ფარსმან II-ის გარდაცვალების შემდეგ ტახტი მისმა მეორე ვაჟმა მირდატ II-მ (=მიჰრდატე=მითრიდატე სპარსულად ნიშნავს ღმერთ მითრასადმი ბოძებულს; მეფობდა დაახლ. 68–105) დაიკავა.
არმენიისათვის ხანგძლივმა და არცთუ წარმატებულმა ომმა დაარწმუნა ნერონი წინამორბედების ბუფერულ ქვეყნებზე დაყრდნობის პოლიტიკის სისუსტეში, რის გამოც იმპერიის პოლიტიკა აღმოსავლეთში კარდინალურად შეიცვალა. ახ.წ. 63 წელს მან პოლემონიდების სამეფო (რომელშიც შედიოდა ყოფილი კოლხეთის სამეფოც) გააუქმა და ის რომის პროვინციად გამოაცხადა. ამასთანავე, განსაკუთრებით ყურადღება მიექცა კავკასიის ზღვისპირეთში რომის პოზიციების გამყარებას. დასახული ამოცანის წარმატებით გადაჭრისათვის საჭირო იყო იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციებში მნიშვნელოვანი ძალების თავმოყრა, რასაც ასე დაბეჯითებით მოითხოვდა ხელისუფალთაგან რომაელთა გამოცდილი მხედართმთავარი გნეიუს დომიციუს კორბულონი.
იოსებ ფლავიუსი ახ.წ. 66 წლის ამბების თხრობისას მოგვითხრობს: „კოლხების, ტავრების, ბოსფორელების, პონტოსა და მეოტიდის ირგვლივ მცხოვრებლები, რომლებიც წინათ საკუთარ მმართველებსაც კი არ ცნობდნენ, ახლა 3000 მებრძოლს ჰყავს მორჩილებაში და ამასთანავე ორმოცი გემი იცავს მშვიდობას ზღვაზე, რომელზედაც უწინ ცურვა შეუძლებელი და შემაძრწუნებელი იყო“. აქედან გამომდინარე, რომის სამხედრო ნაწილები საქართველოს ზღვისპირეთში ნერონის დროს უკვე ჩანდნენ.
აღნიშნული ღონისძიების გატარების გარეშე ნერონი არათუ ვერ შეძლებდა კავკასიაში თავისი პოზიციების განმტკიცებას, არამედ ჩრდილო კავკასიის მთიელთა შემოტევასაც ვერ შეაჩერებდა; ვერც ზღვაზე ვაჭრობის უსაფრთხოებას უზრუნველყოფდნენ. სხვა საკითხია, თუ რა რაოდენობის საჯარისო ნაწილები იყო აქ დისლოცირებული. იოსებ ფლავიუსის ზემოთ მოტანილ ცნობაში თითქოსდა რომი პონტოსპირეთის ყველა ხალხს აკონტროლებდა. თუმცა მაგ. ჭანები არიანეს დროსაც რომაელებს არ ემორჩილებოდნენ. კოლხეთის სანაპიროზე დისლოცირებული რომის საჯარისო ნაწილები მცირერიცხოვანი უნდა ყოფილიყო, რადგან არიანეს ინსპექტირების დროსაც (131 წ.) ისინი აქ არცთუ ისე მრავალრიცხოვანი ჩანს.
კოლხეთის სანაპიროზე რომის სამხედრო შენაერთების განლაგების ზუსტი თარიღი უცნობია. ამასთან დაკავშირებით საყურადღებოა პლინიუს უფროსის ცნობა აფსაროსისა და სებასტოპოლისის შესახებ.
პლინიუსი აფსაროსსა და სებასტოპოლისს „კასტელლუმ“-ებს უწოდებს, მაგრამ არაფერს გვამცნობს მათი აგების დროზე. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ კასტელუმში, როგორც წესი, იგულისხმება ქვის საფორტიფიკაციო ნაგებობა, მას წინ კი უნდა უსწრებდეს ხის სიმაგრე, ამასთანავე, თუ გავითვალისწინებთ კაპადოკიის საზღვართან XII და XV ლეგიონების 57 წ. ჩადგომის დროს, მაშინ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ აფსაროსსა და სებასტოპოლისში რომის მცირე გარნიზონები ახ.წ. I საუკუნის დასასრულისათვის უკვე განლაგებულია, რასაც გარკვეულწილად არქეოლოგიური მონაცემებიც მოწმობს.
აფსაროსის, სებასტოპოლისისა და ფასისის ნაციხარების გათხრებმა დაადასტურა ის ფაქტი, რომ, აღნიშნულ ტერიტორიებზე რომაული გარნიზონები ახ.წ. I ს-ის მეორე ნახევარში ჩადგნენ, რომელთაც ჯერ თიხით შელესილი სიმაგრეები ააგეს. მათ ბაზაზე კი მოგვიანებით სრულფასოვანი ციხე-სიმაგრე ჩამოყალიბდა. არიანეს გადმოცემით, ფასისის ციხის კედელი წინათ თიხისა იყო და მასზე ხის კოშკები იდგა, მაგრამ ახლა კედელი და კოშკები გამომწვარი აგურისგანაა გაკეთებული.
ამრიგად, რომაული გარნიზონები საქართველოს ზღვისპირეთში ახ.წ. I ს-ის დასასრულისათვის უკვე იდგნენ და ძირითადად აფსაროსში, ფასისსა და სებასტოპოლისში იყვნენ დისლოცირებული. საყურადღებოა, რომ აქაური გარნიზონები ძირითადად დამხმარე შენაერთებისაგან შედგებოდა; მათ ძირითად ამოცანას წარმოადგენდა რომაელთა პოზიციების განმტკიცება სამხრეთ კავკასიაში და ჩრდილოეთი კავკასიის გაკონტროლება. ხსენებული სასაზღვრო-გამაგრებული პუნქტების მოვალეობასვე შეადგენდა ჩრდილო კავკასიელთა თავდასხმების აღკვეთა; კაბოტაჟური ნავიგაციისა და ვაჭრობის უსაფრთხოების უზრუნველყოფა ზღვისპირეთში.
არმენიის საკითხის მშვიდობით მოგვარება და იმპერიის აღმ. საზღვრის მეტ-ნაკლებად გამაგრება ნერონის უკანასკნელი წარმატებული ღონისძიება იყო. მისმა სასტიკმა პოლიტ-ეკონომიკურმა ღონისძიებებმა რომში ნერონისადმი უკმაყოფილება გაზარდა, ხოლო პროვინციებში ამბოხებები გამოიწვია.
66 წელს იუდეაში დაიწყო აჯანყება. მათ წინააღმდეგ ნერონმა გაგზავნა ლეგიონი ცესტიუს გალუსის მხედართმთავრობით, მაგრამ იუდეველებმა იგი სასტიკად დაამარცხეს. ნერონს ეშინოდა იუდეველთა წინააღმდეგ გავლენიანი მხედართმთავრის გაგზავნა, რადგან ლეგიონებზე დაყრდნობით მხედართმავარს შეეძლო გადატრიალების მოწყობა, ამიტომ მისი არჩევანი ვესპასიან ფლავიუსზე გაჩერდა, რომელიც არც წარჩინებული წარმომავლობის იყო და არც გავლენა ჰქონდა.
68 წლის მარტში ნერონის წინააღმდეგ აჯანყდა პროვინციებისადმი დაკისრებული დიდი გადასახადებით უკმაყოფილო ლუგდუნის გალიის სარდალი გაიუს იულიუს ვინდექსი. მის წინააღმდეგ გაგზავნილ იქნა ზემო გერმანიის მმართველი ლუციუს ვერგინიუს რუფუსი. ვინდექსი ხვდებოდა, რომ რუფუსს მარტო ვერ მოერეოდა და დასახმარებლად ესპანეთის მმართველ სერვიუს სულპიციუს გალბას მიმართა და შესთავაზა ავგუსტად თავის გამოცხადება. გალბამ მხარი დაუჭირა მას და ესპანეთისა და გალიის ლიგიონებმა იგი ავგუსტად გამოაცხადეს. მაშინ გალბა ვინდექსთან შესაერთებლად დაიძრა, თუმცა ვერ მიუსწრო. 68 წლის მაისში ვეზონციოში (დღევ. ბეზანსონი, საფრ.) მდგარ ვინდექსს რუფუსი დაესხა და გაანადგურა.
გამარჯვების მიუხედავად რუფუსმა ლოდინი აირჩია და გალბა რომისკენ გაატარა. სენატმა იგი სახელმწიფოს მტრად გამოაცხადა, თუმცა მალე გალბას მიემხრო ქალაქის მცველი პრეტორიანული გვარდია. მაშინ ნერონი ოსტიაში გაიქცა, რათა ფლოტი და აღმოსავლეთის ლეგიონები მაინც შეეკრიბა, მაგრამ მას არავინ დაემორჩილა. მაშინ ყველასგან მიტოვებული ნერონი რომში, თავის სასახლეში დაბრუნდა და უკანასკნელად სცადა თავისი მეგობრების შემოკრება, თუმცა კვლავ არავინ გამოეხმაურა. ამ დროს კურიერმა მას აცნობა რომ სენატმა სახელმწიფოს მტრად გამოაცხადა და ემზადება მის საჯაროდ დასასჯელად. ამით შეშინებულმა ავგუსტმა წარმოთქვა: „ეჰ, როგორი დიდი მსახიობი ტოვებს ამ ქვეყანასო“ – და თავი მოიკლა.
ნერონის სიკვდილისთანავე სენატმა გალბა აღიარა ახალ ავგუსტად, მაგრამ მისმა მართველობამ მცირე ხანს გასტანა. მხცოვან მმართველს მემკვიდრე არ ჰყავდა, რაც სტაბილურობის დამყარებას ხელს უშლიდა. ყველა ფიქრობდა რომ იგი თავის მემკვიდრედ ლუზიტანიის მმართველს მარკუს სალვიუს ოტონს დაასახელებდა, რომელმაც პირველმა აღიარა მისი უზენაესობა, საჩუქრები უძღვნა და ყველა მის ბრძანებას ასრულებდა.
გალბა მემკვიდრის დასახელებას აჭიანურებდა, რადგან იცოდა მისი დასახელებით სხვების ამბოხებას გამოიწვევდა (მტრები გალბას რომში ისედაც არ აკლდა, რადგან ტახტზე ასვლამდე უამრავისგან ჰქონდა ვალი აღებული და აღარ აბრუნებდა). 68 წლის ბოლოს რომში ხმა მოვიდა, რომ ქვემო გერმანიის ლეგიონები ამბოხდნენ და მათი სარდალი ვიტელიუსი ავგუსტად გამოაცხადეს. ამან გალბას პოზიციები შეარყია. მაშინ მან აღარ დაახანა და 69 წლის დასაწყისში თავის მემკვიდრედ ახალგაზრდა ლუციუს კალპურნიუს პიზონი დაასახელა. ამით გაბოროტებულმა ოტონმა შეთქმულება მოაწყო, პრეტორიანელები მოისყიდა, რომლებმაც გალბა და პიზონი დახოცეს, რის შემდეგაც ოტონი ახალ ავგუსტად აკურთხეს.
მაშინ ვიტელიუსი გერმანული ლეგიონებით რომისაკენ დაიძრა და პირველივე ბრძოლაში გაანადგურა ოტონი, რომელმაც თავი მოიკლა. გამარჯვებული ავლუს ვიტელიუსი რომში ახალ ავგუსტად აკურთხეს (69 წლის აპრილი).
ვიტელიუსი სასტიკი მმართველი გამოდგა. მას ყველგან მოღალატეები ელანდებოდა და განურჩევლად სიკვდილით სჯიდა.
როდესაც რომის ამბებმა აღმოსავლეთში ჩააღწია, ეგვიპტის, სირიისა და იუდეის ლეგიონებმა 69 წლის 1 ივნისს თავიანთ ავგუსტად ტიტუს ფალვიუს ვესპასიანე გამოაცხადეს, რომელმაც იუდეის აჯანყება უფროს ძეს ტიტუსს დაუტოვა და უმალ რომისკენ დაიძრა. მოახლოებისთანავე ვესპასიანე ავგუსტად ცნეს პანონიასა და მეზიაში მდგარმა ლეგიონებმა, რომლებიც ადრე ოტონის ერთგულნი იყვნენ. ვიტელისუსიგან მიტოვებულ გერმანულ პროვინციებში ბარბაროსების შემოსევები დაიწყო.
69 წლის ოქტომბერში ბეტრიაკთან ვიტელიუსი ვესპასიანესთან სასტიკად დამარცხდა და რომში გაიქცა. დეკემბერში ვიტელიუსმა დაამარცხა რომის კედლებთან ვესპასიანეს ძმის საბინის ლაშქარი, თუმცა იმდენი იყოყმანა, მეორე დღეს (20 დეკემბერს) საშუალება მისცა ვესპასიანეს ჯარებს ქალაქში შესულიყვნენ. მაშინ მისი ძალები დაიქსასა, რის შემდეგაც ვესპასიანეს მეომრებმა შეიპყრეს ავგუსტი და სიცოცხლეს გამოასალმეს. 21 დეკემბერს სენატმა ვესპასიანე ახალ ავგუსტად აღიარა. ამით არეულობა რომში დასრულდა.
* * *
სანამ ვესპასიანე რომში შევიდოდა, პონტოში მომხდარი სახალხო აჯანყების ჩახშობა მოუწია, რომელშიც ბევრი ქართველური ხალხი მონაწილეობდა. ამ აჯანყების შესახებ ცნობა მხოლოდ ტაციტუსმა შემოგვინახა რომელიც მოგვითხრობს: „თხზულებას აღსავსე უბედური ამბებით, შემაძრწუნებელი ბრძოლებით, შეურიგებელი განხეთქილებებით, როცა თვით მშვიდობიანი დროც კი საზარელი იყო. ოთხი ხელმწიფე (იგულისხმება – გალბა, ოტონი, ვიტელიუსი და დომიციანუსი) მახვილით დაიხოცა; სამი სამოქალაქო, უფრო მეტი საგარეო და მრავალი შერეული ომი მოხდა: წარმატებანი მოვიპოვეთ აღმოსავლეთში და მარცხი განვიცადეთ დასავლეთში: აჯანყდა ილირია; შეირყა გალია, დამორჩილებულ და მყის განთავისუფლებულ იქნა ბრიტანეთი; აღდგნენ ჩვენზე სარმატთა და სვებთა ტომები: დაკიამ სახელი გაითქვა საერთო ჩვენი და მათი დამარცხებებით; კინაღამ პართელებიც აღიძრნენ საომრად ცრუ-ნერონის ხრიკების წყალობით.
გალბას შესვლა ქალაქში ამდენი ათასი უიარაღო ჯარისკაცის გაჟლეტის შემდგომ ბედითი ნიშანი იყო და თვით მათთვისაც, ვინც ჯარისკაცები დახოცა, თავზარდამცემი. რაკი ესპანეთის ლეგიონი იქნა შემოყვანილი და ის ლეგიონიც იქვე რჩებოდა, რომელიც ნერონმა მოჰკრიბა ფლოტში, ქალაქი უჩვეულო ჯარით იყო სავსე. ამათ ერთვოდა გერმანიიდან, ბრიტანეთიდან და ილირიიდან ჩამოყვანილი ბევრი რაზმი, რომლებიც იმავე ნერონმა შეარჩია და კასპიის ბჭეებთან გაგზავნა იმ ომისათვის, რომელსაც ალანთა წინააღმდეგ ამზადებდა (ნერონის ეს განზრახვა ახ.წ. 68 წელს უნდა ეკუთვნოდეს კავკასიის ალბანებზე გამოლაშქრებასთან ერთად მას, მაგრამ სიკვდილმა მოუსწრო.), მაგრამ ვინდექსის მიერ წამოწყებული ამბოხების ჩასაქრობად გამოიწვია უკან. გადატრიალებისათვის დიდი მიზეზი არსებობდა, ოღონდ ერთ რომელიმესკენ კი არ იხრებოდა ჯარისკაცთა კეთილგანწყობილება, არამედ მზად იყო ვინმე გამბედავს მისდგომოდა.
ყველას გონება სამოქალაქო ომისაკენ იყო მიპყრობილი და ნაკლებად ფიქრობდნენ გარეშე ომებისაგან მოსალოდნელ საფრთხეზე. ამით გათამამებული როქსოლანების ტომი, სარმატები, რომლებმაც გასულ ზამთარს ორი კოჰორტი გაჟლიტეს, დიდი იმედით შეიჭრნენ მეზიაში 9 ათასამდე ცხენოსნით. ეს იერიში და თავგასულობა უფრო ნადავლის მოპოვების სურვილით იყო გამოწვეული, ვიდრე ბრძოლის. ასე უდარდელად, უმიზნოდ მოხეტიალეებს უცაბედად III ლეგიონი დაესხა თავს დამხმარე ძალით (გალებისაგან შემდგარი ლეგიონი, რომელიც 68 წელს გამოიძახეს იტალიაში და მეზიაზე გავლისას შეებრძოლა სარმატებს), რომაელები მზად იყვნენ ბრძოლისათვის. სარმატები კი მიმოფანტული იყვნენ ნადავლის ძებნაში. ზოგიც საბარგო ტვირთით იყო დამძიმებული, ცხენები ციცაბო კლდეებზე ძლივს მიბობღავდნენ, და ისინი თვითონ თითქოს ხელ-ფეხშებორკილები იყვნენ, ისე ეცემოდნენ მტრის მახვილისაგან. საოცარია, მაგრამ სარმატების სიმამაცე თვით მათზე არ იყო დამოკიდებული. ქვეით ბრძოლაში ისინი მოუქნელნი იყვნენ, მაგრამ მათ 30 კაციან ცხენოსანთა რაზმს ვერავინ გაუწევდა წინააღმდეგობას. მაგრამ იმ დღეს, ნისლი იდგა, დნებოდა თოვლი და სარმატებს არ შეეძლოთ არც შუბების, არც გრძელი მახვილების გამოყენება, რომლებიც მათ ორივე ხელით უჭირავთ, მათი ცხენები ეცემოდნენ და თვითონაც ჯავშნები ამძიმებდათ. ეს ჯავშნები, რომლებსაც მეთაურები და წარჩინებულები ატარებდნენ, გაკეთებული იყო რკინის ფირფიტებისა და მაგარი ტყავისაგან. ის იერიშის დროს გამოსადეგი იყო, რადგან მასში მტრის იარაღი ვერ აღწევდა. მაგრამ თავდასხმისას ასეთი ჯავშნით წაქცეულებს წამოდგომა აღარ შეეძლოთ. ამასთანავე, მათი ცხენები ფაფუკ და ღრმა თოვლში ეფლობოდნენ. რომაელი ჯარისკაცები კი, მსუბუქი აბჯრით იყვნენ დაცულნი. ისინი ოროლებითა და შუბებით ესხმოდნენ მტერს თავს და როცა საჭირო ხდებოდა, ხელჩართულ ბრძოლაში მოკლე მახვილებითაც ანადგურებდნენ შეუიარაღებელ სარმატებს (რომლებიც თავისი ჩვეულების გამო, არც ფარით იყვნენ დაცული), სანამ სულმცირენი, რომლებიც ბრძოლას გადაურჩნენ, ჭაობებში არ დაიმალნენ, სადაც მათ ზამთარმა და ჭრილობებმა მოუღო ბოლო. როდესაც ამ ცნობამ რომამდე მიაღწია, მარკუს აპონიუსი, მეზიის მფლობელი, ტრიუმფალური ქანდაკებით დაჯილდოვდა (იმპერიის ხანაში ტრიუმფს მხოლოდ ავგუსტებს უმართავდნენ, გამარჯვებულ სარდალის შემთხვევაში კი დგამდნენ მის ქანდაკებას, სადაც ის დაფნის გვირგვინით იყო შემკობილი და ტრიუმფატორის ტანისამოსით მორთული.), ხოლო ფულვიუს ავრელიუსი (III ლეგიონის სარდალი), იულიანუს ტეტციუსი (VII ლეგიონის სარდალი) და ნუმისიუს ლუპუსი (VIII ლეგიონის სარდალი) – ლეგიონის ელჩები – საკონსულო ნიშნებით (ე.ი. ტოგა ფართო ძოწეული ზოლით კიდეზე და კურულის სავარძელი). გახარებული ოტონი ამ დიდებას თავისთავს მიაწერდა, თითქოს ბრძოლაში ბედმა გაუღიმა მას და მისი ლაშქრისა და მისი სარდლობის წყალობით იმპერიამ სახელი მოიხვეჭა.
არც სხვა ერები იყვნენ წყნარად. ანაზდად იარაღი აღმართა პონტოში ბარბაროსმა მონამ, რომელიც ოდესღაც სამეფო ფლოტის მეთაური იყო. ის გახლდათ ანიკეტოსი, პოლემონის აზატი, ოდესღაც ფრიად ძლევამოსილი, ხოლო მას შემდეგ რაც პროვინციად იქცა სამეფო, ცვლილებას ვერ ითმენდა. ამიტომ ვიტელიუსის სახელით მიიმხრო ტომები, რომლებიც პონტოსთან ცხოვრობენ, აგრეთვე ძარცვის იმედით აცთუნა უღატაკესნი, არამცირე რაზმს ჩაუდგა სათავეში და ანაზდად შეიჭრა ტრაპეზუნტში, ძველთაგანვე სახელგანთქმულ ქალაქში, რომელიც ბერძნებისაგან არის დაარსებული შავი ზღვის უკიდურეს სანაპიროზე. იქ ამოჟლიტა კოჰორტა, რომელიც ოდესღაც სამეფო დამხმარე ჯარი იყო. შემდეგ მათ რომის მოქალაქეობა და ჩვენებური დროშები და იარაღი მიანიჭეს, მაგრამ ბერძნების სიზარმაცე და თავნებობა კი შერჩათ. ფლოტსაც ცეცხლი წაუკიდა და აბუჩად აიგდო ცარიელი ზღვა, ვინაიდან რჩეული ლიბურნული ხომალდები და მთელი ჯარი მუციანუსმა ბიზანტიონს წაიყვანა. ამიტომაც ბარბაროსები თავხედურად დაძრწოდნენ სახელდახელოდ გაკეთებული ნავებით. მათ კამარებს უწოდებენ, აქვთ დაბალი გვერდები, განიერი მუცლები; შეკრულნი არიან ბრინჯაოს ანდა რკინის სამაგრების გარეშე და როცა ზღვა ღელავს, ტალღების სიმაღლისადა მიხედვით, წამებსაც სიმაღლეს უმატებენ ფიცრებით, ვიდრე სახლის სახურავივით არ გადაიხურება. ასე დალივლივებენ ტალღებში, აქვთ რა ორივე მხარეს ერთნაირი ცხვირები და ერთნაირი მოსასმელი ნიჩბები, ისე რომ ორივე ცხვირით თანაბრად და უვნებლად შეუძლიათ ნაპირს მიადგნენ.
ამ საქმემ იმდენადაც მიიქცია ვესპასიანეს ყურადღება, რომ ლეგიონებიდან გამოცდილი სათადარიგო ჯარისკაცები და ომში გამოცდილი სარდალი ვირდიუს გემინუსი ამოირჩია. იგი თავს დაესხა გაბნეულ და ალაფობის წადილით გაფანტულ მტერს და ხომალდებზე შერეკა; შემდეგ მსწრაფლ ააგო ლიბურნული ხომალდები (ლიბურნების, ილირიის სანაპიროს მცხოვრებლების, კუთვნილება იყო და მსუბუქ სანიჩბე ნავებს წარმოადგენდენ) და ანიკეტოსს მდინარე ქობოსის (ანუ ენგურის) შესართავში დაეწია, სადაც იგი უშიშრად იყო სედოხეზების (სედოხეზები ტაციტუსის გარდა სხვას არავის აქვს ნახსენები. საფიქრებელია, რომ აქ ტაციტუსის ტექსტი ძალიან დამახინჯებულია) მეფის შემწეობით, რომელიც მოკავშირეობაზე ფულითა და საჩუქრებით დაითანხმა. პირველად მეფე მუქარითა და იარაღით იცავდა კიდეც შეფარებულ მავედრებელს, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ღალატისათვის ჯილდო, თუ არადა ომი შესთავაზეს, ბარბაროსების ჩვეულებისამებრ რწმენამერყევი, დათანხმდა ანიკეტოსის დაღუპვას და ლტოლვილებიც გასცა. ასე მოეღო ბოლო მონათა ომს.
* * *
ნერონის დაწყებული აღმოსავლური პოლიტიკა, რომელიც გამოიხატებოდა ერთის მხრივ იქაური ნახევრადდამოუკიდებელი სამეფოების გაქუმებით და მეორეს მხრივ აღმოსავლეთ საზღვრებზე ციხეების მშენებლობასა და მასში ჯარების ჩაყენებაში – ენერგიულად განაგრძო ვესპასიანემ (69–79 წლ.). ვესპასიანეს სახელს უკავშირებენ იმპერიის აღმოსავლეთის საზღვრის მოდერნიზაციას და დაცვის სისტემის რეორგანიზაციას.
დაცარიელებული ხაზინის შესავსებად მან შემოიღო მკაცრი ეკონომიკური პოლიტიკა: აღკვეთა მფლანგველობა, დააწესა ახალი და გაზარდა ძველი გადასახადები (დააწესა საზოგადოებრივ ტუალეტებზე გადასახადი, რომლის გამო გაოცებულთ პასუხობდა: „ფულს სუნი არ აქვსო“).
ვესპასიანემ უარი თქვა ომებზე და არსებული საზღვრების განმტკიცებას შეუდგა. შეგროვილი სახსრებით გარნიზონები სირია-პალესტინის ხაზზე განალაგა, ლეგიონერთა შენაერთები ეგვიპტესა და არაბეთში ჩააყენა. მის დროსვე ციხე-სიმაგრეები აიგო ქალაქებში – პალმირა, ბოსტრა და ჰერასა. განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო კაპადოკიასა და მცირე არმენიაში სასაზღვრო ხაზის მოდერნიზებასაც. სატალასა და მელიტენეს შორის არსებული ტერიტორია რომაელებმა ციხე-სიმაგრეებითა და ფორტებით მტკიცედ გაამაგრეს, რითაც დაიწყო ზემო ევფრატის თავდაცვითი ზოლის ფორმირება.
ვესპასიანემ შემოიერთა როდოსი, ლიკია, ბიზანტიონი, სამოსი და აგრეთვე კილიკიის, კომაგენას და მცირე არმენიის ავტონომიური სამეფოები.
ვესპასიანე ფულს არ ზოგავდა სახელმწიფო სიმბოლოებისათვის. მან აღადგინა ვიტელიუსთან ომის დროს დანგრეული კაპიტოლიუმი, ააგო ე.წ. ვესპასიანეს ფორუმი და დაიწყო 80000 მაყურებელზე გათვლილი ამფითეატრის (ე.წ. კოლისეუმი) მშენებლობა, რომელიც მისმა ვაჟმა ტიტუსმა დაამთავრა.
ვესპასიანეს დროს იტალიაში სრული წესრიგი და სიმშვიდე დამყარდა. საბერძნეთის ქალაქებს ჩამოართვა ნერონის მიერ მინიჭებული პრივილეგიები, ესპანეთის ყველა ქალაქს მისცა ლათინური მოქალაქეობა, ხოლო ზოგიერთი ესპანური და გალიის ქალაქების მოსახლეობას რომაული მოქალაქეობა.
* * *
ალანები I ს. 60-იან წლებში დიდად აწუხებდნენ როგორც რომის, ისე პართიის სამფლობელოებს. ამიტომაც, ნერონმა, თავისი მმართველობის ბოლოს (68 წ.), განიზრახა დიდი ლაშქრობის მოწყობა მათ წინააღმდეგ. ასეთი ლაშქრობა პართიისათვისაც ხელსაყრელი იყო და პართელები ყოველმხრივ აქეზებდნენ მას. მაგრამ ვერც ნერონისა და ვერც ვესპასიანეს დროს ასეთი ლაშქრობის მოწყობა ვერ მოხერხდა. ალანები კი ამასობაში არაერთხელ შეიჭრნენ სომხეთსა და მეზობელ მხარეებში. განსაკუთრებით გრანდიოზული იყო მათი შემოსევა, რომელიც 72 (ან 73) წელს მოხდა. ამ ლაშქრობის შესახებ ცნობები შემოინახა I ს. ებრაელი ავტორის იოსებ ფლავიუსის თხზულებამ და ძველსომხურმა წყარომ. იოსებ ფლავიუსი ამბობს: „ალანებმა, განიზრახეს რა მიდიაში (მიდია ატროპატენა) შეჭრა, მოლაპარაკება გამართეს ჰირკანიის მეფესთან, რომელიც ფლობდა თავის დროზე ალექსანდრე მაკედონელის მიერ რკინის კარებით ჩაკეტილ გადასასვლელს. ჰირკანიის მეფემ გაატარა ისინი და ალანების დიდი ლაშქარი შეიჭრა მიდიაში. დაიწყო აქაურობის უწყალო ძარცვა-რბევა. ატროპატენას მეფე პაკორი შეშინებული ისე სწრაფად გაიქცა უდაბნოში, ისე რომ ყველაფერი დარჩა. შემდეგ 100 ტალანტად მოახერხა ალანთაგან მისი ცოლისა და მოახლეების გამოსყიდვა. შემდეგ ალანები შეიჭრნენ არმენიაში. დიდი არმენიის მეფე ტირიდატი გამოვიდა მათთან შესაბრძოლებლად, მაგრამ დამარცხდა და კინაღამ ტყვედ ჩავარდა: ვიღაცამ მას კისერზე ქამანდი მოაბა და მზად იყო უკვე მიეზიდა, რომ მოასწრო ხმლით თოკის გადაჭრა და გაქცევა. ალანებმა სასტიკად ააოხრეს ქვეყანა და უამრავი ნადავლითა და დიდძალი ტყვეებით გაბრუნდნენ თავის ქვეყანაში.
1. ჰირკანია კასპიის ზღვის სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროებს მოიცავდა (ე. ი. ატროპატენას აღმოსავლეთიდან ესაზღვრებოდა) და არცერთ მნიშნელოვან გადასასვლელს არ აკონტროლებდა. 2. ალანები ჩრდილო კავკასიაში ცხოვრობდნენ და ატროპატენას შუა აზიის მხრიდან ვერ დაესხმებოდნენ მხოლოდ ჰირკანიის გავლით. მათ მოუწევდათ ასე ძალიან შორი გზის და კიდევ სხვა ქვეყნების გავლა. 3. ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრები ტომები სამხრეთ კავკასიას დარიალით ან დარუბანდის გზის ესეოდნენ. 4. ალექსანდრე მაკედონელის მიერ რკინის კარით ჩაკეტილ გადმოსასვლელში რომაელი ავტორები დარიალის გადმოსასვლელს გულისხმობენ. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით მკვლევარნი ფიქრობენ, რომ ამ „ჰირკანიის მეფეში“, რომელმაც, იოსებ ფლავიუსის მიხედვით, ალანები გადმოუშვა სამხრეთში, იბერიის მეფე უნდა იგულისხმებოდეს. 5. სომეხი ისტორიკოსი მოსე ხორენელი ამ ამბავთან დაკავშირებით აღნიშნავს, რომ ალანები, მოედვნენ სომხეთს, შეიერთეს მთიელები და იბერიის თითქმის ნახევარი მიიმხრეს. 6. 1940 წელს ქართლის სამეფოს დიდმოხელეების – პიტიახშების სამაროვანზე არმაზისხევში აღმოჩნდა 140 სტრიქონიანი არამეული წარწერა პიტიახშ შარაგასისა, ზევახის ძისა, რომელშიც, როგორც, აკად. გ. წერეთელი ფიქრობს, აღნიშნული მეფე მითრიდატე იხსენიება: „მეფე მითრიდატე, მეფე დიდი, ძე ფარსმანისა, მეფისა დიდისა. მე შარაგასმა, ძემ ჯავახ უფლისამ, მე შარაგასმა, პიტიახშმა მითრიდატ მეფისა, სიტყვა და ასეთი სიტყვა წარმოვთქვი…“. ამას გარდა, როგორც ირკვევა, წარწერაში საუბარია საქართველოს მეზობელი ქვეყნის ვითარებაზე, სხვადასხვა ადგილებისა თუ ქვეყნების დაპყრობაზე და მრავალრიცხოვან გამარჯვებაზე, რაც ქართლის მეფეს მოუპოვებია. წარწერაში ნახსენებია სამი გამაგრებული ადგილი, რომელიღაც სხვა ციხეები და სომხეთი. თითოეული გამარჯვების ანუ ლაშქრობის თხრობა მთავრდება სიტყვებით: „ეს გამარჯვებანი ჩვენმა მეფემ მოიპოვა“. წარწერა მოგვითხრობს აგრეთვე ხალხის მღელვარებათა შესახებ, ახსენებს ასპარუგს (ასპარუგ პიტიახში აქვე აღმოჩენლ სხვა ტექსტშიც იხსენიება). აქ გვხვდება ნიშანი, რომელიც მოგვაგონებს იმდროინდელი დიდი თანამდებობის პირის ხელისუფლების სიმბოლოს (უნდა იყოს პიტიახშის). ტექსტი გამარჯვების აღნიშვნით მთავრდება. ყველაფერი ეს კარგად ეგუება სწორედ 70-იან წლებში იბერ-ალანთა სომხეთში ლაშქრობების ხანას.
ამ ყველაფერის გაანალიზებით გამოვა შემდეგი. იბერია და დიდი არმენია ომშია და იბერიის მხარეს გამოდიან ალანები, რომლებსაც ისედაც დიდი სურვილი აქვთ სამხრეთით ლაშქრობები მოაწყონ ნადავლის საშოვნელად. რამ გამოიწვია ეს ომი ამის დადგენა ძნელია. ფაქტი ერთია – თუ იბერია არ გაატარებდა ალანებს, ისინი პირველ რიგში სწორედ მას დაარბევდნენ.
1867 წელს მცხეთაში მდინარე მტკვრის ნაპირას აღმოაჩინეს ქვის სტელა რომელზედაც ბერძნული, 75 წლით დათარიღებული წარწერა აღმოჩნდა: „იბერთა მეფე მითრიდატეს, ფარსმან მეფისა და დედოფალ ამაზასპუხის ძეს, კეისრისა და რომაელთა მეგობარს, რომის იმპერატორმა ვესპასიანემ და მისმა შვილებმა ტიტუსმა (ავგუსტი 79–81) და დომიციანუსმა (ავგუსტი 81–96) მცხეთის გალავნის კედლები განუმტკიცეს“. მეორე წარწერა კი გვამცნობს: „მითრიდატე, მეფე დიდი, ძე ფარსმანისა დიდი მეფისა, მრავალი გამარჯვებებისა მომპოვებელი“.
როგორც პლინიუს უფროსის ნაშრომიდან ირკვევა რომ-იბერიის ხელშეკრულებით დარიალის ხეობაში ალანების შემოსევებისგან აღსაკვეთად ააგეს ციხესიმაგრე კუმანია. კუმანია-დარიალის ციხე ბუნებრივ ბორცვზეა აშენებული და მდინარე თერგი ჩამოუდის. შიდა ციხის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად გამოვლინდა დიდი ზომის ქვებით ნაგები შენობები. ციხის სამხრეთით დაფიქსირდა სამარხები, რომლებიც რომაულ სამყაროს უნდა უკავშირდებოდეს.
თუ აღნიშნულ საკითხს ობიექტურად მივუდგებით აშკარაა, რომ მითრიდატეს არ უნდა ჰქონდეს სურვილი რომთან ომის, მაგრამ იქედან გამომდინარე, რომ მის ძალებს აღემატება ალან-სარმატების უზარმაზარი ურდოების შეკავება, მისი ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის აძლევს მათ გზას რათა მეზობელი ქვეყნები მშვიდად არბიონ. ბუნებრივია როდესაც რომმა კატეგორიულად მოითხოვა იბერიის მეფისგან ალანთათვის დარიალის ხეობის დაკეტვა, სამაგიეროდ მითრიდატე მოითხოვდა დახმარებას თავის დაცვის საქმეში. სწორედ ამ ფაქტს უნდა უკავშირდებოდეს რომაელთა მიერ კუმანიას ციხის აგება და მცხეთის გალავნის გამაგრება.
* * *
ტიტუსი აგრძელებდა მამის მშვიდ საგარეო პოლიტიკას და მთელს სახსრებს გაჭირვებული მოსახლეობის კეთილდღეობისათვის ხარჯავდა.
ტიტუსის შემდეგ კეისარი გახდა მისი უმცროსი ძმა დომიციანუსი. მის დროს იმპერიის საზღვრების დასაცავად ერთის მხრივ შენდებოდა ლიმესები (სასაზღვრო-თავდაცვითი კედელი საყარაულო კოშკებით) და ხეობების ჩამკეტი ციხე-სიმაგრეები, მეორეს მხრივ ეწყობოდა ლაშქრობები იმპერიის საზღვრებში შემოჭრის მსურველი ბარბაროსების (გერმანელები, სარმატები, ალანები, აფრიკული ტომები და სხვ.) დასათრგუნად.
რომ-იბერიის თანამშრომლობის შედეგად ჯერ კიდევ ვესპასიანეს დროს ალანებისათვის დარიალის კარი ამოიკეტა და ამიერიდან ისინი სამხრეთ კავკასიაზე თავდასხმას დარუბანდის კარიდან იწყებენ. ბეიუკ-დაშში აღმოჩენილი ლათინური წარწერიდან (თარიღდება 83–92 წლებით) ირკვევა, რომ ავგუსტმა დომიციანემ გაგზავნა XII ლეგიონის ნაწილები ალბანეთში, რათა მას თვალყური ედევნებინა ე. წ. კასპიის კარის სამხრეთ გადასასვლელებისათვის. გამორიცხული არ არის, რომ აღნიშნული ლეგიონის ნაწილები ცენტრალურ ალბანეთში დაბანაკებულიყო. XII ლეგიონის სახელი მოხსენიებულია მდ. არაქსის მარცხენა სანაპიროზეც, სოფ. კარიამნაში აღმოჩენილ ქვაზეც. სვეტონიუსის ცნობით, აღნიშნული ლეგიონი სარმატებთან ბრძოლაში დამარცხდა.
მოვსეს ხორენაციც გვიამბობს დომიციანეს მმართველობის დროს არმენიაში რომაელთა წარუმატებელი ლაშქრობის შესახებ. ალბათ, XII ლეგიონის ზოგიერთი შენაერთი ალან-სარმატებთან ბრძოლას შეეწირა.
საერთოდ დომიციანეს დროიდან აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის თავდაცვითი სისტემა საბოლოოდ მოწესრიგდა, რამაც ერთის მხრივ ხელი შეუწყო რომაელთა პოზიციების განმტკიცებას ალბანეთში, მეორეს მხრივ კი ხელფეხი გაუხსნა შემდგომ ავგუსტ ტრაიანუსს აქტიური დაპყრობითი ომები ეწარმოებინა.
საშინაო პოლიტიკაში დომიციანე სასტიკი ტირანი იყო, თუმცა ამის წყალობით ქვეყანაში მშვიდობას და სტაბილურობას ინარჩუნებდა. ამასთან დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა მას როგორც ლეგიონებში ისე პრეტორიანულ გვარდიაში. ამ ყველაფრის მიუხედავად ის მაინც შეთქმულებამ იმსხვერპლა.
დომიციანეს ეჭვი ჰქონდა თავის მრჩეველ ეპაფროდიტზე, რომ სწორედ მან დაეხმარა ნერონს თვითმკვლელობაში. მრჩეველმაც იცოდა ამის შესახებ და სასჯელს ყოველდღე ელოდა. ბოლოს მან გადმოიბირა ავგუსტის მთავარი მსახური პართენიუსი და ერთ ღამეს შეთქმულთა მსახურებმა საძინებელში სიცოცხლეს გამოასალმეს დომიციანუსი.
ჯარის ამბოხება რომ არ დაეშვა, სენატმა სასწრაფოდ ახალ ავგუსტად აირჩია ფლავიუსების კარზე დაწინაურებული და ავტორიტეტული პირი მარკუს კოკცეიუს ნერვა. საპასუხოდ მან უარყო დომიციანუსის ტირანული პოლიტიკა, დაუბრუნა სენატს ძალაუფლება და უარი თქვა წინა ავგუსტის მკვლელთა დასჯაზე. ამ ყველაფერმა პრეტორიანული გვარდიის უკმაყოფილება გამოიწვია, რის გამოც ქვეყანაში ქაოსი დაიწყო. სიტუაციას ართულებდა ისიც, რომ 65 წლის ნერვა უშვილო იყო და მემკვიდრე არ ჰყავდა.
97 წელს პრეტორიანულმა გვარდიამ ნერვა ტყვეობაში აიყვანა და აიძულეს დომიციანუსის მკვლელები დაესაჯა. ნერვა მიხვდა რომ საჭირო იყო მემკვიდრის დასახელება და თანაც ისეთის, რომელსაც ერთნაირად კარგად მიიღებდა, როგორც არმია ისე ხალხი. ასეთად შერჩეული იქნა მარკუს ულპიუს ტრაიანუსი (ამავე სახელის მქონე მამამისი ესპანელი არისტოკრატი იყო), რომელიც გერმანიის საზღვარზე მდგარი ლეგიონების სარდალი იყო.
ამ ამბიდან ცოტა ხანში 98 წლის იანვარში ნერვა გარდაიცვალა და რომის ტახტზე ავიდა პირველი არარომაელი ავგუსტი, რომლის მმართველობა უაღრესად წარმატებული გამოდგა. ტრაიანუსი მთელი მმართველობის განმავლობაში აწარმოებდა დაპყრობით ომებს. ორი დიდი კამპანიის შედეგად, 101–102 და 105–106 წლებში დაპყრობილ იქნა დაკია. 106 წელს დაპყრობილ იქნა ნაბატეის სამეფო (არსებობდა თანამედროვე იორდანიის, ისრაელის, სირიისა და საუდიის ტერიტორიებზე ძვ.წ. III საუკუნიდან და მისი დედაქალაქი იყო პეტრა).
105 წელს გარდაიცვალა პართიის მეფე პაკორ II (78–105) და ტახტზე ავიდა მისი ძმის შვილიშვილი ვოლოგეზ III (105–147). პაკორის უფროსი ვაჟი აშხადარი (ახიდარე) რომაელებთან გაიქცა. ვოლოგეზს მალევე აუჯანყდა უმცროსი ძმა ხოსრო, რომელმაც რამდენიმე წლიანი ომის შედეგად მოახერხა პართიის დას. მხარეების დაპყრობა და თავი მეფე ხოსრო I-ად (109–116; 117–129) გამოაცხადა.
110 წელს გარდაიცვალა დიდი არმენიის მეფე სანატრუკი, რომლის ნაცვლად ტრაიანუსმა აშხადარ პაკორის ძე (110–113) გაამეფა.
111 წელს რომაელებმა სინის ნახევარკუნძული და არაბეთის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი დაიპყრეს.
113 წელს ხოსრომ ჯერ კიდევ პაკორ II-ის მიერ რომთან დადებული ზავი დაარღვია, არმენია დაიპყრო, აშხადარე მოკლა და მის ნაცვლად პაკორ II-ის უმცროსი ვაჟი პართამასირი (113–114) გაამეფა. ამ ამბით განრისხებულმა ტრაიანუსმა ლეგიონები შეკრიბა, შემოიერთა ლაზიკის, იბერიის (მირდატ III-ის /დაახლ. 105–121/ დამხმარე რაზმს მეფის ძმა ამაზასპი მეთაურობდა) და ალბანეთის მეფეთა დამხმარე რაზმები და ჯერ არმენია დაიპყრო, შემდეგ ატროპატენა და ჰირკანია. არმენიის რეგიონები კაპადოკიის ნაწილთან ერთად შეყვანილ იქნა ახალ პროვინცია – „არმენიაში“.
115 წელს რომაელებმა მესოპოტამიის დიდი ნაწილი დაიკავეს და იმპერიის პროვინციად გამოაცხადეს. ქართველი უფლისწული ნისიბისთან (დღევ ქ. ნუსაიბინი, მარდინის მხარეში, თურქეთში) ბრძოლაში დაიღუპა.
116 წელს ტრაიანუსმა გაამზადა დიდი ფლოტი და ევფრატზე და ტიგროსზე ორ კოლონად დაეშვა. ხოსრომ ვერ მოახერხა წინააღმდეგობის ორგანიზება და რომაელებმა პრობლემების გარეშე აიღეს ბაბილონი, სელევკია და ქტესიფონი. აქ ტრაიანუსმა დააარსა პროვინცია ასირია. ევფრატის შესართავთან დაპყრობილ იქნა მეზენის პატარა სამეფო. ტრაიანუსი სპარსეთის ყურეს მიადგა და დაიწყო ინდოეთზე ლაშქრობის დაგეგმვა.
116 წლის ბოლოს ებრაელებში გავrცელდა ცნობა ახალი მესიის გამოჩენის შესახებ, რის შემდეგაც ამბოხდნენ ებრაული თემები კირენაკიაში (დღევ. ლიბია), ეგვიპტის ალექსანდრიაში, კიპროსში და შუამდინარეთის ქალაქებში. ისინი უპირისპირდებოდნენ ბერძნებს და ანადგურებდნენ მათ ტაძრებს. აჯანყებას მალე შეუერთდნენ პართიელები და სხვა დაპყრობილი ხალხები, რის შემდეგაც აჯანყება მოედო მთელს სირიასა და მესოპოტამიას. ტრაიანუსი იძულებული გახდა ყველა ამბოხებულ მხარეში გაეგზავნა ლეგიონები, შემცირებულ არმიას კი პარტიზანული ბრძოლები ქანცს აცლიდა. პართიელებმა თანდათან გაანადგურეს მათ ქალაქებში განლაგებული რომაული ლეგიონები.
ტრაიანუსმა სიტუაციის გასაკონტროლებლად გადმოიბირა ხოსროს ვაჟი პართამასპატე და პართიის მეფედ გამოაცხადა, თუმცა უკანასკნელმა პართებში პოპულარობა ვერ მოიპოვა. მაშინ ავგუსტი ამბოხებული ქალაქების აღებას შეუდგა. პართიის ქ. ჰარტას (ნანგრევები დღევ. ჩრდ ერაყში) ალყისას ავგუსტი დაავადდა და ანტიოქიაში დაბრუნდა. სირიის არმიის მეთაურობა თავის ნათესავსა და მემკვიდრეს – ადრიანუსს გადააბარა. 117 წ. აგვისტოში ტრაიანუსი გარდაიცვალა და ავგუსტად ადრიანუსი (117–138) გამოცხადდა.
ახალმა ავგუსტმა სრულიად შეცვალა აღმოსავლეთის პოლიტიკა. 117 წლის შემოდგომაზე დაუბრუნა ასირია და მესოპოტამია პართიას, არმენიას დაუბრუნა შიდა ავტონომია და მის ტახტზე დასვა ყოფილი მეფე სანატრუკის ვაჟი ვაღარშ I (117–144), პართიის ყოფილი მეფე პართამასპატე გაიწვია და ოსროენას მეფედ დანიშნა (123 წლამდე მეფობდა იქ) რის შემდეგაც რომში გაბრუნდა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий