გვიანრომაული ხანის ბერძნულ და ლათინურენოვან საისტორიო მწერლობაში, ბაკურ (ბაკურიუს) იბერიელის სახელით იხსენიება პიროვნება, რომელიც, მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა IV საუკუნის II ნახევრის რომის იმპერიის სამხედრო და კულტურულ ცხოვრებაში.~
წყაროები საშუალებას იძლევა ვიფიქროთ, რომ მას ასევე დიდი როლი უნდა ეთამაშა იმდროინდელი ქართლის სამეფოსა და რომის პოლიტიკურ-კულტურულ ურთიერთობებში, თუმცა ამის შესახებ რაიმე ხელშესახები ცნობა არ მოგვეპოვება. ამ შემთხვევაში მოგვიწევს მხოლოდ იმდროინდელი ზოგადი, პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, ვარაუდებით დავკმაყოფილდეთ.
საქართველოს ისტორიაში იშვიათად თუ მოიძებნება პოლიტიკური მოღვაწე, რომლისთვისაც იმდენივე ყურადღება დაეთმოთ ადრეულ ისტორიკოსებს, როგორც ბაკურისთვის. მხედველობაში მაქვს, როგორც გვიანრომაული პერიოდის ბერძნული და ლათინურენოვანი, ასევე ქართული, სირიული (ბერძნულიდან ნათარგმნი) და სომხური საისტორიო მწერლობა. ამასთან, ყველა წყარო ბაკურს ერთხმად ახასიათებს როგორც სრულიად გამორჩეულ პიროვნებას _ არამხოლოდ, როგორც უშიშარ, ზოგჯერ ზედმეტად ფიცხ, მეომარსა და უბადლო სამხედრო წინამძღოლს, არამედ, როგორც დიდი სულიერი ღირსებით შემკულ, განსწავლულ და ბრძენ ადამიანს.
მიუხედავად ბაკურის შესახებ წყაროთა ცნობების მრავალფეროვნებისა, ისინი მაინც ფრაგმენტულია, ხოლო ზოგიერთ საკვანძო შემთხვევაში (მაგ. მისი გარდაცვალების საკითხში) _ ბუნდოვანი და წინააღმდეგობრივიც. სწორედ ამით არის გამოწვეული, რომ ბაკურის ბიოგრაფიის მნიშვნელოვანი დეტალების შესახებ მკვლევრები ხშირად ურთიერთგამომრიცხავ დასკვნებამდე მიდიან (ბაკურის შესახებ წყაროებისა და ლიტერატურისათვის ქართველ მკვლევართაგან იხ. ჩხარტიშვილი 1987: 35-44; გოილაძე 1990: 110-114; ხურცილავა 2003: 9-13).
ბაკური ბერძნულ და ლათინურენოვან მწერლობაში
უეჭველად არის ცნობილი, რომ ბაკური იმპერატორ ვალენტის მიერ ვესტ-გოთების წინააღმდეგ წარმოებულ ადრიანოპოლის ომში (378 წ. 9 აგვისტო) იღებდა მონაწილეობას (ამიანე მარცელინე); ასევე უეჭველია მისი მონაწილეობა 394 წლის 5-6 სექტემბერს, თეოდოსი იმპერატორის მიერ მდ. ფრიგიდუსთან ევგენიოს ტირანის წინააღმდეგ წარმოებულ ბრძოლაში (ზოსიმე, გიორგი ამარტოლი); აღსანიშნავია ბაკურის სტუმრობა ანტიოქიაში, ცნობილ ნეოპლატონიკოს ლიბანიოსთან, დაახლოებით 392 წელს და მათი მეგობრული ურთიერთობა, რაც ლიბანიოსისავე წერილებით დასტურდება (წერ. 963, 964, 980); არც ის იწვევს ეჭვს, რომ ბაკური არის ქართლის სამეფოს ქრისტიანობაზე მოქცევის იმ მონათხრობის ავტორი, რომელიც აღწერილია გელასი კესარიელისა (შემონახულია გელასი კვიზიკელის თხზულებაში) და რუფინუს აკვილელის (მისგან გამომდინარე კი სოკრატე სქოლასტიკოსის) მიერ.
ამ წყაროებში ბაკური იხსენიება როგორც მშვილდოსანთა ტრიბუნი, ანუ მშვილდოსანთა და ფაროსანთა მეთაური, პალესტინის საზღვრების დუქსი, დომესტიკოსთა კომსი და არმიის მაგისტრი.
ზოგი მკვლევარი, მაგ. ვალესიუსი; იხ. (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 234) საეჭვოდ, ზოგიც კი სანდოდ (ნიქსონ-მინორს-როჯერსი 1995: 499, შენ. 121) მიიჩნევს სოკრატეს ცნობას (შოცრ. I, 20) იმის შესახებ, რომ ბაკური იბრძოდა 388 წლის აგვისტოში მაქსიმუს ტირანის წინააღმდეგ.
აზრთა სხვადასხვაობაა ბაკურის სიკვდილთან დაკავშირებითაც: მკვლევართა ნაწილი ზოსიმეს ბუნდოვანი ცნობიდან (ზოს. IV, 58) გამომდინარე ასკვნის, რომ იგი დაიღუპა 394 წელს, მდ. ფრიგიდუსთან ბრძოლაში, მაშინ როცა დიდი ნაწილს, მათ შორის, ზოგიერთ დასავლელ მკვლევარს მიაჩნია, რომ ბაკური ამ ბრძოლაში არ დაღუპულა და ამ ბრძოლის შემდეგ მას ქართლში უმეფია.
ეს არის იმ ბერძნულ და ლათინურენოვან მწერლთა სია, რომელთა შრომებშიც გვხვდება ცნობები ბაკურის შესახებ: გელასი კესარიელი – IV ს. (მისი ცნობა შენახულია გელასი კვიზიკელის შრომაში – V ს.); რუფინუს აკვილელი – IV ს.; ამიანუს მარცელინუსი – IV ს.; ლიბანიოსი _ IV ს.; სოკრატე სქოლასტიკოსი – V ს.; ერმია სოზომენე – V ს.; ზოსიმე – V ს; გიორგი ამარტოლი – IX ს.; თეოფანე აღმსარებელი – X ს.
ბაკური ქართულ საისტორიო მწერლობაში
რაც შეეხება ქართულ წყაროებს, ისტორიკოსთა უმრავლესობა ამ ბაკურს აიგივებს „მოქცევაÁ ქართლისაÁ“-ში მოხსენიებულ მეფე ბაკურ თრდატის ძესთან (ქართლის მეხუთე მეფე, პირველი ქრისტიანი მეფე მირიანიდან), რომელმაც “აღაშენა ეკლესიაÁ ბოლნის[ს]. და იმიერ განვიდა და განაახლნა არმაზნი სპარსთა êშიშისათვის“.
უცნაურია და ახსნას საჭიროებს ის ფაქტი, რომ „ქართლის ცხოვრების“ კორპუსის შემადგენელი პირველი წიგნის _ „მეფეთა ცხოვრების“ ჩვენამდე მოღწეულ რედაქციაში, ეს ბაკური მოხსენიებული არ არის. აშკარაა, რომ პირველწყაროში მისი მოღვაწეობის შესახებ არსებული დეტალები „ქართლის ცხოვრების“ შემდგენელმა თუ გვიანდელმა რედაქტორმა სხვა მეფეების სახელებთან დააკავშირა, კერძოდ, აქ ბოლნისის ეკლესიის მშენებლობა ფარსმან მეფეს მიეწერება: „მაშინ განდგა და არღარა მისცა სპარსთა ხარკი; და განამრავლნაþჯუარნი, და განაახლნა ეკლესიანი çყოველსა Kქართლსა შინა, და აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა“.
თუ რატომ ვერ მოხვდა „მოქცევაÁ ქართლისაÁ“-ის მეფეთა სიაში მოხსენიებული ბაკურ თრდატის ძე „მეფეთა ცხოვრების“ ქართლის ხელისუფალთა სიაში, ესეც ცალკე საკვლევი საგანია.
ბაკური სირიულ (ბერძნულიდან ნათარგმნ) მწერლობაში
იოანე რუფუსის „პეტრე იბერის ცხოვრების“ სირიულ თარგმანში (ბერძნული დედანი დაკარგულია) იხსენიება პეტრეს პაპა დედის მხრიდან, ქართლის მეფე _ „დიდი ბაკური“, რომელიც ამ თხზულების მიხედვით, თითქოსდა ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფე ყოფილა (ყაუხჩიშვილი 1965: 248, 249; ლოლაშვილი 1988: 80-81, 82, 83; სირიული დედანი ინგლისური თარგმანითურთ იხ.: ჰორნ-ფენიქსი 2008: 7-9, 13, 15-17). ბევრი მკვლევარი მას ბერძნულ-ლათინური მწერლობის ბაკურ იბერიელთან აიგივებს, თუმცა არის აზრიც, რომ ისინი სხვადასხვა პიროვნებები უნდა იყვნენ (ჩხარტიშვილი 1987: 40-41). თუ ბერძნულ და ლათინურენოვანი წყაროების ბაკურ იბერიელი, მართლაც, პეტრე იბერის პაპა _ „დიდი ბაკურია“, მაშინ ქართლის პირველ ქრისტიან მეფედ მისი მოხსენიება, ასევე, დამატებით ახსნას მოითხოვს.
ბაკური სომხურ მწერლობაში
და ბოლოს, ქართლის მეფე ბაკური იხსენიება სომეხი ისტორიკოსების, კორიუნისა და მოვსეს ხორენაცის თხზულებებში, ქართული ანბანის შექმნასთან დაკავშირებით, დაახლ. V ს-ის დასაწყისში. ეს საკითხიც არაერთხელ გამხდარა მკვლევართა მსჯელობის საგანი მაგრამ, ერთი აზრი, ამასთან დაკავშირებით, დღესაც არ არის მიღწეული (ჩხარტიშვილი 2009: 63-73; ხურცილავა 2002; ხურცილავა 2003).
ამჯერად, ზემოთ ჩამოთვლილ უეჭველ თუ საკამათო ცნობების განხილვას გვერდს ავუვლი და ვეცდები აღვადგინო გვიანდელი რომის იმპერიის და ქართლის სამეფოს ამ ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო და მიმზიდველი ისტორიული პერსონაჟის ადრეული ბიოგრაფიის ერთი მონაკვეთი, კერძოდ კი, ბაკურის რომაული სამხედრო კარიერის დასაწყისის ქრონოლოგია და მისი გარემოებები. ამაში დაგვეხმარება IV ს-ის ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწის, რიტორისა და ფილოსოფოსის, თემისტიოსის VIII სიტყვაში (ორატიო) შემონახული ცნობა. აღნიშნული ცნობა ქართულ საისტორიო მეცნიერებაში დღემდე არ განხილულა, თუმცა მას დიდი ხანია ყურადღება მიაქციეს დასავლელმა მკვლევარებმა.
ორიოდ სიტყვა თემისტიოსის შესახებ
IV საუკუნის ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწე, ფილოსოფოსი და რიტორი, თემისტიოსი დაიბადა 317 წელს მცირე აზიის პროვინცია პაფლაგონიაში. განათლება მიიღო კონსტანტინოპოლში, სადაც თავისი ცხოვრების უმეტესი ნაწილი გაატარა. 345-355 წლებს შორის თემისტიოსმა კონსტანტინოპოლში ფილოსოფიური სკოლა დააარსა. მიუხედავად მისი წარმართობისა, 355 წელს იმპერატორმა კონსტანციუს II-მ იგი სენატორად დანიშნა; 358/359 წელს იყო პროკონსული, ხოლო 377/378 წელს _ ელჩი რომში; 383-384 წლებში იმპერატორმა თეოდოსიუსმა იგი კონსტანტინოპოლის პრეფექტად დანიშნა. თემისტიოსი გარდაიცვალა 387 ან 388 წელს. თემისტიოსის შესახებ იხ. (ვანდერსპოელი 1995; მონკიურ-ჰითერი 2002).
თემისტიოსის შრომებიდან შემორჩენილია არისტოტელეს თხზულებათა კომენტარები და 34 სიტყვა (ორაციო). მას მიწერ-მოწერა ჰქონდა ეკლესიის ერთ-ერთ უდიდეს მამასთან, გრიგოლ ნაზიანზელთანაც.
ქართველ მეცნიერთა ყურადღება თემისტიოსმა ჯერ კიდევ გასული საუკუნის დასაწყისში მიიპყრო. ამის მიზეზი იყო მისი XXVII „ორაციო“, სადაც ჩანს, რომ თითქოსდა მას რიტორიკა უსწავლია კოლხეთში, ფაზისთან ახლოს (ჰარდუინი 1684: 332-333) პონტოს ბოლოში, ფაზისის მახლობლად სადაც არგომ, თესალიიდან წამოსულმა, დაისადგურა (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 50-51).
ამ სტრიქონს, ქართველ მეცნიერთაგან პირველად, ი. ჯავახიშვილმა მიაქცია ყურადღება, რომელმაც ამის საფუძველზეც ივარაუდა, რომ IV საუკუნის კოლხეთში, ფაზისთან ახლოს არსებულა ელინური სკოლა (ჯავახიშვილი 1913: 253).
იგივე აზრს ავითარებდა ს. ყაუხჩიშვილი. მისი შეხედულებით, არათუ მხოლოდ თემისტიოსს, არამედ მამამისსაც, ცნობილ ფილოსოფოს, ევგენიოსს ფილოსოფია ფაზისში უნდა შეესწავლა (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 52-53).
თემისტიოსის განსწავლის ადგილად ფაზისს მიიჩნევდნენ ჩჰრისტ-შცჰმიდ-შტäჰლინ-ი (ქრისტი, შმიდტი, სტეჰლინი 1924: 1004-1014) და ვილჰელმ-ი (ვილჰელმი 1927-2928: 451-489; ლიერატურაზე მითითება იხ. (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 52). თუმცა არსებობს სხვა თვალსაზრისები, რომელთა მიხედვითაც თემისტიოსს რიტორიკა არა ფაზისში, არამედ პაფლაგონიის სინოპში უნდა შეესწავლა (ზეეკი 1906: 292), ანდა _ პონტო პოლემონიაკის ქალაქ ნეოკესარიაში (ვანდერსპოელი 1995:34). თემისტიოსის შემოქმედების თანამედროვე მკვლევარი რობერტ ჯ. პენელლა ზეეკის მოსაზრებას „უცნაურ ვარაუდს“ უწოდებს და შენიშნავს, რომ ტექსტის „ფასიდოს“ შეიძლება ნიშნავდეს როგორც ფაზისის მდინარეს, ასევე ქალაქს (პენელა 1999: 165, შენ. 2).
ს. ყაუხჩიშვილმა 1961 წელს გამოაქვეყნა თემისტიოსის XI, XV, XVI და XVIII და XXVII სიტყვებიდან ის მონაკვეთები, ქართული თარგმანითურთ, სადაც რიტორი ახსენებს იბერიას, კოლხიდას და, ზოგადად, კავკასიას, რომის იმპერიის სხვადასხვა საომარ მანევრებთან თუ პოლიტიკურ მოვლენებთან დაკავშირებით (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 46-51).
თემისტიოსის VIII „ორაციო“და ანონიმი აღმოსავლელი უფლისწული
ს. ყაუხჩიშვილს თავისი „გეორგიკის“ შედგენისას, თემისტიოსის VIII სიტყვისთვის ყურადღება არ მიუქცევია და ეს არც არის გასაკვირი, რადგან მასში არ იხსენიება სახელდობრ არც რომელიმე პიროვნება იბერიიდან, არც რომელიმე კავკასიური ქვეყანა; თუმცა, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, მასში იხსენიება ანონიმი წარჩინებული, რომლის იდენტიფიცირება ბაკურ იბერიელთან სავსებით რეალურია.
VIII „ორაციო“-ში საუბარია რომის იმპერიაში აღმოსავლეთიდან გადმოხვეწილი პიროვნების შესახებ, რომელსაც უარი უთქვამს მემკვიდრეობით კუთვნილ სამეფო ძალაუფლებაზე და იმპერატორ ვალენტის სამსახურში ჩამდგარა. როგორც თემისტიოსის სიტყვებიდან ჩანს, იმპერია განსაკუთრებულ იმედებს ამყარებდა ამ კაცზე, აღმოსავლეთში მომავალი გამარჯვებების საქმეში. ვნახოთ თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში მოტანილი ეს ცნობა:
ციტატის ქართული თარგმანი ამგვარია:
„უსაფუძვლოდ არ უწოდა პრიამოსმა აგამემნონს ნეტარი საბერძნეთიდან უამრავი ფრიგიელი ჯარისკაცის მოყვანისათვის. ახლა, შენ შემთხვევაში, არის კაცი, რომელმაც უგულვებელყო თავის მამათა კვერთხი _ და ეს არცთუ უჩინო სამეფოა! _ და გადმოხვეწილი შუბოსნად (პირად მცველად მოვიდა). ეს კარგი ნიშანია აღმოსავლეთში [მომავალი] გამარჯვებებისა”.
თემისტიოსის VIII „ორაციო“-ს დათარიღება
სანამ უმთავრეს საკითხს _ VIII “ორაციო”-ში მოხსენიებული გადმოხვეწილი უფლისწულის იდენტიფიკაციას შევეხებოდეთ, დავაზუსტოთ მისი წარმოთქმის ზუსტი თარიღი, რადგან ამას, ანონიმის იდენტიფიკაციისათვის, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. თავად „ორაციო“-ს შინაარსიდან ირკვევა, რომ იგი წარმოთქმულია იმპერატორ ვალენტის ზეობის (364 წ. 28 მარტი _ 378 წ. 9 აგვისტო) მეხუთე წლისადმი მიძღვნილ ზეიმზე. სიტყვის წარმოთქმის დროს იმპერატორი დუნაის ნაპირებთან ვესტ-გოთების წინააღმდეგ ომს აწარმოებდა და მარკიანოპოლისის (თანამედროვე დევნია//Девня ბულგარეთში, დუნაის მარჯვენა სანაპიროზე) სამხედრო ბაზაზე იმყოფებოდა.
ამ ომის წინაპირობა ასეთი იყო: 365 წელს ვესტ-გოთებმა იმპერატორის ტახტზე ვალენტის კონკურენტს, თვითმარქვია პროკოპიუსს დაუჭირეს მხარი. 366 წელს ვალენტიმ პროკოპიუსი შეიპყრო და სიცოცხლეს გამოასალმა, ხოლო 367 წლის გაზაფხულზე გაემგზავრა დუნაის საზღვრებისკენ, ვესტ-გოთების დასასჯელად. ამ სამხედრო კამპანიამ 3 წელს გასტანა, რის შედეგადაც 369/370 წლის ზამთარში იმპერატორმა შუა დუნაზე, ნავში, გოთებთან საზავო ხელშეკრულებას მოაწერა ხელი (ჰითერი, მეთიუსი 1991: 12; ვანდერსპოელი 1995: 167-168).
აქედან გამომდინარე, ზოგიერთი ისტორიკოსი (კატეგორიულადაც კი) თვლიდა, რომ თემისტიოსს თავისი VIII „ორაციო“ უნდა წარმოეთქვა 369 წლის თებერვალ-მარტში (ჰოფმანი 1978: 314), რაც არის ვალენტის ზეობის მეხუთე წლის დასასრული. მაგრამ უკანასკნელმა გამოკვლევებმა ნათლად აჩვენეს, რომ სიტყვა წარმოთქმულია არა 369, არამედ 368 წლის მარტში, როგორც ამას ჯერ კიდევ XVII ს-ის ბოლოს მიუთითებდა თემისტიოსის გამომცემელი და მთარგმნელი ჟეან (ჟოანნის) პარდუინ-ი ტექსტისადმი თანდართულ შენიშვნებში (ჰარდუინი 1684: 433).
ჟ. ვანდერსპოელ-მა დამაჯერებლად აჩვენა ამ უკანასკნელი თარიღის სისწორე და ამის საბუთად მოიყვანა შემდეგი გარემოებები:
ა) თემისტიოსი VIII “ორაციო”-ში ლაპარაკობს საგადასახადო ტარიფებზე იმპერატორ ვალენტის ზეობის სამ წელთან დაკავშირებით _ 365, 366 და 367 (როგორც ჩანს, 364 წლის საგადასახადო ტარიფები ჯერ კიდევ იმპერატორ იოვიანეს სიკვდილამდე განისაზღვრა) და აცხადებს, რომ მეოთხე, 368 წლისათვის ტარიფები შემცირდა. თემისტიოსი არაფერს ამბობს 369 წლის საგადასახადო ტარიფებზე, რაც ნიშნავს, რომ მისი VIII “ორაციო” წარმოთქმულია 368 წლის დასაწყისში;
ბ) თემისტიოსი VIII “ორაციოში” არ ახსენებს ვალენტის მცირეწლოვან ვაჟს, ვალენტინიანუს გალატელს, რომელიც კონსულად 369 წლის 1 იანვარს გამოცხადდა. Eსეც მეტყველებს იმ აზრის სასარგებლოდ, რომ VIII “ორაციო” წარმოითქმულ იქნა ამ ფაქტამდე _ 368 წელს (ვანდერსპოელი 1995: 171-172).
გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია ისტორიული მონაცემები, თუ როდის და რატომ იმართებოდა, იმპერატორთა ზეობის ტრადიციული დღესასწაულები. ჯერ კიდევ XIX საუკუნის ბოლოს, ინგლისელი ისტორიკოსი თომას ჰოდკინგ-ი (ჰოდკინგი 2006: 475) და შემდეგ, სხვა მეცნიერებიც, მაგ. ანდრეé კასტანოლ. იხ. (კასტანოლი 1982: 368) შენიშნავდნენ, რომQკინკენნალია-ს ფესტივალი დაწესდა ბერძნული ოლიმპიადების იმიტიაციით. ამგვარი დღესასწაულები იმართებოდა ხელისუფლის ზეობის ყოველ მეხუთე წელს: მეხუთე წლისთავის (კინკენნალია) _ მეოთხე წლის ამოწურვისას; მეათე წლისთავის (დეცენნალია) _ მეცხრე წლის ამოწურვისას; მეთხუთმეტე (კინდეცენნალია) _ მეთოთხმეტე წლის ამოწურვისას; მეოცე (ვიცენნალია) _ მეცხრამეტე წლის ამოწურვისას; ოცდამეათე (თრიქენნალია) _ ოცდამეცხრე წლის ამოწურვისას და ა. შ. მაგ. ცნობილია, რომ კონსტანტინე I დიდი იმპერატორად გამოცხადდა 306 წელს, ხოლო მისი Qკინკენნალია გაიმართა 310 წელს, ვიცენნალია კი _ 325 წელს; კონსტანტინე II, კრისპუსი და ლიცინიუსი კეისრებად გამოცხადდნენ 317 წელს, ხოლო მათი Qკინკენნალია გაიმართა 321 წელს და ა. შ.
მაშასადამე, რადგან იმპერატორი ვალენტი ტახტზე ავიდა 364 წლის 28 მარტს, მისი ზეობის მეხუთე წლისადმი მიძღვნილი ზეიმი (კინკენნალია) უნდა გამართულიყო არა ზეობის მეხუთე წლის დასასრულს (ე. ი. 369 წლის მარტს), არამედ ზეობის მეოთხე წლის ამოწურვისას და მეხუთე წლის დასაწყისს _ 368 წლის 28 მარტს. ასე, რომ ეჭვს არ უნდა იწვევდეს Vანდერსპოელ-ის დათარიღების სისწორე, რომელიც გაზიარებულია კიდეც უახლეს სამეცნიერო ლიტერატურაში (ჰითერი, მეთიუსი 1991:12).
თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ს თარიღის დადგენა მნიშვნელოვანია იმ მხრივ, რომ ეს გვაძლევს საშუალებას, ზუსტად განვსაზღვროთ ის დრო და გარემოებები, როდესაც იმპერატორ ვალენტთან მივიდა აღმოსავლეთიდან ანონიმი უფლისწული, რომელმაც საკუთარი ნებით უგულვებელყო თავისი, არცთუ უსახელო ქვეყნის, მამაპაპისეული სამეფო კვერთხი, გადმოიხვეწა სამშობლოდან და ჩადგა რომის სამსახურში, როგორც იმპერატორის პირადი მცველი (“δορυφορος” სიტყვასიტყვით = „შუბოსანი“).
თავისთავად ის ფაქტი, რომ თემისტიოსთან ნახსენები ანონიმი პიროვნების რომაელების მხარეზე გადასვლას საიმპერატორო კარი აღმოსავლეთში მომავალი გამარჯვებების საწინდრად მიიჩნევდა, მიანიშნებს რომი-სპარსეთის ურთიერთობებში გაჩენილ ახალ, მორიგ დაძაბულობაზე.
იმისათვის, რომ საბოლოოდ გავარკვიოთ, თუ ვინ უნდა იგულისხმებოდეს თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ს ანონიმ პიროვნებაში, პირველ ყოვლისა, უნდა გავითვალისწინოთ, თუ რა მდგომარეობა იყო ამ დროს რომის აღმოსავლეთ საზღვრებზე.
წყაროები საშუალებას იძლევა ვიფიქროთ, რომ მას ასევე დიდი როლი უნდა ეთამაშა იმდროინდელი ქართლის სამეფოსა და რომის პოლიტიკურ-კულტურულ ურთიერთობებში, თუმცა ამის შესახებ რაიმე ხელშესახები ცნობა არ მოგვეპოვება. ამ შემთხვევაში მოგვიწევს მხოლოდ იმდროინდელი ზოგადი, პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, ვარაუდებით დავკმაყოფილდეთ.
საქართველოს ისტორიაში იშვიათად თუ მოიძებნება პოლიტიკური მოღვაწე, რომლისთვისაც იმდენივე ყურადღება დაეთმოთ ადრეულ ისტორიკოსებს, როგორც ბაკურისთვის. მხედველობაში მაქვს, როგორც გვიანრომაული პერიოდის ბერძნული და ლათინურენოვანი, ასევე ქართული, სირიული (ბერძნულიდან ნათარგმნი) და სომხური საისტორიო მწერლობა. ამასთან, ყველა წყარო ბაკურს ერთხმად ახასიათებს როგორც სრულიად გამორჩეულ პიროვნებას _ არამხოლოდ, როგორც უშიშარ, ზოგჯერ ზედმეტად ფიცხ, მეომარსა და უბადლო სამხედრო წინამძღოლს, არამედ, როგორც დიდი სულიერი ღირსებით შემკულ, განსწავლულ და ბრძენ ადამიანს.
მიუხედავად ბაკურის შესახებ წყაროთა ცნობების მრავალფეროვნებისა, ისინი მაინც ფრაგმენტულია, ხოლო ზოგიერთ საკვანძო შემთხვევაში (მაგ. მისი გარდაცვალების საკითხში) _ ბუნდოვანი და წინააღმდეგობრივიც. სწორედ ამით არის გამოწვეული, რომ ბაკურის ბიოგრაფიის მნიშვნელოვანი დეტალების შესახებ მკვლევრები ხშირად ურთიერთგამომრიცხავ დასკვნებამდე მიდიან (ბაკურის შესახებ წყაროებისა და ლიტერატურისათვის ქართველ მკვლევართაგან იხ. ჩხარტიშვილი 1987: 35-44; გოილაძე 1990: 110-114; ხურცილავა 2003: 9-13).
ბაკური ბერძნულ და ლათინურენოვან მწერლობაში
უეჭველად არის ცნობილი, რომ ბაკური იმპერატორ ვალენტის მიერ ვესტ-გოთების წინააღმდეგ წარმოებულ ადრიანოპოლის ომში (378 წ. 9 აგვისტო) იღებდა მონაწილეობას (ამიანე მარცელინე); ასევე უეჭველია მისი მონაწილეობა 394 წლის 5-6 სექტემბერს, თეოდოსი იმპერატორის მიერ მდ. ფრიგიდუსთან ევგენიოს ტირანის წინააღმდეგ წარმოებულ ბრძოლაში (ზოსიმე, გიორგი ამარტოლი); აღსანიშნავია ბაკურის სტუმრობა ანტიოქიაში, ცნობილ ნეოპლატონიკოს ლიბანიოსთან, დაახლოებით 392 წელს და მათი მეგობრული ურთიერთობა, რაც ლიბანიოსისავე წერილებით დასტურდება (წერ. 963, 964, 980); არც ის იწვევს ეჭვს, რომ ბაკური არის ქართლის სამეფოს ქრისტიანობაზე მოქცევის იმ მონათხრობის ავტორი, რომელიც აღწერილია გელასი კესარიელისა (შემონახულია გელასი კვიზიკელის თხზულებაში) და რუფინუს აკვილელის (მისგან გამომდინარე კი სოკრატე სქოლასტიკოსის) მიერ.
ამ წყაროებში ბაკური იხსენიება როგორც მშვილდოსანთა ტრიბუნი, ანუ მშვილდოსანთა და ფაროსანთა მეთაური, პალესტინის საზღვრების დუქსი, დომესტიკოსთა კომსი და არმიის მაგისტრი.
ზოგი მკვლევარი, მაგ. ვალესიუსი; იხ. (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 234) საეჭვოდ, ზოგიც კი სანდოდ (ნიქსონ-მინორს-როჯერსი 1995: 499, შენ. 121) მიიჩნევს სოკრატეს ცნობას (შოცრ. I, 20) იმის შესახებ, რომ ბაკური იბრძოდა 388 წლის აგვისტოში მაქსიმუს ტირანის წინააღმდეგ.
აზრთა სხვადასხვაობაა ბაკურის სიკვდილთან დაკავშირებითაც: მკვლევართა ნაწილი ზოსიმეს ბუნდოვანი ცნობიდან (ზოს. IV, 58) გამომდინარე ასკვნის, რომ იგი დაიღუპა 394 წელს, მდ. ფრიგიდუსთან ბრძოლაში, მაშინ როცა დიდი ნაწილს, მათ შორის, ზოგიერთ დასავლელ მკვლევარს მიაჩნია, რომ ბაკური ამ ბრძოლაში არ დაღუპულა და ამ ბრძოლის შემდეგ მას ქართლში უმეფია.
ეს არის იმ ბერძნულ და ლათინურენოვან მწერლთა სია, რომელთა შრომებშიც გვხვდება ცნობები ბაკურის შესახებ: გელასი კესარიელი – IV ს. (მისი ცნობა შენახულია გელასი კვიზიკელის შრომაში – V ს.); რუფინუს აკვილელი – IV ს.; ამიანუს მარცელინუსი – IV ს.; ლიბანიოსი _ IV ს.; სოკრატე სქოლასტიკოსი – V ს.; ერმია სოზომენე – V ს.; ზოსიმე – V ს; გიორგი ამარტოლი – IX ს.; თეოფანე აღმსარებელი – X ს.
ბაკური ქართულ საისტორიო მწერლობაში
რაც შეეხება ქართულ წყაროებს, ისტორიკოსთა უმრავლესობა ამ ბაკურს აიგივებს „მოქცევაÁ ქართლისაÁ“-ში მოხსენიებულ მეფე ბაკურ თრდატის ძესთან (ქართლის მეხუთე მეფე, პირველი ქრისტიანი მეფე მირიანიდან), რომელმაც “აღაშენა ეკლესიაÁ ბოლნის[ს]. და იმიერ განვიდა და განაახლნა არმაზნი სპარსთა êშიშისათვის“.
უცნაურია და ახსნას საჭიროებს ის ფაქტი, რომ „ქართლის ცხოვრების“ კორპუსის შემადგენელი პირველი წიგნის _ „მეფეთა ცხოვრების“ ჩვენამდე მოღწეულ რედაქციაში, ეს ბაკური მოხსენიებული არ არის. აშკარაა, რომ პირველწყაროში მისი მოღვაწეობის შესახებ არსებული დეტალები „ქართლის ცხოვრების“ შემდგენელმა თუ გვიანდელმა რედაქტორმა სხვა მეფეების სახელებთან დააკავშირა, კერძოდ, აქ ბოლნისის ეკლესიის მშენებლობა ფარსმან მეფეს მიეწერება: „მაშინ განდგა და არღარა მისცა სპარსთა ხარკი; და განამრავლნაþჯუარნი, და განაახლნა ეკლესიანი çყოველსა Kქართლსა შინა, და აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა“.
თუ რატომ ვერ მოხვდა „მოქცევაÁ ქართლისაÁ“-ის მეფეთა სიაში მოხსენიებული ბაკურ თრდატის ძე „მეფეთა ცხოვრების“ ქართლის ხელისუფალთა სიაში, ესეც ცალკე საკვლევი საგანია.
ბაკური სირიულ (ბერძნულიდან ნათარგმნ) მწერლობაში
იოანე რუფუსის „პეტრე იბერის ცხოვრების“ სირიულ თარგმანში (ბერძნული დედანი დაკარგულია) იხსენიება პეტრეს პაპა დედის მხრიდან, ქართლის მეფე _ „დიდი ბაკური“, რომელიც ამ თხზულების მიხედვით, თითქოსდა ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფე ყოფილა (ყაუხჩიშვილი 1965: 248, 249; ლოლაშვილი 1988: 80-81, 82, 83; სირიული დედანი ინგლისური თარგმანითურთ იხ.: ჰორნ-ფენიქსი 2008: 7-9, 13, 15-17). ბევრი მკვლევარი მას ბერძნულ-ლათინური მწერლობის ბაკურ იბერიელთან აიგივებს, თუმცა არის აზრიც, რომ ისინი სხვადასხვა პიროვნებები უნდა იყვნენ (ჩხარტიშვილი 1987: 40-41). თუ ბერძნულ და ლათინურენოვანი წყაროების ბაკურ იბერიელი, მართლაც, პეტრე იბერის პაპა _ „დიდი ბაკურია“, მაშინ ქართლის პირველ ქრისტიან მეფედ მისი მოხსენიება, ასევე, დამატებით ახსნას მოითხოვს.
ბაკური სომხურ მწერლობაში
და ბოლოს, ქართლის მეფე ბაკური იხსენიება სომეხი ისტორიკოსების, კორიუნისა და მოვსეს ხორენაცის თხზულებებში, ქართული ანბანის შექმნასთან დაკავშირებით, დაახლ. V ს-ის დასაწყისში. ეს საკითხიც არაერთხელ გამხდარა მკვლევართა მსჯელობის საგანი მაგრამ, ერთი აზრი, ამასთან დაკავშირებით, დღესაც არ არის მიღწეული (ჩხარტიშვილი 2009: 63-73; ხურცილავა 2002; ხურცილავა 2003).
ამჯერად, ზემოთ ჩამოთვლილ უეჭველ თუ საკამათო ცნობების განხილვას გვერდს ავუვლი და ვეცდები აღვადგინო გვიანდელი რომის იმპერიის და ქართლის სამეფოს ამ ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო და მიმზიდველი ისტორიული პერსონაჟის ადრეული ბიოგრაფიის ერთი მონაკვეთი, კერძოდ კი, ბაკურის რომაული სამხედრო კარიერის დასაწყისის ქრონოლოგია და მისი გარემოებები. ამაში დაგვეხმარება IV ს-ის ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწის, რიტორისა და ფილოსოფოსის, თემისტიოსის VIII სიტყვაში (ორატიო) შემონახული ცნობა. აღნიშნული ცნობა ქართულ საისტორიო მეცნიერებაში დღემდე არ განხილულა, თუმცა მას დიდი ხანია ყურადღება მიაქციეს დასავლელმა მკვლევარებმა.
ორიოდ სიტყვა თემისტიოსის შესახებ
IV საუკუნის ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწე, ფილოსოფოსი და რიტორი, თემისტიოსი დაიბადა 317 წელს მცირე აზიის პროვინცია პაფლაგონიაში. განათლება მიიღო კონსტანტინოპოლში, სადაც თავისი ცხოვრების უმეტესი ნაწილი გაატარა. 345-355 წლებს შორის თემისტიოსმა კონსტანტინოპოლში ფილოსოფიური სკოლა დააარსა. მიუხედავად მისი წარმართობისა, 355 წელს იმპერატორმა კონსტანციუს II-მ იგი სენატორად დანიშნა; 358/359 წელს იყო პროკონსული, ხოლო 377/378 წელს _ ელჩი რომში; 383-384 წლებში იმპერატორმა თეოდოსიუსმა იგი კონსტანტინოპოლის პრეფექტად დანიშნა. თემისტიოსი გარდაიცვალა 387 ან 388 წელს. თემისტიოსის შესახებ იხ. (ვანდერსპოელი 1995; მონკიურ-ჰითერი 2002).
თემისტიოსის შრომებიდან შემორჩენილია არისტოტელეს თხზულებათა კომენტარები და 34 სიტყვა (ორაციო). მას მიწერ-მოწერა ჰქონდა ეკლესიის ერთ-ერთ უდიდეს მამასთან, გრიგოლ ნაზიანზელთანაც.
ქართველ მეცნიერთა ყურადღება თემისტიოსმა ჯერ კიდევ გასული საუკუნის დასაწყისში მიიპყრო. ამის მიზეზი იყო მისი XXVII „ორაციო“, სადაც ჩანს, რომ თითქოსდა მას რიტორიკა უსწავლია კოლხეთში, ფაზისთან ახლოს (ჰარდუინი 1684: 332-333) პონტოს ბოლოში, ფაზისის მახლობლად სადაც არგომ, თესალიიდან წამოსულმა, დაისადგურა (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 50-51).
ამ სტრიქონს, ქართველ მეცნიერთაგან პირველად, ი. ჯავახიშვილმა მიაქცია ყურადღება, რომელმაც ამის საფუძველზეც ივარაუდა, რომ IV საუკუნის კოლხეთში, ფაზისთან ახლოს არსებულა ელინური სკოლა (ჯავახიშვილი 1913: 253).
იგივე აზრს ავითარებდა ს. ყაუხჩიშვილი. მისი შეხედულებით, არათუ მხოლოდ თემისტიოსს, არამედ მამამისსაც, ცნობილ ფილოსოფოს, ევგენიოსს ფილოსოფია ფაზისში უნდა შეესწავლა (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 52-53).
თემისტიოსის განსწავლის ადგილად ფაზისს მიიჩნევდნენ ჩჰრისტ-შცჰმიდ-შტäჰლინ-ი (ქრისტი, შმიდტი, სტეჰლინი 1924: 1004-1014) და ვილჰელმ-ი (ვილჰელმი 1927-2928: 451-489; ლიერატურაზე მითითება იხ. (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 52). თუმცა არსებობს სხვა თვალსაზრისები, რომელთა მიხედვითაც თემისტიოსს რიტორიკა არა ფაზისში, არამედ პაფლაგონიის სინოპში უნდა შეესწავლა (ზეეკი 1906: 292), ანდა _ პონტო პოლემონიაკის ქალაქ ნეოკესარიაში (ვანდერსპოელი 1995:34). თემისტიოსის შემოქმედების თანამედროვე მკვლევარი რობერტ ჯ. პენელლა ზეეკის მოსაზრებას „უცნაურ ვარაუდს“ უწოდებს და შენიშნავს, რომ ტექსტის „ფასიდოს“ შეიძლება ნიშნავდეს როგორც ფაზისის მდინარეს, ასევე ქალაქს (პენელა 1999: 165, შენ. 2).
ს. ყაუხჩიშვილმა 1961 წელს გამოაქვეყნა თემისტიოსის XI, XV, XVI და XVIII და XXVII სიტყვებიდან ის მონაკვეთები, ქართული თარგმანითურთ, სადაც რიტორი ახსენებს იბერიას, კოლხიდას და, ზოგადად, კავკასიას, რომის იმპერიის სხვადასხვა საომარ მანევრებთან თუ პოლიტიკურ მოვლენებთან დაკავშირებით (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 46-51).
თემისტიოსის VIII „ორაციო“და ანონიმი აღმოსავლელი უფლისწული
ს. ყაუხჩიშვილს თავისი „გეორგიკის“ შედგენისას, თემისტიოსის VIII სიტყვისთვის ყურადღება არ მიუქცევია და ეს არც არის გასაკვირი, რადგან მასში არ იხსენიება სახელდობრ არც რომელიმე პიროვნება იბერიიდან, არც რომელიმე კავკასიური ქვეყანა; თუმცა, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, მასში იხსენიება ანონიმი წარჩინებული, რომლის იდენტიფიცირება ბაკურ იბერიელთან სავსებით რეალურია.
VIII „ორაციო“-ში საუბარია რომის იმპერიაში აღმოსავლეთიდან გადმოხვეწილი პიროვნების შესახებ, რომელსაც უარი უთქვამს მემკვიდრეობით კუთვნილ სამეფო ძალაუფლებაზე და იმპერატორ ვალენტის სამსახურში ჩამდგარა. როგორც თემისტიოსის სიტყვებიდან ჩანს, იმპერია განსაკუთრებულ იმედებს ამყარებდა ამ კაცზე, აღმოსავლეთში მომავალი გამარჯვებების საქმეში. ვნახოთ თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში მოტანილი ეს ცნობა:
ციტატის ქართული თარგმანი ამგვარია:
„უსაფუძვლოდ არ უწოდა პრიამოსმა აგამემნონს ნეტარი საბერძნეთიდან უამრავი ფრიგიელი ჯარისკაცის მოყვანისათვის. ახლა, შენ შემთხვევაში, არის კაცი, რომელმაც უგულვებელყო თავის მამათა კვერთხი _ და ეს არცთუ უჩინო სამეფოა! _ და გადმოხვეწილი შუბოსნად (პირად მცველად მოვიდა). ეს კარგი ნიშანია აღმოსავლეთში [მომავალი] გამარჯვებებისა”.
თემისტიოსის VIII „ორაციო“-ს დათარიღება
სანამ უმთავრეს საკითხს _ VIII “ორაციო”-ში მოხსენიებული გადმოხვეწილი უფლისწულის იდენტიფიკაციას შევეხებოდეთ, დავაზუსტოთ მისი წარმოთქმის ზუსტი თარიღი, რადგან ამას, ანონიმის იდენტიფიკაციისათვის, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. თავად „ორაციო“-ს შინაარსიდან ირკვევა, რომ იგი წარმოთქმულია იმპერატორ ვალენტის ზეობის (364 წ. 28 მარტი _ 378 წ. 9 აგვისტო) მეხუთე წლისადმი მიძღვნილ ზეიმზე. სიტყვის წარმოთქმის დროს იმპერატორი დუნაის ნაპირებთან ვესტ-გოთების წინააღმდეგ ომს აწარმოებდა და მარკიანოპოლისის (თანამედროვე დევნია//Девня ბულგარეთში, დუნაის მარჯვენა სანაპიროზე) სამხედრო ბაზაზე იმყოფებოდა.
ამ ომის წინაპირობა ასეთი იყო: 365 წელს ვესტ-გოთებმა იმპერატორის ტახტზე ვალენტის კონკურენტს, თვითმარქვია პროკოპიუსს დაუჭირეს მხარი. 366 წელს ვალენტიმ პროკოპიუსი შეიპყრო და სიცოცხლეს გამოასალმა, ხოლო 367 წლის გაზაფხულზე გაემგზავრა დუნაის საზღვრებისკენ, ვესტ-გოთების დასასჯელად. ამ სამხედრო კამპანიამ 3 წელს გასტანა, რის შედეგადაც 369/370 წლის ზამთარში იმპერატორმა შუა დუნაზე, ნავში, გოთებთან საზავო ხელშეკრულებას მოაწერა ხელი (ჰითერი, მეთიუსი 1991: 12; ვანდერსპოელი 1995: 167-168).
აქედან გამომდინარე, ზოგიერთი ისტორიკოსი (კატეგორიულადაც კი) თვლიდა, რომ თემისტიოსს თავისი VIII „ორაციო“ უნდა წარმოეთქვა 369 წლის თებერვალ-მარტში (ჰოფმანი 1978: 314), რაც არის ვალენტის ზეობის მეხუთე წლის დასასრული. მაგრამ უკანასკნელმა გამოკვლევებმა ნათლად აჩვენეს, რომ სიტყვა წარმოთქმულია არა 369, არამედ 368 წლის მარტში, როგორც ამას ჯერ კიდევ XVII ს-ის ბოლოს მიუთითებდა თემისტიოსის გამომცემელი და მთარგმნელი ჟეან (ჟოანნის) პარდუინ-ი ტექსტისადმი თანდართულ შენიშვნებში (ჰარდუინი 1684: 433).
ჟ. ვანდერსპოელ-მა დამაჯერებლად აჩვენა ამ უკანასკნელი თარიღის სისწორე და ამის საბუთად მოიყვანა შემდეგი გარემოებები:
ა) თემისტიოსი VIII “ორაციო”-ში ლაპარაკობს საგადასახადო ტარიფებზე იმპერატორ ვალენტის ზეობის სამ წელთან დაკავშირებით _ 365, 366 და 367 (როგორც ჩანს, 364 წლის საგადასახადო ტარიფები ჯერ კიდევ იმპერატორ იოვიანეს სიკვდილამდე განისაზღვრა) და აცხადებს, რომ მეოთხე, 368 წლისათვის ტარიფები შემცირდა. თემისტიოსი არაფერს ამბობს 369 წლის საგადასახადო ტარიფებზე, რაც ნიშნავს, რომ მისი VIII “ორაციო” წარმოთქმულია 368 წლის დასაწყისში;
ბ) თემისტიოსი VIII “ორაციოში” არ ახსენებს ვალენტის მცირეწლოვან ვაჟს, ვალენტინიანუს გალატელს, რომელიც კონსულად 369 წლის 1 იანვარს გამოცხადდა. Eსეც მეტყველებს იმ აზრის სასარგებლოდ, რომ VIII “ორაციო” წარმოითქმულ იქნა ამ ფაქტამდე _ 368 წელს (ვანდერსპოელი 1995: 171-172).
გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია ისტორიული მონაცემები, თუ როდის და რატომ იმართებოდა, იმპერატორთა ზეობის ტრადიციული დღესასწაულები. ჯერ კიდევ XIX საუკუნის ბოლოს, ინგლისელი ისტორიკოსი თომას ჰოდკინგ-ი (ჰოდკინგი 2006: 475) და შემდეგ, სხვა მეცნიერებიც, მაგ. ანდრეé კასტანოლ. იხ. (კასტანოლი 1982: 368) შენიშნავდნენ, რომQკინკენნალია-ს ფესტივალი დაწესდა ბერძნული ოლიმპიადების იმიტიაციით. ამგვარი დღესასწაულები იმართებოდა ხელისუფლის ზეობის ყოველ მეხუთე წელს: მეხუთე წლისთავის (კინკენნალია) _ მეოთხე წლის ამოწურვისას; მეათე წლისთავის (დეცენნალია) _ მეცხრე წლის ამოწურვისას; მეთხუთმეტე (კინდეცენნალია) _ მეთოთხმეტე წლის ამოწურვისას; მეოცე (ვიცენნალია) _ მეცხრამეტე წლის ამოწურვისას; ოცდამეათე (თრიქენნალია) _ ოცდამეცხრე წლის ამოწურვისას და ა. შ. მაგ. ცნობილია, რომ კონსტანტინე I დიდი იმპერატორად გამოცხადდა 306 წელს, ხოლო მისი Qკინკენნალია გაიმართა 310 წელს, ვიცენნალია კი _ 325 წელს; კონსტანტინე II, კრისპუსი და ლიცინიუსი კეისრებად გამოცხადდნენ 317 წელს, ხოლო მათი Qკინკენნალია გაიმართა 321 წელს და ა. შ.
მაშასადამე, რადგან იმპერატორი ვალენტი ტახტზე ავიდა 364 წლის 28 მარტს, მისი ზეობის მეხუთე წლისადმი მიძღვნილი ზეიმი (კინკენნალია) უნდა გამართულიყო არა ზეობის მეხუთე წლის დასასრულს (ე. ი. 369 წლის მარტს), არამედ ზეობის მეოთხე წლის ამოწურვისას და მეხუთე წლის დასაწყისს _ 368 წლის 28 მარტს. ასე, რომ ეჭვს არ უნდა იწვევდეს Vანდერსპოელ-ის დათარიღების სისწორე, რომელიც გაზიარებულია კიდეც უახლეს სამეცნიერო ლიტერატურაში (ჰითერი, მეთიუსი 1991:12).
თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ს თარიღის დადგენა მნიშვნელოვანია იმ მხრივ, რომ ეს გვაძლევს საშუალებას, ზუსტად განვსაზღვროთ ის დრო და გარემოებები, როდესაც იმპერატორ ვალენტთან მივიდა აღმოსავლეთიდან ანონიმი უფლისწული, რომელმაც საკუთარი ნებით უგულვებელყო თავისი, არცთუ უსახელო ქვეყნის, მამაპაპისეული სამეფო კვერთხი, გადმოიხვეწა სამშობლოდან და ჩადგა რომის სამსახურში, როგორც იმპერატორის პირადი მცველი (“δορυφορος” სიტყვასიტყვით = „შუბოსანი“).
თავისთავად ის ფაქტი, რომ თემისტიოსთან ნახსენები ანონიმი პიროვნების რომაელების მხარეზე გადასვლას საიმპერატორო კარი აღმოსავლეთში მომავალი გამარჯვებების საწინდრად მიიჩნევდა, მიანიშნებს რომი-სპარსეთის ურთიერთობებში გაჩენილ ახალ, მორიგ დაძაბულობაზე.
იმისათვის, რომ საბოლოოდ გავარკვიოთ, თუ ვინ უნდა იგულისხმებოდეს თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ს ანონიმ პიროვნებაში, პირველ ყოვლისა, უნდა გავითვალისწინოთ, თუ რა მდგომარეობა იყო ამ დროს რომის აღმოსავლეთ საზღვრებზე.
რომი-სპარსეთის ურთიერთობა 360-იან წლებში
კონსტანციუს II-ს სიკვდილის (361 წ.) შემდგომ, ირანთან ომი განაახლა იმპერატორმა იულიანემ. 363 წლის 26 ნოემბერს იულიანე ერთ-ერთ ბრძოლაში დაიჭრა და იმავე დღეს გარდაიცვალა კიდეც. არმიამ იმპერატორად გამოაცხადა იოვიანუსი, რომელიც იძულებული გახდა, სპარსელებთან 30 წლიან “სამარცხვინო ზავზე” დათანხმებულიყო (დიაკონოვი 1961: 266-267; გრეითრექსი, ლიუ 2002: 1-19).
ამ ზავის მიხედვით, რომაელები სპარსელებს უბრუნებდნენ ხუთ პროვინციას და პირობას დებდნენ, რომ შეწყვეტდნენ მათი ყოფილი ქვეშევრდომის, სომხეთის მეფე არშაკის მხარდაჭერას ირანელებთან ბრძოლაში. ქართლის (იბერიის) შესახებ ამ ზავში ლაპარაკი არ ყოფილა, რაც ნიშნავს, რომ ამ ქვეყნის სტატუსი უცვლელი რჩებოდა (ბოგვერაძე 1973: 78).
ირანის შაჰმა შაპურ II-მ (309-379 წწ.), როგორც ჩანს, ისარგებლა იმით, რომ რომაელები დუნაისპირეთში ვესტ-გოთებთან ომით იყო დაკავებული, დაარღვია 363 წლის საზავო ხელშეკრულება და კავკასიაში საომარი მანევრები წამოიწყო. 367 წელს მან არმენიის მეფე არშაკ II (დაახ. 350-367 წწ.) ჯერ დაატყვევა და შემდეგ მოაკვლევინა (ამმ. მარც. XXVII. 12. 1-3) (დიაკონოვი 1961: 268). ამის შემდეგ შეუტია სომხეთს, ააოხრა ქვეყანა და სამეფო კარის წარმომადგენლები ერთ-ერთ ციხე-სიმაგრეში შეიმწყვდია. არშაკის ახალგაზრდა ვაჟი, პაპი დედის რჩევით რომაელებთან გაიქცა, სადაც იმპერატორის მიერ პატივით იქნა მიღებული: “არშაკის ძე პაპა, რომელიც დედის ჩაგონებით მცირეოდენი [მხლებლებითურთ] ციხესიმაგრიდან გამოვიდა, მიიღო იმპერატორმა ვალენტმა, გაუჩინა დროებით ბინად ნეოკესარია, პოლემონის პონტოს ფრიად გამოჩენილი ქალაქი, სადაც ნატიფი საზრდო და მოვლა ექნებოდა” (ამმ. მარც. XXVII. 12. 9) (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 127).
სომხეთის შემდეგ, შაპურმა ქართლსაც შეუტია, სადაც რომაელთა ნომინანტი სავრომაკე მეფობდა. სავრომაკე გაძევებულ იქნა ქართლიდან, ხოლო მის ნაცვლად შაპურმა სავრომაკეს ბიძაშვილი, ასფაგური (რომელსაც სამართლიანად აიგივებენ ქართული წყაროების ვარაზ-ბაკურ //ვარაზ-ბაქართან) დააყენა მეფედ: “ამის შემდეგ, რათა ღალატით აღარაფერი დარჩენოდა შეუბღალავი, სავრომაკი გააძევა, რომელიც რომაელთა დახმარებით განაგებდა იბერიას, და იმ ხალხის გამგებლობა ვინმე ასფაგურს გადასცა; თანაც გვირგვინი დაადგა, რათა ჩვენი გადაწყვეტილებისადმი შეურაცხყოფა მიეყენებინა” (ამმ. მარც. XXVII. 12. 4) (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 125).
პაპის მსგავსად, ქართლიდან შაპურის მიერ გაძევებული სავრომაკიც თავის მოკავშირე რომაელებს ეახლა.
დაახლოებით 369-371 წლებს შორის პერიოდში, ჯერ პაპი და ცოტა მოგვიანებით, სავრომაკიც, რომაელთა ლეგიონებისა და სარდალ ტერენციუსის დახმარებით, ბრუნდებიან სამშობლოში (ამმ. მარც. XXVII. 12. 10, 16). პაპმა ბრძოლით დაიბრუნა თავისი მამის ტახტი, ხოლო სავრომაკემ და ასფაგურმა (რესპ. ვარაზ-ბაკურმა), როგორც ბიძაშვილებმა, რომაელთა თანხმობით, ქართლის სამეფო ორად გაიყვეს: „ისე, რომ საზღვრად შუაში მდინარე კიროსი დადებულიყო და სავრომაკს არმენიისა და ლაზების მოსაზღვრე [მხარე] რგებოდა, ასფაგურს კი _ ალბანიისა და სპარსელების მომიჯნავე” (ამმ. მარც. XXVII. 12. 16) (გამყრელიძე, ყაუხჩიშვილი 1961: 130).
აშკარაა, რომ თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში მოხსენიებული ანონიმი პიროვნება, რომელიც 368 წლის დასაწყისში იმპერატორს ეახლა და რომელზედაც რომაელები აღსავლეთში მომავალი გამარჯვებების იმედს ამყარებდნენ, ზემოთ აღნიშნულ მოვლენებთან, ანუ შაპურ II-ს კავკასიაში ინტერვენციასთან პირდაპირ უნდა იყოს დაკავშირებული. ერთი შეხედვით, ეს უნდა ყოფილიყო ან სომხეთის უფლისწული პაპი, ან ქართლში რომაელების შემწეობით გამეფებული სავრომაკე. თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით!
საკითხის უფრო ღრმა შესწავლის შედეგად ირკვევა, რომ ამ ანონიმში არ შეიძლება იგულისხმებოდეს არც პაპი და არც სავრომაკე. სამაგიეროდ, იგი, სრულიად შესაძლებელია, გვიანრომაულ პროსოპოგრაფიაში კარგად ცნობილი ბაკურ იბერიელი იყოს (პროსოპოგრაფია 1971:144).
ამ მხრივ, თემისტიოსის ეს ცნობა, როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, ქართულ მწერლობაში არ განხილულა, მაგრამ დასავლელმა მკვლევარებმა მას დიდი ხანია ყურადღება მიაქციეს.
დასავლელ მკვლევართა მოსაზრებები _ პაპი თუ ბაკური?
ჯერ კიდევ 1684 წელს, კლასიკური ლიტერატურისა და ისტორიის ფრანგმა მკვლევარმა ჟოანნის Hარდუინ-მა გამოთქვა ვარაუდი, რომ თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში მოხსენიებულ ანონიმში შეიძლება იგულისხმობოდეს არმენიელი უფლისწული პაპი (პარა), არშაკის ძე (ჰარდუინი 1684: 436).
გასული საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული, ეს ვარაუდი მეცნიერებაში მოსაზრებად დამკვიდრდა. მას იზიარებდნენ პასკალ ასდურიან-ი (ასდურიანი 1911: 158, შენ. 2), ოტტო ზეეკ-ი (ზეეკი 1913: 59, 448-449), ერნსტ შტეინ-ი (შტეინი 1928: 213, შენ. 1), ა. პიგანიოლ-ი (პიგანიოლი 1947: 157, შენ. 37) და ვილჰელმ Eენსლინ-ი (ენსლინი 1949: 923-924); შესაბამის ლიტერატურაზე მითითება იხ. H(ოფმანი 1978: 314, შენ. 20). იგივე აზრს, სულ უფრო იშვიათად, მაგრამ მაინც, წააწყდებით ზოგიერთ უახლოეს გამოკვლევაშიც, თუმცა არა კატეგორიული ფორმით (ლენსკი 2002: 171, შენ. 100).
ამ მეცნიერთა არგუმენტი სრულიად მარტივია: ისინი ამოდიან ამიანუს მარცელინუსის სიტყვებიდან, რომლის მიხედვითაც სწორედ იმ პერიოდში, როდესაც წარმოთქმულია თემისტიოსის VIII “ორაციო”, სპარსელთა ზეწოლით სომხეთიდან გამოქცეული უფლისწული პაპი იმპერატორმა ვალენტმა საპატიო ლტოლვილად მიიღო (იხ. ზემოთ).
დაახლოებით იმავე პერიოდში, როდესაც Hარდუინ-ის წიგნი გამოიცა, ფრანგმა ეკლესიის ისტორიკოსმა Lუის-შéბასტიენ თილლემონტ-მა თავის მონუმენტურ წიგნში _ “იმპერატორთა ისტორია”, გამოთქვა საპირისპირო მოსაზრება და თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში ნახსენები ანონიმის პაპის სასარგებლოდ იდენტიფიკაციის მცდელობა ხაზგასმით უარყო; იმავდროულად, მანვე პირველმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ ეს ანონიმი ბაკურ იბერიელი უნდა ყოფილიყო, თუმცა თილლემონტ-ის წიგნმა დღის სინათლე მხოლოდ მისი გარდაცვალებიდან ნახევარი საუკუნის შემდეგ (1720 წელს) ნახა.
თავის წიგნში თილლემონტ-ი, კერძოდ, აღნიშნავდა, რომ აღმოსავლელ უფლისწულში: “ზოგიერთი ვარაუდობს პარას, არმენიის მეფე არშაკის ძეს (მხედველობაში უნდა ჰქონდეს ჰარდუინ-ის ვარაუდი, _ ნ. ნ.), რომელიც დაჟინებით სთხოვდა ვალენტს სპარსელების წინააღმდეგ დახმარებას და გარკვეული დრო გაატარა პონტოში, ნეოკესარიაში. [თუმცა არ ვიცით მსახურობდა თუ არა იგი ვალენტთან.] კეთილშობილი ბაკური, იბერიის მეფე კი უეჭველად მსახურობდა თეოდოსიოსთან და ასევე ვალენსთან ადრიანოპოლის ბრძოლაში” (ტილემონი 1720: 90-91).
რატომღაც, თილლემონტ-ისეული იდენტიფიკაცია შემდგომში დავიწყებას მიეცა.
მხოლოდ 1978 წელს, საკითხს დაუბრუნდა ანტიკური რომის ისტორიის ცნობილი გერმანელი მკვლევარი, დიტრიხ ჰოფმანი. მან პაპის იდენტიფიკაციის სასარგებლოდ დამკვიდრებული შეხედულება საფუძვლიანად უარყო თავის მრავალმხრივ საინტერესო წერილში: “ვადომარი, ბაკურიუსი და ჰარიულფი, ბარბაროს დიდგვაროვანთა და მთავართა კარიერა IV ს-ის გვიანრომაულ არმიაში” (ჰოფმანი 1978: 307-318).
აქ ჰოფფმანნ-მა ნათლად აჩვენა, რომ თემისტიოსის მიერ აღწერილი ანონიმის ბედი არანაირად არ ედრება სომეხი უფლისწულის, პაპის ბედს. სამაგიეროდ, იქვე გამოთქვა, დასაბუთებული მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც, თემისტიოსის ანონიმ პერსონაჟში ბაკურ იბერიელი უნდა იგულისხმობდეს. ამასთან დაკავშირებით, იგი წერდა:
“...საჭიროა, უპირველესად, ამ უსახელო პიროვნების იდენტიფიცირება. როგორც წესი, მასში უნდოდათ არმენიის ახალგაზრდა მეფე პაპი (პაპა, პარა) დაენახათ, რომელიც სპარსეთის მეფის შაპურ II-ს მიერ, მამამისის, არშაკ II-ს მკვლელობის შემდეგ რომაელებთან გაიქცა და ეს მოხდა სავარაუდოდ ამავე წლებში. აღნიშნული პიროვნების ზუსტად ცნობილი ბედი სულაც არ ემთხვევა თემისტიოსის მიერ აღწერილ პიროვნებას. რადგან პაპი იყო მხოლოდ პატივით მიღებული სამეფო ლტოლვილი და არა ვინმეს პირადი დაცვის სამსახურში გამწესებული პირი. თუმცა ორატორის სიტყვები შესანიშნავად ერგება სხვა, ამ ეპოქაში ხშირად მოხსენიებულ, აღმოსავლელ უფლისწულს და რომაელ ოფიცერს _ ბაკურიუსს, რომელიც წარმოშობით რომის გავლენის სფეროში შემავალი სახელმწიფოს, იბერიის მეფე იყო, ქვეყნისა, რომელიც კავკასიასა და არმენიას შორის მდებარეობდა”.
სხვათა შორის, იქვე Hოფფმანნ-ი შენიშნავდა, რომ სტატიის წერის პორცესში იგი თილლემონტ-ის მოსაზრებას არ იცნობდა და მას მხოლოდ მოგვიანებით, მისი დამთავრებისას გაეცნო (ჰოფმანი 1978: 314, შენ. 22).
საქმე ისაა, რომ, როგორც მოყვანილი ციტატიდან ჩანს, ჰოფფმანნ-ის (ისევე, როგორც თილლემონტ-ის) ძირითადი არგუმენტი იმის სასარგებლოდ, რომ თემისტიოსი სწორედ ბაკურ იბერიელს გულისხმობდა და არა პაპს, იყო ის, რომ პაპს რომაელებთან მხოლოდ და მხოლოდ “პატივით მიღებული სამეფო ლტოლვილის” სტატუსი ჰქონდა, ხოლო თემისტიოსი ლაპარაკობს აღმოსავლელ უფლისწულზე, რომელიც იმპერატორის პირადი დაცვის სამსახურში, ე. წ. “შუბოსნების” რიგებში ჩადგა.
მართლაც, იმ ისტორიკოსებთან, რომლებიც მოგვითხრობენ პაპის რომაელებთან გაქცევაზე (ამიანუს მარცელინუსი, ფავსტოს ბუზანდი, მოვსეს ხორენაცი), არსად საუბარი არ არის იმის შესახებ, რომ იგი, იმპერატორის პირადი მცველის, თუ რაიმე სხვა სტატუსით, რომაელების სამხედრო სამსახურში ჩადგა.
ჰოფფმანნ-ი დაწვრილებით განიხილავს თემისტიოსის ცნობაში ნახსენები ანონიმი პიროვნების სტატუსს. მისი დაკვირვებით, რიტორის სიტყვები „μετανάστης ἥκει δορυφορήσων“ ნიშნავს იმას, რომ იგი იმპერატორის პირადი დაცვის წევრი გახდა. ბერძნული სიტყვა “δορυφορος” ნიშნავს, როგორც “შუბოსანს”, “შუბისმტვირთველს” ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, ასევე “პირადი დაცვის წევრს”, “მცველს”, კერძოდ კი რომის იმპერატორისა.
სხვა ანალოგიების მოშველიებით, ჰოფფმანნ-ი ამტკიცებს, რომ IV საუკუნეში იმპერატორის პირადი დაცვის წევრობა იყო ის წოდება, რომელიც უნდა გაევლო ახალგაზრდა “ბარბაროს” უფლისწულს, ან მთავარს, როგორც რომაელებთან თავისი კარიერის პირველი ფაზა და ეს თანაბრად ეხებოდათ, როგორც აღმოსავლური (სპარსული, ქართული), ასევე დასავლური (მაგ. გერმანული) წარმოშობის დიდებულთა შვილებს (ჰოფმანი 1978: 314).
გერმანელი მეცნიერის აზრით, ბაკური ვერ დაიწყებდა თავის კარიერას იმთავითვე, როგორც შუბოსანთა ტრიბუნი, როგორადაც ის იხსენიება წყაროებში ათი წლის შემდეგ, 378 წლის ადრიანოპოლის ომში; თუმცა ის, როგორც უცხოელი უფლისწული, არც დაცვის ჩვეულებრივი, რიგითი წევრი შეიძლებოდა ყოფილიყო. შესაბამისად, ჰოფფმანნ-ი ასკვნის, რომ თემისტიოსის ცნობაში იგულისხმება პირადი დაცვის სამსახურის ნომინალური, ანუ ტიტულარული (საპატიო) სახე _ პროტექტორ დომესტიკუს-ის პოსტი, რომელიც ეძლეოდა რომის იმპერიაში ახალგაზრდა უცხოელ უფლისწულებს და მთავრებს, მათი კარიერის დასაწყისში (ჰოფმანი 1978: 316-317).
საბოლოოდ, ანტიკური მწერლობის სხვა ცნობათა გათვალისწინებით, Hოფფმანნ-ი ბაკურის ხანგრძლივ რომაულ კარიერას ჰყოფს ოთხ პერიოდად:
1. საწყისი ეტაპი, 368 წ. _ პირადი მცველი (პროტექტორ დომესტიკუს);
2. დაახლ. 378 წ. _ შოლა პალატინა-ს ტრიბუნი;
3. 380-იან წლებში _ სასაზღვრო პროვინციის, პალესტინის დუქსი;
4. დაახლ. 391/392 წ.-დან _ დომესტიკოსთა კომსი (ჰოფმანი 1978:316).
საინტერესოა, რომ 1991 წელს, თემისტიოსის ანონიმი პერსონაჟის იდენტიფიცირებისას, ჰოფფმანნ-ისგან ასევე სრულიად დამოუკიდებლად, მსგავს აზრამდე მივიდნენ რომის ისტორიის ბრიტანელი მკვლევარები _ პეტერ ჰათერ-ი და ჯონ მეთიუს-ი. თემისტიოსის ციტატის მათეული კომენტარიდან კარგად ჩანს, რომ ისინი არ იცნობდნენ ჰოფფმანნ-ის მოსაზრებას და ისე მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ეს ცნობა ბაკურ იბერიელს ეხება:
“ეს უნდა იყოს სხვა წყაროებიდან ცნობილი იბერიელი უფლისწული, ბაკურიუსი, რომელიც მსახურობდა რომის არმიაში 370 წლიდან მოყოლებული 394 წლამდე, ფრიგიდუსის ბრძოლაში მის დაღუპვამდე. ეს ცნობა, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, აქამდე იდენტიფიცირებული არ ყოფილა და იგი მიგვანიშნებს, რომ ზუსტად ამ მოვლენათა განვითარების დროს (ე. ი. 367/368 წწ.) შევიდა იგი რომის სამსახურში. თემისტიოსი ბაკურიუსის მოსვლას სახავს, როგორც აღმოსავლეთში (ე. ი. სპარსეთთან) მომავალი წარმატებების საწინდარს, რაც მიუღწევადი აღმოჩნდა (ამმ. მარც. 29.1; 30.2); ვალენტი ჯერ ისევ იქაურ (ე. ი. აღმოსავლეთის, _ ნ.ნ.) ბრძოლებში იყო, როდესაც გუთები 376 წელს დუნაის მიადგნენ”.
ცოტა მოგვიანებით, Hჰათერ-ის და მეთიუს-ის ეს მოსაზრება, თემისტიოსის ანონომი პერსონაჟის ბაკურ იბერიელად იდენტიფიცირების შესახებ, გაიზიარა გვიანანტიკური რომის ისტორიისა და კულტურის ამერიკელმა მკვლევარმა, ჯ. ვანდერსპოელ–მა (ვანდერსპოელი 1995:170, შენ. 54).
მაშასადამე, ნათელია, რომ თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში მოხსენიებული ანონიმი უფლისწულის იდენტიფიკაციის საკითხში მკვლევართა აზრი ორად არის გაყოფილი: ერთნი, ჰარდუინ-ის ვარაუდზე დამკვიდრებული სტერეოტიპის თანახმად, თვლიან, რომ აქ იგულისხმება სომეხი უფლისწული პაპი, ხოლო მეორენი, საკითხის უფრო დეტალური შესწავლის შედეგად, მივიდნენ დასკვნამდე, რომ მასში უნდა იგულისხმებოდეს ბაკურ ქართველი (იბერიელი).
აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ამ უკანასკნელ მოსაზრებამდე სხვადასხვა დროს, ერთმანეთისგან სრულიად დამოუკიდებლად მივიდნენ თილლემონტ-ი _ XVII საუკუნეში, ჰოფფმანნ-ი _ 1978 წელს და Hჰათერ-ი და Mმეთიუს-ი 1991 წელს. ფაქტია, რომ ასეთი რამ ისტორიულ მეცნიერებაში იშვიათად ხდება.
უცხოელ მკვლევართა მოსაზრებების გაცნობის შემდეგ, ბუნებრივია, ჩნდება სურვილი, რომ
საკითხს კიდევ უფრო მეტი ნათელი მოეფინოს.
„უგულვებელყო თავის მამათა [სამეფო] კვერთხი“
იმ მკვლევართა საწინააღმდეგოდ, ვინც თემისტიოსის “ორაციო”-ს ანონიმში სომხეთის უფლისწულ პაპს ხედავს, დამატებით, შეიძლება ითქვას შემდეგი: სწორედ იმავე დროს, ანუ 367/368 წელს, ქართლიდან (იბერიიდან) სპარსელების მიერ გაძევებულ იქნა რომაელების მიერ მეფედ ხელდასხმული სავრომაკი, რომელიც, პაპის მსგავსად, რომაელებს ეახლა და მოგვიანებით, მათივე დახმარებით, დაიბრუნა ქართლის ნახევარზე ხელმწიფება.
ამრიგად, თუკი პაპის იდენტიფიკაციის მომხრე მკვლევართა ლოგიკას გავყვებით, თემისტიოსის ანონიმში, პაპის მსგავსად, ასეთივე წარმატებით შეიძლება ვიგულისხმოთ იბერიის მეფე სავრომაკეც. მაგრამ ჰოფფმანნ-ის არგუმენტი თანაბრად ფასეულია როგორც პაპის, ასევე სავრომაკეს იდენტიფიკაციის საწინააღმდეგოდ _ არცერთი ამათგანი, არც პაპი და არც სავრომაკე არ ჩამდგარა რომის იმპერატორის პირადი დაცვის სამსახურში, პირიქით _ ორივე იბრძოდა თავთავიანთ ქვეყნებში სამეფო ტახტის დასაბრუნებლად, რაც, სულ რაღაც რამდენიმე თვეში, რომაელთა დახმარებით მოახერხეს კიდეც.
გარდა ამისა, თემისტიოსის ციტატაში არის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი და, შეიძლება ითქვას, გადამწყვეტი დეტალი, რომელიც აშკარად მიუთითებს იმაზე, რომ მის მიერ დასახელებული ანონიმი პერსონაჟი არ შეიძლება იყოს არც არმენიის მეფე პაპი და არც ქართლის მეფე სავრომაკე. კერძოდ, თემისტიოსი ხაზგასმით ამბობს, რომ იმპერატორ ვალენტთან მისულმა უფლისწულმა “უგულვებელყო თავის მამათა [სამეფო] კვერთხი” (“σὲ δὲ ἤδη τις τὰ σκῆπτρα ὑπεριδὼν τὰ πατρῷα”). ბერძნული ზმნა “ὑπεριδὼν” < “ὑπεροράω” = “ზემოდან ყურება”, “ყურადღების არმიქცევა”, “უპატივცემლობა”, “უგულვებელყოფა”, “მოძულება”, “არად ჩაგდება”, “აბუჩად აგდება”, “უარყოფა”.
ამ სიტყვის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ იმპერატორ ვალენტთან მოსულმა აღმოსავლელმა უფლისწულმა, არაფრად ჩააგდო მამა-პაპისეული სამეფო ძალაუფლება (“მამათა კვერთხი”) და პატივი, რომელიც მას მემკვიდრეობით ერგებოდა და მასზე საკუთარი ნებით თქვა უარი. როგორც საისტორიო წყაროებიდან დანამდვილებით ვიცით, არც პაპს და არც სავრომაკეს თავისი ნებით უარი არ უთქვამთ სამეფო ტახტზე და მის დასაბრუნებლად იბრძოდნენ კიდეც. Eს დეტალი გამორიცხავს თემისტიოსის ანონიმი უფლისწულის იდენტიფიკაციას როგორც ერთის, ასევე მეორეს სასარგებლოდ.
ამავე დროს, წყაროთა ცნობებიდან გამომდინარე, ჩვენთვის საინტერესო პერიოდის მახლობლად, ერთადერთი აღმოსავლელი უფლისწული _ ტახტის მემკვიდრე, რომელიც რომის სამსახურში თავისი ნებით ჩამდგარი ჩანს, არის ბაკურ იბერიელი (არ გვაქვს ცნობა იმის შესახებ, რომ იგი იძულებით იქნა სამეფო ტახტს ჩამოცილებული, რომელიც მას მემკვიდრეობის უფლებით ეკუთვნოდა). ამიტომაც, სწორი უნდა იყოს თილლემონტ-ის, ჰოფფმანნ-ისა და Hჰათერ-მეთიუს-ის დასკვნები იმასთან დაკავშირებით, რომ თემისტიოსის VIII “ორაციო”-ში მოხსენიებული ანონიმი უფლისწული შეიძლება იყოს მხოლოდ ბაკურ იბერიელი, რომელსაც თავისი რომაული კარიერა 368 წელს იმპერატორის პირადი მცველის საპატიო რანგში უნდა დაეწყო და 395 წლის ახლო ხანებში დომესტიკოსთა კომსის რანგში დაესრულებინა (ყოველ შემთხვევაში, ამ თარიღის შემდეგ ბერძნულ და ლათინურენოვან წყაროებში მისი ხსენება აღარ არის).
ამასთან დაკავშირებით, ისმის კითხვა: რატომ და რა ვითარებაში უნდა ეთქვა ბაკურს უარი მამისეულ ტახტზე 367 წლის ბოლოს, თუ 368 წლის დასაწყისში? ჩემი აზრით, ამ საკითხზე პასუხის გაცემა შესაძლებელია ანტიკური მწერლობისა და ქართული წყაროების ცნობათა შეჯერების საფუძველზე. სწორედ აქ უნდა ვეძიოთ თემისტიოსის ცნობის გასაღები.
ბაკურ უფლისწული და ქართლის სამეფო ტახტის საკითხი
ამიანუს მარცელინუსისგან ვიცით, რომ შაპურ II-ს კავკასიაში შემოჭრამდე ქართლს, რომაელთა დახმარებით, სავრომაკე განაგებდა, რომელიც, როგორც ირკვევა, 367-368 წლის ზამთარში იძულებული გახდა რომაელებთან გაქცეულიყო. მარცელინუსის ცნობებიდანვე ვიგებთ, რომ შაპურმა სავრომაკის ნაცვლად ქართლის ტახტზე ვინმე ასფაგურესი დასვა და მას სამეფო გვირგვინიც დაადგა.
ქართულ საისტორიო წყაროებში მეფეთა სიაში სავრომაკე არ იხსენიება. სამაგიეროდ, ზემოთაც ითქვა, რომ მის შემცვლელ ასფაგურესს მეცნიერთა აბსოლუტური უმრავლესობა, სრულიად საფუძვლიანად, აიგივებს “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს ვარაზ-ბაკურთან (= “მეფეთა ცხოვრების” ვარაზ-ბაქარი).
“მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს მეფეთა სიის მიხედვით, ქართლის მესამე ქრისტიანი მეფე იყო თრდატი (“ქართლის ცხოვრებაში” შეესაბამება მირდატი), ხოლო მეხუთე მეფე, მისი ვაჟი ბაკური; მათ შორის, მეოთხე მეფედ იხსენიება ვარაზ-ბაკური, რომლის დროსაც: “სპარსთა მეფისა მარზაპანნი êშემოვიდეს სივნიეთა და იგი ხიდარდ უკუჯდა ... და მაშინ მოვიდა ქრამ ხუარბორზარდ, სპარსთა მეფისა åპიტიახში, ºტფილისად ქალაქად, ციხედ. და ქართლი მისსა ხარკსა êშედგა, და სომხითი და სივნიეთი და გუასპურაგანი” (გიგინეიშვილი. გიუნაშვილი 1979: 325; შდრ. აბულაძე 1963: 91-92; ალექსიძე 2007: 16-17).
მაშასადამე, ქართული წყაროს მიხედვით, გამოდის, რომ თრდატის შემდეგ ქართლში გამეფებულა არა მისი პირდაპირი მემკვიდრე, არამედ სამეფო სახლის გვერდითი შტოს წარმომადგენელი _ ასფაგურეს // ვარაზ-ბაკური. მხოლოდ ამ უკანასკნელის შემდეგ ასულა ქართლის ტახტზე თრდატის ვაჟი, ბაკური.
აშკარაა, რომ თუ ბაკურ იბერიელი თავისი რომაული კარიერის შემდეგ მართლაც გამეფდა ქართლში, როგორც ამას მკვლევართა უმრავლესობა ვარაუდობს, მაშინ ის “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს ბაკურ თრდატის ძე უნდა იყოს. V საუკუნის დასაწყისში ქართლის ტახტზე ბაკურის მეფობას ამტკიცებენ სირიული (იოანე რუფუსის “პეტრე იბერის ცხოვრების” სირიული თარგმანი) და სომხური წყაროებიც (კორიუნი, მოვსეს ხორენაცი). ამიტომ ბაკურის ამოვარდნა მეორე ქართული საისტორიო ძეგლის _ “მეფეთა ცხოვრების” ქართველ მეფეთა სიიდან, შესაძლოა, შუასაუკუნის რედაქტორის მიერ დაშვებული ცდომილების ბრალი იყოს, თუმცა არც მისი გამიზნული ქმედებაა გამორიცხული (ამ მიზეზების გარკვევა სხვა დროისთვის გადავდოთ).
შესაბამისად, “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს და ამიანუს მარცელინუსის ცნობათა შეჯერების საფუძველზე, ქართლის ქრისტიან მეფეთა პირველი ექვსეული ასე გამოიყურება:
1. მირიანი
2. ბაკური (რევის ძე)
3. თრდატი (რევის ძე)
4. [სავრომაკე] (თრდატის ძე?)
5. ვარაზ-ბაკური // ასფაგურესი (დინასტიის გვერდითი შტოდან)
6. ბაკური (თრდატის ძე)
რატომ არ იხსენიება ქართულ წყაროებში ამიანუსთან მოხსენიებული მეფე სავრომაკე? ჩემი აზრით, იგი თრდატის უფროსი ვაჟი და მემკვიდრე შეიძლება ყოფილიყო; სავრომაკე თრდატის სიკვდილის შემდეგ, რომაელების დახმარებით, მცირე ხნით უნდა ასულიყო სამეფო ტახტზე, რომლის ლეგიტიმურობაც სპარსელებს არ უცვნიათ; ალბათ ამიტომაც ვერ მოხვდა იგი “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს მეფეთა სიაში; და ეს იმ დროს, როდესაც “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ში იხსენიება ვარაზ-ბაკური // ასფაგურესი, რომელიც სპარსელებმა დასვეს მეფედ და როგორც ეს უკვე შენიშნულია მეცნიერებაში, “მოქცევაÁ ქართლისაÁ” მასზე ამბობს, რომ იგი მეფედ კი არ “დაჯდა”, არამედ “დადგა” (ჩხარტიშვილი 1987: 40).
ამიანუს მარცელინუსის სიტყვებით, შაპურმა ასფაგურს “იმ ხალხის გამგებლობა ... გადასცა”, თანაც გვირგვინი დაადგა, რათა რომალების “გადაწყვეტილებისადმი შეურაცხყოფა მიეყენებინა” (იხ. ზემოთ). გამოდის, რომ “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს მეფეთა სიის შემდგენელისათვის სამეფო ლეგიტიმაციის ნიშანი სპარსელთა მხრიდან ცნობა უფრო ყოფილა, ვიდრე _ რომაელთა მხრიდან.
ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, აღნიშნული პერიოდის ქართლის ისტორიული სინამდვლის რეკონსტრუქციის ჩემეული ვერსია ასეთია:
367/368 წლის ზამთარში კავკასიაში სპარსელთა შემოჭრის შედეგად, რომაელთა ნომინანტი სავრომაკე (თრდატის ძე) იძულებული გახდა ქართლი დაეტოვებინა და თავის მოკავშირეებთან შეეფარებინა თავი. ასეთ ვითარებაში, ბუნებრივია, სპარსელები დაიწყებდნენ ქართლის სამეფო ტახტისთვის შესაფერისი კანდიდატურის ძიებას, რომელიც, ერთი მხრივ, ტახტის პირდაპირი მემკვიდრე იქნებოდა და იმავდროულად _ ლოიალურად განწყობილი სპარსეთის მიმართ. რა თქმა უნდა, ასეთი პირდაპირი ტახტის მემკვიდრე იქნებოდა თრდატის შემდგომი ვაჟი _ ბაკური (სავარაუდოა, რომ ბაკური სავრომაკეს უმცროსი ძმა იყო); მაგრამ ფაქტია, რომ ბაკურის ნაცვლად, ქართლის ტახტზე ვხედავთ “ვინმე ასფაგურს”, ანუ ვარაზ-ბაკურს, რომელიც თრდატის პირდაპირი შთამომავალი არ არის: ამიანუსის მიხედვით, იგი სპარსელთა მიერ გაძევებილი სავრომაკეს არა ძმა, არამედ ბიძაშვილია.
როგორც ჩანს, ბაკურ თრდატის ძემ, სავრომაკეს შემდეგ ტახტის პირდაპირმა მემკვიდრემ, სპარსეთის მფარველობის ქვეშ სამეფო ძალაუფლების მიღებაზე უარი განაცხადა, პოლიტიკური და, სავარაუდოდ, იდეოლოგიურ-რელიგიური (რომაული ქრისტიანობა ვს სპარსული მაზდეანობა) მოსაზრებების გამო. მსგავს შემთხვევასთან გვაქვს საქმე პეტრე იბერის ცხოვრებშიც, როდესაც ქართველთა “უფალი” ბუზმარიოსი, იდეოლოგიურ-რელიგიურ ნიადაგზე იღებს გადაწყვეტილებას თეოდოსი იმპერატორის მოთხოვნაზე, მძევალი გაეგზავნათ მისთვის:
“ბოზმარმაც, იბერთა ქვეყნის მაშინდელმა უფალმა, გაგზავნა თავისი შვილი, რადგანაც ის ქრისტიან რომაელებთან მეგობრობას უფრო დიდად აფასებდა, ვიდრე უღვთო სპარსთა მხარდაჭერას” (ლოლაშვილი 1988: 91; ჰორნი, ფენიქსი 2008: XXXII).
მხოლოდ იმის შემდეგ, რაც ტახტის პირდაპირმა მემკვიდრემ, ბაკურმა უარი თქვა მეფობაზე, შაპურს ქართლის ტახტზე დასასმელად უნდა გამოეძებნა სამეფო საგვარეულოს სხვა წარმომადგენელი და გამოძებნა კიდეც “ვინმე ასფაგურესი” // ვარაზ-ბაკური _ სავრომაკეს (და, სავარაუდოდ, ბაკურის) ბიძაშვილი, რომელიც, სპარსეთის სამეფო კარისადმი ლოიალობის სანაცვლოდ, ქართლის ტახტზე დასვა.
მარცელინუსის ცნობით, ასფაგურესის (ვარაზ-ბაკურის) ვაჟი, ულტრა შაპურს მძევლად წაუყვანია (Aმმ. Mარც. XXXI, 12. 6). ქართული წყაროები კი გვამცნობენ, რომ ვარაზ-ბაკურის მეფობის დროს შემოსულა სპარსთა მეფის პიტიახში თბილისში და ქართლი სპარსეთის მოხარკე გამხდარა, რაც სპარსელებისადმი მის სრულ დამოკიდებულებაზე ლაპარაკობს.
სავსებით დასაშვებია, ისტორიულ სინამდვილეს შეესაბამებოდეს “მეფეთა ცხოვრების” ცნობა იმის შესახებ, რომ ვარაზ-ბაკურის ორი ცოლიდან ერთი თრდატ რევის ძის ასული, ანუ სავრომაკეს და ბაკურის ღვიძლი და ყოფილიყო (ყაუხჩიშვილი 1955: 132). თუმცა, დანამდვილებით არ ვიცით, თუ ვისი ძე იყო თავად ვარაზ-ბაკური _ “ქართლის ცხოვრების” ცნობა, თითქოს იგი მირიანის პირდაპირი შთამომავლის მირდატის ძე იყოს (მირიანი > ბაქარი > მირდატი > ვარაზ-ბაქარი) ეჭვის აღმძვრელია.
ქართულ საისტორიო წყაროებში მეფეთა სიაში სავრომაკე არ იხსენიება. სამაგიეროდ, ზემოთაც ითქვა, რომ მის შემცვლელ ასფაგურესს მეცნიერთა აბსოლუტური უმრავლესობა, სრულიად საფუძვლიანად, აიგივებს “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს ვარაზ-ბაკურთან (= “მეფეთა ცხოვრების” ვარაზ-ბაქარი).
“მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს მეფეთა სიის მიხედვით, ქართლის მესამე ქრისტიანი მეფე იყო თრდატი (“ქართლის ცხოვრებაში” შეესაბამება მირდატი), ხოლო მეხუთე მეფე, მისი ვაჟი ბაკური; მათ შორის, მეოთხე მეფედ იხსენიება ვარაზ-ბაკური, რომლის დროსაც: “სპარსთა მეფისა მარზაპანნი êშემოვიდეს სივნიეთა და იგი ხიდარდ უკუჯდა ... და მაშინ მოვიდა ქრამ ხუარბორზარდ, სპარსთა მეფისა åპიტიახში, ºტფილისად ქალაქად, ციხედ. და ქართლი მისსა ხარკსა êშედგა, და სომხითი და სივნიეთი და გუასპურაგანი” (გიგინეიშვილი. გიუნაშვილი 1979: 325; შდრ. აბულაძე 1963: 91-92; ალექსიძე 2007: 16-17).
მაშასადამე, ქართული წყაროს მიხედვით, გამოდის, რომ თრდატის შემდეგ ქართლში გამეფებულა არა მისი პირდაპირი მემკვიდრე, არამედ სამეფო სახლის გვერდითი შტოს წარმომადგენელი _ ასფაგურეს // ვარაზ-ბაკური. მხოლოდ ამ უკანასკნელის შემდეგ ასულა ქართლის ტახტზე თრდატის ვაჟი, ბაკური.
აშკარაა, რომ თუ ბაკურ იბერიელი თავისი რომაული კარიერის შემდეგ მართლაც გამეფდა ქართლში, როგორც ამას მკვლევართა უმრავლესობა ვარაუდობს, მაშინ ის “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს ბაკურ თრდატის ძე უნდა იყოს. V საუკუნის დასაწყისში ქართლის ტახტზე ბაკურის მეფობას ამტკიცებენ სირიული (იოანე რუფუსის “პეტრე იბერის ცხოვრების” სირიული თარგმანი) და სომხური წყაროებიც (კორიუნი, მოვსეს ხორენაცი). ამიტომ ბაკურის ამოვარდნა მეორე ქართული საისტორიო ძეგლის _ “მეფეთა ცხოვრების” ქართველ მეფეთა სიიდან, შესაძლოა, შუასაუკუნის რედაქტორის მიერ დაშვებული ცდომილების ბრალი იყოს, თუმცა არც მისი გამიზნული ქმედებაა გამორიცხული (ამ მიზეზების გარკვევა სხვა დროისთვის გადავდოთ).
შესაბამისად, “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს და ამიანუს მარცელინუსის ცნობათა შეჯერების საფუძველზე, ქართლის ქრისტიან მეფეთა პირველი ექვსეული ასე გამოიყურება:
1. მირიანი
2. ბაკური (რევის ძე)
3. თრდატი (რევის ძე)
4. [სავრომაკე] (თრდატის ძე?)
5. ვარაზ-ბაკური // ასფაგურესი (დინასტიის გვერდითი შტოდან)
6. ბაკური (თრდატის ძე)
რატომ არ იხსენიება ქართულ წყაროებში ამიანუსთან მოხსენიებული მეფე სავრომაკე? ჩემი აზრით, იგი თრდატის უფროსი ვაჟი და მემკვიდრე შეიძლება ყოფილიყო; სავრომაკე თრდატის სიკვდილის შემდეგ, რომაელების დახმარებით, მცირე ხნით უნდა ასულიყო სამეფო ტახტზე, რომლის ლეგიტიმურობაც სპარსელებს არ უცვნიათ; ალბათ ამიტომაც ვერ მოხვდა იგი “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს მეფეთა სიაში; და ეს იმ დროს, როდესაც “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ში იხსენიება ვარაზ-ბაკური // ასფაგურესი, რომელიც სპარსელებმა დასვეს მეფედ და როგორც ეს უკვე შენიშნულია მეცნიერებაში, “მოქცევაÁ ქართლისაÁ” მასზე ამბობს, რომ იგი მეფედ კი არ “დაჯდა”, არამედ “დადგა” (ჩხარტიშვილი 1987: 40).
ამიანუს მარცელინუსის სიტყვებით, შაპურმა ასფაგურს “იმ ხალხის გამგებლობა ... გადასცა”, თანაც გვირგვინი დაადგა, რათა რომალების “გადაწყვეტილებისადმი შეურაცხყოფა მიეყენებინა” (იხ. ზემოთ). გამოდის, რომ “მოქცევაÁ ქართლისაÁ”-ს მეფეთა სიის შემდგენელისათვის სამეფო ლეგიტიმაციის ნიშანი სპარსელთა მხრიდან ცნობა უფრო ყოფილა, ვიდრე _ რომაელთა მხრიდან.
ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, აღნიშნული პერიოდის ქართლის ისტორიული სინამდვლის რეკონსტრუქციის ჩემეული ვერსია ასეთია:
367/368 წლის ზამთარში კავკასიაში სპარსელთა შემოჭრის შედეგად, რომაელთა ნომინანტი სავრომაკე (თრდატის ძე) იძულებული გახდა ქართლი დაეტოვებინა და თავის მოკავშირეებთან შეეფარებინა თავი. ასეთ ვითარებაში, ბუნებრივია, სპარსელები დაიწყებდნენ ქართლის სამეფო ტახტისთვის შესაფერისი კანდიდატურის ძიებას, რომელიც, ერთი მხრივ, ტახტის პირდაპირი მემკვიდრე იქნებოდა და იმავდროულად _ ლოიალურად განწყობილი სპარსეთის მიმართ. რა თქმა უნდა, ასეთი პირდაპირი ტახტის მემკვიდრე იქნებოდა თრდატის შემდგომი ვაჟი _ ბაკური (სავარაუდოა, რომ ბაკური სავრომაკეს უმცროსი ძმა იყო); მაგრამ ფაქტია, რომ ბაკურის ნაცვლად, ქართლის ტახტზე ვხედავთ “ვინმე ასფაგურს”, ანუ ვარაზ-ბაკურს, რომელიც თრდატის პირდაპირი შთამომავალი არ არის: ამიანუსის მიხედვით, იგი სპარსელთა მიერ გაძევებილი სავრომაკეს არა ძმა, არამედ ბიძაშვილია.
როგორც ჩანს, ბაკურ თრდატის ძემ, სავრომაკეს შემდეგ ტახტის პირდაპირმა მემკვიდრემ, სპარსეთის მფარველობის ქვეშ სამეფო ძალაუფლების მიღებაზე უარი განაცხადა, პოლიტიკური და, სავარაუდოდ, იდეოლოგიურ-რელიგიური (რომაული ქრისტიანობა ვს სპარსული მაზდეანობა) მოსაზრებების გამო. მსგავს შემთხვევასთან გვაქვს საქმე პეტრე იბერის ცხოვრებშიც, როდესაც ქართველთა “უფალი” ბუზმარიოსი, იდეოლოგიურ-რელიგიურ ნიადაგზე იღებს გადაწყვეტილებას თეოდოსი იმპერატორის მოთხოვნაზე, მძევალი გაეგზავნათ მისთვის:
“ბოზმარმაც, იბერთა ქვეყნის მაშინდელმა უფალმა, გაგზავნა თავისი შვილი, რადგანაც ის ქრისტიან რომაელებთან მეგობრობას უფრო დიდად აფასებდა, ვიდრე უღვთო სპარსთა მხარდაჭერას” (ლოლაშვილი 1988: 91; ჰორნი, ფენიქსი 2008: XXXII).
მხოლოდ იმის შემდეგ, რაც ტახტის პირდაპირმა მემკვიდრემ, ბაკურმა უარი თქვა მეფობაზე, შაპურს ქართლის ტახტზე დასასმელად უნდა გამოეძებნა სამეფო საგვარეულოს სხვა წარმომადგენელი და გამოძებნა კიდეც “ვინმე ასფაგურესი” // ვარაზ-ბაკური _ სავრომაკეს (და, სავარაუდოდ, ბაკურის) ბიძაშვილი, რომელიც, სპარსეთის სამეფო კარისადმი ლოიალობის სანაცვლოდ, ქართლის ტახტზე დასვა.
მარცელინუსის ცნობით, ასფაგურესის (ვარაზ-ბაკურის) ვაჟი, ულტრა შაპურს მძევლად წაუყვანია (Aმმ. Mარც. XXXI, 12. 6). ქართული წყაროები კი გვამცნობენ, რომ ვარაზ-ბაკურის მეფობის დროს შემოსულა სპარსთა მეფის პიტიახში თბილისში და ქართლი სპარსეთის მოხარკე გამხდარა, რაც სპარსელებისადმი მის სრულ დამოკიდებულებაზე ლაპარაკობს.
სავსებით დასაშვებია, ისტორიულ სინამდვილეს შეესაბამებოდეს “მეფეთა ცხოვრების” ცნობა იმის შესახებ, რომ ვარაზ-ბაკურის ორი ცოლიდან ერთი თრდატ რევის ძის ასული, ანუ სავრომაკეს და ბაკურის ღვიძლი და ყოფილიყო (ყაუხჩიშვილი 1955: 132). თუმცა, დანამდვილებით არ ვიცით, თუ ვისი ძე იყო თავად ვარაზ-ბაკური _ “ქართლის ცხოვრების” ცნობა, თითქოს იგი მირიანის პირდაპირი შთამომავლის მირდატის ძე იყოს (მირიანი > ბაქარი > მირდატი > ვარაზ-ბაქარი) ეჭვის აღმძვრელია.
დასკვნა
IV საუკუნის II ნახევრის პერიოდის რომის და კავკასიის, კერძოდ კი ქართლის სამეფოს ისტორიის განხილვის და შესაბამისი ისტორიული წყაროების დამატებითი კვლევის საფუძველზე დგინდება შემდეგი:
IV საუკუნის ცნობილი რომაელი ფილოსოფოსის, რიტორის და სახელმწიფო მოღვაწის, თემისტიოსის მიერ იმპერატორ ვალენტის ზეობის ხუთიწლისთავთან დაკავშირებით წარმოთქმულ VIII სიტყვაში (“ორაციო”) ნახსენები უსახელო აღმოსავლელი უფლისწული, უნდა იყოს გვიანანტიკური ხანის ბერძნულ და ლათინურენოვანი მწერლობიდან კარგად ცნობილი ბაკურ იბერიელი. აღნიშნული სიტყვა წარმოთქმულ იქნა 368 წლის 28 მარტს. თემისტიოსის ამ ცნობის და სხვა ისტორიულ წყაროთა შეჯერების საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სპარსეთის მეფე, შაპურ II-ს კავკასიაში წარმოებული საომარი მოქმედებების დროს, 367-368 წლის ზამთარში, ქართლიდან გაძევებული მეფე სავრომაკეს ნაცვლად, ქვეყანაში ხელმწიფება უნდა შეეთავაზებინა სავრომაკეს შემდეგ ტახტის პირდაპირი და კანონიერი მემკვიდრისთვის, ბაკურისთვის, რომელიც ამ უკანასკნელის უმცროსი ძმა უნდა ყოფილიყო.
თემისტიოსის ცნობიდან გამომდინარეობს, რომ ბაკურმა სპარსეთის პროტექტორატის ქვეშ სამეფო ძალაუფლების მიღებაზე ნებაყოფლობით თქვა უარი და რომაელების სამხედრო სამსახურში გადავიდა, სადაც ჩარიცხულ იქნა იმპერატორის პირადი დაცვის საპატიო წევრად, როგორც პროტექტორ დომესტიკუს. აღნიშნული წოდებით უნდა დაწყებულიყო ახალგაზრდა ქართველი უფლისწულის ხანგრძლივი (საუკუნის მეოთხედზე ოდნავ მეტი) რომაული კარიერა, რომლის შემდგომ ეტაპებს სხვა წერილებში შევეხები.
IV საუკუნის ცნობილი რომაელი ფილოსოფოსის, რიტორის და სახელმწიფო მოღვაწის, თემისტიოსის მიერ იმპერატორ ვალენტის ზეობის ხუთიწლისთავთან დაკავშირებით წარმოთქმულ VIII სიტყვაში (“ორაციო”) ნახსენები უსახელო აღმოსავლელი უფლისწული, უნდა იყოს გვიანანტიკური ხანის ბერძნულ და ლათინურენოვანი მწერლობიდან კარგად ცნობილი ბაკურ იბერიელი. აღნიშნული სიტყვა წარმოთქმულ იქნა 368 წლის 28 მარტს. თემისტიოსის ამ ცნობის და სხვა ისტორიულ წყაროთა შეჯერების საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სპარსეთის მეფე, შაპურ II-ს კავკასიაში წარმოებული საომარი მოქმედებების დროს, 367-368 წლის ზამთარში, ქართლიდან გაძევებული მეფე სავრომაკეს ნაცვლად, ქვეყანაში ხელმწიფება უნდა შეეთავაზებინა სავრომაკეს შემდეგ ტახტის პირდაპირი და კანონიერი მემკვიდრისთვის, ბაკურისთვის, რომელიც ამ უკანასკნელის უმცროსი ძმა უნდა ყოფილიყო.
თემისტიოსის ცნობიდან გამომდინარეობს, რომ ბაკურმა სპარსეთის პროტექტორატის ქვეშ სამეფო ძალაუფლების მიღებაზე ნებაყოფლობით თქვა უარი და რომაელების სამხედრო სამსახურში გადავიდა, სადაც ჩარიცხულ იქნა იმპერატორის პირადი დაცვის საპატიო წევრად, როგორც პროტექტორ დომესტიკუს. აღნიშნული წოდებით უნდა დაწყებულიყო ახალგაზრდა ქართველი უფლისწულის ხანგრძლივი (საუკუნის მეოთხედზე ოდნავ მეტი) რომაული კარიერა, რომლის შემდგომ ეტაპებს სხვა წერილებში შევეხები.
Комментариев нет:
Отправить комментарий