ბექირები, ბიძერები, ეკექეირები (უ. მურღულია)

რას მოგვითხრობს წყაროები ამ ხალხების შესახებ?

ჰეკატეოს მილეტელი (ძვ.წ. 549–476): „ხოჲები ბექეირიკას მეზობლად ცხოვრობდნენ და მათ აღმოსავლეთიდან დიძერები ესაზღვრებოდნენ“. ე.ი. ბექირები ხოიებსა დიძერებს (ბიძერები) შორის ცხოვრობდნენ. დიონისე პერიეგეტი მოგვითხრობს რა ქსენოფონტეს ლაშქრობას ტაოხების ნაცვლად ხმარობს ტოპონიმს – ხაოებს. აპიანე იგივე ხალხს უწოდებს ხოტენელებს. ასე რომ სრულებით შესაძლებელია ჰეკატეოსის ხოიებში ტაოელები იგულისხმებოდეს.

ფსევდო სკილაქსი (ძვ.წ. IV ს.): „კოლხების შემდეგ ცხოვრობენ ბიძერები, რომელთა ტერიტორიაზეა მდ. არქაბონი (არქაბე-არჰავი) და მდინარე არიონი (ბუიუქ დერე, მდ. ვიწეწყალის აღმოსავლეთით).

ბიძერების შემდეგ არიან ეკექეირები, რომელთა ტერიტორიაზეა მდინარე პორდანისი (ფირტინა დერე), მდ. არაბისი (ძაგატისი=მოდაჩარ დერე, ფირტინა დერეს დასავლეთით), პოლისი ლიმნა, ელინური პოლისი ადიენოსი (გოდიენოსი, არდინეოსი, აბინეოსი = თანამ. ყანლუ-დერე).

ეკექეირების შემდეგ არიან ბექეირები, რომელთა ტერიტორიაზეა ელინური ნავსადგური ბექეირიკა, ელინური პოლისი ბექეირიადა.

ბექეირების შემდეგ არიან მაკროკეფალები (გრძელთავიანები, იგივე მაკრონები), რომელთა ტერიტორიაზეა ელინური ნავსადგური ფსორონი (დღევ. არაკლი, სურმენეს დასავლეთით) და ელინური პოლისი ტრაპეზუსი“.

ნ. კეჭაყმაძის მიერ მოძიებული სხვადასხვა წყაროს ცნობით ქ. ბექირიკა, ბექირთა ქვეყანაში იყო შემდგომი ბერძნული ქალაქი რიზიოსი (ბერძნულად რიზა ფერდობს ნიშნავს). ძვ.წ. VI ს-ში ქალაქი ბექეირიკა ჯერ კიდევ ადგილობრივთა ხელშია. ბერძენთა კოლონიზაციის შედეგად ძვ.წ. IV საუკუნის მეორე ნახევარში ბექირიკა უკვე ელინური პოლისია და საკუთარი პორტი აქვს. როდის შეეცვალა საბოლოოდ სახელი ქალაქს? ამის შესახებ მხოლოდ ის ვიცით, რომ არიანე 131 წელს უკვე რიზიოსად იხსენიებს, რომელიც აფსაროსიდან 500 სტადიონზე (86 კმ) არის დაშორებული. რიზიოსი ითვლებოდა ლაზიკის ქალაქად ტრაპეზუნტიდან 2 დღის სავალზე (პროკოპი, შენობათა შესახებ). ის იუსტინიანემ განაახლა. ქალაქ რიზიოსის საეპისკოპოსო კათედრა შედიოდა პოლემონის პონტოს ეპარქიაში.

ე.ი. ფსევდო სკილაქსის ცნობით ბიძერები ცხოვრობენ ზღვისპირა ზოლში კოლხებსა და ეკექეირებს შორის ჭოროხიდან – არდეშენამდე. ეკექეირები ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში ბიძერებსა და ბექირებს შორის არდეშენიდან – ასფოროს დერემდე. ბექირები ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში ეკექეირებისა და მაკრონებს შორის ასფოროს დერედან – სურმენემდე.

აპოლონიოს როდოსელი (ძვ.წ. 295–215): „მოსინიკების შემდეგ ფილირები ცხოვრობენ, ფილირებს ზემოთ მაკრონები არიან, ხოლო მათ შემდეგ ბექირთა მრავალრიცხოვანი ტომი ცხოვრობს. ბექირების მომიჯნავენი არიან საპირები, რომელთა მეზობლად ცხოვრობენ ბიძერები. მათ ზევით კი უკვე თვით მეომარი კოლხები მოსახლეობენ.

ფილირეს შემდეგ არგონავტებმა ჩაუარეს მაკრონებს, ბექირთა უსაზღვრო მიწას, ამაყ საპირებს და მათ შემდეგ ბიძერებს. ამის შემდეგ კოლხთა მიწა იწყებოდა“.

ბექირებს საპირები სამხრეთიდან უნდა ემიჯნებოდნენ. ამით დასტურდება ის ფაქტი, რომ საპირები სპერის მოსახლეები იყვნენ.

სტრაბონი (ძვ.წ. 64–ახ.წ. 23): „ჰეპტაკომიტებმა (შკვითინიებმა) გაანადგურეს პომპეუსის 3 მანიპულა (დაახლ. 350 მებრძოლი), როდესაც ისინი გადიოდნენ ამ მთიან მხარეს; ბარბაროსებმა გზაზე დაალაგეს ჯამები დამათრობელი თაფლით, რომელიც მოიპოვებოდა იქაური ხეებიდან. შემდეგ ისინი თავს დაესხნენ თაფლისგან გონებადაკარგულ პომპეუსის მეომრებს და ამოჟლიტეს. ზოგიერთი იმ ბარბაროსთაგანი თავს ეძახდა ბიძერებს“.

ბიძერებს სამხრეთიდან ლაზისტანის ქედი ესაზღვრებოდა, სადაც ცხოვრობდნენ კიდეც ჰეპტაკომიტები ანუ შკვითინიები.

პომპონიუს მელა (ახ.წ. 15–60): „მოსინიკების მეზობლები – მაკროკეფალები (მაკრონები), ბექერები, ბუზერები (ბიძერები) – ნაკლებად ველურები არიან, თუმცა გამოირჩევიან მძიმე ხასიათით. ქალაქები აქ ცოტაა, ყველაზე დიდია კერასი (ძვ. კერასუნტი – დღევ. ვაკფიკებირი) და ტრაპეზი (ტრაპეზუნტი)“.

პლინიუს უფროსი (ახ.წ. 23–79): „თერმოდონტის აღმოსავლეთით ცხოვრობენ ხალხები: კენები (გენეტები) და ხალიბები, დევს ქალაქი კოტიორი (კოტიორა, დღევ. ორდუ), შემდეგ ტიბარენები, მასსინები (იგივე მოსსინიკები) ტატუირებული სხეულით, მაკროკეფალების (ანუ გრძელთავიანები, = მაკრონებს) ტომი, ქალაქი კერასუნტი (ძვ. კერასუნტი – დღევ. ვაკფიკებირი) კორდილეს პორტი (დღევანდელი – აკჩაკალე, ფენერის კონცხთან), ტომები ბექირები და ბუქსერები (ბიძერები), მდინარე მელასი (ანუ შავი მდინარე, დღევ. კარა დერე. ზღვას უერთდება ქ. არაკლიში) მაქორონები...“

ფლავიუს არიანე (ახ.წ. 86–160): „მაკრონების და ჰენიოხების მეზობლები ძიდრიტები არიან, ესენი ფარსმანის (ფარსმან ქველი) ქვეშევრდომნი არიან. ძიდრიტების გვერდით ლაზები არიან“.

დიონისე პერიეგეტი (ახ.წ. II ს.): „კოლხეთიდან და ფასისიდან დასავლეთით და გავუყევი ევქსინის სანაპიროებს, პირველები მოდიან ბიზერები, მათ მეზობლად ბექირების, ფილირების, მაკრონების ტომები, და ასევე ისინი რომლებიც ცხოვრობენ ხის მოსინებში“.

ფსევდო ორფევსი (ახ.წ. III ს.) ძველ ცნობებზე დაყრდნობით წერს: „საპეირების მჭიდრო დასახლებული ქალაქები, სინოპეს კლდოვანი შვერილის აღმოსავლეთით მცხოვრები ტომების – ფილირებისა და ნაპატების გადაღმა და ბიძერების დასავლეთით არის განლაგებულნი“.

ამიანუს მარცელინუსი (330–395) ძველ ცნობებზე დაყრდნობით წერს: „ამ ადგილების მეზობლად არიან ...ხალიბები, რომლებმაც პირველად მოიპოვეს და დაამუშავეს რკინა. მათ შემდეგ ვრცელი მიწები უჭირავთ ბიზარებს, საპირებს, ტიბარენებს, მოსინიკებს, მაკრონებს და ფილირებს – ხალხებს, რომლებიც ჩვენთვის სრულიად უცნობნი არიან“.

ახ.წ. V საუკუნის ანონიმი: „მდინარე არქაბიდან მოკიდებული ვიდრე ოფიუნტის წყლამდე წინათ ცხოვრობდა ე.წ. ეკქირიელების ტომი, ხოლო ამჟამად ცხოვრობენ მაქელონები (მაკრონები) და ჰენიოხები. აფსარის წყლიდან ვიდრე მდინარე არქაბემდე წინათ ცხოვრობდნენ ე.წ. ბიძერები; ამჟამად ცხოვრობენ ძიდრიტები“.

თ. ყაუხჩიშვილის შენიშვნით, ბიძერების სახელთან შეიძლება იყოს დაკავშირებული ტოპონიმი ვიწე (ქალაქი თურქეთში, თურქულად ფინდიკლი.); ვიწე ლაზურად ტოტს, განშტოებას ნიშნავს. იგი მდებარეობს მდინარე ვიწეწყალის შესართავთან, რომელსაც თურქები ვიძე-სუს უწოდებენ (ძველი პიქსიტე). გ. მელიქიშვილს ამ ტერმინის დანაშთად მიაჩნია საქართველოს ერთ-ერთი ისტორიული ოლქის სახელი უიტერუხ-უიძერუხ-ოძრხე.

    სად ცხოვრობდნენ ბექირები, ბიძერები და ეკექეირები?

ფსევდო სკილაქსის ცნობით ბიძერები ცხოვრობენ ზღვისპირა ზოლში კოლხებსა და ეკექეირებს შორის ჭოროხიდან – არდეშენამდე. ეკექეირები ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში ბიძერებსა და ბექირებს შორის არდეშენიდან – ასფოროს დერემდე. ბექირები ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში ეკექეირებისა და მაკრონებს შორის ასფოროს დერედან – სურმენემდე.

აპოლონიოს როდოსელის, ფსევდო ორფევსისა და ამიანე მარცელინეს ცნობებიდან აშკარა ხდება, რომ ეკექეირების ყოფილი ტერიტორია ბექირებსა და ბიძერებს შორის უკვე ძვ.წ. III საუკუნიდან სასპეირ-საპეირებს უჭირავთ.

რაც შეეხება ამ ხალხების მხარეთა პოლიტიკურ სტატუსს. მაკრონების საცხოვრისის განხილვისას აღვნიშნეთ, რომ ძვ.წ. VI–IV საუკუნეებში აზოს ლაშქრობამდე სკიდისეს ქედსა და შავ ზღვას შორის ტერიტორია კერასუნტ-ვაკფიკებირიდან – ჭოროხამდე კოლხეთის სამეფოს ნაწილი უნდა ყოფილიყო. აქ მცხოვრები ხალხები კოლხთა მეფის ქვეშევრდომები უნდა ყოფილიყვნენ, ხოლო მათი მხარეები კი შესაბამისად კოლხეთის სამეფოს სკეპტუხიები. ბუნებრივია ცენტრალური სკეპტუხიებიდან განსხვავებით ამ მხარის სკეპტუხიებს გაცილებით მეტი დამოუკიდებლობა ექნებოდათ და შიდა საკითხებს ალბათ სრულიად დამოუკიდებლად, ჯერ კიდევ თემური პრინციპებით განაგებდნენ. აზოს ლაშქრობისა და იბერიაში მისი გაბატონების პერიოდიდან კოლხეთის სამეფო დასუსტდა, რამაც ხელი შეუწყო აღნიშნული ხალხების დამოუკიდებლობას. უკვე ფარნავაზის პერიოდიდან იბერიის შემადგენლობაში მოექცა ეკექეირების ტერიტორია, რის გამოც მათ ტერიტორიაზე როდოსელი და სხვა ისტორიკოსები უკვე საპეირებს ანუ იბერებს იხსენიებენ (ამაზე დაწვრილებით ქვემოთ). ძვ.წ. II დასაწყისითვის იბერიის სამეფო დასუსტდა, რითაც ისარგებლეს კოლხებმა და არმენიელებმა და ამ რეგიონიდან იბერიელები განდევნეს. შედეგად მცირე ხნით აღსდგა კოლხების გავლენა ამ ხალხებზე. ამით უნდა აიხსნას კოლხეთის მეფის მონაწილეობა 179 წლის მცირე აზიის პოლიტ-ლიდერთა შეკრებაზე. ძვ.წ. 106/5 წელს კოლხეთი ამ მხარესთან ერთად აღმოჩნდა მითრიდატეს შექმნილ პონტოს სამეფოში. მოგვიანებით კი პონტო კოლხეთთან ერთად რომის იმპერიაში აღმოჩნდა. შედეგად აღნიშნული ხალხები მეზობელ ქართველურ ხალხებს შეერწყა და ჭანების ხალხის ფორმირებაში მიიღო მონაწილეობა.