საქართველო-ვატიკანის ურთიერთობა (ა. ბოკუჩავა)

საქართველოსა და ვატიკანის ურთიერთობებს დიდი ხნის ისტორია აქვს. მისი შესწავლა ქართულ ისტორიოგრაფიაში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში დაიწყო და დღესაც გრძელდება. საქართველო-ვატიკანის ურთიერთობებს ეხებიან თავიანთ გამოკვლევებში: მ. თამარაშვილი, ზ. ჭიჭინაძე, ბ. გიორგაძე, ი. ტაბაღუა, მ. ტაბაღუა, ტ. კასრაძე, გ. ჟორდანია და ზ. გამეზარდაშვილი, ქ. პავლიაშვილი, მ. პაპაშვილი და სხვა.

პირველი კონტაქტები სათავეს VI საუკუნიდან იღებს. XIII საუკუნიდან კი საქართველოსა და ვატიკანის ურთიერთობები უფრო ინტენსიურ ხასიათს იძენს. საქართველოს პოლიტიკური მესვეურები რომიდან, როგორც პოლიტიკური და ქრისტიანული სამყაროს სასულიერო ცენტრიდან, მოელოდნენ ქრისტიანთა ხსნასა და მფარველობას მაჰმადიანური ქვეყნების აგრესიისაგან. ამიტომ საქართველოს სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე, ქართველი მეფე-მთავრები ცდილობდნენ რომის პაპებთან დაკავშირებას და მათი მეშვეობით სამხედრო და პოლიტიკური ურთიერთობების დამყარებას ევროპის რომელიმე სახელმწიფოსთან.

რომის კათოლიკური ეკლესიის ინტერესი მართლმადიდებლური საქართველოსადმი მისი რომის წმინდა ტახტისათვის შეერთებით აიხსნებოდა. თავის მხრივ, ევროპის სახელმწიფოებს საკუთარი ინტერესები გააჩნდათ საქართველოს მიმართ. კერძოდ, საქართველო წარმოადგენდა აღმოსავლეთის ქვეყნებთან უმოკლესი გზით დამაკავშირებელ საშუალებას.

საქართველოსა და ვატიკანის ურთიერთობები განსაკუთრებით ფართო და სისტემატურ ხასიათს იღებენ XIIIს. 30-იანი წლებიდან. ამ პერიოდიდან იწყება საქართველოში კათოლიკე მისიონერთა მოღვაწეობა, რომელსაც ექვსსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. ამ ხნის მანძილზე საქართველოში ჩამოდიოდნენ სხვადასხვა რელიგიურ ორდენთა (ფრანცისკელთა, დომინიკელთა, იეზუიტთა, ავგუსტინელთა, თეატინელთა, კაპუცინთა) წარმომადგენელი კათოლიკე მისიონერები. რადგან საქართველოს კავშირი დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოებთან უშუალოდ ვატიკანის მეშვეობით ხორციელდებოდა, ამიტომ რომის პაპის მიერ გამოგზავნილ მისიონერებს პირველხარისხოვანი ემისრის როლი ენიჭებოდათ და საქართველოს მეფე-მთავრებიც მათი მეშვეობით აგვარებდნენ დასავლეთთან პოლიტიკურ-კულტურულ ურთიერთობებს.

საქართველოსა და რომის ურთიერთობა დღემდე გრძელდება და ერთ-ერთი საკვანძო საკითხია ჩვენი ქვეყნის საგარეო პოლიტიკურ ურთიერთობათა ისტორიაში. ამიტომ მის მიმართ მეცნიერ-მკვლევართა ყურადღება ყოველთვის დიდი იქნება. საქართველო-ვატიკანის ურთიერთობის ამსახველი ყველაზე ადრინდელი წერილობითი საბუთი VI საუკუნიდან მოგვეპოვება. ეს არის რომის პაპ გრიგოლ I დიდის (590-604) მიერ 596 წელს გამოგზავნილი ეპისტოლე ქართლის (იბერიის) კათალიკოს კირიონ I-სადმი (596-610). ამ წერილიდან ირკვევა, რომ კათალიკოს კირიონ I-ს მიუმართავს გრიგოლ I დიდისათვის ერთ-ერთი დოგმატიკური ხასიათის შეკითხვით. კერძოდ, განემარტა, საჭირო იყო თუ არა, მონანიე ნესტორიანელები, რომლებიც დაუბრუნდნენ კათოლიკე ეკლესიას, ხელახლა მოენათლათ1. პაპი გრიგოლ I დიდი კირიონ I-ს კანონიკური წესების თანახმად ავალებს, რომ მონანიეს ლმობიერად მოეპყრას, მხოლოდ ხელახლა არ მონათლოს და მსოფლიო საეკლესიო კრების მიერ დაკანონებული მრწამსის ლოცვა წარმოათქმევინოს.

რომის პაპსა და ქართლის კათალიკოსს შორის ურთიერთობა, საფიქრებელია VII საუკუნის დასაწყისშიც გრძელდებოდა, როდესაც საქართველოში ადგილი ჰქონდა ქართველ-სომეხთა საეკლესიო განხეთქილებას. როგორც ცნობილია, ამ განხეთქილების საფუძველს დოგმატიკური საკითხები წარმოადგენდა. ასეთ ვითარებაში, უეჭველია, რომ კირიონ I-ს სარწმუნოებრივი საკითხების გამო მიწერ-მოწერა ექნებოდა რომის პაპთან. მაგრამ, სამწუხაროდ, ამ ეპისტოლეებმა ჩვენამდე ვერ მოაღწიეს.

რადგან ზემოთხსენებული 596 წლით დათარიღებული წერილის გარდა დღემდე სხვა საბუთი არ გაგვაჩნია, რომლითაც შესაძლებელი გახდებოდა საქართველოსა და რომის კათოლიკური ეკლესიის ურთიერთობა გაშუქებულიყო, ჩვენთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს შემდეგ ფრაგმენტულ ცნობებს. „საეკლესიო ანალებში“ ნათქვამია, რომ „856 წელს ლაზების მეფემ (ე.ი. დასავლეთ საქართველოს მეფემ, დემეტრე II „აფხაზთა“ მეფემ – 825-861) საუცხოო საჩუქრებით ელჩობა გაგზავნა წმინდა პეტრეს სახელზე რომის პაპთან“ (ალბათ ბენედიქტ III-თან 855-858).2 საფიქრებელია, რომ დემეტრე II-ს ელჩობას რომის პაპთან პოლიტიკური საფუძველი ჰქონდა. როგორც ცნობილია, VIII საუკუნის 30-იანი წლებისათვის აფხაზთა სამთავრო აერთიანებს მთელ დასავლეთ საქართველოს, ხოლო VIII საუკუნის მიწურულს იგი თავისუფლდება ბიზანტიის ვასალური დამოკიდებულებისაგან და „აფხაზთა“ (ეგრის-აფხაზეთის) სამეფოდ ყალიბდება3.

აფხაზთა სამეფო ეკლესიურადაც ბიზანტიას ექვემდებარებოდა. დასავლეთ საქართველოს გაერთიანებისა და პოლიტიკურად ბიზანტიის გავლენისაგან გამოსვლის შემდეგ შეუძლებელი იყო ბიზანტიის საეკლესიო სუვერენიტეტის მოთმენა4. პოლიტიკური დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის მსგავსად საეკლესიო გამოყოფაც თანდათან ხორციელდებოდა. მაგრამ ბუნებრივია, რომ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო დამოუკიდებლობის საკითხი დიდ წინააღმდეგობას წააწყდებოდა. როგორც წყაროებიდან ირკვევა, საეკლესიო გამოყოფა ერთბაშად არ მომხდარა. ჯერ განხორციელდა ეგრის-აფხაზეთის ეკლესიების გაერთიანება როგორც კონსტანტინეპოლის სამწყსოში შემავალი ეპარქიისა, რომელსაც სათავეში ედგა აფხაზეთის (დას. საქართველოს) კათალიკოსი (VIIIს. დასასრული ან IXს. დასაწყისი); შემდეგ IX საუკუნის მანძილზე (საფიქრებელია უფრო მის პირველ ნახევარშივე) დასავლეთ საქართველოს ეკლესია გამოეყო კონსტანტინეპოლს და მცხეთის ტახტს დაექვემდებარა5. ამრიგად, ჩვენთვის საინტერესო დემეტრე II-ის პერიოდში (825-861) – IX ს. პირველ ნახევარში – უნდა განხორციელებულიყო დასავლეთ საქართველოს ეკლესის გამოყოფა კონსტანტინეპოლისაგან. ასეთ ვითარებაში დასავლეთ საქართველოს მეფის მიერ ელჩობის გაგზავნა კათოლიკური ეკლესიის მეთაურთან – რომის პაპთან მიზნად ისახავდა პოლიტიკური ურთიერთობების დამყარებას.

საქართველოსა და რომის კათოლიკური ეკლესიის კულტურული ურთიერთობისათვის საგულისხმოა IX საუკუნის ცნობილი ქართველი სასულიერო პირის ილარიონ ქართველის (822-875) მოღვაწეობა. მან კონსტანტინეპოლის პატრიარქ ფოტისა და რომის პაპ ნიკოლოზ I დიდის კამათის დროს მოიარა ქრისტიანული სამყაროს უდიდესი კულტურული კერები და მათ შორის რომიც. იგი რომში ორი წელიწადი ცხოვრობდა თავისი ორი მოწაფით, რათა პატივი მიეგო წმ. პეტრეს აღმსარებლობისათვის, იქ დასაფლავებული „წმინდა მამებისათვის“.6 ბუნებრივია, ილარიონ ქართველი რომის სიწმინდეთა უბრალო მომლოცავი არ იქნებოდა.

X საუკუნეში ქართველ-ლათინთა ურთიერთობაში ძალზე საინტერესო მომენტია ათონის ივერთა მონასტრის სასულიერო პირების დაახლოება ლათინებთან. ათონის ივერთა მონასტრის დამაარსებლის იოანე მთაწმინდელის დროს რომიდან მოსულა ვინმე განათლებული სასულიერო პირი ლეონი ექვსი მოწაფითურთ. როცა ათონელებს შეუტყვიათ მისი განათლებულობა, გულთბილად შეხვედრიან, უთხოვიათ დარჩენა და მონასტრის აშენება აღუთქვამთ. ქართველებს ხელი შეუწყვიათ მისთვის, უყიდიათ ადგილი, და „აღაშენა მონასტერი მშვენიერი და ძმანი მრავალნი შეკრიბნა და თანადგომითა მამათა ჩუენთა სრულ ჰყო ყოველი საქმე შენებისა“.7 ლეონ რომაელი ხშირად მიდიოდა ივერიის მონასტერში სტუმრად და რამდენიმე დღეს რჩებოდა მისთვის განკუთვნილ სენაკში თავის მეგობარ გაბრიელ ქართველის მახლობლად. ლათინთა მონასტერი, როგორც მას გიორგი მთაწმინდელი აღწერს: „არს ჰრომთაი დღეს მთაწმინდას და კეთილად და წესიერად ცხოვნდებიან კანონსა და განგებასა ზედა წმიდასა ბენედიკტესა, რომლისა ცხოვრებაი წერილ არს დიალოღონსა შინა“.8 ამრიგად, ქართველ-ლათინთა ურთიერთობას ათონში მტკიცე საფუძველი ჩაეყარა.

საქართველო-რომის სარწმუნოებრივ ურთიერთობაში განსაკუთრებული ადგილი უნდა დაეთმოს ათონის ივერთა მონასტრის წინამძღვრის გიორგი მთაწმინდელის (1009-1065) რომთან მიმართებაში ნათლად გამოხატულ შეურყეველ პოზიციას. 1065 წელს გიორგი მთაწმინდელი კონსტანტინეპოლში იმპერატორ კონსტანტინე X დუკას (1059-1067) კარზე იმყოფებოდა. იმპერატორს მოუსურვებია დიდად განსწავლული გიორგი მთაწმინდელისაგან მოესმინა აზრი რომაულ-კათოლიკური და ბერძნულ-მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის არსებული განსხვავების შესახებ. გიორგი მთაწმინდელმა იმპერატორის სასახლეში შეკრებილი ბერძენი და რომაელი სამღვდელოებისა და დიდებულთა თანდასწრებით წარმოსთქვა: „ესე არს სარწმუნოება მართალი ნათესავისა ჩვენისაი. და რაჟამს ერთგზის გვიცნობიეს არღარა მიდრეკილ ვართ მარცხლ, გინა მარჯვლ და არცა მივდრკებით, თუ ღმერთსა უნდეს“.9 გიორგი მთაწმინდელი იმპერატორს ეუბნებოდა, რომ „ვინაითგან ბერძენთა შორის მრავალი წვალებაი შემოვიდა პირველ და მრავალგზის მიდრკეს, ამისთვისცა მსგავსად თქვენსა ღმრთისმსახურთა მეფეთა წმიდანი შემოკრიბნეს და წვლილად გამოიძიეს განგებულებისათვის ქრისტეს ღმრთისა და ჩვენისა და ხორციელად გამოჩინებისათვის მისისა. და საუფლოთა მათთვის ხორცთა გამოძიებაი იქნა და დააწესეს, რათა მივიღებდეთ ცომსა სახედ ხორცთა ქრისტესათა; ხოლო პურის ცომსა – სახედ სულისა გონიერისა და მარილისა – სახედ გონებისა, წინააღდგომად წვალებასა უსჯულოისა აპოლინარისსა, რომელი – იგი ხორცთა მათ ქრისტესათა საუფლოთა უსულოდ და უგონებოდ იტყოდა უგუნური იგი და უსულოი. ხოლო ღვინოისა თანა წყალსა ურთავთ სახედ სისხლისა და წყლისა, რომელი გარდამოხდა გვერდსა მხსნელისასა, ვითარცა იტყვის იოანე ოქროპირი. ესე არს განმარტებაი და მიზეზი ამათ საქმეთაი. ხოლო ჰრომთა ვინაითგან ერთგზის იცნეს ღმერთი არღარაოდეს მიდრეკილ არიან და არცა ოდეს წვალებაი შემოსრულ არს მათ შორის. და ვითარცა იგი მაშინ თავმან მოციქულთამან პეტრე შეწირა უსისხლო იგი მსხვერპლი და უმეტესადღა ვითარცა თვით თავადმან უფალმან მისცა მოწაფეთა ღამესა მას სერობისასა, ეგრეთ აღასრულებენ იგინი. და არარაი არს ამას შინა განყოფილება ოდენ სარწმუნოება მართალი იყოს“.10

როგორც ვხედავთ, გიორგი მთაწმინდელი რომის კათოლიკურ ეკლესიას წვალებისაგან დაცულად მიიჩნევს, ხოლო ბერძნულ ეკლესიაში მრავალი წვალების შემოსვლას აღიარებს. მას რომის ეკლესია სამოციქულო მოძღვრების ერთგულად მიაჩნია. გიორგი მთაწმინდელის მიერ კათოლიკური ეკლესიისადმი ქების სიტყვები, რასაკვირველია, ნაკარნახევი იყო პოლიტიკურ-რელიგიური თვალსაზრისით და არა რაიმე სხვა მიზეზით. გიორგი მთაწმინდელს უეჭველად ეცოდინებოდა, რომ არც რომის კათოლიკური ეკლესია იყო წვალებისაგან დაცული. მაგრამ ამ შემთხვევაში მისთვის ამას დიდი მნიშვნელობა არ ჰქონდა, რადგან საქართველოს პოლიტიკურ მიზნებში შედიოდა რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან კავშირის დამყარება და ბიზანტიის სარწმუნოებრივი მეურვეობისაგან თავის დაღწევა. როგორც ცნობილია, დასავლეთ საქართველოს ეკლესია IX საუკუნის I ნახევარში გამოეყო კონსტანტინეპოლს და, მიუხედავად ამისა, ჯერ კიდევ დიდი იყო ბიზანტიის გავლენა ქართულ ეკლესიაზე, რომელსაც ღრმა კულტურული საფუძველი გააჩნდა. ამ დროიდან მოყოლებული საქართველოს ძირითადი პოლიტიკური მიზანი იყო ბიზანტიის მეურვეობისაგან თავის დაღწევა და ამ იდეის განხორციელებისათვის საქართველოს პოლიტიკურ მესვეურებს აუცილებლად მიაჩნდათ ახალი მოკავშირის პოვნა. ასეთი მოკავშირე კი ამ შემთხვევაში შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ რომის კათოლიკური ეკლესია.

საქართველოსა და რომის კათოლიკური ეკლესიის ურთიერთობა ჯვაროსანთა ომების პერიოდში საკმაოდ ფართო და სისტემატურ ხასიათს იღებს. „ჯვაროსნულ ლაშქრობებს“ დაემთხვა საქართველოს გაძლიერების ხანა. გაერთიანებული და ძლიერი საქართველო შეიძლებოდა გამხდარიყო გარკვეული ძალა საერთო ლაშქრობაში. საქართველოს სახელოვან მეფეს დავით აღმაშენებელს (1089-1125) ჯვაროსნებთან უშუალო კონტაქტები ჰქონდა. ეს მტკიცდება დიდგორის ბრძოლის ეპოპეითაც. დიდგორის ბრძოლაში ქართველთა ლაშქარში იყვნენ შეყვანილნი „ფრანგებიც“ (დაახლოებით 100–200 მეომარი). „ფრანგებს“ ქართველები მაშინ და შემდეგაც, დიდი ხნის მანძილზე, საერთოდ ევროპელებს ეძახდნენ. ასე რომ, ეს „ფრანგები“ იმ ევროპელ ჯვაროსანთა წარმომადგენლები იყვნენ, რომლებსაც ამ დროს მახლობელ აღმოსავლეთში ბრძოლები ჰქონდათ თურქ-სელჩუკებთან. ევროპელ რაინდებს, „ფრანგებს“ დიდი გამოცდილება ჰქონდათ ამ მხრივ და მათი მონაწილეობა ქართველთა ამ გადამწყვეტ ბრძოლაში, ცხადია, სასარგებლო იქნებოდა. ამასთანავე, მათი მონაწილეობა დიდგორის ომში იმ ურთიერთობითაც იყო გამოწვეული, რაც ამ დროს ჯვაროსნებსა და ქრისტიანულ საქართველოს შორის არსებობდა. თუკი ადრე ჯვაროსნების წარმატებები თურქ სელჩუკებთან ბრძოლაში ხელს უმართავდა საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლას, ამჟამად უკვე გაძლიერებული საქართველოს შეტევით ომებს საერთო მტრის წინააღმდეგ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ჯვაროსნებისათვის. ამიტომ სავსებით შესაძლებელია, რომ საქართველოს სამეფოს სამზადისი თურქებთან გადამწყვეტი ბრძოლისათვის ჯვაროსნებს მხედველობიდან არ გამორჩენოდათ და მასში ერთგვარი მონაწილეობაც მიეღოთ11. დავით აღმაშენებლის მიერ ილღაზის დამარცხებამ დიდი სიხარული გამოიწვია ჯვაროსნებში, რადგან საქართველოს მეფის ბრწყინვალე გამარჯვებამ მათ უდიდესი დახმარება გაუწია. ისინი „დავით აღმაშენებლის გამარჯვებას ქრისტიანების საერთო გამარჯვებად თვლიდნენ“.12

ქართველ-ლათინთა ურთიერთ ინტერესს ქართული მატიანეებიც აღნიშნავენ. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი გადმოგვცემს: „ამას ჟამსა გამოვიდეს ფრანგნი, აღიღეს იერუსალიმი და ანტიოქია, და შეწევნითა ღმრთისათა მოეშენა ქუეყანა ქართლისა, გაძლიერდა დავით და განამრავლა სპანი. და არღარა მისცა სულთანსა ხარაჯა. და თურქნი ვერღარა დაიზამთრებდეს ქართლს“.13 ამავე ხანებში საფუძველი ჩაეყარა ჯვაროსანთა და ქართველთა შორის კულტურულ ურთიერთობასაც. ამ მხრივ საგულისხმოა იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ერთ-ერთ სვეტზე წმინდა სებასტიანეს ისრით განგმირული შიშველი სხეულის გამოსახვა. მის გამოსახვას მართლმადიდებლური ეკლესიის ხელოვნება საერთოდ ერიდებოდა. ჯვაროსანთა ეპოქაში შექმნილმა ვითარებამ, როგორც ჩანს, დაარღვია ეს ტრადიცია. ამის შედეგი უნდა იყოს ქართული სავანის გამგებელთა ნებასურვილით ჯვრის მონასტრის კედლებზე ჯვაროსანი რაინდების საყვარელი წმინდანის დახატვა14.

ქართველებისა და ჯვაროსნების ურთიერთობა XIII საუკუნეშიც გრძელდება. საქართველოს მეფემ ლაშა გიორგიმ (1210-1223) რომის პაპის ჰონორიუს III-ის (1216-1227) მოწოდებით გადაწყვიტა მიმხრობოდა ჯვაროსანთა მეხუთე ლაშქრობას. ამის შესახებ ცნობას ჩვენ რუსუდან დედოფლის მიერ რომის პაპ ჰონორიუს III-სადმი 1224 წლის 12 მაისს მიწერილ წერილში ვპოულობთ. ამ წერილის მიხედვით, დამიეტში პაპის ლეგატს პელაგიოსს საქართველოს მეფისათვის მიუმართავს წინადადებით, რომ საერთო ძალით ემოქმედათ მუსლიმანების წინააღმდეგ. „დამიეტში მყოფი შენი ლეგატისაგან, – წერს რუსუდან დედოფალი ჰონორიუს III-ს. – მივიღეთ შენი დიდებული რჩევა და ბრძანება, რათა ძმა ჩემი ქრისტიანების დასახმარებლად წასულიყო“.15 მაგრამ ლაშა გიორგიმ ვერ შეძლო ჯვაროსანთა მეხუთე ლაშქრობაში მონაწილეობის მიღება საქართველოში მონღოლთა შემოსევების გამო. 1224 წელს საქართველოდან რომში საგანგებოდ გაგზავნეს ანელი ეპისკოპოსი დავითი, რომელსაც პაპთან რუსუდან დედოფლისა და მხედართმთავრის ივანე მხარგრძელის წერილები მიჰქონდა. ამ წერილებში რუსუდან დედოფალი და ივანე მხარგრძელი ჰონორიუსს ჰპირდებიან ჯვაროსანთა ლაშქრობაში მონაწილეობას16. სამწუხაროდ, ერთობლივი ლაშქრობა არ შედგა. 1225 წელს ხორეზმშაჰ ჯალალ ად-დინის შემოსევამ საქართველოს სამეფო კარს ჯვაროსნებზე ფიქრი დაავიწყებინა. 1235 წელს მონღოლებმა დაიპყრეს ოდესღაც ძლიერი და აყვავებული საქართველო.

ამრიგად, საქართველო-ვატიკანის ურთიერთობა ჯვაროსნული ომების ხანაში წმინდა პოლიტიკურ ნიადაგზე დაიწყო და მალე ამ ურთიერთობამ განვითარება ჰპოვა მისიონერული მოღვაწეობის სფეროში. რომის კათოლიკური ეკლესიის ერთ-ერთ თავისებურებას წარმოადგენდა მონაზვნური ორდენების არსებობა, რომლებიც ასრულებდნენ გარკვეულ საეკლესიო-საზოგადოებრივ ფუნქციებს, კათოლიციზმის ისტორიის მანძილზე წარმოადგენდნენ პაპთა საიმედო დასაყრდენს თავიანთ მოღვაწეობაში. ყოველი ორდენის ერთ-ერთ მთავარ მიზანს წარმოადგენდა მისიონერული მოღვაწეობა. მისიონერობა მომდინარეობს ლათინური სიტყვიდან „მისიო“, რაც ნიშნავს „გაგზავნას“, „დავალებას“. მისიონერობა რელიგიური ორგანიზაციებისა და ეკლესიების მოღვაწეობის ერთერთი ფორმაა. იგი მიზნად ისახავდა სხვა სჯულის მიმდევართა მოქცევას და განდგომილთა ეკლესიაში დაბრუნებას. ქრისტიანული მისიონერობა ჯერ კიდევ IV საუკუნეში წარმოიშვა. კათოლიკური მისიონერობა განსაკუთრებით გააქტიურდა XIII_XV საუკუნეებში. მისიონერები სპეციალურ კოლეგიუმებში იღებდნენ განათლებას და სათანადო ინსტრუქციებითაც იყვნენ აღჭურვილნი, რომელშიც ყოველი მათი მოქმედება წინასწარ იყო გათვალისწინებული და მოფიქრებული: 1. პირადი ცხოვრება; 2. სამისიონერო მომზადება; 3. თანხების მოხმარება; 4. ქადაგება; 5. მოსახლეობის სხვადასხვა წოდების მიმართ მოპყრობა; 6. ყმაწვილთა სწავლა-აღზრდა; 7. მონათვლა; 8. ახალი მოქცეულებისადმი დამოკიდებულება; 9. დარიგება საეკლესიო მართვა-გამგეობაზე; 10. საღვთო სჯულის სწავლების გამოყენება17.

პირველი კათოლიკე მოსიონერები საქართველოში XIII საუკუნის 30-ან წლებში ჩამოვიდნენ. ესენი იყვნენ ფრანცისკელთა რელიგიური ორდენის წევრები. ეს რელიგიური ორდენი შექმნა წმ. ფრანჩესკიმ 1209 წელს. მისი წესდება დაამტკიცა პაპმა ინოკენტი III-მ 1215 წელს. 1233 წელს პაპმა გრიგოლ IX-მ (1227-1241) საქართველოში თავის წარმომადგენლად გამოგზავნა ფრანცისკელი მისიონერი იაკობ დე რუსანო რამოდენიმე მისიონერთან ერთად18. ამავე წელს მათ დააარსეს საქართველოში პირველი კათოლიკური მისიონი. იმ დროს რომის პაპები გულმოდგინედ ცდილობდნენ გაეფართოვებინათ თავიანთი გავლენის არეალი და დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ საქართველოს ეკლესიის შეერთებას რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან. ბიზანტიის იმპერია თურქთა განუწყვეტელი შემოსევების შედეგად ძალზე დასუსტებული იყო. წინა აზიის ქრისტიანული სახელმწიფოები და ხალხები თურქეთის აგრესიისათვის სერიოზულ დაბრკოლებას უკვე ვეღარ წარმოადგენდა. საქართველოს, როგორც ძლიერი ქრისტიანული სახელმწიფოს ავტორიტეტი დასავლეთში ჯერ კიდევ დიდი იყო. ამიტომ პაპი გრიგოლ IX გულმოდგინედ ცდილობდა საქართველოს მაშინდელ მეფეებთან (რუსუდანი, დავით ნარინი) საერთო ენის გამონახვას და მათ კათოლიკობაზე მოქცევას.

1240 წელს თბილისში დომინიკელებმა დააარსეს თავიანთი მისიონი. დომინიკელთა ანუ „მქადაგებელი ძმების“ რელიგიური ორდენი 1215 წელს შექმნა დომინიკ დე გუზმამ. ამ ორდენის მთავარი მისია, ისევე როგორც ფრანცისკელებისა, იყო ერეტიკოსების წინააღმდეგ ბრძოლა. დომინიკელებმა და ფრანცისკელებმა ერთად გაშალეს მუშაობა კათოლიკური სარწმუნოებისა და რომის ეკლესიასთან გაერთიანების მომზადებისათვის. დომინიკელებმა თბილისში თავიანთი მონასტერი დააფუძნეს, რომელიც შემდეგ საუკუნეებშიც მოქმედებდა19.

ამასობაში საქართველოში უმეფობის ხანა დადგა. ამ დროიდან (1245წ.) საქართველო მჭიდროდ იყო დაკავშირებული მონღოლების პოლიტიკასთან. 1258 წელს პაპმა ალექსანდრე IV-მ (1254-1261) საქართველოში გამოგზავნა ფრანცისკელთა და დომინიკელ მისიონერთა ახალი ჯგუფი20. წყაროთა უქონლობის გამო ძნელია ითქვას თუ რა შედეგს აღწევდნენ კათოლიკე მისიონერები საქართველოში, ან ქართველი პოლიტიკოსები როგორ პოზიციას იჩენდნენ ვატიკანის რელიგიური პოლიტიკის მიმართ. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ დროგამოშვებით, მაგრამ მაინც, რომის პაპები საქართველოში აგზავნიდნენ მისიონერებს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ მონღოლთა უღელქვეშ მოქცეული საქართველოს მესვეურები რომის სახით შესაძლო მოკავშირეს ხედავდნენ და ამ იმედით მისიონერთა საქმიანობას, შეძლებისდაგვარად, ხელსაყრელ პირობებს უქმნიდნენ. რაც შეეხება ეკლესიათა გაერთიანების საქმეს, მასზე ქართველ პოლიტიკოსებს აღარ უზრუნიათ, „რადგან საქართველოს მმართველი წრეებისათვის რომის ეკლესიასთან შეერთების საკითხს უფრო პოლიტიკური მიზანი ჰქონდა, ვიდრე სარწმუნოებრივი“.21

საქართველო-ვატიკანის ურთიერთობა ძალზე გაცხოველდა XIVს. პირველ ნახევარში გიორგი V ბრწყინვალის (1314-1346) მეფობის პერიოდში. ამ დროს საქართველო განთავისუფლდა რა მონღოლთა ბატონობისაგან, დაწინაურდა როგორც ეკონომიკურად, ასევე პოლიტიკურად და კულტურულად, განმტკიცდა მისი საერთაშორისო მდგომარეობაც. 1307 და 1318 წლებში საქართველოში ჩამოდიან ფრანცისკელთა და დომინიკელთა ორდენის წევრები, იზრდება გაკათოლიკებულ ქართველთა რიცხვი, საქართველოსა და რომს შორის ურთიერთობა ამ დროს „საკმაოდ ხშირი, ერთგულებით სავსე და მეგობრული ყოფილა“, – აღნიშნავს მ. თამარაშვილი. რომის საეკლესიო მეთაურნი, რომელნიც ამ დროისათვის მსოფლიოში სასულიერო გაბატონებისათვის ენერგიულად იბრძოდნენ, საქართველოს ძლიერი მეფის წინაშე მოწიწებითა და ვედრებით აღსავსე ბარათებს გზავნიდნენ და კათოლიკურ ეკლესიასთან შეერთებისაკენ მოუწოდებდნენ მას. აღმოსავლეთში გაძლიერებული ქრისტიანული საქართველოს კათოლიკობასთან შეერთებას ისინი მსოფლიო ზეიმად სახავდნენ22.

საქართველოს მეფე და ეკლესია, მიუხედავად პაპების არაერთი რჩევისა, კვლავ მართლმადიდებლურ პოზიციებზე რჩებოდნენ და მათი თხოვნის და რჩევის მიღებას არ ჩქარობდნენ. რომის პაპი ქართული ეკლესიების მესვეურებს პირდებოდა მსოფლიო საეკლესიო კრების მოწვევასაც კი, თუ ისინი გადაწყვეტდნენ კათოლიკურ სარწმუნოებაზე ერის გადაყვანას. მაგრამ არც გიორგი ბრწყინვალე და არც სამღვდელოება ამაზე არ თანხმდებოდნენ, რადგან საქართველოს პოლიტიკურ მიზნებში ეს არ შედიოდა. თუმცა მეფე, კათოლიკე მისიონერებს მფარველობასა და შემწეობას უწევდა. ამ დახმარების მეოხებით მისიონერებმა კათოლიკური საეპისკოპოსოც კი დააარსეს და ქართველთა შორის საკუთარი მრევლიც შეიძინეს.

კათოლიკური სარწმუნოება საქართველოში თავისუფლად ვრცელდებოდა მაშინ, როცა აღმოსავლეთის ქვეყნებში, ოსმალთა გაძლიერების გამო თანდათან სულ უფრო სუსტდებოდა. ამ გარემოებათა გამო პაპმა იოანე XXII-მ ქ. სმირნაში არსებული კათოლიკური საეპისკოპოსო კათედრა 1328 წლის 9 აგვისტოს ბულით გააუქმა და თბილისში გადმოიტანა. გადაწყდა თბილისში აშენებულიყო საკათედრო ტაძარი, საეპისკოპოსო ეკლესია და დარქმეოდა „ტფილისის საეპისკოპოსო ეკლესია“. 1330 წლის 14 ნოემბერს პაპმა იოანე XXII-მ შემდეგი შინაარსის წერილი მისწერა იოანე ფლორენციელს: „უსაყვარლეს შვილს იოანე ფლორენციელს, ტფილისი. ამიერიდან ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელების, ღვთაებრივი კულტის საზღვრების გაფართოების მიზნით და ასევე სხვა გონივრული მოსაზრებებით, ჩვენი მორჩილი ძმების რჩევით და ჩვენი მოციქულებრივი ხელისუფლების უფლებამოსილებით, საქართველოს სამეფოს დიდებულ ადგილს – ტფილისს, ავამაღლებთ ღვთაებრივი ქალაქის დონემდე; მოვიხსენიებთ მას სიტყვებით „ღვთაებრივი ქალაქი“ და ვუსურვებთ, რათა მომავალში იგი ასეთ „ქალაქ ტფილისად“ იხსენიებოდეს. ზემოაღნიშნული რჩევით და უფლებამოსილებით ვადგენთ და გადაწვეტილებას ვღებულობთ, რათა ამ ქალაქში შეიქმნას კათედრალური ეკლესია, რომლის წინამძღვარი ამაღლებული იქნება ეპისკოპოსის წოდების ღირსებამდე“.23

თბილისის პირველ ეპისკოპოსად პაპმა იოანე XXII-მ 1329 წელს დანიშნა დომინიკელი მისიონერი იოანე ფლორენციელი, რომელიც ჯერ კიდევ 1318 წელს ჩამოვიდა საქართველოში. ის კარგად იცნობდა ადგილობრივ მოსახლეობას და თავგამოდებით ეწეოდა მათ შორის კათოლიციზმის პროპაგანდას. თბილისის კათოლიკური ეკლესია ისეთივე ფართო და რთული იერარქიისა იყო, როგორიც ევროპის დიდი ქალაქების ეკლესიები. ,,თბილისის საეპისკოპოსო ქალაქის“ კათოლიკური სამწყსო მოიცავდა თბილისის გარეშე ტერიტორიებსაც, მაგრამ ძირითად ნაწილს, რა თქმა უნდა, უშუალოდ თბილისის მოსახლეობა (უმთავრესად ვაჭარ-ხელოსნები) შეადგენდა24. ფართო მრევლის შესაბამისად მღვდელმსახურთა შტატიც მრავალრიცხოვანი იყო. ეპისკოპოსი, კაპიტულოები, სამრევლო მღვდლები, გარდა იმ ერთი ეპისკოპოსისა (რომელსაც პაპი ნიშნავდა რომიდან), მკვიდრი მოსახლეობის წარმომადგენლები იყვნენ. კათოლიკური მოსახლეობის ასე ფართოდ წარმოქმნა თბილისში ახალი მოვლენა იყო და უეჭველად ემსახურებოდა კიდეც დასავლეთ ევროპასთან კონტაქტების გაძლიერებულ მოთხოვნებს25.

ლათინთა გავლენა საგრძნობი იყო სებასტოპოლისში ანუ ცხუმში, სადაც 1318 წელს დაარსდა კათოლიკური საეპისკოპოსო კათედრა. ამავე წელს ცხუმის პირველ კათოლიკე ეპისკოპოსად დაინიშნა ბერნარ მორე. 1329 წლის 19 აგვისტოს რომის პაპმა იოანე XXII-მ სებასტოპოლისის (ცხუმის) ეპისკოპოსად დანიშნა ინგლისელი პეტრე გერალდი26. სებასტოპოლისის (ცხუმის) საეპისკოპოსო კაფას ეპარქიაში შედიოდა. მან იარსება ცხუმში გენუელთა სავაჭრო ფაქტორიის ლიკვიდაციამდე.

XV საუკუნის საქართველოში კათოლიკე მისიონერთა მოღვაწეობის შესახებ დოკუმენტები თითქმის არ შემონახულა. ამიტომაც ცნობები მათ შესახებ ძალზე მწირია. არსებული რამდენიმე დოკუმენტი იმაზე მიუთითებს, რომ XV საუკუნეში „კათოლიკური სარწმუნოების ერი“ მომრავლებულა მთელ საქართველოში, განსაკუთრებით სამცხესა და თბილისში, რომელთაც ჰქონდათ როგორც ლათინური, ისე ქართული ტიპიკონი. თბილისში კი მოქმედებდა კათოლიკური ეკლესია, რომელშიც რამდენიმე ეპისკოპოსი გამოიცვალა. ამასთანავე საუკუნის ბოლოს დომინიკელებზე უფრო მეტად ფრანცისკელები ყოფილან მომრავლებულნი.

XV საუკუნეში კათოლიკეთა რიცხვში ყოფილან თვით საქართველოს კათალიკოსი, საქართველოს მეფე გიორგი VIII (1446-1466), სამცხის მთავარი ყვარყვარე და სამეგრელოს მთავარი ბენდია – ლიპარიტ I დადიანი (1412-1470).27 მაგრამ ეს ფაქტი სხვა წყაროებით არ დასტურდება. XV საუკუნის დასასრულს ქართველი მეფები და მთავრები რომის პაპის მეშვეობით ცდილობდნენ კავშირი დაემყარებინათ სხვა ქვეყნების მმართველებთან და შეექმნათ საერთო ალიანსი ოსმალების წინააღმდეგ საბრძოლველად, მაგრამ ამას ვერ მიაღწიეს, რადგან ევროპის ქვეყნებშიც ამ დროს შინაური შფოთი და აშლილობა იყო.

XVI საუკუნეში საქართველოს შინააშლილობა და გარეშე მტრების თავდასხმები აუძლურებდა და ასუსტებდა. ყოველივე ამან თავისი გავლენა იქონია კათოლიკე მისიონერთა მოღვაწეობაზე საქართველოში, შემცირდა მათი რიცხვი, შესუსტდა ურთიერთობა რომის პაპსა და საქართველოს მეფე-მთავართა შორის. ოსმალეთმა, რომელიც მტკიცედ გაბატონდა მცირე აზიაში, გზა მოუჭრა კათოლიკე მისიონერებს საქართველოსაკენ. მიუხედავად ასეთი მძიმე პირობებისა, XVI საუკუნეში რომსა და საქართველოს შორის ურთიერთობა საბოლოოდ მაინც არ გაწყვეტილა. საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის თავდადებული მებრძოლი, ქართლის მეფე სიმონ I (1556-1600) ცდილობდა ევროპის ქვეყნებთან პოლიტიკური ურთიერთობის დამყარებას, რათა მიეღო მათგან სამხედრო დახმარება თურქეთის წინააღმდეგ ბრძოლებში. ამ მიზნით სიმონ I-მა 1587 წელს რომში გაგზავნა ორი დესპანი. ერთი, დიდებულთა წრიდან „იერუსალიმის მლოცველის სახით“, იერუსალიმის გავლით, ხოლო მეორე, სახელად ალექსანდრე, ვაჭრის სახით, კონსტანტინეპოლზე და ვენეციაზე გავლით. სიმონ I-მა უშუალო დიპლომატიური ურთიერთობა დაამყარა რომის პაპებთან – გრიგოლ XIII-სთან (1572-1585), სიქსტ V-სთან (1585-1590) და კლიმენტ VIII-სთან (1592-1605). ყველა წერილში იგი პაპის წინაშე პირობას დებდა, რომ იბრძოლებდა თურქების წინააღმდეგ სისხლის უკანასკნელ წვეთამდე, რათა დაეცვა ქრისტიანული საქართველო მტრისაგან28. სამწუხაროდ, ანტიოსმალური კოალიციის (1593-1606) შექმნის მცდელობა მარცხით დამთავრდა.

XVI საუკუნეში იტალიიდან საქართველოში მისიონერთა შემოსვლის შეწყვეტის შედეგად თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო შესუსტდა, იგი თანდათანობით სპარსეთში მყოფ სულთანიეს კათოლიკურ საეპისკოპოსოს დაექვემდებარა, შემდეგ კი სულ გაუქმდა. საქართველოს მისიონს ნახჩევანელი უნითორები დაეპატრონენ. ასე დასრულდა საქართველოში კათოლიციზმის გავრცელების პირველი ეტაპი, რომელიც XIII-XVI საუკუნეებს მოიცავდა.

XVII საუკუნე თავისი სისხლიანი შედეგებით უმძიმესი გამოდგა ქართველი ხალხისა და მისი სახელმწიფოებრივი ცხოვრებისათვის. დასავლეთ საქართველოს სამეფო-სამთავროები ოსმალეთის სახელმწიფოს ვასალები იყვნენ, ხოლო აღმოსავლეთი კი ირანს ექვემდებარებოდა. დასავლეთ საქართველოს დამოკიდებულება ოსმალეთის მიმართ უფრო ფორმალური იყო და აქ შედარებით სტაბილური ვითარება სუფევდა. აღმოსავლეთ საქართველო კი შაჰ-აბას I-მა (1587-1629) არაერთხელ დალაშქრა და ააოხრა, ათასობით ქართველი გადაასახლა ირანში, მაგრამ აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის თავდადებულმა ბრძოლებმა უკვე XVII საუკუნის 30-იან წლებში ირანის მესვეურები აიძულა ხელი აეღოთ ქართლ-კახეთის მთლიანი მოსპობის გეგმაზე და ე.წ. „კომპრომისის გზას“ დასდგომოდნენ. ეს კი გამოიხატებოდა იმაში, რომ ირანი უცვლელად ტოვებდა ქართულ სოციალურ-პოლიტიკურ წყობას და სამეფო ტახტი ქართველ მეფეთა ხელში რჩებოდა ვასალური დამოკიდებულების პირობის საფუძველზე. შაჰი თავდაპირველად არ ითხოვდა ქართველ მეფეთა მიერ მაჰმადიანობის მიღებასაც29. თეიმურაზ I-თვის (1606-1648) ეს შერიგება დროებითი მოვლენა იყო და იგი ეძებდა ახალ გზებს, რათა თავი დაეღწია ირანის მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს იზოლაციისაგან. თეიმურაზ მეფე შეეცადა კავშირი დაემყარებინა ევროპასთან. ამ მიზნით ევროპაში გაგზავნილ იქნა ნიკიფორე ირბახის (ნიკოლოზ ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილი) ელჩობა (1626-1629 წლები). თეიმურაზ I მზად იყო მიეღო კათოლიკობა, თუ მას ირანელი დამპყრობლების წინააღმდეგ მოკავშირეობას გაუწევდნენ ევროპის ქვეყნები, მაგრამ ამ ელჩობას სამწუხაროდ რაიმე მნიშვნელოვანი პოლიტიკური შედეგი არ მოჰყოლია საქართველოსათვის, რადგან ევროპის სახელმწიფოთა, კერძოდ, ესპანეთის პოლიტიკურ მიზნებში არ შედიოდა ირანის წინააღმდეგ ბრძოლა. ამჯერადაც, საქართველომ ვერ მიიღო ევროპიდან რეალური პოლიტიკური დახმარება. სამაგიეროდ ვატიკანმა კვლავ გამოიჩინა დიდი ინტერესი საქართველოს მიმართ. ამ პერიოდში იწყება ახალი ეტაპი საქართველოსა და ვატიკანის ურთიერთობის ისტორიაში. რომის პაპისა და 1622 წელს დაარსებული წმინდა კონგრეგაცია დე პროპაგანდა ფიდეს ძირითად მიზანს წარმოადგენდა, ერთი მხრივ, კათოლიციზმის გავრცელება-დამკვიდრება აღმოსავლეთის ქვეყნებში, ხოლო, მეორე მხრივ, ქრისტიანულ-მართლმადიდებლური საქართველოს პლაცდარმად გამოყენება აღმოსავლეთის ქვეყნებში ვატიკანის მიზნების განხორციელებისათვის, თვით საქართველოში კი კათოლიციზმის გავრცელება; და ბოლოს, საქართველოსა და ირანის მეშვეობით ევროპის საერთო მტრის – თურქეთის დამარცხება.

ამრიგად, ევროპელ მისიონერებს XVII საუკუნის დასაწყისში კვლავ გაეხსნათ გზა საქართველოსაკენ. 1621 წელს დომინიკელმა მისიონერმა პაოლო მარია ჩიტადინი და ფაენცამ, რომელიც საქართველოში 1616 წლის ივნის-ივლისში იმყოფებოდა, საქართველოს შესახებ მოკლე „ცნობები“ შეადგინა და რომის პაპ პავლე V-ს წარუდგინა. ეს იყო სტამბურად დაბეჭდილი პირველი ბროშურა, რომელიც შეიცავდა პირველ ცნობებს საქართველოს შესახებ30. რომის პაპს საგანგებო მოხსენებები წარუდგინეს პიეტრო დელა ვალემ31 და გრიგორიო ორსინიმ. საინტერესო დაკვირვებანი საქართველოს შესახებ ჰქონდა კარდინალ რიშელიეს პოლიტიკურ აგენტს ბარონ კურმენენს32. სათანადო ინფორმაციის დაგროვების შემდეგ რომის პაპმა ურბან VIII-მ (1623-1644) და პროპაგანდა ფიდეს კარდინალთა კოლეგიამ გადაწყვიტეს უფრო ენერგიულად მოეკიდათ ხელი მისიონერული მოღვაწეობისათვის საქართველოში და ჩამოეყალიბებინათ აქ მუდმივი მისიონი. ეს მისია ვატიკანმა თეატინელების ორდენს მიანდო. თეატინელთა მოღვაწეობის პერიოდი მოიცავს 1628-1670 წლებს. საქართველოს ისტორიაში ეს პერიოდი თეატინელ მისიონერთა ხანაა. თეატინელთა რელიგიური ორდენი შეიქმნა 1524წ. რომში. მისი დამაარსებლები იყვნენ გაეტანო და თიენი და თეატის (კიეტის) არქიეპისკოპოსი პიეტრო კარაფა (შემდგომში (1555-1559) პაპი პავლე IV). აქედან ორდენსაც და მის წევრებსაც თეატინელები ეწოდათ. ორდენის შექმნა დაამტკიცა პაპმა კლიმენტ VII-მ 1529 წლის 24 ივნისს33. თეატინელთა ორდენი შედგებოდა არამრავალრიცხოვანი, მაგრამ არისტოკრატიული წრიდან გამოსული წევრებისაგან. ორდენი მიზნად ისახავდა რეფორმაციის წინააღმდეგ უმაღლესი სამღვდელოების მომზადებას, რომლებიც შესძლებდნენ თავიანთი განსწავლულობით კათოლიციზმის დაცვას. სამისიონერო საქმის ცენტრალიზაციის პირობებში თეატინელები მთლიანად პაპსა და კონგრეგაციას ემორჩილებოდნენ. პირველ ხანებში ორდენი რომში მოღვაწეობდა, შემდეგ კი მათი არმია მთელ იტალიას მოეფინა, გადავიდა ევროპაში, ხმელთაშუა ზღვის კუნძულებზე და ბოლოს საქართველოშიც მოაღწია34.

პირველი თეატინელები პიეტრო ავიტაბილე და ჯაკომო დი სტეფანო 1628 წლის 14 დეკემბერს ჩავიდნენ ქართლში (გორში), ეახლნენ თეიმურაზ მეფეს და პაპის წერილები გადასცეს35. კათოლიკე პატრებმა სულ მალე მოიპოვეს ხალხის სიყვარული და პატივისცემა. მათ განსაკუთრებით მკურნალობით გაითქვეს სახელი. 1631 წლის მაისში საქართველოში ჩამოვიდნენ ამავე ორდენის წევრები ჯუზეპე ჯუდიჩე და არქანჯელო ლამბერტი, რომლებმაც განსაკუთრებული ადგილი დაიკავეს თავიანთი მოღვაწეობით XVII საუკუნის I ნახევრის საქართველოს ისტორიაში36.

1632 წელს პიეტრო ავიტაბილემ, რომელიც თეიმურაზ I-ის ელჩის სახელით იმყოფებოდა რომში, ჩამოიყვანა თეატინელ მისიონერთა ახალი შევსება. მათ შორის იყო დონ კრისტოფორო კასტელი, რომელმაც შემდგომ გაითქვა სახელი თავისი ჩანახატებით ქართველებისა და საქართველოს შესახებ. ქართლში თეატინელები წარმატებით მოღვაწეობდნენ როსტომის გამეფებამდე (1633წ.). მართალია, თავდაპირველად როსტომმა ისინი კარგად მიიღო და როგორც პიეტრო ავიტაბილე აღნიშნავდა: „როსტომ მეფემ კათოლიკე მისიონერები არ შეავიწროვა. მან ყოველგვარი უპირატესობა მიანიჭა და მათ ღვთისმსახურებასაც კი ესწრებოდა კათოლიკურ ეკლესიაში“-ო,37 მიუხედავად ამისა, მაჰმადიანთა გარემოში კათოლიკე მისიონერებს გაუძნელდათ მუშაობა აღმოსავლეთ საქართველოში. პოლიტიკური ვითარების შეცვლამ მათ მოღვაწეობაზეც მოახდინა გავლენა. სწორედ ამის გამო ისინი დასავლეთ საქართველოში გადადიან, სადაც უფრო ხელსაყრელი პირობები იყო სამისიონერო მოღვაწეობისათვის. თეატინელ მისიონერთა წარმატებულ საქმიანობას დასავლეთ საქართველოში დიდად შეუწყო ხელი ლევან II დადიანის დამოკიდებულებამ მათდამი. ლევან II დადიანი ევროპული ორიენტაციის პიროვნება იყო. მას კარგად ესმოდა, რომ სამხედრო დახმარებას ოსმალეთის წინააღმდეგ ევროპიდან ვერ მიიღებდა. იგი ამ შემთხვევაში პოლიტიკურ ვითარებას ითვალისწინებდა და სურდა თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინა საქართველოში ჩამოსულ ევროპელთა რეალური ინტერესები, რაც თავისთავად ოსმალეთის მტაცებლურ ზრახვებს დაუპირისპირდებოდა. ოდიშის მთავარს კულტურული და სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობების დამყარება სურდა ევროპის ქვეყნებთან. ევროპაზე აღებული გეზი, ევროპული განათლებისადმი მისწრაფება ლევან II დადიანის რეალური პოლიტიკის მიზანი ყოფილა38. სწორედ ამიტომ იყო, რომ ლევან II დადიანმა ესოდენი პატივით მიიღო იტალიელი მისიონერები. თეატინელთა საუკეთესო წარმომადგენლებმა – ა. ლამბერტიმ, ჯ. ჯუდიჩემ, კ. კასტელიმ, ჯ. პრატომ, პ. ავიტაბილემ, ი. ძამპიმ და სხვებმა, რომლებიც „ნამდვილი მეისტორიენი იყვნენ, დიდი სიყვარულითა და სიმართლით აღწერეს იმ დროინდელი საქართველოს ისტორია“.39 ლევან II დადიანის გარდაცვალების შემდეგ (1657 წ.) თეატინელთა მისიის საქმიანობა შეფერხდა. მიუხედავად ამისა, ისინი დასავლეთ საქართველოში თითქმის 1670 წლამდე მოღვაწეობდნენ.

1661 წლიდან საქართველოში კაპუცინები მოღვაწეობდნენ. კაპუცინ-კათოლიკეთა ბერმონაზვნური ორდენი წარმოადგენდა ფრანცისკელთა ორდენის განშტოებას. იგი დააარსა 1520 წელს მათეო და ბაშიომ. ამ ორდენის სახელწოდება მომდინარეობდა წვერწამახული პირამიდის მსგავსი კაპიუშონიდან, რომელსაც ისინი ატარებდნენ. მატეო და ბაშიომ აღადგინა ფრანცისკელთა ადრეული ცხოვრების ასკეტური ხასიათი. დიდი წინააღმდეგობის გადალახვის შემდეგ, მათეო და ბაშიომ 1520 წელს პაპ კლიმენტ VII-საგან (1523-1534) მიიღო თანხმობა ორდენის დაარსების შესახებ40.

1661 წლის 13 ივნისის დეკრეტით პროპაგანდა ფიდემ საქართველოში გამოგზავნა კაპუცინელთა პირველი ჯგუფი რვა მისიონერის შემადგენლობით. ესენი იყვნენ: ბონავენტურა სორენტოელი, ბერნარდო, წმ. ონოფრიო, კაპიანე კავალი, ჯოზეფო ბორგოინანო, კარლო მარია სენტ-მარენი, ანდრია ტევრიკოელი და ანჯელო ვიტერბოელი41. კაპუცინები თბილისში დაბინავდნენ. ისინი უფრო მეტად ქალაქებში ცხოვრობდნენ. XVII საუკუნის 80-იანი წლებისათვის კაპუცინებს ორი ეკლესია ჰქონდათ საქართველოში. მათი მოღვაწეობა ყველაზე ხანგრძლივი იყო, ისინი თითქმის ორი საუკუნის მანძილზე ცხოვრობდნენ და მოღვაწეობდნენ საქართველოში.

XVIII საუკუნეში კათოლიკეთა გავლენა ქართველებზე თანდათან სუსტდება, რაც გამოწვეული იყო ხშირი ომიანობით, შინაარეულობით, საქართველოში სპარსეთის გავლენის გაძლიერებით და ამის საფუძველზე ქართველების ერთი ნაწილის ძალდატანებითი გამაჰმადიანებით. ამ პერიოდში კვლავ გრძელდება მიმოწერა, ერთი მხრივ, ქართლ-კახეთის მეფეებსა და, მეორე მხრივ, რომის პაპს შორის, აგრეთვე დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა მეფეებთან.

ვახტანგ VI (1703-1724), როგორც თავის დროზე თეიმურაზ I, შეეცადა კავშირი დაემყარებინა ევროპასთან და მიეღო პოლიტიკური და სამხედრო დახმარება. ამ მიზნით ევროპაში, კერძოდ, საფრანგეთში 1713 წელს გაემგზავრა ცნობილი ქართველი საზოგადო და სასულიერო მოღვაწე სულხან-საბა ორბელიანი. მას ფრანგი პოლიტიკური მოღვაწეების წინაშე ევალებოდა არა მარტო „სათხოვარი“ ირანის ტყვეობიდან ვახტანგის გათავისუფლების შესახებ, არამედ საქართველო-საფრანგეთის მომავალი ურთიერთობის ფორმების ჩამოყალიბება. სამწუხაროდ ამ ელჩობასაც არ მოჰყვა სასურველი პოლიტიკური შედეგი. ვატიკანის პოზიცია იგივე რჩებოდა – ქართველების მიერ კათოლიკობის მიღება. 1714 წლიდან 1715 წლის დასაწყისამდე თბილისში იტალიიდან გამოიგზავნა თორმეტი კაპუცინელი მისიონერი.

XVIII საუკუნის I მესამედში რომის პაპი კლიმენტ XIII (1758-1769) ხშირად იღებდა საქართველოში მყოფი მისიონერების ცნობებს ჩვენი ქვეყნის პოლიტიკური და სულიერი ცხოვრების შესახებ. სპარსეთში მყოფი ერეკლე მეფის მიერ იტალიელი პატრების დაახლოებამ პაპი საქართველოს მიმართ სიმპათიით განაწყო. მან განაახლა ქართული ენის კათედრა და ქართული სტამბა პროპაგანდა ფიდეს კოლეგიაში.

როგორც წყაროებიდან ირკვევა, ქართლის მეფე თეიმურაზ II (1744-1762) ანტიკათოლიკური განწყობილებისა იყო. ამით ისარგებლეს საქართველოში პროირანულმა ძალებმა, ანტონ კათალიკოსის პირადმა მტრებმა, კათოლიკეთა მოწინააღმდეგე სომხებმა და კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა. მათ თეიმურაზ II წააქეზეს ანტონ კათალიკოსისა და კაპუცინელთა წინააღმდეგ. ანტონ I დიდი (1744-1755) გადააყენეს კათალიკოსობიდან 1755 წელს. კაპუცინები კი განდევნეს თბილისიდან, ჩამოართვეს ეკლესია და სხვა ქონება. გორში განადგურებულ იქნა კათოლიკეთა საავადმყოფო, წამალხანა, სასწავლებელი42. მისიონერთა დაბრუნება თბილისში ერეკლე II-მ შეძლო, როდესაც აქ ჭირი გაჩნდა.

მეფე შეჰპირდა პატრებს ეკლესიის დაბრუნებას და მიყენებული ზარალის ანაზღაურებას, სანაცვლოდ კი მოითხოვდა, რომ მათ ხალხისათვის ემკურნალათ. 1763წ. ერეკლე მეფემ ანტონ I-ს, რომელიც 1757 წლის დეკემბრიდან ვლადიმირის ეპარქიის მთავარეპისკოპოსი იყო, კვლავ საქართველოში დააბრუნა და კათალიკოსობა უბოძა. 1770 წელს ერეკლე მეფის გამოცემული დადგენილებით აიკრძალა პატრების მიმართ რაიმე ცუდი ქმედება. კაპუცინებმა კვლავ დაიბრუნეს და აღიდგინეს თავიანთი მდგომარეობა. მათ ისევ წარმატებით გააგრძელეს სამისიონერო საქმიანობა.

XVIII საუკუნის 60-70-იან წლებში იმერეთის სამეფოში კათოლიკობას საკმაოდ დაეტყო წინსვლა. საერთოდ იმერეთში, მისიონერებს სრული თავისუფლება ჰქონდათ მოღვაწეობისათვის. 1779 წლისათვის ქუთაისში 15 მოსახლე კათოლიკე იყო, რომელთაც საკუთარი ეკლესია ჰქონდათ43. 1779 წლის 25 აგვისტოს სოლომონ I-მა (1752-1784) წერილი მისწერა რომის პაპ პიუს VI-ს (1775-1799). მეფე პაპს აცნობებდა, რომ ქვეყანა ოსმალთაგან ძალიან შევიწროებულია და სთხოვდა დახმარებას, ასევე სთხოვდა იმერეთში ექიმის და მისთვის საჩუქრად საათის გამოგზავნას44. რომში სოლომონ I-ის წერილი იმერეთში კათოლიციზმის მომავალი წარმატების საფუძვლად მიიჩნიეს და ექიმად გასაგზავნი კანდიდატიც მოძებნეს. იგი იყო ავინიონის უნივერსიტეტის პირველი ექიმი პენიე დე ლონშანი. რაც შეეხება საათს, იგი პაპმა თავის წერილთან ერთად გამოატანა საქართველოში მომავალ კაპუცინ ანტონ გორელს. პიუს VI-ის წერილში, რომელიც დაწერილია 1781 წლის 27 იანვარს, პაპი სოლომონს ატყობინებდა, რომ დიდად სწუხდა ოსმალებისაგან მისი შევიწროების გამო, აუწყებდა, რომ საჩუქრად უგზავნიდა საათს და შეეცდებოდა მალე მოევლინა ერთი ექიმიც45. ეს უკანასკნელი დაპირება შეუსრულებელი დარჩა, რადგან ფრანგი პენიე დე ლონშანი იმერეთში არ ჩასულა.

1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ კათოლიკე მისიონერების მოღვაწეობას საქართველოში აშკარა საფრთხე შეექმნა. ჯერ კიდევ 1735 წელს მთელ რუსეთში აიკრძალა მართლმადიდებლების კათოლიკობაზე გადაყვანა. რუსეთთან შეერთების შემდეგ ეს საქართველოზეც გავრცელდა. ცარიზმი კათოლიკე მისიონერებს ევროპის სახელმწიფოთა ჯაშუშებად მიიჩნევდა, რის გამოც თავდაპირველად მათი საქმიანობა მკაცრად შეზღუდეს. მისონერთა მოღვაწეობის პირობები დროებით გაუმჯობესდა საქართველოს მთავარმართებლის პ. ციციანოვის (1802-1806) დროს, რომელიც კაპუცინთა მფარველი იყო.

XIX საუკუნის დასაწყისში კაპუცინ მისიონერებს ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შედარებით უკეთესი პირობები შეექმნათ იმერეთის სამეფოში, სახელდობრ, ქუთაისში. პატრებს აქ მფარველობას უწევდა იმერეთის მეფე სოლომონ II (1789-1810). მათ ქუთაისში ჰქონდათ ხის ეკლესია და მეფის სიგელით დამტკიცებული მიწა46.

ამავე პერიოდში გრძელდებოდა სომეხი სამღვდელოების დაპირისპირება კათოლიკე მისიონერებთან. განსაკუთრებით აქტიურობდა მღვდელი პავლე შაჰყულიანი (ჭილიმუზაშვილი), რომელიც 1797 წელს ახალციხეში დაინიშნა პროვიკარად. 1802 წელს რომის პაპის ბულით მას მიენიჭა ახალციხის ქართველ კათოლიკეთა უფროსობა, რამაც დიდად დაძაბა ურთიერთობა მასა  და იტალიელ პატრებს შორის. კაპუცინების მისიონი შაჰყულიანის ინტრიგების მსხვერპლი გახდა. რუსეთის შინაგან საქმეთა მინისტრის 1884 წლის 2 ივნისის ბრძანებით კაპუცინებს და საერთოდ კავკასიაში მყოფ იტალიელ მისიონერებს სრულად აეკრძალა სომეხ კათოლიკეთა საქმეებში ჩარევა. ისინი უნდა დაქვემდებარებოდნენ მოგილიოვის კონსისტორიას და რუსეთის ტახტის სამუდამო ქვეშევრდომობა უნდა ეღიარებინათ. წინააღმდეგ შემთხვევაში დაუყოვნებლივ უნდა დაეტოვებინათ რუსეთის იმპერიის საზღვრები47. კაპუცინებმა წაყენებული მოთხოვნები არ მიიღეს და 1845 წლის იანვარში დატოვეს საქართველო. ამრიგად, რუსეთის იმპერიის უმაღლესი ხელისუფლების ბრძანებით მისიონერები განდევნეს საქართველოდან. ასე დასრულდა კათოლიკური პროპაგანდის ექვსსაუკუნოვანი ისტორია საქართველოში, რომელიც XIII საუკუნის 30-იანი წლებიდან დაიწყო და XIX საუკუნის 40-იან წლებში შეწყდა.

საქართველო-რომის ურთიერთობამ განსაკუთრებული პოლიტიკური შედეგი არ გამოიღო, მას არ მოჰყვა არც პოლიტიკური და არც სამხედრო დახმარება, რასაც ქართველი მეფემთავრები მოელოდნენ. ვერც ვატიკანმა მიაღწია საწადელს – საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია ვერ შეუერთა რომის კათოლიკურ ეკლესიას. ქართველ მეფე-მთავრებსა და მართლმადიდებლურ სამღვდელოებას არც არასდროს ჰქონიათ ასეთი მიზანი. რაც შეეხება სამისიონერო მოღვაწეობას, რომელიც რომის კათოლიკური ეკლესიის მთავარ იარაღს წარმოადგენდა თავისი რელიგიური და პოლიტიკური გავლენის გაფართოებისათვის, საქართველოში დაბრკოლება თითქმის არ ჰქონია. მისიონერები თავისუფლად მოღვაწეობდნენ საქართველოში და მათ საქმიანობას არავითარი ზიანი არ მოუტანია ქართველებისათვის, თუ ასეთად არ ჩავთვლით ქართველთა მცირე ნაწილის კათოლიკობაზე მოქცევას.

კათოლიკე მისიონერებმა გარკვეული წვლილი შეიტანეს საქართველოს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ განვითარებაში. მათ, რა თქმა უნდა, თავიანთი ძირითადი მიზანი – კათოლიციზმის გავრცელება-დამკვიდრება ამოძრავებდათ, მაგრამ ამასთანავე ისინი თავგანწირვით ემსახურებოდნენ ქართველ ერს. სწორედ მათი ჩანაწერებიდან გაეცნო ევროპა საქართველოს, ქართველ ხალხს და მის კულტურას. მისიონერთა ჩანაწერები პირველწყაროს წარმოადგენენ საქართველოს ისტორიის შესასწავლად. მათ სამუდამოდ დაიმკვიდრეს საპატიო ადგილი საქართველოს ისტორიაში.

შენიშვნები

1. Ì. ÐÀÐÀÛÅÉËÉ. საქართველო-რომის ურთიერთობა VI-XX საუკუნეებში, თბ., 1995, გვ. 62.

2. É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, ტ. I, თბ., 1984, გვ. 70.

3. С. Джанашия. О времени и условиях возникновения Абхазского царства, შრომები, II, თბ., 1952, გვ. 339.

4. Ì. ËÏÒÈØÉ×ÀÍÉÞÄ. ახალი ფეოდალური სამთავროების წარმოქმნა, – „ÓÀØÀÒÈÅÄËÏÓ ÉÓÔÏÒÉÉÓ ÍÀÒÊÅÄÅÄÁÉ“, ტ. II, თბ., 1973, გვ. 422.

5. Ì. ËÏÒÈØÉ×ÀÍÉÞÄ. ახალი ფეოდალური.., გვ. 427.

6. Ì. ÈÀÒáÍÉÛÅÉËÉ. წერილები, თბ., 1984, გვ. 232.

7. Ì. ÓÀÁÉÍÉÍÉ. საქართველოს სამოთხე, პეტერბურღი, 1882, გვ. 415.

8. ათონის ივერიის მონასტრის 1074 წლის ხელნაწერი აღაპებით, ტფ., 1901, გვ. 31.

9. ÂÉÏÒÂÉ ÌÝÉÒÄ. გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება. – „ქართული პროზა“, წიგნი I, თბ., 1982, გვ. 486.

10. ÂÉÏÒÂÉ ÌÝÉÒÄ. გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება, გვ. 487-488.

11. Û. ÌÄÓáÉÀ. ძლევაი საკვირველი და თბილისის შემოერთება, თბ., 1972, გვ. 106–108.

12. Û. ÁÀÃÒÉÞÄ. საქართველოს ურთიერთობები ბიზანტიასა და დასავლეთ ევროპასთან, თბ., 1984, გვ. 127.

13. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი, „ქართლის ცხოვრება“, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით Ó. ÚÀÖáÜÉÛÅÉËÉÓ მიერ, ტ. I, თბ., 1955, გვ. 325-326.

14. Û. ÁÀÃÒÉÞÄ. საქართველოს ურთიერთობები ბიზანტიასა და დასავლეთ ევროპასთან, გვ. 129.

15. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის ნამდვილის საბუთების შემოტანითა და განმარტებით XIII საუკუნიდან ვიდრე XX საუკუნემდე, ტფ., 1902, გვ. 8-9; É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო.., ტ. I, გვ. 78.

16. É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო.., ტ. I, გვ. 78-80.

17. Ô. ÊÀÓÒÀÞÄ. რომის პროპაგანდა და კათოლიკური მისიები საქართველოში, ავტორეფერატი საკანდიდატო დისერტაციაზე საქართველოს ისტორიაში, თბ., 1947, გვ. 73.

18. É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, ტ. III, თბ., 1987, გვ. 16.

19. Ì. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო-ვატიკანის ურთიერთობის ისტორიიდან (საქართველო და ვატიკანი XIII–XVII საუკუნეებში), საკანდიდატო დისერტაცია, თბ., 1993, გვ. 24.

20. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 18.

21. É. ãÀÅÀáÉÛÅÉËÉ. ქართველი ერის ისტორია, ტ. II, თბ., 1966, გვ. 111.

22. Û. ËÏÌÓÀÞÄ. მ. თამარაშვილი და ქართველი კათოლიკენი, თბ., 1984, გვ. 51.

23. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 32; É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო.., ტ. I, გვ. 96

24. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 35, 36, 584.

25. ÓÀØÀÒÈÅÄËÏÓ ÉÓÔÏÒÉÉÓ ÍÀÒÊÅÄÅÄÁÉ, ტ. III, თბ., 1979, გვ. 658-659.

26. Å. ÊÉÊÍÀÞÄ. ლათინური წყარო XIV საუკუნის საქართველოს შესახებ. – თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, ტ. 243, თბ., 1983, გვ. 102; É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო.., ტ. III, გვ. 21.

27. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 65.

28. Ì. ÐÀÐÀÛÅÉËÉ. საქართველო-რომის ურთიერთობა.., გვ. 124.

29. Г. Жордания, З. Гамезардашвили. Римско-католическая миссия и Грузия, ч. I (конец XVI и 20-30 годы XVII столетия), Тб., 1994, გვ. 43.

30. Ì. ÐÀÐÀÛÅÉËÉ. საქართველო-რომის ურთიერთობა.., გვ. 148.

31. ÃÏÍ ÐÉÄÔÒÏ ÃÄËÀ ÅÀËÄ. მოხსენება საქართველოს შესახებ, 1627, თარგმანი À. àÚÏÍÉÀÓÉ, – ჟურნ. „ÉÅÄÒÉÀ“, 1891, #3.

32. É. ÀÍÈÄËÀÅÀ. ლევან II დადიანი, თბ., 1990, გვ. 104.

33. É. ÔÀÁÀÙÖÀ. საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, ტ. II, თბ., 1986, გვ. 200.

34. ÃÏÍ ÊÒÉÓÔÏ×ÏÒÏ ÃÄ ÊÀÓÔÄËÉ. ცნობები და ალბომი საქართველოს შესახებ, ტექსტი გაშიფრა, თარგმნა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო Á. ÂÉÏÒÂÀÞÄÌ, თბ., 1976, გვ. 13.

35. ÃÏÍ ÐÉÄÔÒÏ ÀÅÉÔÀÁÉËÄ. ცნობები საქართველოზე (XVII საუკუნე), შესავალი, თარგმანი და კომენტარები Á. ÂÉÏÒÂÀÞÉÓ, თბ., 1977, გვ. 6.

36. ÃÏÍ ãÖÆÄÐÄ ãÖÃÉÜÄ ÌÉËÀÍÄËÉ. წერილები საქართველოზე, იტალიური ტექსტი თარგმნა, წინასიტყვაობა და კომენტარები დაურთო Á. ÂÉÏÒÂÀÞÄÌ, თბ., 1964, გვ. 4; ÀÒØÀÍãÄËÏ ËÀÌÁÄÒÔÉ. სამეგრელოს აღწერა, მე-3 გამოც., É. ÀÍÈÄËÀÅÀÓ რედაქციითა და წინასიტყვაობით, თბ., 1991, გვ. 3.

37. Ø. ÐÀÅËÉÀÛÅÉËÉ. კათოლიკური ეკლესია და საქართველო (XVII საუკუნის პირველი ნახევარი), თბ., 1994, გვ. 70.

38. ÃÏÍ ãÖÆÄÐÄ ãÖÃÉÜÄ ÌÉËÀÍÄËÉ. წერილები საქართველოზე, გვ. 5-6.

39. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 117.

40. Ì. ÐÀÐÀÛÅÉËÉ. საქართველო-რომის ურთიერთობა.., გვ. 199-201.

41. იქვე, გვ. 200.

42. Æ. àÉàÉÍÀÞÄ. კათოლიკეთა ეკლესია საქართველოში, ტფ., 1903, გვ. 57.

43. Ì. ÐÀÐÀÛÅÉËÉ. საქართველო-რომის.., გვ. 274.

44. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 395.

45. იქვე, გვ. 398.

46. Ì. ÐÀÐÀÛÅÉËÉ. საქართველო-რომის ურთიერთობა.., გვ. 302.

47. Ì. ÈÀÌÀÒÀÛÅÉËÉ. ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 524.