ჭავჭავაძეთა სათავადო

თავადი ჭავჭავაძეები საქართველოს ისტორიაში ერთ-ერთ წარჩინებულთა გვარს მიეკუთვნებიან. ვახუშტი ბატონიშვილის ნაშრომში „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“ თავად ჭავჭავაძეთა გვარის შესახებ აღნიშნულია: კახეთში „მთავართა შორის აწინდელთა ჟამთა წარჩინებულესნი და შემძლებელნი“ არიან: ჩოლოყაშვილი და მაყაშვილი, ენდრონიკასშვილი, ჯორჯაძე, ჭავჭავაძე, ვაჩნაძე, ვახვახისშვილი, რუსისშვილი, ჯანდიერისშვილი, ავალისშვილი და ჩერქეზი, გურამისშვილი და ტუსიშვილი-ზედგენიძე“.

ქართლ-კახეთის მეფის, გიორგი XII-ის ვაჟი იოანე ბატონიშვილი თავის თხზულებაში – „შემოკლებით აღწერა საქართველოსა შინა მცხოვრებთა თავადთა და აზნაურთა გვარებისა“ თავადი ჭავჭავაძეების წარმოშობის შესახებ წერს შემდეგს: „თავადი ჭავჭავაძე, არიან ორ გვარად, პირველნი რომელნიცა სახლობენ გაღმა მხარს ყვარელსა შინა, იგინი არიან ძველადგანვე დროსა მეფისა ლეონისასა წელსა ქრისტეს აქეთ 1529. ესენი იყვნენ ფშავის მთითვე ჭავჭეთის ადგილიდან და იქ მოსახლენი თავადადვე და მერე გადმოსახლდნენ ყვარელსა შინა და იქ მისცა ადგილნი, რომელნიცა აწ არიან: 1) გლახას შვილები და ძმათა ამისისა, 2) მელქისადეგისა შვილები. ხოლო მეორე ჭავჭავაძენიც არიან იქვე ადგილიდან მოსულნი, რომელნიც ამბობდენ მონათესაობასა მათსა. მაგრამ არა ქონდათ მათთან მამულნი და ამათ მსახურეს ერეკლესა მეფისა თუშეთს და როდეს გამეფდა მეფე ერეკლე პირველი წელსა ქრისტეს აქეთ 1680-სა შემდგომად მსახურებისათვის დაასახლა ადგილსა წინანდელსა და მიიღო აზნაურად. შემდგომად მეფემან თეიმურაზ აიყვანა მცირე თავადის ხარისხსა შინა და უბოძა მცირე რამ ყმა და ზვარი სამეფო და უკანასკნელ უფრორე მეფემან მეორემ ირაკლიმ დაუმტკიცა ჭავჭავაძეობა და არიან იქიდან წოდებულნი, რომელნიც პირველ იწოდებოდენ მამუჩის შვილებად და რომელიცა ახლაცა იწოდებიან მამუჩის შვილებად: 1) ივანეს შვილები, 2) ბერი ნაზირის შვილები და 3) გარსევანის შვილები და სხვანი“.

პირველი დოკუმენტური ცნობები თავად ჭავჭავაძეთა შესახებ ქართულ ისტორიულ წყაროებში XV საუკუნიდან გვხვდება. ამ ჭავჭავაძეების შტოსაგვარეულოს უძველესი, ისტორიულად ცნობილი წარმომადგენელი არის ფაროდი (ფარიდონ) ჭავჭავაძე; იგი იხსენიება 1440 წლის სიგელში, რომელიც საქართველოს მეფემ ალექსანდრე პირველმა, დიდმა (1412–1442) უბოძა კათალიკოს შიო II-ს (1440–1443); ფაროდის შესახებ აქ ვკითხულობთ: „ქრისტეს სახელითა ღვთისათა ჩვენ პატრონმან მეფემან ალექსანდრე ესე უკუნისამდე ჟამთა გასათავებელი წიგნი და ნიშანი გკადრეთ და მოგახსენეთ თქვენ... დედა-ქალაქსა მცხეთისა საყდარსა და... ქართლისა პატრიარქსა კ~ზსა შიოს მას ჟამსა, ოდეს ჟამთა ვითარებისა და შლილობისაგან მცხეთისა და გარესჯისა უდაბნოსა მამულთა მათნი მემზღვრენი შემოეცილნეს და რაცა არაგვსა აქათ მცხეთისა მამულნი იყვნეს, მეჟმეობით, რომელთამე მიიტაცეს, ვქენით მოკითხული და რა გვარცა გვმართებდა, ძველნი გუჯარნი და სიგელნი მოვახვმევინეთ და ვითა არავის მართებდა, აგრე ჩამოვხსენით და არავის-რა საქმე დავადებინეთ არა დიდთა და არა მცირეთა, რა გვარცა არავინ ღირს ყოფილა: ჭავჭავაძესა ფაროდის ზენკელისძისა პროკოპისათვის ნატყუარი სიგელი დაეწერინა ვანთა, ვარცისა და დუმას-უბნისა და რაგუარცა ტყუილი იყო, აგრე გავაცუდეთ და ფიცითა გარდაწყდა და უდაბნოსავე დარჩა. ამას გარედ რაცა გარესჯისა უდაბნოსა მამულნი არიან და გუჯრები ძეს მთას იქითისა და მთას აქითისა, რა გვარათაცა ამას წინად ჩვენთა გვართაგან ხელშეუვალნი ყოფილან, მით წესითა დაგიმტკიცეთ და მოვახსენეთ... ამას გარეთ ერწოს ორი სოფელი ნოდოკსა და გორანა მათითა მზღვრითა ერთობით ყველანი, რაგვარცა ძველთა გუჯართა შიგა სწერია, ბინწმენი მისითა მზღვრითა, ხატის-წობედა, ძაგ ნაკორნათა, რაცა მცხეთისა არის, ჯვარი, ჯაჭვი, ფოსუი, კუტალას ორნი, კვამლი კაცნი. ამას გარეთ ნიწობლის ძისეულისა მამულისა და ოქროპირის შვილისა მამული, გარდაუწყვეტელი დარჩა და სააჯოს კარი არა დაგეჭიროს; და ვისაცა მცხეთისა და გარესჯისა მამულთანა საქმე ედვას, იგი სამართლითა გარდაწყდეს. ქკს: რკვ“.

XVI–XVIII საუკუნეების მანძილზე თავად ჭავჭავაძეთა გვარის წარმომადგენლები აქტიურად მოღვაწეობდნენ კახეთის სამეფოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში როგორც მეფის კარისკაცნი, მრჩევლები, დესპანები, მხედართმთავრები და მაღალი სასულიერო თანამდებობის პირები.

ისტორიული წყაროები და, აგრეთვე, ხალხში დარჩენილი ზეპირსიტყვიერი გადმოცემები მოწმობენ, რომ თავადი ჭავჭავაძეები კახეთის მკვიდრნი არ ყოფილან. ისინი საქართველოს სხვა კუთხიდან მოვიდნენ „ალაზნის დიდ ჭალას“ და იქ დასახლდნენ.

ილია ჭავჭავაძის ერთ-ერთი პირველი ბიოგრაფი, გრიგოლ ყიფშიძე 1913 წელს წერდა: „გადმოცემა ამბობს, რომ ჭავჭავაძენი ხევსურეთის მკვიდრნი იყვნენ, იქიდან არიან გადმოსულნი და ამ გვარის კაცნი დღესაც არა ერთი და ორი კომლია ხევსურეთში. ეს გვარი აქა-იქ გლეხკაცებად სცხოვრობს დღეს (XX ს. დას.) ქართლშიც, მაგალითად ცერონის-ავლევში“.

ამ ფაქტსავე აღნიშნავს იოანე ბატონიშვილი თავის ცნობილ ლიტერატურულ ძეგლში - „კალმასობა“, რომლის ერთ-ერთი პერსონაჟი და ისტორიული პირი გარსევან ჭავჭავაძე ამბობს: „მე მთის კაცი ვარ და რა კაცის მტრობა ჩავა ჩემს გულში, არღა ამოვაო“.

ფუძნარი ძველი სოფელია, რომელიც მდებარეობს ამავე სახელწოდების მთის ძირას, თიანეთისა და დუშეთის რაიონების მიჯნასთან, ჟინვალის აღმოსავლეთით.

არსებობს თავად ჭავჭავაძეთა წარმოშობის სხვა ვერსიაც, რომლის მიხედვით, ვიდრე ისინი კახეთში გადმოსახლდებოდნენ, ცხოვრობდნენ ჯერ ქართლში და შემდგომ ფშავში დასახლდნენ.

XV საუკუნის ბოლოს ერთიანი საქართველო სამ სამეფოდ დაიშალა, რასაც სათავადოების ჩამოყალიბება მოჰყვა. ამ დროსაა სავარაუდო შექმნა ჭავჭავაძეთა სათავადოსი, რომელსაც ჩრდილოეთიდან ესაზღვრებოდა გურგენიძეებისა და ჯორჯაძეების სათავადოები, აღმოსავლეთით ქიზიყის სამოურავო, სამხრეთიდან ჯანდიერების, ხოლო დასავლეთიდან მაყაშვილების სათავადოები.

თავადი ჭავჭავაძეები ორ შტოდ იყვნენ გაყოფილნი. ერთი შტოს რეზიდენცია ყვარელში, ხოლო მეორისა – წინანდალში იყო. XVI–XIX სს-ში იქ მათ სასახლე, ციხე-სიმაგრე და კარის ეკლესია ჰქონდათ. ყვარელის ჭავჭავაძეთა საგვარეულო საძვალე ყვარლის იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია იყო და არის დღესაც.

ჭავჭავაძეების სათავადოს, ისევე როგორც სხვა სათავადოებს, სამართავად უნდა ჰყოლოდა თავისი მოხელეები (მოურავი, მდივანი, მამასახლისი, ხელოსანი და სხვ.), მაგრამ ამის შესახებ ცნობები ისტორიულ წყაროებში დაცული არ არის.

XVI საუკუნიდან მოყოლებული, თავად ჭავჭავაძეთა გვარის წარმომადგენლები ქართულ ისტორიულ საბუთებში არაერთხელ იხსენიებიან. მცხეთის სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძრის სიგელში, რომელიც 1517 წლით თარიღდება, მოხსენებულნი არიან ჭავჭავაძეთა საგვარეულოს შემდეგი წევრები: „...ესე... სიგელი... მოვახსენეთ თქვენ... (მცხეთას) და კზ~ს ბასილის ჩვენ ჭავჭავაძეთა როშნიას შვილთა: ზაალ, დასტან, მანუჩარ და გიორგი... როდეს ჩვენი ძმა შემოგვაკვდა... შემოგწირეთ მისთვის... (საკანონოდ) ახალ-კალოს ჩვენნი მკვიდრნი ყმანი ლურსასძენი... და ახმეტას ვენახი..., რისაც მამული (იქ მსხდომნი გლეხნი) მქონებელნი ყოფილან... დაიწერა ქკ“ს: სე:“. [ბოლოს სხვა ხელით]: „ახლად ჩვენ გიორგის შვილნი (ჭავჭავაძენი) გარსევან და ბეჟან შევეცილენით ლუარსას ძეს სამნიას მამულსა... ესე სიგელი მოიტანეს (ლურსასძეთა)... შევაკმეთ... და... კიდევ შევწირეთ“.

კახეთის მეფის ალექსანდრე II-ის (1574–1605) მიერ 1584 წელს გაცემულ წყალობის წიგნში მოხსენებულია გარსევან ჭავჭავაძე, რომლის მამული და ყმა მეფემ უბოძა თავის ერთგულ თავადებს: «ქ.... ჩვენ, ღვთივ გვირგვინოსანმან, ძლიერმან და მტერთაგან უძლეველმან, ღვთივ დამყარებელმან და ღვთის მსახურმან საქართველოსა მპყრობელმან მეფეთ-მეფემან ხელმწიფემან პატრონმან ალექსანდრე და თანამეცხედრემან ჩვენმან დედოფალთა-დედოფალმან პატრონმან თინათინ და ძეებმან ჩვენმან პატრონმან დავით, პატრონმან გიორგი და პატრონმან კონსტანტინე, ესე უთუო და უთუომცაი დროდაუდებელი მიზეზ-შემოუღებელი და ჟამთა აღსასრულამდის გასათავებელი წიგნი და მტკიცე სიგელი გიბოძეთ თქვენ, ჩვენთა ერთგულთა და თავგაწირვით ნამსახურთა და ჩვენთა თანა-შეზრდილ-გაზრდილთა ყმათა და ჩუენთა სამსახურზედან მრავალფერად ჭირნახულთა ჯანდიერიშვილს არსლანს და თქვენთა შვილთა, დავითს, გივსა და რევაზს და მომავალთა თქვენთა ყოველთავე, მას ჟამსა როდესცა მოხვედით კარსა ზედან დარბაზისა ჩვენისათა და ამასგვეაჯენით, რითანცა შეგვეწყალენით და ნამსახურთა თქვენთა სამუქფო წყალობა გვეყო; აწე ვიგულეთ და ვიგულსმოდგინეთ, და ეგრეთ არა გიწყალობეთ, ვითარცა ერთგულად ნამსახურსა თქვენსა ვემართლებოდით, და გიბოძეთ თქვენთვის სამკვიდროდ ენისელთათ ჭავჭავაძის გარსევანისეული კაცი კვამლი ექვსი და ყუორუღი ერთი, საკანს დანიელაშვილი და მისი განაყოფი მათის ყმებითა და წისყუილითა, სხვა კაცი კვამლი სამი, გორამიყარს გოგოღლასეული კაცი კვამლი ორი, ბარაუნთათ ქაღალდასეული კაცი კვამლი ერთი, კიდევე ბარაუნში, ჯანაანი კაცი კვამლი თექვსმეტი, კიდევე ბარაუნთათ ქამბაათისეული კაცი კვამლი თხუთმეტი და ახმეტას ვენახი ერთი ჯოთენურისეული; ესე ამითისა სასახლითა, ქვევრ-მარნითა, ვენახითა, წყალ-წისქვილითა, სახნავითა, სათიბითა და უთიბითა, ტყითა და მინდვრითა, სახმრითა და უხმრითა, მათისა სამართლიანითა ყოვლითურთ უნაკლულოდ თქვენთვის სამკვიდროდ გვიბოძებია ასრე და ამა წესითა რომე ამა ჩვენგან ნაბოძებსა ყმასა და მამულსა ვერცა თქვენი ძმები, ვერცა მათი შვილები და ვერა თქვენი სახლისკაცი და ნათესავი ვერა დაგეცილოსთ და ამა ჩვენგან ნაბოძებსა ყმასა და მამულზედან ხელი ვერავინ დაიდვას, სამკვიდროდ თქვენთვის და თქვენთა შვილთათვის გვიბოძებია ყოვლისა კაცისაგან ხელშეუვალად და, თუ ვინმე დაგეცილოს, პასუხის გამცემი ესე ჩვენგან ნაბოძები სიგელი იყოს, რომე ამა ყმასა და მამულზედან თქვენის სახლის-კაცსა ხელი არავის აქვს, ხელშეუვალად თქვენთვის გვიბოძებია. აწე გქონდესთ და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან-ბრძანება ესე საბოლოვოდ ნიშნად გვიბოძებია. დაიწერა წიგნი და სიგელი ესე ინდიკტიონსა მეფობისა ჩვენისა წელიწადსა მეათესა, თვესა ივლისსა შუიდსა, ქკ“ სა ს:ო:ბ: და ლაშქარ-ნადირობასა და სათათროსა საურისაგან კიდე სხვა საჩვენო სათხოვარი, გამოსაღები და ბეგარა ამა თქვენსა მამულსა არა ეთხოვებოდეს. დაიწერა წიგნი ესე კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა ფრიად ცოდვილისა მთავარასძის ზურაბისაგან. ხელმწიფე ალექსანდრე ვამტკიცებ ნებითა ღმრთისაითა ამენ“.

XVI საუკუნის ბოლოს ჭავჭავაძეთა გვარის წარმომადგენლები იმდენად დაუახლოვდნენ კახეთის სამეფო კარს, რომ სახლთუხუცესის და მოლარეთუხუცესის მაღალი თანამდებობები დაიკავეს. დავით-გარეჯის მონასტრის 1590 წლით დათარიღებულ სიგელში მოხსენებულია კახეთის სამეფოს სახლთუხუცესი იასონ ჭავჭავაძე, რომელსაც მონასტრისათვის შესაწირავი მიუძღვნია: „მე, ჭავჭავაძემ სახლთუხუცესმან, პატრონმან იასონ, შემოგწირე და მოგახსენე გრემს მსახლობელი ჩვენი ნასყიდი ერთი კვამლი ურია აფია და მისნი შვილნი. მათისა სამართლიანისა ნასყიდისა და უსყიდისა მამულით“.

XVII საუკუნის ნახევრის (დაახ. 1646–1655 წწ.) ნასყიდობის წიგნში მოწმეთა შორის იხსენიება მოლარეთუხუცესი მამუკა ჭავჭავაძე: „ქ... ესე გარდაწუვეტილობისა წიგნი მოგეცით (ჩვენ) შალიკაშვილმა პატრონმა როსტომ და ჩემმა შვილმა პატრონმა ზურაბ და გიორგი თქვენ, ავალიშვილსა ალავერდელსა პატრონსა არსენის; ასე და ამა პირსა ზედა, რო მე მეფემა პატრონმა როსტომ ამოწყვეტილის იოთამის თავნელიშვილის კერძო მამული გუიბოძა სამკვიდროთ და საბოლოოთ და იმას ერთი იმერელი მოსლოდა და რხვითს მეზურეთ დაეყენებინა, აიყარა და შალვაშვილის ბახუტას დროშია ალავერდს შემოიხვეწნეს და გვიბოძეთ ფასი სრული და რითაც ჩვენი გული შესჯერდებოდა და მოგყიდეთ კენჭაძე მახარა და შვილნი მისნი და შიო, გიორგი და დათუნა, შვილიშვილნი და მომავალნი სახლისა მისისანი მოგეცით თქვენ და ძმათა თქვენთა პატრონსა ავალსა, ქაიხოსროს, ღონეჰნასა, შვილთა მათთა ლევანს, გიორგის, იოვანეს, ზაალს, სვიმონს, ზურაბს, შვილთა და მომავალთა სახლისა თქუენისათარათაც გინდოდეს, ყოვლადფერით მოიხმარეთ, თქვენი მცილე არვინ იყოს დღეს და დღეის უკან თუ ქართლისაკენ წამოვიდეს, ისევე მოგართვათ. არის ამისა მოწამე თვითონ ერისთვის უმა ბანცური ივანე, ყავარდელი ყღული, სეხნია წვიმეტიძე, მეტრეველი მამუკა, გოშიძე პაპუნა, ეპეტაშვილი დვანელი გოგია, საყდროვანი დეკანოზი აბრამ და კანდელაკი, მოლარეთ უხუცესი ჭავჭავაძე მამუკა და სულ საალავერდონი. ვინცა ესე ასე არ გაგითაოს, თავადამაც რისხვს ღმერთი... და თვით დიდი წმინდა გიორგი ალავერდისა“.

არჩილ მეფის (1647–1713) პოემაში „გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთველისა“, მოხსენიებულია ქართლ-კახეთის მეფის თეიმურაზ I-ის (1606–1648) თანამედროვე „გარსევან ჭავჭავაძე, გულბაათის შვილი“, რომელსაც ასევე თავი გამოუჩენია ლეკებთან ბრძოლაში.

XVII საუკუნის 50-იან წლების ერთ ისტორიულ დოკუმენტში იხსენიება ჭავჭავაძეთა წინანდლის შტოს წარმომადგენელი მამუჩი ჭავჭავაძე, რომლის შთამომავლები ცნობილნი არიან როგორც „მამუჩაშვილები“: „ქკს: ტმბ (1654 წ.): ქ. შემოგვეცილნეს ჩვენ წინ საგარეჯოველთ მთის საზღვრის ჭავჭავაძე მამუჩი და მისი ძმისწული გიორგი და გულბათ და იასონ... ფიცი ჩვენვე მოგვარ და... დავიფიცეთ ჩნქკ მან ქრისტეფორემ და საგარეჯოს მოურავმან ჯანდიერიშვილმა როსებ... დაიწერა ქკს: ტმბ: იანვარს: ბ: ხელითა ჭერემელ ეპისკოპოზის (რუსიშვილის) ეპიფანესითა“.

XVIII საუკუნის ისტორიულ დოკუმენტებში (სიგელ-გუჯრებში) ხშირად გვხვდებიან თავად ჭავჭავაძეთა გვარის წარმომადგენლები. კახეთის მეფის კონსტანტინე II-ის (1722–1732) სიგელში, რომელიც დათარიღებულია 1726 წლით, იხსენიებიან: სუფრაჯი გიორგი მამუკას ძე, მეჯინიბეთუხუცესი გარსევან რამაზის ძე და მისი ძმები – მამუჩი, სულხანი და მერაბი. აქ ისიც არის აღნიშნული, რომ ჭავჭავაძეთა „მამა-პაპანი“ დიდად ნამსახურნი ყოფილან საქართველოს მეფეთა კარზე. „ერთგულებასა სამსახურსა შინა აღსრულებულ იყვნეს, რამე თუ მრავალნი შრომანი და ჭირნი თავს ესხნეს და მრავალ ჯერ ექსორია ქმნილ-იყვნენ უცხოთა ადგილთა და ქვეყანათა კურთხეულთა მათ-მამათა და პაპათა ჩვენთა თანა“. ამიტომო, – „ხოლო აწ რომელნიცა დარჩემილ იყვენით შვილნი მათნი, უფროსნი მსახურებანი აღესრულენით, რამეთუ არა ჰრიდეთ ხორცთა თქვენთა სიკვდილად. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება და დავამტკიცეთ რაც რომ მამული მამა-პაპათა თქვენთა ჰქონოდეს იმგვარად გაგიახლებია თქვენი სამკვიდრო მამული ურიათუბი, რისაც მქონებელი იყვნეთ, წინანდალი, რისაც მქონებელი იყვნეთ, ახალკალო მთით და ბარით, მუკუზანი მთითა და ბარით, ველის ციხე, რისაც მქონებელი იყვნეთ, შილდაც, რისაც მქონებელი იყვნეთ, შალვაურს, რისაც მქონებელი იყვნეთ, ქვემო ხოდაშენს რისაც მქონებელი იყვნეთ, იღოველი როგორც გქონებოდეს, კოჭბა, როგორც გქონებოდეს, ახთალა, რაც გქონებოდეს, ენგიანი ენისელში კანდახი, თოფრა-ყალა, ყურუ-ბაღჩა, აღოზანი სულ რაც ამათი ყოფილიყოს ენისელში რაც სახელოდ გქონდებოდეს ის დაგვიმტკიცებია... ახლა ჩვენს ერთგულობასა შინა სამოურავოდ გიბოძეთ ძაგნაკორს ლაფანასშვილები გქონდეს და გიბედნიეროთ“.

ილიას ჭავჭავაძის პაპის მამას, ბესპაზს თავი გამოუჩენია ხუნძახის ხანის ნურსალ-ბეგისა და მისი 20 ათასიანი ჯარის წინააღმდეგ ბრძოლაში 1755 წელს, ყვარლის ციხის დაცვისას. როგორც მეფეების, თეიმურაზ II-ის და ერეკლე II-ის 1755 წლის წყალობის სიგელი მოწმობს, სხვა მეომრებთან ერთად, ბესპაზ ჭავჭავაძემ „რჯულის, გულისათვის თავი საყათლანოთ გადასდვა, ოცდასამი დღე ლომსავით იბრძოდა“ და ყვარლის ციხე-სიმაგრეს ალყაშემორტყმული ხუნძახის ხანი და მისი ლაშქარი სასტიკად დაამარცხა და უკუაქცია. გრიგოლ ორბელიანმა პოემაში „სადღეგრძელო“ წარმოაჩინა ყვარელის გადასარჩენად თავგანწირულ გმირთა ბრძოლის ბრწყინვალე სურათი:

«რა ცეცხლი გაჩნდა გაღმა-მხარს, რა გრგვინვა მოდის ბრძოლისა?

მთლად დაღისტანი მოაწვა გასაოხრებლად ყვარლისა!

ოცდარვა დღეა, რაც ისმის ხმა ომის შეუწყვეტლისა!

გაჭირდა... ციხე მისუსტდა... სად არის ხელი მხსნელისა?. .

გაჩნდნენ... დაჰკივლეს... ხმალ და ხმალ შუა გააპეს ლეკთ ძალი

და გამოიხსნეს მბრწყინავი კახეთის თვალი ყვარელი!“.

თავად ჭავჭავაძეთა გვარის წარმომადგენელნი სასულიერო მოღვაწენიც იყვნენ. ქართლ-კახეთის მეფის ერეკლე მეორის (1744–1798) მეფობის დროს სამეფო კარის მოძღვარი იყო ამბაკო გარსევანის ძე ჭავჭავაძე. მისი სახელი აღბეჭდილია ქ. თელავის სამეფო კარის ეკლესიის ვერცხლის ხომლზე: „ქ. ჩვენ ქართლისა და კახეთის და სხვათა მპყრობელმან მეფემან ირაკლი მეორემან გავაკეთებინეთ კვამლი ესე თელავის კარისა ღვთისმშობლის ეკლესიისათვის კარის წინამძღვრობასა ამბაკო მისისა ჭავჭავაძისასა... წელსა ჩყპგ (1783 წ.)“.

თავად ჭავჭავაძეთა ყვარლის შტოს წარმომადგენელმა, ილია ჭავჭავაძის პაპამ, პაატა ბესპაზის ძემ 1792 წელს თავი გამოიჩინა, რათა სოლომონ მეორეს ხელმეორედ დაებრუნებინა იმერეთის სამეფო ტახტი. ისტორიკოსი პლატონ იოსელიანი წიგნში „ცხოვრება მეფე გიორგი მეცამეტისა“ წერს: „ამას (პაატა ბესპაზის ძეს) მიანდო მეფემან ირაკლი გამოყვანა 900 ლეკისა და სარდლობაცა იმერეთისაკენ იქ მისრულთა ლეკთა, შესაწევნელად ქართველთა ჯარისა, ოდეს დასვეს მეფედ სოლომონ“.

მეფე გიორგი მეთორმეტემ 1800 წელს პაატა ბესპაზის ძე ჭავჭავაძეს უბოძა ხუთასისთაობა გაღმამხარის, ბახტრიონიდან მოკიდებული გავაზამდე. სიგელში ნათქვამია: „ეცადე ერთგულად გვემსახურო, სანაცვლად ჩვენგან წყალობას ელოდეო. როცა ჯარი დაგვჭირდება, შენ უნდა გამოიყვანო და განაგოო. დაწესებულ ჯამაგირისა და ულუფას ჩვენგან მიიღებო“.

მეფე ერეკლე II-ის ეპოქას მიეკუთვნება სახელმწიფო მოღვაწე, ქართველი დიპლომატი, ქართლ-კახეთის სამეფოს ელჩი რუსეთის გარსევან ჭავჭავაძე საიმპერატორო კარზე თავადი გარსევან ჭავჭავაძე. 1783 წლის 24 ივლისს, როგორც ქართლ-კახეთის სამეფოს სრულუფლებიანმა ელჩმა, გარსევან ჭავჭავაძემ ხელი მოაწერა გეორგიევსკის ტრაქტატს. 1784–1801 წწ. იგი იყო ქართლ-კახეთის სამეფოს საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩი რუსეთის იმპერატორის კარზე. ისტორიკოსი პლატონ იოსელიანი მის შესახებ წერდა: „აზრი მისი იყო ემსახურა მამულისათვის, ჰფიქრობდა მეფისათვის და დამშვიდებისათვის აღრეულთა ქართველთა“. იონა მეუნარგიას სიტყვით: „გარსევან ჭავჭავაძე იყო მწიგნობარი, მას ჰქონდა ყოველგვარი მისი დროის განათლება. იცოდა რუსული ენა და სასახლეში უპირველესი ადგილი ეჭირა... საქართველოს თავად-აზნაურობაში გარსევანი იყო ყოველთაგან პატივცემული, და პეტერბურგში გადასახლებულ ქართველობასთან დიდი განწყობილება ჰქონდა. ამიტომაც იყო, რომ ერეკლემ ის პირველ ელჩად აირჩია ისეთ მძიმე საქმეში“. მეფე ერეკლე II-ის გარდაცვალების შემდეგ (1798 წ.), გარსევან ჭავჭავაძე მისი მემკვიდრის მეფე გიორგი XII-ის (1798–1800) დროსაც განაგრძობდა ქართლ-კახეთის სამეფოს ელჩის მოვალეობის შესრულებას რუსეთის იმპერატორის კარზე. გარსევანის ვაჟის, რომანტიკოსი პოეტის ალექსანდრე ჭავჭავაძის ოჯახი ქართული საზოგადოებრივ-კულტურული ცხოვრების მნიშვნელოვანი ცენტრი იყო როგორც წინანდალში, ასევე თბილისში, სადაც თავს იყრიდნენ საქართველოში მყოფი რუსი და ევროპელი მოღვაწენი. და ბოლოს, თავად ჭავჭავაძეთა შთამომავლები დღეს ცხოვრობენ და მოღვაწეობენ საქართველოში და მის საზღვრებს გარეთ.