ქათიბ ჩელების (XVII ს.) ცნობები საქარეთველოს შესახებ

     ქათიბ ჩელები XVII ს-ის ცნობილი თურქი მწიგნობარია. იგი ავტორია მრავალი შრომისა მეცნიერების სხვადსხვა დარგიდან. მისი შრომებიდან მინიმუმ სამში დაცულია ცნობები საქართველოს შესახებ.

1. არაბულენოვანი „ფეზლექე“ ანუ „ჟამთააღმწერლობა და ისტორიულ გადმოცემათა დარგში საუკეთესო გამოთქმების მოკლე თხრობა“ შედგენილია 1641 წელს. მასში შესულია ცნობები ჰიჯრადან ავტორის დრომდე.

2. „ისტორიული მოწესრიგება“ ავტორს 1648 წელს დაუწერია და დიდ ვეზირ მეჰმედ ფაშასთვის მიუძღვნია. იგი ფაქტობრივად წინა ნაშრომის ფაქტებითა და შინაარსით შევსებაა და ეყდნობა უამრავ წყაროებს.

3. თუქრული ფეზლექე არაბულის დამატებას წარმოადგენს და მოიცავს 1591-1654 წლების ამბებს.

4. 1648-1657 წლებში დაწერილი „ჯიჰან-ნუმა“ კოსმოგრაფიულ-გეოგრაფიული თხზულებაა და ყოველი ქვეყნის გეოგრაფიუ აღწერასთან ერთად მოკლე ისტორიულ დახასიათებსაც მოიცავს.

„ჯიჰან ნუმა“ („სამყაროს მეგზური“)

    559 (1164) წელი. ქართველების მიერ არზრუმის მმართველ სალიკიეს დატყვევება.

    სალიკიეს სახელმწიფო არზრუმში 556 (1160/1161) წელს გაჩნდა. 559 (1164) წელს მის გამგებელს ქართველებთან დიდი ბრძოლა ჰქონდა, რომელშიც თვითონ და მისი დიდებულები ტყვედ ჩაცვივდნენ. რადგან მისი და შაჰ ბანოვან-ხათუნი მეუღლე იყო შაჰ-არმენის სახელით ცნობილ ხლათის გამგებელ სუქმან ბინ იბრაჰიმ ბინ სუქმანისა, უკანასკნელმა ქართველებს დიდი საჩუქრები გაუგზავნა და ამირ სალიკი გაათავისუფლა. შემდეგ მეჰმედ ბენ ამირ სალიკი არზრუმის ვალი გახდა.

„თაკვიმ ათ-თავარიხ“ („ისტორიათა მოწესრიგება“)

წელი 147 (764/765): ურჯულო თურქების თავდასხმა ქალაქ თბილისზე.

წელი 238 (852/853): ბუღას თავდასხმა თბილისზე და დაწვა.
წელი 514 (1120/1121): ურჯულო ქართველებისა და ხაზართა თავდასხმა თბილისის ციხეზე.

წელი 556 (1160/1161): ამირ სალიკის დამარცხება საქართველოსთან ბრძოლაში.

წელი 557 (1161/1162): ქართველების დამარცხება ისლამის მოსახლეობისაგან.

წელი 561 (1165/1166): ქართველების თავდასხმა აზერბაიჯანზე.

წელი 598 (1201/1202): სალიკიეს სახელმწიფოს მოსპობა არზრუმში... დიდი მიწისძვრა ისლამის ქვეყნებში, დამარცხება სულეიმან-სელჩუკისა ქართველებთან ბრძოლაში.

წელი 601 (1204/1205): ქართველთა ლაშქრის თავდასხმა აზერბაიჯანზე.

წელი 605 (1208/1209): ქართველების მიერ არჭეშის ციხის დარბევა.

წელი 606 (1209/1210): საქართველოს მალიქის დატყვევება ხლათში.
ამ მოვლენას ბევრი წყარო მოგვითხრობს თუმცა თარიღი ქათიბის გარდა მხოლოდ აბულ-ფიდას აქვს - 607 წ. (1210/11). ხლათზე ლაშქრობას წინ უსწრებს არჭეშის აღება, რომელიც იბნ ალ ასირით 605 (1208/9) წელს მოხდა. ამდენად ქათიბის ეს თარიღი ხლათში ივანე ათაბაგის დატყვევებაზე უფრო მართალი უნდა იყოს.

წელი 612 (1215/1216): ქართველი ჯარის თავდასხმა აზერბაიჯანზე.

წელი 618 (1221/1222): მონღოლთა თავდასხმა საქართველოზე.

წელი 622 (1225): ქართველების თავდასხმა აზერბაიჯანზე.

წელი 788 (1386): თემურ-ლენგის ლაშქრობა საქართველოზე.

წელი 802 (1399/1400): თემურ-ლენგის ლაშქრობა საქართველოზე.

წელი 806 (1403/1404): თემურ-ლენგის ლაშქრობა საქართველოზე.

წელი 841 (1440/1441): მირან-შაჰის თავდასხმა საქართველოზე.
აშკარად გადამწერთა შეცდომაა. 1440 წელს საქართველოს შავ-ბატკნიანი ჯაჰან-შაჰი დაესხა.

წელი 887 (1482/1483): სულთან იაყუბის თავდასხმა საქართველოზე.
იაყუბის თავდასხმა საქართველოზე ქართული წყაროებით 1486 წელს მოხდა, ხოლო ქრონიკებით 1485 წელს ამოწყვიტა სამცხე. ქართული და სპარსული წყაროების (XV-XVI ს-ის ავტორების ფადლალაჰ იბნ რუზბეჰანის, ჰასან რუმლუს, აჰმედ მოჰამედ ალ-ყაფარ ალ-ყაზვინი) ურთიერთშედარებისა და ანალიზის საფუძველზე რ. კიკნაძე მივიდა დასკვნამდე, რომ იაყუბის საქართველოში ლაშქრობა მოხვდა 1482 წლის შემოდგომაზე. ამას ეთანხმება ქათიბ ჩელების ცნობაც.

წელი 926 (1519/1520): შაჰ ისმაილის თავდასხმა საქართველოზე.

წელი 956 (1549): თორთუმის, ახჩაყალას, დაუთ-ხანის ვილაიეთის და საქართველოს სხვა მხარეების დაპყრობა აჰმედ ფაშას მიერ.
ოსმალეთის მეორე ვეზირმა აჰმედ ფაშამ 1549 წლის აგვისტოში მართლაც ილასქრა და დაიპყრო მესხეთის საათაბაგოს დიდი ნაწილი, თუმცა ოსმალეთის ოფიციოზმა ეს ამბავი ისე გაავრცელა თითქოს მტელი საქართველო დაიპყრეს, რაც აისახა ოსმალურ ოფიციალურ ცნობებსა და წყაროებში. დაუთხანის ვილაიეთის ანუ ქართლის სამეფო 1569-1578, ლალა მუსტაფა ფაშამ დაიპყრო. ეს ამბავი აერია ქათიბს.

წელი 986 (1578/1579): ყიზილბაშთა სერასკერის თოქმაქ-ხანის დამარცხება, დაპყრობა თბილისის, შემახის, შირვანისა და ურჯულოების დამარცხება დიდ ბრძოლაში.
წელი 991 (1583) - ფერჰად ფაშას თავდასხმა ერევანისა და დმანისის ციხეებზე.
992 (1584) - ფერჰად ფაშას თავდასხმა საქართველოს ციხეებზე ლორეზე და გორზე და სხვა.

წელი 1009 (1600/1601): საქართველოს გამგებლის სიმონის მოსვლა თებრიზის ვალის ჯაფარ-ფაშასთან.
ქართული და ოსმალური წყაროების ანალიზით 1599 წლის შემოდგომაზე დატყვევებული სვიმონი ჯაფარ ფაშას ერთხანს თავრიზში ჰყოლია, ხოლო სტამბულში 1600 წლის 21 ივნისს ჩაუყვანია.

„ფეზლექე“