (ზაქის) ეკლესიის შესახებ ცნობები ისტორიულ წყაროებში დაცული არ არის. ერთადერთ მინიშნებად შეიძლება მივიღოთ ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობა, რომელიც ერუშეთის ეპარქიის მთავარ ეკლესიას აღწერს როგორც „გუნბათიანი, დიდ-შვენიერი, დაურღვეველი, არამედ ცალიერი“. სავარაუდოა, რომ ერუშეთის საეპისკოპოსო ტაძრის აღწერილობა ზეგანის ეკლესიას მიეკუთვნება. სოფელ ზაქის შესახებ, რომელიც არცერთ რუკაზე არ ჩანს დატანილი, ცნობები „გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარ“-სა და „ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარში“ არის დაცული. სამეცნიერო ლიტერატურაში ზეგანი, ზაქი ექ. თაყაიშვილის 1907 წლის ექსპედიციის მონაცემებით შემოდის, რომელიც 1909 წელს გამოიცა მოსკოვში კრებულის – Материалы по Археологии Кавказа, XII ტომში. ძეგლი აზომილ იქნა არქიტექტორ ს. კლდიაშვილის მიერ, ფოტოები ეკუთვნის ა. მამუჩაიშვილს. აღწერა და რეკონსტრუქცია ეფუძნება ახალ ანაზომებს, ექ. თაყაიშვილის 1907 წლის ექსპედიციის მასალებს, რომელთა ნაწილი გამოქვეყნდა, ხოლო გამოუქვეყნებელი კი კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში დაცულ ექ. თაყაიშვილის არქივში არის (გრაფიკული მასალა შესრულებულია არქ. ნ. ბაგრატიონის მიერ). ტაძარი XX-ის II ნახ-ში ააფეთქეს და მისი მდგომარეობა სავალალოა. გადარჩენილია მხოლოდ სამხრეთი მკლავი და დასავლეთი მკლავის ცალკეული კედლები. ნანგრევებს შორის ყრია ჩრდილოეთი მკლავისა და გუმბათის ყელის ერთიანი ფრაგმენტები, ორნამენტული ფრიზებისა და სარკმლის თავსართის ქვები.
ზეგანის ტაძრის გაბარიტული ზომებია: 20X13.50 მ; სამხრეთი აფსიდის – 3.65X2.80 მ; კონქის სიმაღლეა 2.19 მ; დასავლეთი მკლავის სიგრძე 16.60 მ; კედლის სისქე 1.30 მ; გუმბათის ყელის სისქე 0.75 მ; შენობის გარე და შიდა პერანგი, კონსტრუქციული დეტალები მთლიანად კარგად გათლილი რუხი წითელი ქვის, სწორ რიგებად ჩალაგებული კვადრებითაა გამოყვანილი, კედლის სისქე ამოვსებულია ფლეთილი და რიყის ქვებით დუღაბზე.
სტილისტური და ხუროთმოძღვრული თავისებურებების მიხედვით მკვლევარები ზეგანის ტაძარს X საუკუნის მეორე ნახევრით ათარიღებენ.
ზეგანი (ზაქის) ეკლესია თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე-ჯავახეთის და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
ზეგანი (ზაქის) ეკლესია თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე-ჯავახეთის და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
წყაროსთავი
წყაროსთავის ტაძარი მდებარეობს თურქეთში, ართვინის პროვინციაში, ართვინის რაიონში, ისტორიულ მხარე კლარჯეთში, სოფელ წყაროსთავთან (ქაროსთავ) (Karostav), მდინარე კარჩხალის ხეობაში, მისი მარცხენა შენაკადი ნაკადულის პირას. ნამონასტრალის შორიახლოს ახლა რამდენიმე საცხოვრებელი სახლი დგას. ეგ არის იმერხევის გაღმა მდებარე სოფელ ჭედილის საზაფხულო სადგომი (იაილა), რის გამოც თვით ამ პუნქტსაც ზოგჯერ ჭედილს (თურქულად „ჩიდილ“) ეძახიან. შემორჩენილია სახელწოდება წყაროსთავიც. თურქები ოდნავ ამახინჯებენ მას და ამბობენ „საროთავს“ ან „ქაროთავს“ (karostav).
წყაროსთავი კლარჯეთის ერთ-ერთი უმშვენიერესი და უძველესი მონასტერთაგანია. ის არ უნდა აურიოთ ამავე სახელწოდების სხვა ეკლესიაში, რომელიც დასავლეთ ჯავახეთში მდებარეობს და ამჟამად ასევე თურქეთის ფარგლებშია მოქცეული.
მონასტერი დაარსა ილარიონმა, რომელიც შემდგომ „კათალიკოს იქმნა მცხეთას“. წერილობითი ცნობები მოწმობს, რომ სავანე სულიერი ცხოვრების მნიშვნელოვან ცენტრს წარმოადგენდა. XI საუკუნის განმავლობაში აქ მოღვაწეობდნენ ღვთისმეტყველი ექვთიმე გრძელი, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის დამაარსებელი გიორგი-პროხორე, ეგნატე ხუცესმონაზონი. წყაროსთავიდან მომდინარეობს XII–XIII საუკუნეთა რამდენიმე ხელნაწერი, მათ შორის წყაროსთავის ცნობილი სახარება (1195 წ.) ბექა ოპიზარის მიერ მოჭედილი ყდით და ანჩის (იგივე წალკის) სახარება (1193–1207 წლებს შორის), რომელსაც ამავე ოსტატის ნახელავი ჭედური ყდა დაკარგული აქვს.
სამეცნიერო ლიტერატურაში წყაროსთავი ცნობილი გახდა ნ. მარის წყალობით. 1904 წელს, როდესაც მკლევარმა „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ ტექსტის პირველ გამოცემასთან დაკავშირებით საგანგებოდ დაიარა შავშეთ-კლარჯეთი, იგი ეწვია წყაროსთავსაც. მისი მოგზაურობის დღიური შეიცავს სამონასტრო ნაგებობების დაწვრილებით აღწერას და ორ ფოტოსურათს. მასალა განსაკუთრებით ძვირფასია, ვინაიდან მასში დაფიქსირებულია მონასტრის მთავარი შენობების – დიდი ეკლესიისა და სატრაპეზოს მოგვიანებით განადგურებული ნაწილები. მათი არქიტექტურული სახის წარმოდგენა მხოლოდ ნ. მარის მონაცემების დახმარებით არის შესაძლებელი.
მონასტრის ბირთვი განლაგებულია დამრეც ფერდობზე. ზედა ნაწილში დგას მთავარი ეკლესია, მის სამხრეთით, რამდენიმე მეტრის მოშორებით – მცირე დარბაზული სამლოცველო, სამხრეთ-დასავლეთით – დიდი სატრაპეზო, რომლის სუბსტრუქციაშიც ოთახებია მოწყობილი; ჩრდილო-დასავლეთიდან სატრაპეზოს ორი მართკუთხა სათავსი ერთვის. ამ ძირითად ბირთვს ზღუდე ერტყმის. მის ირგვლივ ვრცელ ტერიტორიაზე გაფანტულია სხვადასხვა დანიშნულების შენობები.
წყაროსთავის მთავარი ეკლესიისაგან დარჩენილია მკლავის კედლები, ნაწილობრივ დასავლეთის მკლავის ჩრდილოეთი კედელი და საკურთხევლის მიმდებარე ჩრდილოეთის სათავსი, რომელმაც დიდწილად გადახურვაც შეინარჩუნა – მთელია მისი აფსიდის კონქი და კამარის შუა და ჩრდილოეთი ნაწილები. სხვაგან კამარები ყველგან ჩაქცეულია. შენობის ნაშთები დაფარულია ნაყარი ქვებითა და მიწით რომლებიც ალაგ-ალაგ 2–3 მეტრის სიმაღლის ბორცვებს ჰქმნის.
შენობის გეგმას საფუძვლად უდევს ჯვარი არათანაბარი სიგრძის მკლავებით. განივი მკლავები მოკლეა, ხოლო დასავლეთისა – მკვეთრად წაგრძელებული. მის გრძივ კედლებზე ერთი წყვილი პილასტრია, რომელსაც კამარის საბჯენი თაღი ეყრდნობოდა (თაღიც და კამარაც უკვე დიდი ხანია ჩაქცეულია). მკლავების გასაკვეთაზე იდგა გუმბათი. ამ ძირითადი ჯვრული სტრუქტურის მკლავებს შორის არეებს ავსებდა უფრო დაბალი სათავსები, შესაბამისად დაფერდებული თითოკალთიანი სახურავებით. ჩრდილო-დასავლეთ მკლავებსშორისი კუთხე ორსართულიანი იყო. ზედა სართული წარმოადგენდა ძალიან ვიწრო და გრძელ სათავსს, როგორც ჩანს მთლიანად გამოცალკევებულს ძირითადი სივრცისაგან. ქვედა შედგებოდა ორი მონაკვეთისაგან, რომლებიც თითო დაბალი თაღით იხსნებოდა დასავლეთის მკლავისაკენ. ნ. მარი ამ სათავსებს განიხილავს როგორც ღრმა ნიშებს და აღნიშნავს, რომ მათ კამაროვანი გადახურვა აქვთ. ეს „ნიშები“ ერთმანეთსაც უკავშირდება მცირე კარით. ახლა აქ თითქმის ყველაფერი ჩანგრეულია, მაგრამ დარჩენილი მცირე ფრაგმენტების საფუძველზე შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ კამარა მთლიანად დუღაბისა იყო.
ეკლესიის შემორჩენილი ნაშთების და ნ. მარის ცნობების მიხედვით როგორც შიდა, ისე გარე წყობას შეადგენს დიდრონი უხეშად დამუშავებული ქვები, რომლებიც ღრმად სხედან კედელში. კედლის გული ამოყვანილია წვრილი და საშუალო ზომის ნატეხი ქვით დუღაბზე. ინტერიერის წყობა შემოინახა სამკვეთლოსა და ჩრდილოეთის მკლავში. მასალა შერეულია – მორუხო-მოყვითალო ქვიშაქვა და ადგილობრივი კლდოვანი ჯიშის ქვა, ბლოკები მართკუთხაა, მკაფიოდ გამოყვანილი წიბოებით. კედლები შიგნით ბათქშით იყო დაფარული.
ქვაზე შემკულობა შემოინახა მხოლოდ სამკვეთლოს სარკმელმა. აღმოსავლეთ ფასადზე მას აგვირგვინებს მორუხო ქვიშაქვის მართკუთხა (73X53 სმ.) ფილა. სარკმლის თაღი მთლიანად ამ ქვაშია გამოყვანილი. მის ზემოთ სარკმელს აქვს სადა თავსართი ბრტყელი წარბით და მოკლე გადანაკეცებით. მათ ებმის მართკუთხა ჩარჩო, რომელიც ფილის მთელ პერიმეტრს შემოწერს. თავსართიცა და ჩარჩოც ურელიეფოა, კედლის სიბრტყიდან არ ამოდის, მხოლოდ ორი ღარის კონტურით მოიხაზება.
წყაროსთავის მონასტრის მთავარი ეკლესია საკმაოდ თავისებური ნაგებობაა. მისი არქიტექტურული კომპოზიცია ენათესავება ე.წ. „გუმბათიანი დარბაზის“ ტიპს. სხვა თავისებურებათაგან უნდა აღინიშნოს შენობის მოცულობიდან მკვეთრად გამოშვერილი დიდი სათავსი საკურთხევლის ჩრდილოეთით. თავისებურებების გათვალისწინებით წყაროსთავის ეკლესია IX ს-ით უნდა დათარიღდეს. სავარაუდოდ ის არის მონასტრის თავდაპირველი ეკლესია, აშენებული თვით ილარიონის მიერ სავანის დაარსებისას, 830–40-იან წლებში.
ეკლესიის დასავლეთით დგას სატრაპეზო. „სიხალვათით, სამუშაოს შესრულების სისუფთავით, არქიტექტურული მორთულობის ზომიერებით, წყობის გულმოდგინეობითა და ქვის ნათელი ფერით მშვენიერ შთაბეჭდილებას ახდენს“ – წერდა ნ. მარი სატრაპეზოს ინტერიერის შესახებ. შენობა აღმართულია ზედ ხეობის პირას, ძლიერ დამრეც ფერდობზე. მის მოსასწორებლად აუშენებიათ უზარმაზარი სუბსტრუქცია (მისი წინა კედლის სიმაღლე 9 მეტრს აჭარბებს), რომელშიც დამხმარე სათავსები მოუწყვიათ ორ იარუსად. ქვედა იარუსი ახლა შეუღწეველია – მის არსებობაზე მიგვინიშნებს ოთხი სარკმელი ხეობის მხარეს, მეორე იარუსს შეადგენს 8,0X3,4 მ-ის ზომის კამაროვანი სათავსი, რომელსაც ერთი სარკმელი ანათებს.
თვით სატრაპეზო დიდი მართკუთხა ნაგებობაა. მისი გეგმა კვადრატს უახლოვდება (შიდა ზომა 15,05X13,90 მ). გადახურვა, სამხრეთ-აღმოსავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კედლები თითქმის მთლიანად განადგურებულია. ჩრდილო-აღმოსავლეთ კედლისგან, დაახლოებით ნახევარია შემორჩენილი, ამ კედელზე შემორჩა ორი წაკვეთილი შეკიდული პილასტრი, რომლებიც საშუალებას იძლევა სატრაპეზოს შიდა არქიტექტურულ დანაწევრებაზე. მისი სივრცე ოთხი წყვილი თაღით დანაწევრებული იყო სამ ნავად.
თაღები მრგვალ სვეტებს ეყრდნობოდა. ერთი სვეტის ფრაგმენტი ახლა იქვე გდია, მისი დიამეტრიც 61 სმ-ია. ცენტრში სვეტს აქვს 8 სმ-ის დიამეტრის ხვრელი. ასეთ ხვრელებში ჩასმული იყო ლითონის სპეციალური სამაგრები სვეტების შემადგენელი ცილინდრული ქვების გადაბმის სიმტკიცის უზრუნველსაყოფად. მთავარი შესასვლი, რომლისგანაც ახლა მხოლოდ კვალია, განირჩევა საძირკვლის დონეზე, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან იყო. სარკმლები მოწყობილია ხეობის მხარეს, სამხრეთ-დასავლეთის კედელში. სულ იყო რვა სარკმელი – ქვემოთ შუაში ერთი დიდი, მის აქეთ-იქით ორი მომცრო, ერთი შედარებით მოზრდილი ზემოთ შუაში, ორი მომცრო აქეთ-იქით და კიდევ ორი სულ პატარა (ერთი მრგვალი, მეორე გვირგვინისებრი ფორმის) მათ შორის.
სატრაპეზოს ჰქონდა ორკალთიანი სახურავი, სამხრეთ-დასავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფასადებზე ფრონტონებით.
ჩრდილო-დასავლეთიდან სატრაპეზოს ეკვრის ორი მართკუთხა სათავსი. მათი გადახურვაც მთლიანად ჩანგრეულია, ოთახები ერთმანეთს თაღოვანი გასასვლელით უკავშირდებოდა. გარდა ამისა სატრაპეზოს მომიჯნავე სათავსს აქვს თითო კარი სატრაპეზოსა და ხეობის მხარეს. სავარაუდოა, რომ სატრაპეზო ეკლესიაზე გვიან უნდა იყოს აგებული, კერძოდ, X საუკუნეში.
მონასტრის დასავლეთით, რამდენიმა ასეული მეტრის დაშორებით, კლდოვან კონცხებზე სამი პატარა დარბაზული ეკლესია დგას. ამათგან ზედა და შუა (მას სამხრეთიდან მინაშენიც აქვს) ძლიერ დაზიანებულია, გადარჩა მხოლოდ მათი აღმოსავლეთი ნაწილები. ქვედა შედარებით უკეთეს მდგომარეობაშია, თუმცა კამარა მასაც ჩანგრეული აქვს. ამ სამლოცველოების სამშენებლო ტექნიკა დიდი ეკლესიისას ჰგავს. სავარაუდოა, რომ ესენიც IX საუკუნისა არიან.
აღსანიშნავია, რომ მონასტრის მიდამოებში ნ. მარმა ნახა არქიტექტურულად გაფორმებული ძველი წყარო, ქვის კედლებითა და კამარით, საწნახელი და სხვა ნაგებობები.
წყაროსთავის ტაძარი თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე-ჯავახეთის და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
წყაროსთავი კლარჯეთის ერთ-ერთი უმშვენიერესი და უძველესი მონასტერთაგანია. ის არ უნდა აურიოთ ამავე სახელწოდების სხვა ეკლესიაში, რომელიც დასავლეთ ჯავახეთში მდებარეობს და ამჟამად ასევე თურქეთის ფარგლებშია მოქცეული.
მონასტერი დაარსა ილარიონმა, რომელიც შემდგომ „კათალიკოს იქმნა მცხეთას“. წერილობითი ცნობები მოწმობს, რომ სავანე სულიერი ცხოვრების მნიშვნელოვან ცენტრს წარმოადგენდა. XI საუკუნის განმავლობაში აქ მოღვაწეობდნენ ღვთისმეტყველი ექვთიმე გრძელი, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის დამაარსებელი გიორგი-პროხორე, ეგნატე ხუცესმონაზონი. წყაროსთავიდან მომდინარეობს XII–XIII საუკუნეთა რამდენიმე ხელნაწერი, მათ შორის წყაროსთავის ცნობილი სახარება (1195 წ.) ბექა ოპიზარის მიერ მოჭედილი ყდით და ანჩის (იგივე წალკის) სახარება (1193–1207 წლებს შორის), რომელსაც ამავე ოსტატის ნახელავი ჭედური ყდა დაკარგული აქვს.
სამეცნიერო ლიტერატურაში წყაროსთავი ცნობილი გახდა ნ. მარის წყალობით. 1904 წელს, როდესაც მკლევარმა „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ ტექსტის პირველ გამოცემასთან დაკავშირებით საგანგებოდ დაიარა შავშეთ-კლარჯეთი, იგი ეწვია წყაროსთავსაც. მისი მოგზაურობის დღიური შეიცავს სამონასტრო ნაგებობების დაწვრილებით აღწერას და ორ ფოტოსურათს. მასალა განსაკუთრებით ძვირფასია, ვინაიდან მასში დაფიქსირებულია მონასტრის მთავარი შენობების – დიდი ეკლესიისა და სატრაპეზოს მოგვიანებით განადგურებული ნაწილები. მათი არქიტექტურული სახის წარმოდგენა მხოლოდ ნ. მარის მონაცემების დახმარებით არის შესაძლებელი.
მონასტრის ბირთვი განლაგებულია დამრეც ფერდობზე. ზედა ნაწილში დგას მთავარი ეკლესია, მის სამხრეთით, რამდენიმე მეტრის მოშორებით – მცირე დარბაზული სამლოცველო, სამხრეთ-დასავლეთით – დიდი სატრაპეზო, რომლის სუბსტრუქციაშიც ოთახებია მოწყობილი; ჩრდილო-დასავლეთიდან სატრაპეზოს ორი მართკუთხა სათავსი ერთვის. ამ ძირითად ბირთვს ზღუდე ერტყმის. მის ირგვლივ ვრცელ ტერიტორიაზე გაფანტულია სხვადასხვა დანიშნულების შენობები.
წყაროსთავის მთავარი ეკლესიისაგან დარჩენილია მკლავის კედლები, ნაწილობრივ დასავლეთის მკლავის ჩრდილოეთი კედელი და საკურთხევლის მიმდებარე ჩრდილოეთის სათავსი, რომელმაც დიდწილად გადახურვაც შეინარჩუნა – მთელია მისი აფსიდის კონქი და კამარის შუა და ჩრდილოეთი ნაწილები. სხვაგან კამარები ყველგან ჩაქცეულია. შენობის ნაშთები დაფარულია ნაყარი ქვებითა და მიწით რომლებიც ალაგ-ალაგ 2–3 მეტრის სიმაღლის ბორცვებს ჰქმნის.
შენობის გეგმას საფუძვლად უდევს ჯვარი არათანაბარი სიგრძის მკლავებით. განივი მკლავები მოკლეა, ხოლო დასავლეთისა – მკვეთრად წაგრძელებული. მის გრძივ კედლებზე ერთი წყვილი პილასტრია, რომელსაც კამარის საბჯენი თაღი ეყრდნობოდა (თაღიც და კამარაც უკვე დიდი ხანია ჩაქცეულია). მკლავების გასაკვეთაზე იდგა გუმბათი. ამ ძირითადი ჯვრული სტრუქტურის მკლავებს შორის არეებს ავსებდა უფრო დაბალი სათავსები, შესაბამისად დაფერდებული თითოკალთიანი სახურავებით. ჩრდილო-დასავლეთ მკლავებსშორისი კუთხე ორსართულიანი იყო. ზედა სართული წარმოადგენდა ძალიან ვიწრო და გრძელ სათავსს, როგორც ჩანს მთლიანად გამოცალკევებულს ძირითადი სივრცისაგან. ქვედა შედგებოდა ორი მონაკვეთისაგან, რომლებიც თითო დაბალი თაღით იხსნებოდა დასავლეთის მკლავისაკენ. ნ. მარი ამ სათავსებს განიხილავს როგორც ღრმა ნიშებს და აღნიშნავს, რომ მათ კამაროვანი გადახურვა აქვთ. ეს „ნიშები“ ერთმანეთსაც უკავშირდება მცირე კარით. ახლა აქ თითქმის ყველაფერი ჩანგრეულია, მაგრამ დარჩენილი მცირე ფრაგმენტების საფუძველზე შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ კამარა მთლიანად დუღაბისა იყო.
ეკლესიის შემორჩენილი ნაშთების და ნ. მარის ცნობების მიხედვით როგორც შიდა, ისე გარე წყობას შეადგენს დიდრონი უხეშად დამუშავებული ქვები, რომლებიც ღრმად სხედან კედელში. კედლის გული ამოყვანილია წვრილი და საშუალო ზომის ნატეხი ქვით დუღაბზე. ინტერიერის წყობა შემოინახა სამკვეთლოსა და ჩრდილოეთის მკლავში. მასალა შერეულია – მორუხო-მოყვითალო ქვიშაქვა და ადგილობრივი კლდოვანი ჯიშის ქვა, ბლოკები მართკუთხაა, მკაფიოდ გამოყვანილი წიბოებით. კედლები შიგნით ბათქშით იყო დაფარული.
ქვაზე შემკულობა შემოინახა მხოლოდ სამკვეთლოს სარკმელმა. აღმოსავლეთ ფასადზე მას აგვირგვინებს მორუხო ქვიშაქვის მართკუთხა (73X53 სმ.) ფილა. სარკმლის თაღი მთლიანად ამ ქვაშია გამოყვანილი. მის ზემოთ სარკმელს აქვს სადა თავსართი ბრტყელი წარბით და მოკლე გადანაკეცებით. მათ ებმის მართკუთხა ჩარჩო, რომელიც ფილის მთელ პერიმეტრს შემოწერს. თავსართიცა და ჩარჩოც ურელიეფოა, კედლის სიბრტყიდან არ ამოდის, მხოლოდ ორი ღარის კონტურით მოიხაზება.
წყაროსთავის მონასტრის მთავარი ეკლესია საკმაოდ თავისებური ნაგებობაა. მისი არქიტექტურული კომპოზიცია ენათესავება ე.წ. „გუმბათიანი დარბაზის“ ტიპს. სხვა თავისებურებათაგან უნდა აღინიშნოს შენობის მოცულობიდან მკვეთრად გამოშვერილი დიდი სათავსი საკურთხევლის ჩრდილოეთით. თავისებურებების გათვალისწინებით წყაროსთავის ეკლესია IX ს-ით უნდა დათარიღდეს. სავარაუდოდ ის არის მონასტრის თავდაპირველი ეკლესია, აშენებული თვით ილარიონის მიერ სავანის დაარსებისას, 830–40-იან წლებში.
ეკლესიის დასავლეთით დგას სატრაპეზო. „სიხალვათით, სამუშაოს შესრულების სისუფთავით, არქიტექტურული მორთულობის ზომიერებით, წყობის გულმოდგინეობითა და ქვის ნათელი ფერით მშვენიერ შთაბეჭდილებას ახდენს“ – წერდა ნ. მარი სატრაპეზოს ინტერიერის შესახებ. შენობა აღმართულია ზედ ხეობის პირას, ძლიერ დამრეც ფერდობზე. მის მოსასწორებლად აუშენებიათ უზარმაზარი სუბსტრუქცია (მისი წინა კედლის სიმაღლე 9 მეტრს აჭარბებს), რომელშიც დამხმარე სათავსები მოუწყვიათ ორ იარუსად. ქვედა იარუსი ახლა შეუღწეველია – მის არსებობაზე მიგვინიშნებს ოთხი სარკმელი ხეობის მხარეს, მეორე იარუსს შეადგენს 8,0X3,4 მ-ის ზომის კამაროვანი სათავსი, რომელსაც ერთი სარკმელი ანათებს.
თვით სატრაპეზო დიდი მართკუთხა ნაგებობაა. მისი გეგმა კვადრატს უახლოვდება (შიდა ზომა 15,05X13,90 მ). გადახურვა, სამხრეთ-აღმოსავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კედლები თითქმის მთლიანად განადგურებულია. ჩრდილო-აღმოსავლეთ კედლისგან, დაახლოებით ნახევარია შემორჩენილი, ამ კედელზე შემორჩა ორი წაკვეთილი შეკიდული პილასტრი, რომლებიც საშუალებას იძლევა სატრაპეზოს შიდა არქიტექტურულ დანაწევრებაზე. მისი სივრცე ოთხი წყვილი თაღით დანაწევრებული იყო სამ ნავად.
თაღები მრგვალ სვეტებს ეყრდნობოდა. ერთი სვეტის ფრაგმენტი ახლა იქვე გდია, მისი დიამეტრიც 61 სმ-ია. ცენტრში სვეტს აქვს 8 სმ-ის დიამეტრის ხვრელი. ასეთ ხვრელებში ჩასმული იყო ლითონის სპეციალური სამაგრები სვეტების შემადგენელი ცილინდრული ქვების გადაბმის სიმტკიცის უზრუნველსაყოფად. მთავარი შესასვლი, რომლისგანაც ახლა მხოლოდ კვალია, განირჩევა საძირკვლის დონეზე, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან იყო. სარკმლები მოწყობილია ხეობის მხარეს, სამხრეთ-დასავლეთის კედელში. სულ იყო რვა სარკმელი – ქვემოთ შუაში ერთი დიდი, მის აქეთ-იქით ორი მომცრო, ერთი შედარებით მოზრდილი ზემოთ შუაში, ორი მომცრო აქეთ-იქით და კიდევ ორი სულ პატარა (ერთი მრგვალი, მეორე გვირგვინისებრი ფორმის) მათ შორის.
სატრაპეზოს ჰქონდა ორკალთიანი სახურავი, სამხრეთ-დასავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფასადებზე ფრონტონებით.
ჩრდილო-დასავლეთიდან სატრაპეზოს ეკვრის ორი მართკუთხა სათავსი. მათი გადახურვაც მთლიანად ჩანგრეულია, ოთახები ერთმანეთს თაღოვანი გასასვლელით უკავშირდებოდა. გარდა ამისა სატრაპეზოს მომიჯნავე სათავსს აქვს თითო კარი სატრაპეზოსა და ხეობის მხარეს. სავარაუდოა, რომ სატრაპეზო ეკლესიაზე გვიან უნდა იყოს აგებული, კერძოდ, X საუკუნეში.
მონასტრის დასავლეთით, რამდენიმა ასეული მეტრის დაშორებით, კლდოვან კონცხებზე სამი პატარა დარბაზული ეკლესია დგას. ამათგან ზედა და შუა (მას სამხრეთიდან მინაშენიც აქვს) ძლიერ დაზიანებულია, გადარჩა მხოლოდ მათი აღმოსავლეთი ნაწილები. ქვედა შედარებით უკეთეს მდგომარეობაშია, თუმცა კამარა მასაც ჩანგრეული აქვს. ამ სამლოცველოების სამშენებლო ტექნიკა დიდი ეკლესიისას ჰგავს. სავარაუდოა, რომ ესენიც IX საუკუნისა არიან.
აღსანიშნავია, რომ მონასტრის მიდამოებში ნ. მარმა ნახა არქიტექტურულად გაფორმებული ძველი წყარო, ქვის კედლებითა და კამარით, საწნახელი და სხვა ნაგებობები.
წყაროსთავის ტაძარი თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე-ჯავახეთის და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
ესბექი
ესბეკის ხუროთმოძღვრული კომპლექსი მდებარეობს ისტორიულ ტაოში, ართვინის ვილაიეთში, მდინარე ოლთისის მარცხენა სანაპიროზე. თავის დროზე ესბეკი იყო სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე პატარა დასახლებული ადგილი გამაგრებული ციხითა და გალავნით. ცენტრალური სამანქანო გზა მიემართება იშხნისაკენ, მდინარე ოლთისის ხეობაში.
ესბეკის არქიტექტურული კომპლექსი დიდ მოვაკებულ ტერიტორიაზეა გაშლილი და ორ ქრონოლოგიურ ფენას შეიცავს. კომპლექსის შემადგენლობაში შედის: სამნავიანი ბაზილიკა, სამარხი-სამლოცველო, საერო შენობათა ნაშთები, XV–XVI საუკუნეების აგურით ნაგები დარბაზული ეკლესია და მთაზე მდებარე საგუშაგო და ციხე-კოშკი. კომპლექსის ყველაზე ადრეული IX-X ს-ის ბაზილიკაა, ხოლო ყველაზე გვიანდელი XVI ს-ის აგურით ნაშენი ეკლესია. კომპლექსი ქვის მასიური გალავნითაა შემოზღუდული, რომლისგან დღეს უმნიშვნელო ფრაგმენტებია შემორჩენილი. გალავნის კედლის სიმაღლე ზოგ ადგილას 3-4 მეტრს აღწევს. მოშორებით დგას მცირე ზომის დარბაზული ეკლესია.
არქიტექტურული თვალსაზრისით ესბეკი ტაო-კლარჯეთის ხუროთმოძღვრულ ნაგებობათა ადრეული პერიოდის ერთ-ერთი საინტერესო ნიმუშია. ესბეკის მთავარ ნაგებობას – სამნავიან ბაზილიკას, ანალოგიური ტიპის ეკლესიებს შორის ერთ-ერთი გამორჩეული ადგილი უკავია საერთო არქიტექტურულ-კომპოზიციური გადაწყვეტის რიგი თავისებურებების გამო: სიგრძივი ღერძის მიმართულებით განთავსებული თაღების განიერი მალები, პასტოფორიუმების სპეციფიური გადაწყვეტა, დასავლეთ, სამხრეთ და ჩრდილოეთ ფასადებზე სარკმლების უგულებელყოფა. არქიტექტურულ ტიპითა და გამოყენებული საამშენებლო საშუალებებით შეიძლება იგი მივაკუთვნოთ IX საუკუნის დასასრულს ან X საუკუნის დასაწყისს. ზემოხსენებულ დარბაზული ეკლესიაც დანაწევრებულ პატარა სივრცით IX–X საუკუნეების მიჯნით უნდა დავათარიღოთ. მან ჩვენამდე სამწუხაროდ საგრძნობლად დაზიანებული სახით მოაღწია – შენობის კედლების ზედა ნაწილები საერთოდ ჩანგრეულია და, ბუნებრივია, აღარც მისი გადამხურავი კამარა არსებობს.
ბაზილიკის ინტერიერი მთლიანად ყოფილა შელესილი და დაფარული კედლის მხატვრობით. ამ უკანასკნელისგან შემორჩა საკმაოდ დაზიანებული და ჩამორეცხილი უმნიშვნელო ფრაგმენტები. საკურთევლის აფსიდაში ძლივს განირჩევა „ზიარების“ კომპოზიცია, რომელიც აფსიდის დიდი სარკმლის ორივე მხარესაა წარმოდგენილი. მაცხოვრის და მოციქულთან სახეების რბილის დამუშავება, შუქ-ჰაეროვანი მოდელირების გამოყენება XI საუკუნის კედლის მხატვრობის ტრადიციებს შეესაბამება. ხოლო მათი სამოსის ხაზობრივი და მოუხეშავი ფორმები აშკარად ხელმეორედ მოხატვის შედეგი უნდა იყოს. ესბეკის ბაზილიკა თავის დროზე გადახურული იყო მოჭიქული ლორფინებით. დღეს მას, გადახურვა აღარ გააჩნია. ამრიგად, აქ გამოყენებული საამშენებლო ხერხებითა და არქიტექტურული ტიპით, აგრეთვე იმ ნიშნებით, რომლებიც ტაო-კლარჯეთის რეგიონში VIII-IX საუკუნეებში აგებულ ეკლესიებსაც (განსაკუთრებით პარეხთას ქვედა ბაზილიკა) ახასიათებთ, ესბეკის სამნავიანი ბაზილიკა შეიძლება მივაკუთვნოთ IX საუკუნის დასასრულს ან X საუკუნის დასაწყისს.
ესბეკის ბაზილიკის სამხრეთ – დასავლეთით, რამდენიმე მეტრის დაშორებით, დგას კარგად დამუშავებული ნაცრისფერი ქვიშაქვის მოზრდილი კვადრებით ნაგები პატარა ცალნავიანი ეკლესია. ერთადერთი კარი გაჭრილია ჩრდილოეთის კედელში, რაც იშვიათობას წარმოადგენს ქართულ არქიტექტურაში და იგი განსაკუთრებული გარემოებებით, ჩვენს შემთხვევაში კი ეკლესიის ადგილმდებარეობით არის განპირობებული. სამლოცველოს ინტერიერი წარმოდგენილია ერთიანი დაუნაწევრებელი პატარა სივრცის სახით.
ესბეკის დარბაზული ეკლესიის შიდა სივრცე საკმარისად ნათდება აღმოსავლეთისა და დასავლეთის კარიდან შემოსული შუქით. სამლოცველო თავდაპირველად ცილინდრული კამარით იყო დასრულებული, რომლისგან დღეს არაფერი შემორჩა. ეკლესია ამჟამად ხის ძელებითაა გადახურული.
ესბეკის ხუროთმოძღვრული ანსამბლი ტაო-კლარჯეთის არქიტექტურულ ნაგებობათა მშენებლობის ადრეული პერიოდის ერთ-ერთი საინტერესო ნიმუშია.
ესბეკის კომპლექსის შესახებ ცნობები სამეცნიერო ლიტერატურაში ძალზე მწირია. მისი მთავარი ნაგებობის აზომვითი სამუშაო განხორციელდა მხოლოდ 1995 წლის ივნის-ივლისში გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისორიის ინსტიტუტის თანამშრომელთა მიერ მოწყობილი სამეცნიერო ექსპედიციის დროს. უფრო ადრე, 1983 წელს, ესბეკი ინახულა ამერიკაში მოღვაზე ცნობილმა ქართველმა მეცნიერმა, ხელოვნების ისტორისკოსმა პროფესორმა ვახტანგ ჯობაძემ. მაგრამ მან, სხვადასხვა მიზეზების გამო, ვერ მოახერხა სრულად მოეხილა და დაეფიქსირებინა განადგურების გზაზე მყოფი ესბეკის არქიტექტურული ნაშთები. მეცნიერს წარმოდგენილი აქვს მხოლოდ რამდენიმე ფოტოსურათი მთავარი ეკლესიისა და მისი მოკლე აღწერა.
სოლომონისის მღვიმის ეკლესია
სოლომონისის მღვიმის ეკლესია მდებარეობს თურქეთში, ერზერუმის პროვინციაში, შენკაია (Şenkaya) რაიონში, ისტორიულ მხარე იმიერ ტაოში, სოფელ სოლომონისიდან (ევბაქან) (Evbakan) დაახლოებით 9 კილომეტრის დაშორებით.
ისტორიულ ოლთისში, ბანას ცნობილი კათედრალის მიმდებარე მხარეში, მაღლა, კლდოვან მთაში სოლომონისის ანუ სოლომონის ციხის სახელით ცნობილი სოფელი (დღევანდელი Sogomon Qale) მდებარეობდა. სოფლის ჩრდილოეთით, კლდოვან მასივში გამოკვეთილი წმ. ნიკოლოზის სახელობის მღვიმის ეკლესიაა. მის კედლებზე 1902 წელს ე. თაყაიშვილმა მისი 4 ქტიტორის გამოსახულება დააფიქსირა, ვინაობის აღმნიშვნელი წარწერებით. აქედან ქრონოლოგიურად პირველია რატი-ყოფილი რაფიელის გამოსახულება და წარწერა, რომელიც გვაუწყებს, რომ რაფიელმა წმ. ნიკოლოზს დაუმტკიცა პატრონ ყვარყვარესაგან ბოძებული სიგელი, თვითონაც სოლომონისში დამკვიდრდა 1482 წელს და შესწირა მუხრტაფი. ჩრდილოეთ კედელზე მონაზონის სამოსში გამოწყობილი ქალი ქტიტორის – მარეხის გამოსახულებაა, ასევე თანმხლები წარწერით, სადაც მასთან ერთად მისი მეუღლე ყვარყვარეც (სავარაუდოდ) მოიხსენიება. წარწერა XVI საუკუნის II ნახევრით თარიღდება. შემდეგ კედელზე გამოსახულია ბერი, წარწერით: „მე, ივანე გენათელი“. ის ადგილობრივი ჩანს და იქვე მდებარე გელათიდან უნდა ყოფილიყო (ე. თაყაიშვილის ცნობით, იმ დროისათვის სოფელი გელათი ჯერ კიდევ არსებობდა).
ეკლესია ერთი საერისთაო გვარის კუთვნილება უნდა ყოფილიყო. ისტორიული წყაროები საფუძველს გვაძლევს, დავასკვნათ, რომ ეს ქტიტორები ჯაყელ-ციხისჯვარელების კალმახელთა შტოს წარმომადგენლები არიან.
წმ. ნიკოლოზის ეკლესიაში გამოსახული პირველი ქტიტოირი – რატი-ყოფილი რაფიელი კალმახელთა გვარის უცნობი წარმომადგენელია. ხოლო ყვარყვარე და მისი მეუღლე მარეხი, ე. თაყაიშვილის ვარაუდით, ყვარყვარე IV და მისი თანამეცხედრე ლევან I დადიანის ასული მარეხია.
სოფლის სამხრეთით, კლდოვან ადგილას დიდი ციხე იდგა, შიგ მდებარე პატარა მოხატული გუმბათიანი ეკლესიით. ამჟამად მხოლოდ ეკლესიაა შემორჩენილი, რომელიც X საუკუნის დასაწყისით თარიღდება. იგი წმ. დიმიტრის სახელობის უნდა ყოფილიყო.
სოლომონისის სიძველეებმა XIX საუკუნეში მიიქცია მოგზაურთა და მკვლევართა ყურადღება – მას შემდგომ, რაც 1878 წლის ბერლინის ხელშეკრულებით რუსეთმა ოსმალეთისაგან ეს ტერიტორიები მიიღო. ამ წელს ვ. ვეიდენბაუმმა ერთ-ერთმა პირველმა აღწერა ახლად შემოერთებული „ოსმალოს საქართველო“, მათ შორის სოლომონ-ყალას ეკლესიები და მათი მოხატულობა. მითითებას სოლომონ-ყალას შესახებ ასევე ვხვდებით 1881 წლის დ. ბაქრაძის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ ნარკვევში ყარსის ოლქის შესახებ. აქ აღნიშნულია, რომ სოლომონ-კალას ქართული სახელი სოლომონისია. 1902 წელს ეს ადგილები საფუძვლიანად მოიხილა და აღწერა ე.თაყაიშვილმა. 1907 წელს, როცა ის მეორედ ესტუმრა სოლომონისს, ძეგლის მდგომარეობა საგრძნობლად გაუარესებული დახვდა. საქმე ისაა, რომ გზის გაკეთების შემდგომ სოფლის სომეხ და ბერძენ მოსახლეობას იქ თავისუფლად მისვლა დაუწყიათ სალოცავად, და ამავე დროს, დროის გასატარებლადაც. ეკლესიის მოხატულობა ისე ყოფილა გაჭვარტლული, რომ ფრესკების გადაღება შეუძლებელი გამხდარა.
2005 წლის 9 სექტემბერს საქართველოს საპატრიარქოს საეკლესიო ხელოვნების კვლევის ცენტრის მიერ მოწყობილი ექსპედიციის წევრებს სოლომონისში მართლაც საგანგაშო მდგომარეობა დახვდათ. ამჟამად ეკლესიები თითქმის დანგრეულია. ფრესკები – გაჭვარტლული და დაზიანებული, ხოლო დასაკრძალავები – თანამედროვე განძის მაძიებელთა მიერ გადათხრილი.
სოლომონისის წმ. ნიკოლოზის მღვიმის ეკლესია სოფლის ჩრდილოეთით, თეთრი ფერის მოყვითალო კონუსურ მწვერვალთა ერთიანობით შექმნილ კლდოვან მასივშია გამოკვეთილი. ეკლესია ორნაწილიანია. ესაა უგუმბათო ყელით დაგვირგვინებული კვადრატული დარბაზი, აღმოსავლეთით საკურთხევლის აფსიდით და მასთან ვიწრო დერეფნით დაკავშირებული სწორკუთხა სათავსით, რომელიც დასაკრძალავს წარმოადგენს. დასაკრძალავში გასვლა შესაძლებელია ეკლესიის შუა ნაწილში გაჭრილი კარის საშუალებით. იქ ნათლად შეინიშნება სამი სამარხის ნაშთი, რომლის განადგურებაც ჯერ კიდევ გასული საუკუნის დასაწყისში დაუწყიათ. ასევე, დასაკრძალავები უნდა ყოფილიყო ეკლესიის შესასვლელის მარჯვნივ, კლდეში ამოჭრილ ღრმა უბეში, რომელიც ეკლესიის ქტიტორს – რატის ეკუთვნოდა და ტრაპეზთან სათავსში, რომლებიც სავარაუდოდ, ასევე ქტიტორებს – ყვარყვარესა და მის მეუღლეს – მარეხს.
გამოქვაბული ეკლესია მთლიანად ყოფილა მოხატული. მისი ასომთავრული წარწერების პალეოგრაფია კუთხოვნებით გამოირჩეოდა. დღეისათვის მოხატულობის იკონოგრაფიული პროგრამის შესახებ მსჯელობა მხოლოდ ე. თაყაიშვილის მოკლე აღწერილობის დახმარებითაა შესაძლებელი. მისი თქმით, ის გამოირჩეოდა ხასხასა ფერებით, რომელშიც მუქი ლურჯი ჭარბობდა. მხატვრობა მისივე დაკვირვებით, XV საუკუნის II ნახევრის უნდა ყოფილიყო. კედლებზე იყო ქტიტორების გამოსახულებები. ეკლესიის სამხრეთ კედელზე პატრონი წმინდანის ნიკოლოზის ფიგურის მარჯვნივ გამოსახულ ქტიტორს – ბერ რაფიელს ახლდა ერთი ხელით შესრულებული 1482 წლით დათარიღებული ორი ასომთავრული წარწერა. მის პირდაპირ, ჩრდილოეთ კედელზე იყო მონაზონის სამოსით წარმოდგენილი ქალი ქტიტორის მარეხის, გამოსახულება, მისი და მისი თანამეცხედრის სახელის წარწერებითურთ. ეკლესიაში ყოფილა მე-4 ქტიტორი მამაკაცის ფრესკაც, რომლის წარწერა უკვე აღარ განირჩეოდა.
ამჟამად ეკლესია თითქმის დანგრეულია, ხოლო ფრესკები – გაჭვარტლული და დაზიანებული.
სოლომონისის წმ. ნიკოლოზის მღვიმის ეკლესია თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე–ჯავახეთის და ტაო–კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
სოლომონისი - ისტორიული სახელწოდება სოფლისა ძველ კოლა ოლთისში, დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე. ამჟამად სოფელს ეწოდება ევბაკანი (Evbakan). სოფელში და მის მიმდებარედ მდებარეობს რამდენიმე ისტორიული ძეგლი: ციხე და ეკლესია სოფლის სამხრეთის კლდოვან მასივზე ციხე და ეკლესია, სოლომონისის მღვიმის ეკლესია და ჩამხუსის ეკლესია. გუმბათოვანი ეკლესია მდებარეობს ციხის გალავნის შიგნით. კედლის დასავლეთ ფასადზე არსებული წარწერის მიხედვით შეიძლება დავასკვნათ, რომ ტაძარი წმ.დიმიტრის სახელზე უნდა ყოფილიყო აგებული. მიეკუთვნება კუპელჰალეს ტიპის ეკლესიებს. ნაგებია პატარა თლილი ქვებისაგან. ცენტრალური გეგმა კვადრატს წარმოადგენს, რომელსაც აღმოსავლეთიდან ეკვრის აფსიდა. გუმბათის ყელი მრგვალია, ცილინდრისებული გუმბათით. გუმბატის ყელში ოთხი მრგვალი სარკმელია, ყელი გარედან შემკობილია რვა კამარით. გუმბათის ზემო ნაეილი ჩამონგრეულია. დასავლეთის კედელზე ასომთავრული წარწერებია: „ღმერთო და წმინდაო დიმიტრი, შეიწყალე ცოდვილი დავით მონაზონი, ამინ“ და „ქრისტე შეიწყალე...“ ეკლესია მოხატული ყოფილა. მოხატულობა დიმიტრი ბაქრაძის ვარაუდით XI საუკუნისაა, ხოლო ექვთიმე თაყაიშვილის აზრით ფრესკები ძალიან ჰგავს ზარზმისა და ჭულეს მოხატულობას და ათარიღებს XIV საუკუნით, ხოლო თვით ტაძარს IX-X საუკუნით. სოფლის ჩრდილოეთით არის სოლომონისის მღვიმის ეკლესია, რომელიც რთული მისასვლელია.
ჩამხუსის მახლობლად, სოლომონ კალის კლდოვანი მთის ძირში, პატარა ხევის პირზე, მოჩანს ნანგრევები მეორე ფრიად საყურადღებო ეკლესიისა თავისი გეგმით, მაგრამ სამწუხაროდ, სულ დანგრეულია; ასე რომ ნანგრევებიდან მარტო გეგმის აღდგენა შეიძლება. ეს გეგმა საუცოოა თავისი სილამაზით. შუა ნაწილი როტონდოა ოთხი თავი აფსიდით ჯვარის სახედ, მაგრამ ეს უბრალო ტეტრაკონქიროდია, არამედ ჯვარის კუთხეებში გამართულია ოთახები, რომელნიც როტონდოს უერთდებიან მომრგვალო ნიშნებით, აფსიდიოლებით. როგორც თავი აფსიდები, ისე კუთხის ოთახები გარეთ გამოდიან სამწახნაგოვნად. ასე რომ, მთელი შენობა მრავალწახნაგოვანია. საერთოდ, შენობა მცხეთის ჯვარის და მისგან წარმომდგარის ატენის სიონისა და მარტვილის გადამუშავებულ ტიპს ეკუთვნის და მათზე უფრო გვიანი დროის უნდა იყოს, დაახლოებით მერვე–მეცხრე საუკუნისა.
ჩრდილოეთის მხრით სოფ.სოლომონისისა დაცულია პატარა მღვიმის ეკლესია გამოჭრილი კლდეში და ძნელად მისადგომი. ჯერ უნდა ახვიდეთ ციცაბო კლდეზე და იქიდან ჩახვალთ პატარა კლდოვან ეზოში, რომელიც შემოზღუდულია პირამიდური კლდოვანი მწვერვალებით და ერთ ასეთ პირამიდურ კლდეში გამოჭრილია ეკლესია, რომელიც შედგება ორი ნაწილისაგან. ერთი არის თვით ეკლესია კვადრატული სახისა აფსიდით აღმოსავლეთის ნაწილში და მეორე სწორკუთხედი ოთახი უაფსიდოდ, შეერთებული ეკლესიასთან ვიწრო გასასვლელით. ეკლესია სულ მოხატულია ფრესკებით. ფერადები ახლად გამოიყურება, მუქი ლურჯი ფერებია, ნაგლესი (შტუკატურა) არსად მოცილებია, მაგრამ ზოგ ადგილას სურათები ცოტა გაფუჭებულია მახვილის წვერით. წარწერები ასომთავრულია, არა ძველი, მაგრამ თავისებური, ჭარბობს ოთხკუთხედი ასოები. სამხრეთის კედელზე წმიდა ნიკოლოზის ფიგურაა მთელის ტანით და ეტყობა, ეკლესია ამ წმიდანის სახელზე ყოფილა ნაკურთხი. მარჯვნივ ამისა წარმოდგენილია ბერმონაზონი მუქი მწვანე საბერო ტანისამოსით და გრძელის წვერით. ორივე მხარეს ჩამოგრძელებულია 20 სტრიქონად ასომთავრული წარწერა; შინაარსით აქ ორი წარწერაა, მაგრამ ერთ დროს და ერთის ხელით შესრულებული. ქვემოთ ორი სტრიქონი გაფუჭებულია, სხვა შეუმოკლებლად იკითხება ასე:
«რატი ყოფილსა რაფიელს შეუნდეს ღმერთმან».
«სახელითა ღმრთისათა (და) მეოხებითა, პატრონმან ყუარყუარე,
სამკუიდროი ესე პირველად წმიდისა ნიკოლოსის (sic) ყოფილი
სიგელი იყო. აწ მეცა გაუთავე და მოვახსენე სოლომონის და
დავემკვიდრე აქა ქორანიკონსა რო(=1482). შევსწირე წმიდასა ნიკოლოს მუხრტაფი».
აქედან ჩანს, ეკლესია მოხატულია მეორე ნახევარში მეხუთმეტე საუკუნისა. აქ მოხსენებული ყვარყვარე უნდა იყოს ათაბაგი ყვარყვარე III (1499). პატრონი რატი ბერობაში რაფიელი უსათუოდ ათაბაგის გვარიდან უნდა იყოს, მაგრამ ისტორიაში ცნობილი არ არის. რატის სურათის პირდაპირ ჩრდილოეთის კედელზე დახატულია ქალი მონაზონის ტანისამოსით. წაბღალულ წარწერაში ჩვენ ამოვიკითხეთ სიტყვები:
«პატრონი მარეხ... ყუარყუარე»...
მარეხი უნდა იყოს ათაბაგ ყვარყვარე მეხუთის მეუღლე, დადიანი ლევან პირველის ასული, რომელიც, როგორც ეტყობა, ბოლო დროს მონაზნად შემდგარა. მისი ფრესკა მერმე უნდა იყოს დახატული, ვინაიდან ყვარყვარე მეხუთე 1582 წელს გარდაიცვალა (H.G.II,640). დასავლეთის შესასვლელის მარჯვნივ კლდეში ამოჭრილია ღრმა უბე, სასაფლაოს მსგავსი. ეს ალბათ რატის სასაფლაო იყო. ამის თაღში ღვთისმშობელია წარწერით:
«ყოვლად წმიდა ღვთის მშობელი, ხატი მიძინებისა».
შემდეგ კედელზე წარმოდგენილია ბერი წარწერით:
«მე ივნე: წ გელთლი»
ესე იგი: მე ივანე... გელათელი. რას ნიშნავს ასო «წ»-ილი, ჩვენთვის გამოურკვეველია; შეიძლება ნიშნავდეს «აწ» ანუ «მწირი». გელათელი აქ ქუთისის მახლობელ გელათელად კი არ უნდა მივიღოთ, რადგან სოფელი გელათი არის დღემდე ამავე სახელით მახლობლად სოლომონისისა. არის კიდევ ერთი კაცის სურათი აქვე, რომლის წარწერა აღარ განირჩევა. სხვა ფრესკებთა შორის აღსანიშნავია თაღზე ეკლესიისა ქრისტე ტახტოსანი ჯვარით და ბურთით და ქერუბიმებით. მის ქვემოთ ღვთისმშობელი. მარცხნივ ზემოთ იერუსალიმში შესვლა და ფერისცვალება. ამას ქვემოთ კონსტანტინე და ელენეს ფიგურებია ჯვარით შუაში, შემდეგ ღვთისმშობელის მიძინება, პილასტრებზე: წმიდა ირინე, ეკატერინე, თეკლე, ბარბარე და ელისაბედი. შესასვლელის მარცხნივ წმიდა ფეოდოსი, საკურთხეველში 9 ეკლესიის მამაა. ამ ეკლესიის შუა ნაწილიდან კარია კლდეში გაჭრილი რამდენიმე საფეხურით, რომელსაც მიყავხართ მეორე ოთახში. ეს ოთახი არ არის შემკობილი ფრესკებით, მაგრამ ტრაპეზი აქვს მიშენებული კედელზე აღმოსავლეთით. ეს სასაფლაოდ ყოფილა განკუთვნილი, ვინაიდან ნათლად ჩანს 3 სასაფლაოს ნაშთი, რომელნიც განძთა მაძიებელთ გაუთხრიათ და გაუნადგურებიათ. აქ, საფიქრებელია, დამარხულნი იქნებოდნენ ყვარყვარე და მარეხ, რომელნიც წარწერებში იხსენიებიან. ირგვლივ ხსენებული ეკლესიისა მოჩანს რამდენიმე სენაკის ნაშთი, ხან მღვიმეში, ხან უბრალო ქვით ნაშენი, მაგრამ ახლა დანგრეული. აღმოსავლეთ მხრით, სასტიკი ხრამის გაღმა, ორი მაღალი კონუსის მსგავსი კლდეა მღვიმეებით მათ ქვეშ, მაგრამ მათ მისავალი ახლა აღარა აქვთ და არ ვიცით, იქ მარტო სენაკებია, თუ ეკლესიაც მოიპოვება. დასასრულ, უნდა შევნიშნოთ, რომ ჩვენ მიერ ამ ღვიმის ეკლესიის აღწერა ეკუთვნის 1902 წელს. 1907 წლის ექსპედიციის წინ ჩემთან იყო თბილისში ოლთისის ოკრუგის უფროსი და თავმომწონედ მითხრა – რომ მობრძანდებით ჩვენს მხარეში, ისეთ რამეს გაჩვენებთ, რომელიც არავის არ ენახოსო და ამიწერა მოკლედ ამ მღვიმის ეკლესიის მდგომარეობა და დასძინა: ადგილი სრულიად მიუვალი იყო. მე მივიღე ზომა და დავაკიბვიე კლდე და ახლა თქვენც ადვილად ახვალთო. როდესაც მე ვუთხარი, ეს ადგილი მე უკვე ნახული მაქვს-მეთქი, არ დაიჯერა. მანამ კიბეები არ გააკეთეს. მე ვერ ავედი იქ და თქვენ როგორ ახვიდოდითო? მაგრამ მე ვაჩვენე გეგმა და ფრესკის სურათი ამ ეკლესიისა; გაოცდა. მე მაინც დავპირდი მეორეჯერ ნახვას და დანარჩენი ფრესკების გადაღებას ფოტოგრაფიულად. მართლაც, 1907 წლის ექსპედიციის დროს ვინახულე მეორეჯერ ეს ეკლესია. გზა, დიახ, გაკეთებული იყო; დაკბილულ კლდეზე ახლა ადვილი იყო ასვლა, მაგრამ ვაი ამ ნახვას! სწორედ ამ გზის გაკეთებას ლამის დაეღუპა ეს კოპწია ეკლესია. საქმე ის არის, რომ გზის გაკეთების შემდეგ დაუწყიათ აქ ხშირად მოსვლა სომხებს და ბერძნებს სალოცავად და დროს გასატარებლად, როგორც დღეობაში. ენთოთ ცეცხლი ეკლესიაში და ფრესკები სულ შემურვილი იყო ჭვარტლით. ასე რომ, არავითარი ფრესკის გადმოღება შესაძლებელი აღარ იყო.
პატარა ვანქი (X-ის II ნახევარი)
ვანქის ეკლესია მდებარეობს თურქეთში, ერზერუმის პროვინციაში, შენკაიას (Şenkaya) რაიონში, ისტორიულ იმიერ ტაოში, დაბა შენკაიას (Senkaya) ზამთრის საძოვრებზე, მაღალ კლდეებს შორის.
ოლთისის მაღალ მთებს შუა, სოფელ შენკაიას ზამთრის საძოვრებზე, მაღალ კლდეებს შორის, რომლებიც სართულებიანი გამოქვაბულებით არის სავსე, მდებარეობს ვანქის ეკლესიის ნანგრევები. ეს ტაძარი ექვთიმე თაყაიშვილს მოუნახულებია და თავის წინგში მას პატარა ვანქის სახელით აღწერს. ტაძრის ნანგრევები მოინახულა ავსტრიელმა მკვლევარმა ბრუნო ბაუმგარტნერმა, რომელმაც მოკლე ცნობები და ფოტომასალა საკუთარ დისერტაციაშიც გამოაქვეყნა. ეკლესია 1996 აზომა არქიტექტორმა ნ. ბაგრატიონმა. სომხური სიტყვა ვანქი ქართულად სავანეს ნიშნავს.
ვანქის ეკლესია დარბაზული ტიპისაა, ერთნავიანი (დაახლ. 7,00X11,7 მ.) ჩრდილოეთის ფასადის აღმოსავლეთ კედელზე მიშენებული ერთნავიანი სამლოცველოთი. ორივე დარბაზს აქვს საკურთხევლის აფსიდები, გარედან ოთხკუთხედებია და აქვთ დამოუკიდებელი შესასვლელები. ეკლესიას შესასვლელი სამხრეთიდან აქვს, სამლოცველოს კი – ჩრდილოეთიდან. დარბაზები ერთმანეთს არ უკავშირდება. ეკლესიის გეგმა საკმაოდ განვითარებული არის: გრძივი კედლები გაყოფილია ორ ნაწილად საფეხურებიანი პილასტრებით, რომლებსაც რთული პროფილი აქვთ., მათ შორის მთელ მინდორს იკავებენ ბრტყელი ნიშები. აფსიდაში საკურთხევლის სარკმელის გვერდებზე კიდევ ორი საკმაოდ ღრმა ნახევრადწრიული ნიშია, რომლებიც სადიაკვნეს და სამკვეთლოს როლს ასრულებდნენ. გარედან კედლები მოპირკეთებულია კარგად თლილი ქვით. ე. თაყაიშვილის აღწერის მიხედვით დასავლეთის თაღოვანი სარკმელი იყო შემკული მარაოსებურად განლაგებული ფერადი ზოლებით – თეთრებით და ყვითლებით – რომლებიც საღებავებით იყო გაკეთებული და სხვადასხვა ფერის ქვებით წყობას გავდა.
ეკლესია იყო ზევით დიდი კონქური გადახურვით, კარნიზით, ქვევით ამაღლებული ორი საფეხურით, ბაზის-კაპიტელებიანი პილასტრებით.
დარბაზი, საკურთხევლის გარეშე ინტერიერში თითქმის კვადრატს უახლოვდება და მხოლოდ უმნიშვნელოდაა დაგრძელებული. აღმოსავლეთით კლდეს ებჯინება, დასავლეთის კედელი პირდაპირ ხევის პირას იდგა. ადგილობრივთა თქმით, დასავლეთით მიწის მოშლამ გამოიწვია კიდეც ამ კედლის ჩანგრევა. ინტერიერში სამხრეთის და ჩრდილოეთის კედლებზე მიდგმულია თითო-თითო მასიური და მომრგვალებული ფორმის პილასტრები, რომლებიც ინტერიერის შუა (აფსიდის ჩათვლით) მდებარეობდა. ხოლო აფსიდისწინა და დასავლეთის კუთხეები სამ-სამ საფეხურადაა დამუშავებული და შესაბამისად თაღებიც საფეხურობრივად ლაგდებოდა.
დარბაზი, საკურთხევლის გარეშე ინტერიერში თითქმის კვადრატს უახლოვდება და მხოლოდ უმნიშვნელოდაა დაგრძელებული. აღმოსავლეთით კლდეს ებჯინება, დასავლეთის კედელი პირდაპირ ხევის პირას იდგა. ადგილობრივთა თქმით, დასავლეთით მიწის მოშლამ გამოიწვია კიდეც ამ კედლის ჩანგრევა. ინტერიერში სამხრეთის და ჩრდილოეთის კედლებზე მიდგმულია თითო-თითო მასიური და მომრგვალებული ფორმის პილასტრები, რომლებიც ინტერიერის შუა (აფსიდის ჩათვლით) მდებარეობდა. ხოლო აფსიდისწინა და დასავლეთის კუთხეები სამ-სამ საფეხურადაა დამუშავებული და შესაბამისად თაღებიც საფეხურობრივად ლაგდებოდა.
თაყაიშვილი წერს, რომ ეკლესიის შესასვლელის თავზე ჭრილი ქვის ჯვარია, გამომდინარე იქიდან რომ სამხრეთის კედელი დანგრეულია, აღარც კარია დარჩენილი და არც მისი მამკობი რელიეფი. გადახურულია ცილინდრული კამარით, რომელიც ჯერაც უვნებლადაა შემორჩენილი. მოპირკეთებულია ასევე კარგად ნათალი ქვით, ეტყობა რომ დარბაზის თანადროულია. ექ. თაყაიშვილი ახსენებს, რომ წარწერა იყო მთავარი ტაძრის სამხრეთის შესასვლელი კარის ტიმპანის ქვაზე, რომელიც 1907 წლისათვის უკვე განზრახ მოთლილი იყო.
თაყაიშვილს ასევე უნახავს ფრაგმენტი კიდევ ერთი წარწერსა, რომელიც მისი აზრით სხვა ყველასაგან განსხვავებით უძველესად უნდა ჩაითვალოს.
უნდა აღინიშნოს, რომ არქიტექტურას ეტობა სომხური არქიტექტურის გავლენა, რაც მოსაზღვრე რეგიონით და მჭიდრო კულტურული გავლენებით აიხსნება. კერძოდ სომხურ გავლენაზე მეტყველებს შედარებით დაბალი პროპორციების ინტერიერი, მრგვალი მასიური პილასტრები და მისი ხისტი კარნიზები.
ეკლესიისაკენ მიმავალი ვიწრო ხეობა გამოქვაბულებითაა გარშემორტყმული.
ვანქის ეკლესია თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე-ჯავახეთის და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
მამაწმინდას ეკლესია (XVI ს)
მამაწმინდის ეკლესიაზე უფრო გვიანდელი ქართული ნაგებობა ტაო–კლარჯეთში არ მოიპოვება. იგი მდებარეობს თურქეთში, ართვინის პროვინციაში, ართვინის რაიონში, ისტორიულ კლარჯეთში, სოფელ ბორჩხადან სამხრეთ–აღმოსავლეთით 10 კმ-ში, ისტორიულ სოფელ მამაწმინდაში (ებრიკა, Ibrikli).
მამაწმინდის ეკლესია მიეკუთვნება კუპელჰალეს ტიპს. გუმბათი ეყრდნობა ჩრდილოეთ და სამხრეთ კედლებიდან გამოწეულ მართკუთხა შვერილებს. აფსიდი ეკლესიას არ გააჩნია - საკურთხეველი მართკუთხაა და გადახურულია ცილინდრული კამარით. არ არის არც დამატებითი სათავსები. გადასვლა გუმბათქვეშა კვადრატიდან წრეზე აფრების მეშვეობით ხორციელდება. გუმბათის ყელი შიგნიდანაც და გარედანაც მრგვალია, სრულიად გლუვი. მასში ოთხი სარკმელია. შენობის ქვედა კორპუსის ოთხივე კედლის ცენტრში გაჭრილია თითო სარკმელი. შესასვლელი ეკლესიას დასავლეთიდან აქვს. ვრცელი კარიბჭე (შიდა ფართობით ლამის ეკლესიის ტოლი) კარის წინ მოგვიანებით უნდა იყოს მიშენებული - ის ფარავს ეკლესიის დასავლეთ სარკმელს. კედლები გარედან მოპირკეთებულია ასე თუ ისე წესიერად თლილი ფოროვანი ქვით, შიგნით - ნატეხი ქვით. ინტერიერი მთლიანად შელესილი და მოხატულია.
მამაწმინდის ეკლესიის არქიტექტურული გადაწყვეტა ცხადად გვიჩვენებს არქიტექტურული შემოქმედების დაქვეითებას. პრიმიტიული გეგმა, საერთო პროპორციები, გუმბათის მაღალი, გლუვი, ცილინდრული ყელი და სამშენებლო ტექნიკის თავისებურებანი საფუძველს გვაძლევს ის XVI საუკუნით დავათარიღოთ (ასე დაათარიღა მამაწმინდა ჯერ კიდევ 1888 წელს ა. პავლინოვმა). იმავე ხანებშია შესრულებული ეკლესიის მოხატულობაც, რომელიც სტილისტურად უკვაშირდება ე.წ. „ხალხურ ნაკადს“. მასში, ქრისტოლოგიურთან ერთად, დიდი ადგილი უკავია ძველი აღთქმის სცენებსაც. ვ. ჯობაძის აზრით, მამაწმინდაში შესაძლოა მუშაობდა ის მხატვარი, რომელმაც მოხატა სუმელას მონასტერი ტრაპეზუნტის მახლობლად.
მამაწმინდის ეკლესია თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე–ჯავახეთის და ტაო–კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
დღეს ეკლესია მძიმე მდგომარეობაშია: ტაძრის სახურავზე ამოსულია ხეები, კედლები სანახევროდ სუროთია დაფარული; სამხრეთი კედლის დიდი ნაწილი ჩამოწოლილი მიწითაა დაფარული; ეკლესია გადათხრილია ოქროსმაძიებელთა მიერ; მხატვრობა ბევრგან ჩამოშლილია, ალაგ-ალაგ - განზრახ დაზიანებული, შემორჩენილი ფრესკები სასწრაფო გამაგრებას საჭიროებს.
სათლელის (სათლე) ეკლესია (X s)
სათლელის ეკლესია მდებარეობს თურქეთში, ართვინის პროვინციაში, შავშეთის (Şavşat) რაიონში, ისტორიულ მხარე შავშეთში, სოფელ სათლეს (შავშათ) (Şavşat) გარეუბანში. მას ერთხანს ჯამესთვის იყენებდნენ და, ალბათ, ამან იხსნა განადგურებისაგან. ახლა შენობა უპატრონოდ არის მიტოვებული, მაგრამ მოსახლეობა მაინც გარკვეული მოკრძალებით ეპყრობა და არ აზიანებს. ნაგებობამ თითქმის სრულად შეინარჩუნა კედლის პირითი წყობა.
სათლე ამჟამად წარმოადგენს ქალაქ შავშათის გარეუბანს, რომლის თანამედროვე სახელწოდებაა სოღიუთლიუ (თურქული სიტყვიდან სოგუტ – ტირიფი). უფრო ადრე თურქები მას სათლელს (Satlel) უწოდებდნენ. ასევე მოიხსენიება ქალაქი ქართველ კათოლიკეთა ნაწერებში და რუსულენოვან ავტორთა (გ. ყაზბეგი, პ. უვაროვა, ა. პავლინოვი, ნ. მარი) თხზულებებში. ეს ფორმა დამკვიდრდა XVIII საუკუნის შემდეგ ადრინდელი „სათლე“-ს ნაცვლად. ჟოზეფ ნიკოლა დე ლ’ისლის 1766 წლის რუკაზე პუნქტი ჯერ კიდევ აღნიშნულია როგორც „სათლე“.
სათლე ძველი დროიდან ცნობილი პუნქტია. ქართული ტრადიცია მას უკავშირებს IV საუკუნის დასაწყისის წმ. მოწამეებს ორენტიოსსა და მის ექვს ძმას. თუმცა კ. კეკელიძის მიხედვით წმინდა ორენტიოსი და მისი ძმები პირველად აწამეს ქალაქ სატალაში, რომელიც მცირე აზიის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარებს და იმ დროს პონტოს დიოცეზში შედიოდა.
შუა საუკუნეებში სათლე კარგად გამაგრებული ქალაქი უნდა ყოფილიყო. როგორც ჩანს, უკვე ადრეულ შუა საუკუნეებში აქ აშენდა დიდი ციხე, რომელსაც ახლა შავშათ-ქალესის უწოდებენ. ქალაქში ქართველებთან ერთად საკმაოდ ადრე გაჩნდა სომხური მოსახლეობაც, რომელიც ვაჭრობას მისდევდა. უკვე XVI საუკუნეში ვახუშტის მიხედვით, „არს სათლე, ქალაქი მცირე, და მოსახლენი ვაჭარნი მას შინა“. 1820-იან წლებში სათლეში აბდი-ბეგ ხიმშიაშვილი დამკვიდრდა და ქალაქი თავის საგვარეულო რეზიდენციათ აქცია. 1850-იან წლებში აბდი-ბეგის ვაჟის სელიმ-ბეგის ხელშეწყობით ქალაქის მახლობლად გაჩნდა სომეხ ვაჭართა ახალი დასახლება, რომელიც სწრაფად ვითარდებოდა და მალე მთელი მხარის საქალაქო ფუნქციები იტვირთა. ძველი სათლე თანდათან დაკნინდა და სოფლად იქცა, 1980-90 წლებში კი აქ მაღლივი სახლები გაშენდა და სოფელიც პრაქტიკულად გაქრა.
სათლელის ეკლესია სოფლის ძველ სასაფლაოზე დგას. მას ერთხანს ჯამესთვის იყენებდნენ და, ალბათ, ამან იხსნა განადგურებისაგან. ახლა შენობა უპატრონოდ არის მიტოვებული, მაგრამ მოსახლეობა მაინც გარკვეული მოკრძალებით ეპყრობა და არ აზიანებს. მნიშვნელოვანია, რომ ნაგებობამ თითქმის სრულად შეინარჩუნა კედლის პირითი წყობა.
სათლე ძველი დროიდან ცნობილი პუნქტია. ქართული ტრადიცია მას უკავშირებს IV საუკუნის დასაწყისის წმ. მოწამეებს ორენტიოსსა და მის ექვს ძმას. თუმცა კ. კეკელიძის მიხედვით წმინდა ორენტიოსი და მისი ძმები პირველად აწამეს ქალაქ სატალაში, რომელიც მცირე აზიის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარებს და იმ დროს პონტოს დიოცეზში შედიოდა.
შუა საუკუნეებში სათლე კარგად გამაგრებული ქალაქი უნდა ყოფილიყო. როგორც ჩანს, უკვე ადრეულ შუა საუკუნეებში აქ აშენდა დიდი ციხე, რომელსაც ახლა შავშათ-ქალესის უწოდებენ. ქალაქში ქართველებთან ერთად საკმაოდ ადრე გაჩნდა სომხური მოსახლეობაც, რომელიც ვაჭრობას მისდევდა. უკვე XVI საუკუნეში ვახუშტის მიხედვით, „არს სათლე, ქალაქი მცირე, და მოსახლენი ვაჭარნი მას შინა“. 1820-იან წლებში სათლეში აბდი-ბეგ ხიმშიაშვილი დამკვიდრდა და ქალაქი თავის საგვარეულო რეზიდენციათ აქცია. 1850-იან წლებში აბდი-ბეგის ვაჟის სელიმ-ბეგის ხელშეწყობით ქალაქის მახლობლად გაჩნდა სომეხ ვაჭართა ახალი დასახლება, რომელიც სწრაფად ვითარდებოდა და მალე მთელი მხარის საქალაქო ფუნქციები იტვირთა. ძველი სათლე თანდათან დაკნინდა და სოფლად იქცა, 1980-90 წლებში კი აქ მაღლივი სახლები გაშენდა და სოფელიც პრაქტიკულად გაქრა.
სათლელის ეკლესია სოფლის ძველ სასაფლაოზე დგას. მას ერთხანს ჯამესთვის იყენებდნენ და, ალბათ, ამან იხსნა განადგურებისაგან. ახლა შენობა უპატრონოდ არის მიტოვებული, მაგრამ მოსახლეობა მაინც გარკვეული მოკრძალებით ეპყრობა და არ აზიანებს. მნიშვნელოვანია, რომ ნაგებობამ თითქმის სრულად შეინარჩუნა კედლის პირითი წყობა.
სათლელის ეკლესია თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით სამცხე-ჯავახეთის და ტაო–კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.იმპოსტები და კაპიტელები ეკლესიის ინტერიერში მარტივად არის დამუშავებული. პროფილი ყველგან ერთია - ზემოთ თარო, ქვემოთ ცერობი, ვარირებს მხოლოდ მათი სიმაღლეთა შეფარდება. ფასადები სრულიად სადაა, არავითარი დეკორაციული ელემენტები არ გააჩნიათ. ეს თვისება მკაფიოდ მიგვანიშნებს IX საუკუნეზე. მეორე მხრივ, აფსიდის უზარმაზარი სარკმელი და ინტერიერის სუფთად პროფილირებული ელემენტები თარიღს უფრო X საუკუნისკენ წევს. ამ ნიშნების გათვალისწინებით სათლეს ბაზილიკა IX-X საუკუნეთა მიჯნით უნდა დათარიღდეს. ზოგადი კომპოზიციითა და გეგმის პროპორციებით ის ახლოს დგას კლარჯეთის ბაზილიკებთან - პარეხთან და სვეტთან, აგრეთვე ორნავიან ნუკა-საყდართან.
სათლელის ეკლესია რთული აგებულების მოზრდილი შენობაა. ის შედგება ხუთი - ორი დიდი და სამი პატარა - გრძივი ნავისა და მეორე სართულის სათავსისაგან. ყველაფერი გარედან საერთო ორფერდა სახურავით არის გადახურული. ნაგებობა რამდენიმე სამშენებლო ფენას შეიცავს. მის უძველეს ნაწილს წარმოადგენს სამნავიანი ბაზილიკა, რომელიც დღევანდელი ნაგებობის ფართო კორპუსის ჩრდილოეთ ნახევარს მოიცავს. ეს ნაწილი ყველაზე ცუდად არის შემონახული - ჩანგრეულია ბაზილიკის შუა და ჩრდილოეთ ნავების კამარები და ჩრდილოეთ მხარის ბურჯები ზედ გადაყვანილი თაღებითურთ. როგორც ჩანს, ეკლესიის ჯამედ გადაკეთებისას აქ დაზიანება უფრო დიდი იყო, ვინაიდან ბაზილიკის შუა და ჩრდილოეთ ნავები ჯამეში არც ჩაურთავთ - უკეთ შემონახული სამხრეთის ნავი და მოგვიანო ორნავიანი მინაშენი მათგან კედლით გატიხრეს, ბაზილიკის ჩანგრეულ ნაწილს კი ხის სახურავი გაუკეთეს და წინკარის ფუნქცია დააკისრეს.
თავდაპირველი ბაზილიკის კედლები შიგნითაც და გარეთაც ამოყვანილია უხეშად დამუშავებული თანაბარზომიერი ქვებით. ისინი სწორ ჰორიზონტალურ რიგებად ლაგდება, მაგრამ ერთმანეთს მჭიდროდ არ ერგება, ქვებს შრის რჩება დიდი ღრიჭოები, რომლებიც კენჭებითა და კირის ხსნარით არის ამოვსებული. ასევეა გამოყვანილი აფსიდის კონქიც. ზოგიერთი ნაწილისათვის (თაღები, იმპოსტები, ღიობთაწირთხლები, ბურჯების კუთხეები) სუფთად თლილი ქვა უხმარიათ.
ბაზილიკა დასავლეთ-აღმოსავლეთ ღერძზე მცირეოდენ არის წაგრძელებული. მას ჰქონდა ორი წყვილი ბურჯი (შემორჩა ორი ცალი სამხრეთ მხარეს, ისინი ახლა თურქების მიერ ჩაშენებულ კედელში სხედან). ბურჯები გეგმით მართკუთხაა, მსხვილი და მასიური. მათზე გადადის ფართო თაღები. გვერდითი ნავები ძალიან ვიწროა - 1,0-1,1 მეტრის სიგანისა. აღმოსავლეთ ბოლოში მათ აფსიდები არ გააჩნიათ. ჩრდილოეთის ნავს ჩრდილოეთ კედელში სამი სარკმელი აქვს. ანალოგიური სურათი იქნებოდა, ალბათ, სამხრეთითაც (სამხრეთის კედელი მთლიანად აიღეს ჯამედ გადაკეთებისას). შუა ნავის გრძივ კედლებში, გვერდითი ნავების სახურავების ზემოთ, სარკმელი საერთოდ არ არის. ზედა განათების ნაკლებობას შუა სივრცეში შესაძლოა ნაწილობრივ მაინც ანაზღაურებდა საკურთხევლის დიდი სარკმელი (მისი სიგანე შიგნით 124 სმ-ია, ფასადზე - 45 სმ). ბაზილიკას შესასვლელები აქვს ჩრდილოეთიდან (ამჟამად მოქმედი) და დასავლეთიდან (ამოქოლეს თურქებმა). კიდევ ერთი კარი, ალბათ, იქნებოდა სამხრეთის კედელში.
თავდაპირველი ბაზილიკის კედლები შიგნითაც და გარეთაც ამოყვანილია უხეშად დამუშავებული თანაბარზომიერი ქვებით. ისინი სწორ ჰორიზონტალურ რიგებად ლაგდება, მაგრამ ერთმანეთს მჭიდროდ არ ერგება, ქვებს შრის რჩება დიდი ღრიჭოები, რომლებიც კენჭებითა და კირის ხსნარით არის ამოვსებული. ასევეა გამოყვანილი აფსიდის კონქიც. ზოგიერთი ნაწილისათვის (თაღები, იმპოსტები, ღიობთაწირთხლები, ბურჯების კუთხეები) სუფთად თლილი ქვა უხმარიათ.
ბაზილიკა დასავლეთ-აღმოსავლეთ ღერძზე მცირეოდენ არის წაგრძელებული. მას ჰქონდა ორი წყვილი ბურჯი (შემორჩა ორი ცალი სამხრეთ მხარეს, ისინი ახლა თურქების მიერ ჩაშენებულ კედელში სხედან). ბურჯები გეგმით მართკუთხაა, მსხვილი და მასიური. მათზე გადადის ფართო თაღები. გვერდითი ნავები ძალიან ვიწროა - 1,0-1,1 მეტრის სიგანისა. აღმოსავლეთ ბოლოში მათ აფსიდები არ გააჩნიათ. ჩრდილოეთის ნავს ჩრდილოეთ კედელში სამი სარკმელი აქვს. ანალოგიური სურათი იქნებოდა, ალბათ, სამხრეთითაც (სამხრეთის კედელი მთლიანად აიღეს ჯამედ გადაკეთებისას). შუა ნავის გრძივ კედლებში, გვერდითი ნავების სახურავების ზემოთ, სარკმელი საერთოდ არ არის. ზედა განათების ნაკლებობას შუა სივრცეში შესაძლოა ნაწილობრივ მაინც ანაზღაურებდა საკურთხევლის დიდი სარკმელი (მისი სიგანე შიგნით 124 სმ-ია, ფასადზე - 45 სმ). ბაზილიკას შესასვლელები აქვს ჩრდილოეთიდან (ამჟამად მოქმედი) და დასავლეთიდან (ამოქოლეს თურქებმა). კიდევ ერთი კარი, ალბათ, იქნებოდა სამხრეთის კედელში.
ბაზილიკის აგებიდან გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ არსებულ შენობას სამხრეთიდან კიდევ ორი - დიდი და პატარა ნავი მიადგეს, რის შემდეგაც მან უჩვეული ასიმეტრიული სახე მიიღო. ახალი ნაწილის საფასადო წყობა ნაკლებ ხარისხიანია, ვიდრე ძველისა. სხვადასხვა ზომის ცუდად დამუშავებული ქვები არათანაბარ, არეულ რიგებად არის დალაგებული. შიდა წყობა უკეთესია (აქა-იქ ჩანს თურქების მიერ ჩატარებული რემონტის დროინდელი შელესილობის ქვეშ). კამარები ნატეხქვანარევი დუღაბითაა დასხმული ქარგილებზე. ბურჯები და თაღები თლილი ქვით არის გამოყვანილი.
ნავები ახალ ნაწილშიც ორი ბურჯითაა გაყოფილი. ბურჯები მართკუთხა გეგმისაა, აქვთ სხვადასხვანაირი კაპიტელები. ორივე ნავის კამარებს ორ-ორი საბჯენი თაღი აქვთ ბურჯების ღერძებზე. დიდ ნავში ისინი ორსაფეხუროვანია და ეყრდნობა ბრტყელ პილასტრებს, რომლებიც სამხრეთ მხარეს იატაკამდე ჩამოდის, ხოლო ჩრდილოეთით (ე.ი. მცირე ნავის მხარეს) წაკვეთილია და შედგმულია ბურჯებს ზემოთ ჩასმულ კრონშტეინებზე. პილასტრების კაპიტელები ახლა გადალესილია, მაგრამ ჩანს, რომ პროფილი თაროსა და მის ქვემოთ გამოყვანილი ¾ წრიული ლილვისაგან შედგება. დიდ ნავს სამი სარკმელი აქვს, თითო-თითო აფსიდში და სამხრეთისა და დასავლეთის კედლებში, მცირე ნავს - ერთი, აღმოსავლეთის კედელში (აფსიდი აქ არ არის). თვალშისაცემია ყველა სარკმლის უჩვეულო სიპატარავე.
აღმოსავლეთ ფასადზე დიდი ნავის აფსიდის სარკმელს მძლავრი რელიეფური თავსართი აქვს, რომელიც მის ზემოთ ფართო ნახევარწრეს შემოწერს და ქუსლებთან ძალიან მოკლე გადანაკეცებს იკეთებს. თავსართსა და სარკმელს შორის გამოკვეთილია მედალიონში ჩასმული ტოლმკლავა ჯვარი. დასავლეთის სარკმლის ასეთსავე დიდ თავსართს გადანაკეცები საერთოდ არ გააჩნია. მის ქვეშ სამი ჯვრის კომპოზიციაა. ეს ჯვრები უფრო სქემატურად და ზედაპირულად არის ნაკვეთი, ვიდრე აღმოსავლეთ ფასადისა. სამხრეთ ფასადზე თავსართები აქვს კარსაც (ესაა ორნავიანი მინაშენის ერთადერთი გარე შემოსასვლელი, ახლა ამოქოლილია) და სარკმელსაც. კარის თავსართი ზღუდარის უზარმაზარი ქვის ზემოთაა გაკეთებული, კარისგან ერთგვარად მოწყვეტილად. ზღუდარის ქვის შუაგულში ორი ღარისაგან შემდგარი ჩარჩოთი მოფარგლულია მართკუთხა არე, რომელშიც ბუნდოვნად განირჩევა ორი ჯვრის მოხაზულობა (გამოსახულება გადაფხეკილია). ოთხივე თავსართი თაროს მარტივი პროფილისაა, გლუვია, უჩუქურთმო. მათი ფორმა ტაო-კლარჯეთის X საუკუნის I ნახევრის არქიტექტურისთვისაა დამახასიათებელი (ხანძთა, სვეტი). 950-იანი წლების მერე თავსართის პროფილი რთულდება, ხოლო ზედაპირი ჩუქურთმით იფარება (დოლისყანა, ტბეთის მრავალმკლავიანი და ჯვარგუმბათოვანი ეკლესიები, ოშკი, ოთხთა ეკლესია). ამავე დროს გასათვალისწინებელია, რომ სათლეს ეკლესიის მინაშენის ხუროთმოძღვარი საშუალო დონის ოსტატია, ე.წ. ხელოსნური მიმართულების წარმომადგენელი, რომელიც თავის შემოქმედებაში ალბათ არ ასახავს ეპოქის არქიტექტურული აზროვნების უახლეს ტენდენციებს. ამდენად, მინაშენი შეიძლება X საუკუნის შუახანაებით დათარიღდეს.
მოგვიანებით სათლელის ეკლესიაზე კიდევ ერთი მშენებლობა ჩატარდა. ორ დიდ ნავს შორის, თავდაპირველი ბაზილიკის სამხრეთის ნავისა და ახალი კორპუსის მცირე (ჩრდილოეთის) ნავის თავზე ჩაშენდა მეორე სართულის სათავსი, რის შედეგადაც შენობა ერთ მასივად შეიკრა. სათავსი გეგმით მართკუთხაა, გადახურულია ცილინდრული კამარით. მის აღმოსავლეთ კედელში არის უსისტემოდ განლაგებული ხუთი ვიწრო სარკმელი (ამათგან სამი ამოუქოლავთ) და ერთი დიდი (113X61სმ ზომის) მართკუთხა ღიობი, დასავლეთისაში - ორი სარკმელი და ასეთივე ღიობი. საფიქრელია, რომ მეორე სართულის სათავსი საცხოვრებელს წარმოადგენდა და მასში ამ ღიობებიდან ხვდებოდნენ მისადგმელი კიბის მეშვეობით. ეკლესიის ჯამედ გადაკეთებისას ოთახს მინბარის ფუნქცია დააკისრეს და ორი დიდი ფანჯრითა და ერთი კარით გახსნეს სამხრეთის დიდი ნავისაკენ.
ჩაშენებული სათავსის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ფასადები მოპირკეთებულია თლილი ქვით, მაგრამ წყობა უხეიროა. ქვები სწორი მართკუთხა მოყვანილობისა არ არის, რიგები ზოგან ირევა. აღმოსავლეთ ფასადზე სამ სარკმელს პატარა წარბისებრი თავსართები ამკობს. საფიქრელია, რომ მეორე სართულის ჩაშენება სათლელის ეკლესიაში XIV-XV საუკუნეებში უნდა მომხდარიყო.
ნავები ახალ ნაწილშიც ორი ბურჯითაა გაყოფილი. ბურჯები მართკუთხა გეგმისაა, აქვთ სხვადასხვანაირი კაპიტელები. ორივე ნავის კამარებს ორ-ორი საბჯენი თაღი აქვთ ბურჯების ღერძებზე. დიდ ნავში ისინი ორსაფეხუროვანია და ეყრდნობა ბრტყელ პილასტრებს, რომლებიც სამხრეთ მხარეს იატაკამდე ჩამოდის, ხოლო ჩრდილოეთით (ე.ი. მცირე ნავის მხარეს) წაკვეთილია და შედგმულია ბურჯებს ზემოთ ჩასმულ კრონშტეინებზე. პილასტრების კაპიტელები ახლა გადალესილია, მაგრამ ჩანს, რომ პროფილი თაროსა და მის ქვემოთ გამოყვანილი ¾ წრიული ლილვისაგან შედგება. დიდ ნავს სამი სარკმელი აქვს, თითო-თითო აფსიდში და სამხრეთისა და დასავლეთის კედლებში, მცირე ნავს - ერთი, აღმოსავლეთის კედელში (აფსიდი აქ არ არის). თვალშისაცემია ყველა სარკმლის უჩვეულო სიპატარავე.
აღმოსავლეთ ფასადზე დიდი ნავის აფსიდის სარკმელს მძლავრი რელიეფური თავსართი აქვს, რომელიც მის ზემოთ ფართო ნახევარწრეს შემოწერს და ქუსლებთან ძალიან მოკლე გადანაკეცებს იკეთებს. თავსართსა და სარკმელს შორის გამოკვეთილია მედალიონში ჩასმული ტოლმკლავა ჯვარი. დასავლეთის სარკმლის ასეთსავე დიდ თავსართს გადანაკეცები საერთოდ არ გააჩნია. მის ქვეშ სამი ჯვრის კომპოზიციაა. ეს ჯვრები უფრო სქემატურად და ზედაპირულად არის ნაკვეთი, ვიდრე აღმოსავლეთ ფასადისა. სამხრეთ ფასადზე თავსართები აქვს კარსაც (ესაა ორნავიანი მინაშენის ერთადერთი გარე შემოსასვლელი, ახლა ამოქოლილია) და სარკმელსაც. კარის თავსართი ზღუდარის უზარმაზარი ქვის ზემოთაა გაკეთებული, კარისგან ერთგვარად მოწყვეტილად. ზღუდარის ქვის შუაგულში ორი ღარისაგან შემდგარი ჩარჩოთი მოფარგლულია მართკუთხა არე, რომელშიც ბუნდოვნად განირჩევა ორი ჯვრის მოხაზულობა (გამოსახულება გადაფხეკილია). ოთხივე თავსართი თაროს მარტივი პროფილისაა, გლუვია, უჩუქურთმო. მათი ფორმა ტაო-კლარჯეთის X საუკუნის I ნახევრის არქიტექტურისთვისაა დამახასიათებელი (ხანძთა, სვეტი). 950-იანი წლების მერე თავსართის პროფილი რთულდება, ხოლო ზედაპირი ჩუქურთმით იფარება (დოლისყანა, ტბეთის მრავალმკლავიანი და ჯვარგუმბათოვანი ეკლესიები, ოშკი, ოთხთა ეკლესია). ამავე დროს გასათვალისწინებელია, რომ სათლეს ეკლესიის მინაშენის ხუროთმოძღვარი საშუალო დონის ოსტატია, ე.წ. ხელოსნური მიმართულების წარმომადგენელი, რომელიც თავის შემოქმედებაში ალბათ არ ასახავს ეპოქის არქიტექტურული აზროვნების უახლეს ტენდენციებს. ამდენად, მინაშენი შეიძლება X საუკუნის შუახანაებით დათარიღდეს.
მოგვიანებით სათლელის ეკლესიაზე კიდევ ერთი მშენებლობა ჩატარდა. ორ დიდ ნავს შორის, თავდაპირველი ბაზილიკის სამხრეთის ნავისა და ახალი კორპუსის მცირე (ჩრდილოეთის) ნავის თავზე ჩაშენდა მეორე სართულის სათავსი, რის შედეგადაც შენობა ერთ მასივად შეიკრა. სათავსი გეგმით მართკუთხაა, გადახურულია ცილინდრული კამარით. მის აღმოსავლეთ კედელში არის უსისტემოდ განლაგებული ხუთი ვიწრო სარკმელი (ამათგან სამი ამოუქოლავთ) და ერთი დიდი (113X61სმ ზომის) მართკუთხა ღიობი, დასავლეთისაში - ორი სარკმელი და ასეთივე ღიობი. საფიქრელია, რომ მეორე სართულის სათავსი საცხოვრებელს წარმოადგენდა და მასში ამ ღიობებიდან ხვდებოდნენ მისადგმელი კიბის მეშვეობით. ეკლესიის ჯამედ გადაკეთებისას ოთახს მინბარის ფუნქცია დააკისრეს და ორი დიდი ფანჯრითა და ერთი კარით გახსნეს სამხრეთის დიდი ნავისაკენ.
ჩაშენებული სათავსის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ფასადები მოპირკეთებულია თლილი ქვით, მაგრამ წყობა უხეიროა. ქვები სწორი მართკუთხა მოყვანილობისა არ არის, რიგები ზოგან ირევა. აღმოსავლეთ ფასადზე სამ სარკმელს პატარა წარბისებრი თავსართები ამკობს. საფიქრელია, რომ მეორე სართულის ჩაშენება სათლელის ეკლესიაში XIV-XV საუკუნეებში უნდა მომხდარიყო.
ფარნაკი (ციხე და ეკლესია. ადრე შუასაუკუნეები)
ფარნაკის ციხე, სავარაუდოდ, წმინდა მოწამისა და მხედრის – ფარნაკის სახელობაზე არის აშენებული. წმიდა მოწამენი, შვიდნი ძმანი - ორენტი, ფარნაკი, ეროსი, ფირმოსი, ფირმინი, კვირიკე და ლონგინოზი რომაელი მხედრები იყვნენ და იმპერატორის ლაშქარში მსახურობდნენ. მაქსიმიანეს (284-305) მეფობაში ბერძნებს სკვითები დაესხნენ თავს. ორენტის ებრძანა, რომ გასაოცარი ფიზიკური ძალის მქონე სკვითების ბელადს, მაროთს შებრძოლებოდა. ის და მისი ძმები ქრისტიანები იყვნენ. ამიტომ მისგან გამოითხოვეს შეწევნა და დაამარცხეს სკვითების აქამდე დაუმარცხებელი ბელადი. იმპერატორი წარმართული ღვთაებებისთვის სამადლობელი მსხვერპლის შესაწირავად გაემზადა და გამარჯვებულს - ორენტისაც უხმო. წმინდანმა უარი განაცხადა მსხვერპლშეწირვაში მონაწილეობის მიღებაზე და აღიარა, რომ მას ქრისტე ღმერთი სწამდა. ვერც პატივისა და სიმდიდრის აღთქმამ და ვერც მუქარამ ვერ მოდრიკა აღმსარებელი. მაშინ სასტიკმა თვითმპყრობელმა ბრძანა, იგი თავის ძმებთან ერთად კავკასიაში გადაესახლებინათ. გზაში ყველა მათგანი გარდაიცვალა: პირველად, 22 ივნისს, ეროსი აღესრულა პარემვოლში; შემდეგ ორენტიმ შეჰვედრა სული უფალს. მას ყელზე ლოდი გამოაბეს და ზღვაში ჩაძირეს. მთავარანგელოზმა რაფაელმა ქალაქ რიზის ნაპირებთან გამოიყვანა იგი და აქ მიიცვალა. ფარნაკი 3 ივლისს გარდაიცვალა კორდილში; წმიდა ფირმოსი და ფირმინი - 7 ივლისს, ასპარში, შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე; წმიდა კვირიკე კი - ზიგანიაში, 14 ივლისს. მეშვიდე ძმას, ლონგინოზს ხომალდზე აღმოხდა სული. ქარიშხალმა გემი ქალაქ ბიჭვინთასთან მიაგდო და წმიდანის ნეშტიც აქ მიაბარეს მიწას.
ფარნაკის ციხე, მდებარეობს თურქეთში, ერზერუმის (Erzurum) პროვინციაში, შენკაიას (enkaya) რაიონში, სოფელი ფარნაკის (İriağaç) ჩრდილოეთით, ისტორიულ მხარე იმიერ ტაოში, მდინარეების ბანასა და ოლთისის შესართავთან.
მდ. ოლთისისწყლის ორსავე მხარეს, ადრე შუა საუკუნეებში ქართველებს აუშენებიათ ფარნაკის ციხე და ეკლესია. ძეგლი, სავარაუდოდ, წმინდა მოწამისა და მხედრის – ფარნაკის სახელობაზეა აგებული. მის შესახებ ცნობები მწირია. ამ ფონზე განსაკუთრებულ ღირებულებას ექვთიმე თაყაიშვილის ცნობები იძენს. 1907 წელს მან ინახულა ეს ადგილები. ამ დროს ციხეები ჩამოქცეული იყო, ეკლესიას მონგრეული ჰქონდა გუმბათის ნაწილი. ძეგლის აღწერა მან წარმოადგინა ნარკვევში „არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და სოფელ ჩანგლში 1907 წელს“. ეს არის პირველი და უკანასკნელი მასალა, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, მეტ-ნაკლები სიზუსტით წარმოვიდგინოთ ძეგლის თავდაპირველი სახე. გასული საუკუნის 60-იან წლებში ფარნაკი ნ. და დ. გუჩოვებმა ინახულეს. იმ დროს ეკლესია უკვე სახურავჩამოქცეული და დასავლეთკედელმორღვეული იყო. ციხის ნანგრევები მდებარეობს მდ. ოლთისის ორივე ნაპირზე, მაღალ კლდოვან კლდეებზე.
ა) ციხე მოთავსებულია მარცხენა ნაპირზე, ვიწროდ წაგრძელებულ კლდოვან გორაკზე, რომელიც ირგვლივ შემოზღუდულია მაღალი ქვითკირის კედლებით. ციხის დასავლეთ ნაწილში მოთავსებულია გუმბათოვანი პატარა ეკლესია.
ბ) ფარნაკის ეკლესია ა. კალგინის ანაზომებს მიხედვით კუპენჰალეს ტიპის მარტივი ვარიანტია: დასავლეთ-აღმოსავლეთ ღერძზე წაგრძელებული, ის გარე სწორკუთხედში თავსდება; გუმბათი აღმოსავლეთ აფსიდის კუთხეებს ეყრდნობა, დასავლეთით – გრძივი კედლებიდან გამოსულ შვერილთა ერთ წყვილს; ე. თაყაიშვილი აღნიშნავს გუმბათის ყელის რამდენიმე თავისებურებას: ეს არის გუმბათის ყელის ოთხწახნაგა ფორმა; აგრეთვე აფრების უქონლობა და გუმბათში ოთხი, თანაც წრიული ფორმის სარკმლის გაჭრა. ეკლესია აგებული ყოფილა ტლანქად ნათალი წითელი ქვებით.
ფარნაკის ციხე, თურქეთის რესპუბლიკის კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დაყოფით ფარნაკის ციხის ეკლესია, სამცხე-ჯავახეთის და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაშია.
umravlos ers tqvenistana qartveli gmertma!!!
ОтветитьУдалитьმადლობა
ОтветитьУдалитьსულისშემძვრელი კადრებია... ცრემლების გარეშე ვერ ნახავ ამას... და მაინც უღრმესი მადლობა უჩა..
Удалитьmadloba
ОтветитьУдалитьგმადლობთ! საინტერესო, ამაღელვებელი,საამაყო სულისშემძვრელი... ფაქტებისთვის! გმადლობთ!
ОтветитьУдалитьღმერთმა გაგახაროთ!
ОтветитьУдалить