დიაოხის სამეფო და უძველესი ქართველური ტომები (უ. მურღულია)

    დიაოხისა და უძველესი ქართველური ტომების შესახებ პირველ დამადასტურებელ ცნობებს ვხვდებით ასურულ ლურსმნულ ტექტებში.

    ძვ.წ. XIII საუკუნის პირველ ნახევარში ასურელებმა დაასრულეს მითანის სამეფოს დაპყრობა და დაიწყეს ჩრდილოეთში მისი მემკვიდრეობის ათვისება. ყოფილი მითანის სამეფოს ჩრდილო რაიონებში, როგორც ჩანს, ამ დროს ყალიბდება მრავალი მცირე გაერთიანება, რომლებიც ამასთანავე მჭიდრო კონტაქტში ჩანან ერთმანეთთან და შემოსეულ მტერს გაერთიანებული ძალით ხვდებიან. ასურეთის მეფეებს ჩრდილოეთისაკენ ლაშქრობისას ამ დროს ძირითადად ბრძოლა უხდებათ სამ დიდ დაჯგუფებასთან. ესენია: სუბართუს ქვეყნები, ნაირის ქვეყნები და შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარე ქვეყნები. „სუბართუ“ მოიცავდა ტერიტორიას ქაშიარის მთასა (დღევ. ტურ-აბდინი) და არაცანის (დღევ. მურატი) დინებას შორის, „ნაირი“ მდებარეობდა მის ჩრდილოეთით მდ. კარა-სუს (დასავლეთ ევფრატი) დინებაზე და მასსა და მურატის დინებათა შორის მდებარე მხარეში, ხოლო „ზემო ზღვისპირა ქვეყნები“ კიდევ უფრო ჩრდილოეთით, შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარე მხარეს გულისხმობდა.

    სუბართუს სახით ასურელებს წინ აღუდგა ხურიტული გაერთიანებების კავშირი. მას შემდეგ, რაც ძვ.წ. XIII ს-ის ბოლოს დასავლეთიდან წამოსული „ზღვის ხალხებისა“ და მეზობელი მცირეაზიელი ტომების დარტყმებით ხეთების სამეფო განადგურდა, ასურელებს შეტაკება მოუხდათ აგრეთვე იმათთან, ვინც ხეთებზე ეს გამარჯვება მოიპოვა და შემდეგ თავისი წარმატების განვითარება აღმოსავლეთის – ჩრდილო მესოპოტამიის მიმართულებით განიზრახა. ასეთებს წარმოადგენენ სწორედ ის მუშქები/მოსხები და ქასქები, რომლებთანაც ბრძოლები გადახდათ ასურელებს.

    მუშქების დამორჩილების ტიგლათფილესერ I-ს „ნაირის ქვეყნებთან“ ომი უწევს, რომელთაც, როგორც ჩანს დიოახი მეთაურობს. ისტორიულ წყაროებში ამ ქვეყნის სახელი სხვადასხვაგვარად გვხვდება: ასურულად დაიაენი, ურარტულად დიაუხი, ბერძნულად ტაოხი, სომხურად ტაიქი, ქართულად ტაო, რომლის ძველი ფორმა უნდა ყოფილიყო ტაია, ხოლო „ნი“ და „ხი“ ხურიტული კუთნილების აღმნიშვნელი სუფიქსებია. შესაბამისად დაიაენი და დიუხი ტაიას ხალხს, ანუ ხალხს ტაიას ქვეყნიდან. ისტორიოგრაფიაში ამ ქვეყნის აღსანიშნავად მიღებულია „დიაოხი“.

    ტიგლათფილესერ I მოგვითხრობს: „ჩემი მეფობის მესამე წელს ღვთაება ასურის, ჩემი მეუფის, დიადი ძალით, მამაცი ღვთაება შამაშის ერთგული წყალობით, დიად ღვთაებათა შემწეობით, მე, ტიგლათფილესერი, რომელიც სამყაროს ოთხივე მხარეზე სამართლიანად ვბრძანებლობ, რომელსაც არ მყავს მძლეველი ომში და ტოლი ბრძოლაში, შორეულ მეფეთა ქვეყნებისაკენ, რომელნიც ზემო ზღვის ნაპირას ცხოვრობენ და რომელთაც არ იცოდნენ თუ რა არის მორჩილება, ღვთაება ასურმა, მეუფემ, გამგზავნა. გავემართე გაუვალი გზებითა და მძიმე გადასასვლელებით, რომელთა წიაღიც არ უხილავს წინათ არც ერთ მეფეს; დახშული გზებითა და ჩაკეტილი ბილიკებით გადავლახე მთები ელამა (ალამუნის ანუ ელამუნის ქვეყანა მდ. დიდი ზაბის ზემო დინებაში მდებარეობდა. მასთან უნდა ყოფილყო ეს მთა), ამადანა, ელხიშ, შერაბელი, თარხუნა, თირქახული, ქისრა, თარხანაბე, ელულა, შახთარაე, შახიშარა, უბერა, მილიადრუნი, შულიანზი, ნუბანაშე და შეშე – 16 უზარმაზარი მთა. კარგ ადგილას ჩემი ეტლით მივდიოდი, ხოლო ძნელად გასავლელებში კი ბრინჯაოს წერაქვებით ვიკვლევდი გზას... მთის ხეები მოვჭერი და ხიდები გავდე ჩემი ჯარების გასავლელად. გადავედი მდინარე ევფრატზე. თუმეს მეფე, თუნუბეს მეფე, თუალის მეფე, ქინდარის მეფე, უზულას მეფე, უნზამუნის მეფე, ანდიაბეს მეფე, ფილაქინის მეფე, ათურგინის მეფე, ქულიბარზინის მეფე, შინიბირნის მეფე, ხიმუას მეფე, ფაითერის მეფე, უირამის მეფე, შურურიას მეფე, აბაენის მეფე, ადაენის მეფე, ქირინის მეფე, ალბაიას მეფე, უგინას მეფე, ნაზაბიას მეფე, აბარსიუნის მეფე, დაიაენის მეფე, სულ ნაირის ქვეყნების 23 მეფემ, შეკრიბეს თავიანთ ქვეყნებში თავისი ეტლები და ჯარები და ბრძოლისა და ომისათვის გამოემართნენ. ჩემი თავზარდამცემი იარაღის სიშმაგით თავს დავატყდი მე მათ. ღვთაება ადადის ნიაღვრის მსგავსად აღვასრულე მათი მრავალრიცხოვანი ჯარების განადგურება. მათი მეომრების გვამები მიმოვფანტე... მთების მწვერვალებსა და მათი ქალაქების მახლობლად. მათი 120 შეჭურვილი ეტლი ბრძოლაში ხელთ ვიგდე. ნაირის ქვეყნების 60 მეფეს, მათთან ერთად, რომელნიც მათ დასახმარებლად მოვიდნენ, ჩემი შუბით ზემო ზღვამდე მივსდიე. მათი დიდი ქალაქები დავიპყარი, მათი ნადავლი, მათი ქონება, მათი სარჩო-საბადებელი წამოვიღე. მათი ქალაქები ცეცხლში დავწვი, დავარბიე, დავანგრიე, ნანგრევთა გორაკებად და ნამსხვრევებად ვაქციე ისინი. ცხენების, ჯორების, ჯორ-ცხენების მრავალრიცხოვანი ჯოგები და მათი მინდვრების პირუტყვი ურიცხვი წამოვიყვანე. ნაირის ყველა მეფე ჩემმა ხელმა ცოცხლად დაატყვევა. ეს მეფეები შევიწყალე. მე მათ სიცოცხლე შევუნარჩუნე. ისინი, დატყვევებულნი და შებოჭილნი, შამაშ ღვთაების, ჩემი მეუფის, წინაშე გავათავისუფლე და ფიცი მსახურებისა ჩემს დიად ღვთაებათადმი დავადებინე მომავლის დღეთათვის და სამარადისოდ. მათი ძენი, მათი სამეფო ნაშიერნი, მძევლებად გამოვართვი. 1200 ცხენი, 2000 სული მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი ხარკად დავადე და თავიანთ ქვეყნებში გავუშვი მე ისინი. სენი, მეფე დაიაენის ქვეყნისა, რომელიც არ ემორჩილებოდა ღვთაება ასურს, ჩემს მეუფეს, დატყვევებული და შებოჭილი ჩემს ქალაქ ასურში წავიყვანე და იქ შევიწყალე იგი. ჩემს ქალაქ ასურიდან დიად ღვთაებათა მორჩილი გავუშვი მე იგი მორჩილებისა და სიცოცხლისათვის. ნაირის ვრცელ ქვეყნებს მთლიანად დავეუფლე და მათი ყველა მეფე ჩემს ფეხთ წინაშე დავამხე. იმავე ლაშქრობის გაგრძელებისას წავედი ქალაქ მილიდიის (ხეთური ქვეყანა იშუვას ქალაქი) ამაყი და დაუმორჩილებელი ხალხის წინააღმდეგ. მათ შეეშინდათ ჩემთან ომის და მოეხვივნენ ჩემს ფეხებს, მე ისინი შევიწყალე, ეს ქალაქი არ დავიპყარი, მხოლოდ გამოვართვი მძევლები; დავაკისრე ყოველწლიური ხარკად მაგნიუმი მსხვერპლშეწირვისთვის.

    დაიაენის განსაკუთრებული მდგომარეობა ნაირის ქვეყნებში კარგად ჩანს ამ წარწერიდან. ასურეთის მეფე ნაირის მეფეთა შორის მხოლოდ დაიაენის მეფეს ასახელებს; მხოლოდ იგი მიჰყავს ასურეთში, მაშინ, როდესაც სხვა „მეფეებს“ ადგილზევე ათავისუფლებს და უშვებს თავთავიანთ ქვეყნებში. ამ განსაკუთრებული ყურადღების მიზეზი ალბათ ისაა, რომ დაიაენი (დიაოხი) ყველაზე ძლიერი იყო ნაირის მეფეთა შორის, და მათ კოალიციას ედგა სათავეში.

    ცნობიდან ჩანს აგრეთვე ის ფაქტიც, რომ დიაოხში განვითარებულია მეცხოველეობა, მეტალურგია, სამხედრო ხელოვნება, მრავლად აქვთ საბრძოლო ეტლები და ასე შემდეგ.

    ნაირის ქვეყნების ეს კავშირი არ უნდა იყოს შემთხვევითი. როგორც ჩანს, საქმე ეხება გარკვეულ დაჯგუფებას, რომელიც გარეშე მტრის მიმართ მაინც მუდამ ერთად მოქმედებს. ამაზე მიგვითითებს, კერძოდ ის, რომ ძვ.წ. XIII ს-ის ბოლოს ამ ადგილებში მოლაშქრე ასურეთის მეფე თუქულთი-ნინურტა I-ს ბრძოლა მოუხდა აგრეთვე დიდ კოალიციასთან – „ნაირის 40 ქვეყნის გაერთიანებასთან“.

    ნაირის ქვეყნების ეს გაერთიანება, რომლის სათავეშიც ძვ.წ. XII ს-ის დასასრულს დაიაენის (დიაოხის) ვხედავთ, საკმაოდ ვრცელ ტერიტორიაზე მოსახლე ტომებს მოიცავდა. დაიაენი ამათგან, ჩანს, ყველაზე უფრო ჩრდილოეთით მდებარეობდა. ყველაზე უფრო სამხრეთით იყო თუმე – აქედან იწყებს ტიგლათფილესერ I ნაირის ქვეყნების ჩამოთვლას. ამაზე ისიც მიუთითებს, რომ ტიგლათფილესერ I სხვა წარწერებში არაერთხელ ეძახის თავს „ნაირის ქვეყნების დამპყრობელს თუმედან ვიდრე დაიაენიმდე“. ეტყობა, ამით იგი გამოჰყოფს ნაირიში მის მიერ დაპყრობილი ქვეყნებიდან ასურეთთან ყველაზე ახლო (ე. ი. ყველაზე სამხრეთით) და ყველაზე უფრო შორს (ყველაზე ჩრდილოეთით) მდებარე ქვეყნებს.

    აშკარაა, რომ დაიაენის (დიაოხის) გავლენა ვრცელდებოდა აგრეთვე მის ჩრდილოეთით მდებარე ქვეყნებზედაც. ტიგლათფილესერ I-ის ზემომოყვანილ წარწერებში ყურადღებას იქცევს ის, რომ ნაირის იმ ქვეყნების კოალიციის საშველად, რომელსაც სათავეში დაიაენი ედგა, მოდის სხვა „60 მეფის“ ლაშქარი, რომელთაც ტიგლათფილესერი ამარცხებს და მიერეკება „ზემო ზღვამდე“, ე. ი. ალბათ ამ ქვეყნების უკიდურეს პუნქტამდე. ამრიგად, აქ საქმე უნდა ეხებოდეს „ზემო ზღვის“ ნაპირას მცხოვრებ მრავალრიცხოვან ტომებს, რომლებიც ალბათ სწორედ დაიაენის მეფის მოწოდებით წამოსულან მისი და ნაირის სხვა ქვეყნების ლაშქრის მისაშველებლად. ამრიგად, აქ ჩვენ წინაშე თავს იჩენს ჩრდილოეთის ტომთა კიდევ ერთი, მესამე დაჯგუფება, რომელთანაც ბრძოლა აქვთ ძვ.წ. XII–XI საუკუნეთა მიჯნაზე ასურელებს. რომ არც ეს დაჯგუფებაა შემთხვევითი, იქიდანაც ჩანს, რომ ტიგლათფილესერ I-ის მეფობაზე ადრეულ ხანაშიც „ზემო ზღვისპირას მცხოვრები მეფეები (ტომები)“ ასევე გამოკვეთილად, ნაირის დაჯგუფების გვერდით, უპირისპირდებიან ასურელებს. მაგალითად, მეფე თუქულთი-ნინურტა I (1245–1209) ბევრს ლაპარაკობს თავის ბრძოლებზე „ნაირის 40 მეფესთან“. ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთ თავის წარწერაში იგი უკვე მარტო ნაირის ქვეყნების შესახებ როდი ლაპარაკობს, არამედ „ნაირის ქვეყნებისა და ზემო ზღვის ნაპირას მდებარე ქვეყნების შესახებ“. ერთ-ერთ ასეთ წარწერაში ვკითხულობთ: „როდესაც ღვთაება ასურმა ნაირის ქვეყნებზე და ზემო ზღვის ნაპირას მდებარე ქვეყნებზე გამგზავნა... ნაირის ყველა ქვეყანა და ზემო ზღვის ნაპირას მდებარე ყველა ქვეყანა ჩემმა ხელმა დაიპყრო. მათი 40 მეფე დავიმორჩილე, ჩემს ფერხთ წინაშე დავამხე და ხარკი დავადე“. თუქულთი-ნინურტა I-ის კიდევ ერთი წერწერა იხსენიებს „ნაირის ქვეყნებისა და ზემო ზღვიპირა ქვეყნების 40 მეფეს“ და მათგან ქალაქ ასურში ხარკის მიღებას.

    თუქულთი-ნინურტა I-ის „ზემო ზღვა“ აშკარად ვანის ტბაა, ხოლო ტიგლათფილესერ I-ის მოყვანილი წარწერის „ზემო ზღვა“ აშკარად შავი ზღვაა და ეს ერთადერთი შემთხვევაა შავი ზღვა ამ სახელით მოიხსენიება. როგორც წესი ასურულ წყაროებში შავ ზღვას ეძახიან „დიდი ზღვას“, ხოლო ვანის ტბას „ზემო ზღვას“. ის რომ ტიგლათფილესარის „ზემო ზღვა“ შავი ზღვაა ადასტურებს შემდეგი:

    1. ასურეთის მეფემ ლაშქრობის დროს გადალახა 16 მთის უღელტეხილი. ამდენი უღელტეხილი ნინევიიდან ვანის ტბამდე არ არის, ამასთან აღნიშნულ რაიონში ტიგლათფილესარის სხვა ლაშქრობების დროს მსგავსი ტოპონიმები აღნიშნული არ არის.

    2. უკან მობრუნებისას ასურეთის მეფემ გაიარა მილიდია, რაც მოგვიანო ხანის მელიტენაა, დღევ. ქ. მალათიას ადგილზე. ვანის ტბიდან კი იქ ვერ მოხვდებოდა. მაშასადამე 60 ქვეყნის კავშირი შავი ზღვისპირას მცხოვრები ტომების კავშირია.

    ამ კუთხით საინტერესოა აგრეთვე ტიგლათფილესარის სხვა წარწერები: „მესამეჯერ წავედი ნაირის ქვეყნის წინააღმდეგ, დავიპყარი ნაირის ქვეყნები თუმედან დაიაენამდე – ხიმუა, პაიტერი და კილხი, ნაირის 30 მეფე დავაჩოქე ჩემს ფეხებთან, გამოვართვი მძევლები, მივიღე მათგან ხარკად ცხენები, დავაკისრე ყოველწიური ხარკი. მათი ქვეყნების 22000 მეომარი დავამარცხე. 4000 ურუმეელი და აბეშლაელი, ხეთების ქვეყნის დაუმორჩილებელი ხალხები შევიპყრე და ჩავწერე ჩემი ქვეყნის ხალხში.

    ტიგლათფილესარი, გავლენიანი მეფე, სამყაროს მეფე, ასურეთის მეფე, ოთხივე მხარის მეფე, დამყრობელი ნაირის ქვეყნებისა თუმედან დაიაენამდე, დამპყრობელი კილხის ქვეყნისა დიდ ზღვამდე.

    4000 ქასქაელი და ურუმეელი, ხეთების ქვეყნის დაუმორჩილებელი ხალხები, რომლებმაც ძალით დაიპყრეს ჩემი მბრძანებელის აშურის დაქვემდებარებული შუბართუს ქვეყნის დასახლებები, გაიგეს სუბართუში ჩემი მისვლის შესახებ, ჩემი ვაჟკაობის ბრწყინვალებამ დაამხო ისინი, ბრძოლას ისინი შეუშინდნენ და მოეხვივნენ ჩემს ფეხებს. მე მივიღე ისინი და ჩავთვალე ჩემს ხალხში“.

    „კილხი“-ს, უეჭველია კოლხა/კოლხეთის ასურული ვერსია უნდა იყოს. იგი კი ნამდვილად „დიდ ზღვასთან“ ანუ შავ ზღვასთან მდებარეობდა. როგორც ჩანს ნაირის ქვეყნების განადგურების შემდეგ ტიგლათფილესერის წინაშე ქედი მოიხარა კოლხეთის მეფემაც. სამწუხაროდ ასურეთ-კოლხეთის ურთიერთობის შესახებ მეტი არაფერი ვიცით.

    ტიგლაფილესარის გარდაცვალებიდან მალევე ასურეთი დასუსტდა და ორი საუკუნე მძიმე თავდაცვით ომებს აწარმოებდა არამეელი ტომების წინააღმდეგ. ასურეთს ამ დროს არა აქვს შესაძლებლობა შეტევა განახორციელოს ისეთი შორეული ქვეყნების წინააღმდეგ, როგორიც დიაოხი ანდა კოლხა იყო.

    ძვ.წ. IX საუკუნეში ასურეთი ხელახლა ძლიერდება და იწყებს ძველი პოზიციების დაბრუნებას. ასურეთის მეფე სალმანასარ III (858–824) ძვ.წ. 856 წლის ლაშქრობის აღწერისას, მოგვითხრობს: გადავლახე მდ. არაცანი (მურატი, იგივე აღმოსავლეთი ევფრატი) და მივედი  სუხმუს ქვეყანაში (თანამედროვე ერზურუმის დასავლეთით, მაზგირთსა და ერზინჯანს შორის); დავიპყარი უაშტალი, მისი გამაგრებული ქალაქი, სუხმუ მთლიანად ავიღე, გადავწვი და დავანგრიე; შევიპყარი სუა, მათი დასახლების მეთაური. გამოვედი სუხმუდან და გავემართე დაიაენის ქვეყნისკენ, დავიპყარი, სრულად გადავწვი და დავანგრიე მისი დასახლებები ხელთ ვიგდე მათი მრავალრიცხოვანი ქონება და სიმდიდრე. გამოვედი დაიაენიდან და მივედი არზაშკუნიმდე (დღევ. ადილჯევაზი, ვანის ტბის ჩრდ. სანაპიროზე), არამე ურარტუელის (მეფე 859–844 წლებში) სამეფო ქალაქში.

    შემდგომ 855 წლის ლაშქრობისას სალმანასარი ისევ ესხმის დიაოხს: „უკან მობრუნებისას გავიარე ალზის ქვეყანაზე. დავიპყარი ქვეყნები ალზი (მურატი/არაცანის შუა წელის აუზში), სუხმუ, დაიაენი, თუმმე, არზაშკუნი, არამე ურარტუელის სამეფო ქალაქი, ქვეყნები გილზანუ (ურმიის ტბის აღმოსავლეთით) და ხუბუშქია ურარტუს სამხრეთ საზღვარზე) მე დავიპყარი.

    ხათის ქვეყანა დავიპყარი მის ბოლო ზღვრამდე, მელიდის ქვეყანა (ანტიკ. მელიტენე, დღევ. მალათიას მხარე), ქვეყნები დაიაენი და სუხმუ, არზაშკუნი, არამე ურარტუელის დედაქალაქი, ქვეყნები გილზანუ და ხუბუშქია, ტიგროსის სათავიდან ევფრატის სათავემდე, ზამუას ქვეყნის ზღვიდან, რომელიც მდებარეობს მის შიგნით, ქალდეის ქვეყნის (სამხრეთ შუამდინარეთში) ზღვამდე (ე.ი. სპარსეთის ყურემდე) დავაჩოქე ჩემს ფეხებთან.

    ენზითეს ქვეყანაზე (ენზი, ანტიკური ანზიტენა – რაიონი ტიგროსის სათავიდან მდინარე მურადამდე და გიოლჯიკის ტბამდე) გავლისას მე შევედი სუხმეს ქვეყანაში, დაიაენში, ურარტუ სრულად დავიპყარი“.

    დიაოხზე მოწყობილ შემდგომ ლაშქრობაში, მისი ადგილმდებარეობა კიდევ უფრო არის დაკონკრეტებული. სალმანასარ III ნიმრუდის სასახლის „ფრთოსან ხარებზე“ დატოვებულ წარწერაში მოგვითხრობს: „ჩემი მეფობის XV წელს (ძვ.წ. 844 წელს) გავემართე ნაირის ქვეყნაზე, ტიგროსის სათავესთან კლდოვან მთებზე, იქ საიდანაც წყალი გამოდის, გამოვკვეთე ჩემი მეფურობის გამოსახულება, დავწერე მასზე ჩემი ძლევამოსილების გამარჯვება და შემართების გზები. თუნიბუნის ზეკარით გადავიარე არამე ურარტუელის ქალაქებზე ევფრატის სათავემდე და დავანგრიე, აღვგავე და ცეცხლით გადავწვი. მივედი ევფრატის სათავესთან, მსხვერპლი შევწირე ჩემს ღმერთებს; ღვთაება აშურის იარაღი მე განვბანე ამ წყაროში. ასია, დაიაენის ქვეყნის მეფე, მოეხვია ჩემს ფერხთ, ხარკი და ძღვენი, ცხენები მივიღე მისგან. ჩემი სამეფო გამოსახულება გავაკეთებინე და დავდგი მისი ქალაქის შუაგულში. დიაოხიდან დაბრუნებისას გავიარე სუხმუს ქვეყანა, გადავწვი და დავანგრიე. ღირსეული წინააღმდეგობა ვერავინ გამიწია. გადავლახე ევფრატი ქალაქ ენნამთან...“.  ამით ასურულ წყაროებში დიაოხის შესახებ ცნობები წყდება.

    მდინარე ევფრატი (უფრო ზუსტად, დასავლეთი ევფრატი ანუ კარა-სუ) მრავალრიცხოვან წყაროთა შეერთების შედეგად არის წარმოქმნილი, რომელთა რიცხვიც, ზოგიერთი ცნობით, ასზე მეტია. ევფრატის სათავის დასადგენად საგანგებო ძიება XIX საუკუნის შუა ხანებში ჩაატარა გერმანელმა მეცნიერმა და მოგზაურმა მორიც ვაგნერმა. მისი ცნობით, ევფრატის სათავე წყაროს წარმოადგენს დუმლუ-სუ, რომელიც გიაურ დაღის განშტოების შემადგენელ დუმლუდაღის ფერდობიდან გამოედინება. აშკარაა, რომ დაიაენის მეფის, ასიას სატახტო ქალაქი, უნდა მდებარებულიყო იმ მთათა სისტემაში, რომელიც ჭოროხის, სერჩამ-სუს, თორთომის-წყლის, კარა-სუსა და ოლთისის-წყლის წყალგამყოფს წარმოადგენს. მკვლევართა მიერ სავსებით გამორიცხულია, რომ სალმანასარის მიერ მონახულებულ მდინარის სათავეში აღმოსავლეთი ევფრატი (იგივე მურატი, ძველი არაცანი) ყოფილიყო ნაგულისხმევი, ვინაიდან იგი ძველად ამ სახელით არ მოიხსენებოდა.

    შავ ზღვასა და სპარსეთის ყურეში ჩამდინარე მდინარეების წყალგამყოფია გიაურ დაღი, კლასიკური ხანის მწერლების ე.წ. მოსხური მთების სამხრეთული სექტორი, მისგან ჩრდილოეთით მდ. ჭოროხის შენაკადები თორთომის-წყალი (თორთუმ-ჩაი) და ოლთისის-წყალი (ოლთუ-ჩაი) მიედინებიან, ხოლო სამხრეთით მდ. ევფრატის შენაკადები კარა-სუს სათავე მდინარე დუმლუ-სუ და სერჩამ სუ. სწორედ აქ, სერჩამ-სუს სათავის მახლობლად მდებარეობს კოპ-დაღი (კოპის ქედი), რომელიც ევფრატისა და ჭოროხის წყალგამყოფად ითვლება. ერთ-ერთი ვერსიით დაიაენის მეფის ასიას ძვ. წ. IX–VIII სს. სატახტო ქალაქი ამ მთათა სისტემაში მდებარეობდა, რომელიც ჭოროხის, სერჩამ-სუს, თორთომის-წყლის, კარა-სუსა და ოლთისის-წყლის წყალგამყოფს წარმოადგენს.

    სალმანასარ III-ისა და მენუას ლაშქრობათა შორის განვლილ ხანაში, დიაოხის მიწაზე დიდ კატაკლიზმებს ადგილი არ უნდა ჰქონოდა, ამიტომ მეცნიერთა აზრით ასიას სამეფო ქალაქი უნდა იყოს სწორედ სასილო. მდინარე ევფრატის (ყარა სუ) სათავე მდინარე დუმლუ-სუს სათავეებიდან ჩრდ-დას-თით 15–20 კმ-ზე, იმიერტაოში, თორთუმისწყლის ზედა წელთან, თორთუმის ციხეს დასავლეთის მხრიდან ეკვრის არის თურქული სოფელი საირი, რომლის ძველქართული სახელი არის სასირე. „სასირე“ ხომ ძველქართულად „ჩიტების ადგილს“ ნიშნავს. მდ. ევფრატის სათავეების მხარეში, მოგზაურები იუწყებიან ხოლმე ფრინველთა გამორჩეულ სიჭარბეს. თორთუმ-ჩაისა (თორთომის-წყლის) და ოლთუ-ჩაის (ოლთისის-წყლის) წყალგამყოფ ქედს დღესაც თურქულად ეწოდება – Kargapazarlı dağları ანუ „ყვავთა ბაზრის მთები“, ხოლო ევფრატის სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს შემადგენელი წყაროების სათავეების მქონე და ამავე დროს მტაცებელი ფრინველების ბუდეებით გამორჩეულ მთას – Kuş-kuşların baş-ი ანუ „ჩიტთა თავების მთას“.

    სწორედ თორთუმის ციხესთან გადიოდა შავი ზღვის სანაპიროდან (დღევ. ქ. რიზეს მახლობლად) ისპირისა და ხახულის გავლით რიზედან ერზურუმისაკენ მიმავალი გზა, რომელიც შემდეგ ევფრატის სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს გაყოლებითა და „ქართლის ყელის“ („გურჯიბოღაზის“) გავლით სამხრეთით, ქ. ერზურუმისკენ მიემართებოდა. თორთომში ისპირ-ერზურუმის გზა ნარიმან-ოლთისის გზით იკვეთება, ხოლო მესამე, ჩრდილოეთის გზა, მდ. თორთომის წყალს მიყვება და შემდეგ მდ. ჭოროხის გაყოლებით, ამ უკანასკნელის შესართვათან შავი ზღვის სანაპირომდე აღწევს.

    ასურელებთან უბრძოლველად გამოცხადება და ცხენების მირთმევა დაიაენის (დიაოხის) მეფის მხრივ ასურელების მიმართ მხოლოდ და მხოლოდ შიშით როდი იყო გამოწვეული. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ დიაოხის მეფეს შორსმიმავალი იმედები ამოძრავებდა – იგი იმედოვნებდა ძლიერი ასურეთის მოკავშირედ გახდომას და მისი დახმარებით უფრო საშიში მტრების – ურარტუსა და კოლხას (კოლხეთის) შემოტევის მოგერიებას. მაგრამ ასურეთზე ორიენტაცია დიაოხისათვის უპერსპექტივო აღმოჩნდა. ძვ.წ. IX ს-ის ბოლოსა და VIII ს-ის I ნახევარში გაძლიერებულმა ურარტუმ ასურეთს არა მარტო გზა გადაუღობა ასე ჩრდილოეთისკენ, არამედ ბევრად უფრო სამხრეთით დაუწყო მას შევიწროება. ამიერიდან დიაოხს მთავარი საფრთხე სწორედ ურარტუსგან ელოდა.

    ისტორიოგრაფიაში ნავარაუდევია, დაიაენის ქვეყნის სამხრეთი საზღვრის პალანდიოქენის ქედამდე გავრცელება და შესაბამისად, ერზერუმის მხარის მის ფარგლებში მოქცევა, თუმცა ამ საკითხთან დაკავშირებით მხედველობაშია მისაღები სალმანასარ III-ის ზემოხსენებული წარწერის ტექსტი, საიდანაც ირკვევა, რომ ტერიტორია მდ. ევფრატის სათავემდე ურარტუს მეფეს – არამეს ეკუთვნოდა და არა დაიაენის მეფეს – ასიას. ამავე დროს ცხადია, რომ ასიას ქვეყანა ევფრატის სათავეებთან მდებარეობდა და რომ ეს სათავეც და მის მახლობლად მდებარე მაღლობებიც მისივე კონტროლის ქვეშ უნდა ყოფილიყო. არ არის გამორიცხული, რომ თანამედროვე ერზურუმ-ჰორასანს შორის მდებარე მხარე, ანუ შუა საუკუნეების საქართველოში შემავალი პროვინცია ბასიანი, რომლის აღმოსავლეთ ნაწილშიც მიკვლეულია დიაუხის ქვეყანაში ურარტელთა ლაშქრობების ამსახველი წარწერები, ასიასათვის სამფლობელოდ სალმანასარს გადაეცა.

    ურარტუს სახელმწიფოს აღმოცენებისას მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ასურეთის აგრესიამ. არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ პ. ციმანსკის, რომ ურარტული სახელმწიფო ძალის გამოყენების შედეგად შეიქმნა – ომი იყო მისი აღმოცენების გამომწვევი მიზეზიცა და პასუხიც. მთელი მისი პოლიტიკური და ეკონომიკური სტრუქტურა ასახავს უდიდეს ზრუნვას თავდასხმითი და თავდაცვითი სამხედრო საქმიანობისადმი. როდესაც მზარდმა ახალასურულმა სახელმწიფომ ძვ.წ. IX საუკუნის მანძილზე გაფართოება დაიწყო, მისმა ლაშქრობებმა ჩრდილოეთის მიმართულებით სულ უფრო მზარდი ხასიათი მიიღო, ამას შედეგად მოყვა არა ასურელთა კონტროლის დამყარება რეგიონზე, არამედ მათ მიმართ მძაფრი წინააღმდეგობა; მანამდე დანაწევრებული „ნაირის ქვეყნები“ გაერთიანდა ვანის ტბის მხარის დინასტიის ხელქვეით, რომელმაც დაცვა აღუთქვა დამორჩილებულებს და ძალით დაიქვემდებარა ურჩები. ურარტული ხელისუფლების გავრცელებას აღმოსავლეთ ანატოლიის, ჩრდილო-დასავლეთ ირანისა და სამხრეთ ამიერკავკასიის დიდ ფართობებზე ხელი უნდა შეეწყო ასურელთა ლაშქრობების შედეგად ამ მხარეებისათვის ამ უკანასკნელთა მიერ მიყენებულ ზარალს. დაიაენის ადგილმდებარეობა განსხვავებული იყო, ურარტელთა ზურგს უკან იგი შედარებით ნაკლებად ექვემდებარებოდა ასურულ აგრესიას.

    ასურელთა სამხედრო დაწოლას უნდა განეპირობებინა ურარტუს ტერიტორიაზე ადრეარსებულ, ადგილობრივ სოციალურ და პოლიტიკურ ტრადიციებთან რადიკალური განხეთქილება. თუმცა, ამასთანავე, აუცილებული იყო საკუთრივ ადგილობრივი საზოგადოების მზადყოფნა ასეთი მნიშვნელოვანი ცვლილებისათვის – პირველი, ნამდვილი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისათვის რკინის ხანაში. უკანასკნელ დროს გამოითქვა აზრი, ურარტუს სახელმწიფოებრივი ტრადიციის საწყისების არსებობის თაობაზე სამხრეთ ამიერკავკასიაში, სადაც უკვე ძვ.წ. II ათასწლეულში არსებობდა ციკლოპურკედლიანი ციხე-სიმაგრეები და მათთან დაკავშირებული საირიგაციო არხების ქსელები. იგულისხმება არა უშუალოდ ურარტუს სახელმწიფო აპარატის სამხრეთამიერკავკასიური წარმომავლობა, არამედ სამხრეთ ამიერკავკასიაში არსებული გვიანი ბრინჯაოს ხანის სახელმწიფოებრივი ტიპის წარმონაქმნებში აღმოცენებული პოლიტიკური ტრადიციის – ინსტიტუციონალური ფორმებისა და მმართველობითი სტრატეგიის ერთობლიობის – არეკვლა ურარტუს პოლიტიკურ ცხოვრებაში; სხვა სიტყვებით, ურარტუს სამეფო წარმოადგენდა ნახევარი ათასწლეულით უფრო ადრე, გვიანი ბრინჯაოს ხანის სამხრეთ კავკასიაში ჩასახული გარკვეული პოლიტიკური ტრადიციის აპოგეას. ა. სმითისა და თ. თომპსონის აზრით, მიუხედავად იმისა, რომ ურარტუს წარმატება, ე.წ. სომხეთის მთიანეთის ერთიან პოლიტიკურ ერთეულში გაერთიანებისა, წარმოადგენდა სამხრეთკავკასიური პოლიტიკური ტრადიციის უმაღლეს რეალიზაციას. იგი იყო, ამავე დროს, აღნიშნული ხანგრძლივი ტრადიციის ზედა ზღვარი. ურარტუს დაცემის შემდეგ აქ აქემენიდური და გვიანელინისტური ტრადიციების ძლიერი ზეგავლენის ქვეშ მოქცეული პოლიტიკური ძალაუფლების ახალი მოდელები სჭარბობენ.

    ასურელებთან პირისპირ კონფრონტაციაში ურარტული ჯარი ნაკლებად ეფექტური იქნებოდა; მაგრამ ეფექტურ თავდაცვით სისტემას ციხე-სიმაგრეები ქმნიდნენ, რომლებიც აგებული იყო ცენტრალური ხელისუფლების მიერ მაშინაც კი, თუ მათი თავდაცვა დამოუკიდებლად, რეგიონალური ძალების საშუალებით ხდებოდა. ურარტული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისთანავე შექმნილი იყო ხელოვნური თავდაცვითი სისტემა, რათა ბუნების მიერ ბოძებული სადამცველო პოტენციალი კიდევ უფრო გაზრდილიყო. მკვლევართა დაკვირვებით, მასიური ურარტული ციხე-ციტადელების კომპლექსები წარმოადგენდნენ, ძველი ახლო აღმოსავლეთის ანალოგიურ ძეგლთა კონტექსტში, საერო არქიტექტურის უაღრესად განსხვავებულ სახეობას; ისინი ფუნქციონირებდნენ როგორც ადმინისტრაციული, ეკონომიკური, სამხედრო და საკულტო ინსტიტუტების ერთმანეთთან დამაკავშირებელი პოლიტიკური ძალაუფლების სივრცობრივად გადაბმული ცენტრები და ამდენად სინთეზირებას ახდენდნენ იმ ძირეული შემადგენელი ნაწილებისა, რომელთა მეშვეობითაც ხდებოდა ურარტული სახელმწიფოს პოლიტიკური ორგანიზება ერთ, მკვეთრად გამოხატულ და ხელოვნურად ჩამოყალიბებულ სივრცედ.

    პ. ციმანსკის ვარაუდით, ურარტუ შეიძლებოდა აღმოცენებულიყო მხოლოდ რკინის ხანაში, ვინაიდან გამძლე და ძლიერი რკინის წერაქვის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა კლდეთა ძირითადი ქანის დამუშავება ციხე-სიმაგრეებისათვის პლატფორმის მოსაწყობად. იგივე შეიძლება ალბათ ითქვას ციხე-სიმაგრეების სიმრავლით გამორჩეული დიაუხის ქვეყნის აღმოცენების ხანის შესახებ; ქსენოფონტის ხანაშიც ხომ ტაოხები სიმაგრეებში სახლობდნენ მთელი თავისი ავლა-დიდებითურთ.

მთაგრეხილებით დაყოფილი ურარტუს ტერიტორია ძირითადად წარმოადგენდა თვითუზრუნველყოფილი პოლიტიკური და ეკონომიკური ერთეულების მოზაიკას, ხოლო მის განაპირას მდებარე დაიაენი/დიაუხის ქვეყანა ერთ-ერთი ასეთი ერთეული იყო, რომლის თავის ორბიტაში მოქცევა წარმოადგენდა ამ დიდი სახელმწიფოს ერთ-ერთ ძირითად პოლიტიკურ ამოცანას. ურარტუმ შედარებით უმტკივნეულოდ მოახერხა სხვა მსგავსი პოლიტიკური ერთეულების დაუფლება. ეს მომენტი შესაძლოა ურარტუსა და დიაუხის მოსახლეობის მკვეთრ ეთნიკურ განსხვავებაზე მიგვანიშნებდეს.

    ურარტუს ძირითადი მოსახლეობა – ურარტელები ხურიტების მონათესავე ტომია. ისინი თავის ქვეყანას ბიაინილის ეძახდნენ. ურარტელები უძველესი დროიდან ცხოვრობდნენ ვანის ტბის მიდამოებში. ძვ.წ. IX ს-ში მათ ძლიერი სახელმწიფო შექმნეს, რომლის დედაქალაქიც გახდა ტუშფა (დღევანდელი ქ. ვანის ადგილას თურქეთში). IX ს-ის დასასრულსა და VIII საუკუნეში ურარტუს მეფეები იშფუინი, მენუა, არგიშთი I და სარდური II აწარმოებდნენ დიდ შეტევით ომებს მეზობლების წინააღმდეგ და მნიშვნელოვნად გააფართოვეს თავიანთი სამეფოს საზღვრები – დაეუფლნენ ჩრდ. მესოპოტამიისა და ურმიისპირეთის მნიშვნელოვან ტერიტორიას, დაიმორჩილეს აგრეთვე ჩრდილო სირიასა და ვანის ტბის სამხრეთით არსებული ბევრი ხალხი. ასევე ინტენსიური იყო ამ დროს ურარტუს მეფეთა შემოტევა ჩრდილოეთისაკენ, სამხრეთ ამიერკავკასიაში მცხოვრები მოსახლეობის  მიმართულებით. ურარტელებმა დაიკავეს არარატის ველი, სევანის ტბის მიდამოები, ააგეს აქ ციხე-ქალაქები, მოაწყვეს დიდი სახელმწიფო მეურნეობები და სხვა. ადგილობრივი მოსახლეობა ურარტელთა ადმინისტრაციის მხრივ სასტიკ ექსპლუატაციას განიცდიდა. იხდიდა გადასახადებს, გამოდიოდა სამშენებლო და საირიგაციო სამუშაოებზე და სხვა, მაგრამ ასე მტკიცედ ფეხის მოკიდება სამხრეთ ამიერკავკასიის ყველა რაიონში ურარტელებმა ვერ შეძლეს. აქ მცხოვრები ბევრი ტომი მტკიცედ იცავდა თავის დამოუკიდებლობას. ურარტული სამეფო წარწერები სავსეა ამ ტომებით დასახლებული მიწა-წყლის მრავალგზისი დალაშქვრის აღწერით.

დაახლ. 815 წელს ეთიუნის მხარის ქვეყნების – ლუსას (ლუშა ან ლოსა), კატარზას, უიტერუხის (უიძერუხი) და ეთიუხის სხვა ქვეყნების გაერთიანებული ჯარები ურარტუს ქალაქ ანაშეს (მდებარეობდა მდ. არაქსზე თანამ. თურქ. ქალაქ კაგიზმანის სამხრეთით, მდ. მურატამდე) თავს დაესხნენ. ურარტუს მეფემ სასწრაფოდ შეკრიბა ლაშქარი მტრის წინააღმდეგ გაემართა. მეფე იშფუინი (828–809) მოგვითხრობს: „იშფუინი სარდურის ძემ და მუნუა იშფუინის ძემ მოიგერიეს ლუსას და კატარზას ლაშქარი. იშფუინი და მენუა დაიძრნენ სალაშქროდ ლუსას წინააღმდეგ. მათ ჰყავდათ 66 საბრძოლო ეტლი, ...1460 მხედარი და 15760 ქვეითი მებრძოლი. უიტერუხის, ლუსას და კატარზას დასახმარებლად მოვიდა ეთიუხის ქვეყნის მეფეთა მაშველი ლაშქარი. იშფუინი და მენუა დაიძრა უიტერუხის, ლუსას, კატარზას და მათი მაშველი ეთიუხის წინააღმდეგ. გააქციეს ისინი და მივიდნენ ქალაქ ანაშემდე და ქალაქ დიდ კუქურუმდე. ...ათას720 კაცი, ...ათას670 ქალი, ...ას26 ცხენი, 13540 წვრილფეხა რქონასნი პირუტყვი ხელთ იგდო ბიანლინის მეფემ“.

    ეთიუხი/ეთიუნი ურარტუელებისათვის სამხრეთ ამიერკავკასიის ვრცელი მიწა-წყლის სახელი იყო: იგი ვრცელდებოდა ყარსის რაიონიდან (დასავლეთში), ვიდრე სევანის ტბის რაიონამდე (აღმოსავლეთში) და თანამედროვე სამცხე-ჯავახეთამდე ჩრდილოეთით.

    აღნიშნული ქვეყნები დიაოხს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრებოდა. უიტერუხი-უიძერუხი–ოიძერუხი–ოძრახე და უიტერუხი–ვიტერუხი–ვიძერუხი–ბიძერები. ბიძერები (ვიძერები) ძვ.წ. V ს-ში ცხოვრობდნენ შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროს მახლობლად, მდ. ჭოროხის  სამხრეთით, ნაწილობრივ კი პონტოს მთებშიც. სხვათაშორის ლაზეთში, თურქეთის ტერიტორიაზე არის დაბა „ვიწე“. ოძრახე კი იბერიის სამეფოს საერისთავო იყო და მოიცავდა ტერიტორიას ტაშისკარიდან ვიდრე არსიანის ქედამდე, ნოსტის თავიდან ზღვამდე, რომელიც არის სამცხე და აჭარა. აქედან გამომდინარე სრულიად რეალური გამოვა უიტერუხ-ვიტერუხის შთამომავლები იყვნენ ბიძერები-ვიძერები, ხოლო მათგან უნდა მიეღო სახელი ოძრახე-ოძრხეს საერისთავოს, რომლის მოსახლეობის ძირითად ნაწილს ალბათ ისინი შეადგენდნენ.

    რაც შეეხება საკუთრივ უიტერუხს, მას უნდა მოეცვა ერუშეთის და ნაწილობრივ სამცხის ტერიტორია. ერუშეთში არის სოფლები ური (თურქ. ალტაშ.), ხოდურეთი (თურქ. დილეკდერე), ორუშეთი (თურქ. ოღუზიოლუ). უიტერუხის სამეფო ქალაქს ერქვა ურიერუნი. თუ მოვაშორებთ „ნი“ დაბოლოებას გვრჩება ურიერუ. ამრიგად თუ ჩვენი მსჯელობა სწორია, გამოდის რომ უიტერუხი/უიძერუხი ძვ.წ. V–IV საუკუნეებში უფრო ჩრდ-დასავლეთით არის გადანაცვლებული, რაც გასაკვირი სრულიად არ არის თუ გავითვალისწინებთ ურარტუელთა გამუდმებულ ლაშქრობებს ამ ქვეყანაში.

    კატარზა უიტერუხის სამხრეთით მდებარეობდა. შესაბამისად თუ უიტერუხი ერუშეთის ტერიტორიაზეა, კატარზა არტაანის ან კოლას ტერიტორიაზე უნდა განთავსდეს. სხვათაშორის ანტიკური წყაროების კოტარძენე–კოტარზენე–კორაძენე–ხორძენე, რომელიც ქართლის ერთ-ერთი საერისთავო იყო ძვ.წ. II საუკუნიდან სწორედ ერუშეთის სამხრეთით, კოლას და ალბათ ხორტევანის და ნაწილობრივ არტაანის ტერიტორიაზე მდებარეობდა.

    ბიანი ალბათ ბანას ადრინდელი სახელია. კუარზანი/კოარზანი ბიანის აღმოსავლეთით მდებარეობდა. ბანას მხარის აღმოსავლეთით კი მდებარეობს კოლა. (კოარზანი ძალიან ჰგავს კოლა-არტანის. ეს ორი მხარე კი საუკუნეების მანძილზე ერთ მხარედ განიხილებოდა). კოარზანი ჰგავს ზემოთ ნახსენებ კოტარზენესაც, რომელიც იგივე ტერიტორიებზე მდებარეობდა. ამდენად კატარზა და კუარზანი მეზობელი ქართველური მხარეები უნდა ყოფილიყო.

    ლუსა-ლოსა კატარზას სამხრეთით იყო, რადგან ურარტუელები იქ პირველები შედიან და აქედან გადადიან კატარზასა და უიტერუხში. ამდენად გამოდის, რომ ლუსა კოლას ტერიტორიაზე იყო განლაგებული. მეცნიერთა ნაწილის ვარაუდით ლუსა ლაზების ადრინდელი სახელი უნდა იყოს. ლაზებად ახ.წ. I საუკუნის რომაული წყაროები ჭოროხის ჩრდილოეთით მცხოვრებ ხალხს მოიხენიებენ. ისინი კი თავიანთ თავს კოლხების შთამომავლებს ეძახდნენ. გვიან შუასაუკუნეებში ლაზები ჭანებს დაერქვათ და ასეა დღესაც. სხვათაშორის კოლას ტერიტორიაზე ლოსას ქვეყნის გვერდით – ჩრდილოეთით ან ჩრდილოეთ ნაწილში უნდა არსებულიყო ქ. ფუტე. ფუტე ლაზურად „უფალს“ ნიშნავს (სვანურად ფუსტ). უფალის დარქმევა ქალაქის სახელად ცნობილი ამბავია. ამის ნათელი მაგალითია უძველიესი ქალაქი უფლისციხე.

    ეს კი ერთი პატარა დამადასტურებელი საბუთია ლუსას და ლაზის იგივეობისა. თუ ჩვენი მსჯელობა სწორია, გამოდის, რომ უიტერუხები–უიძერუხების მსგავსად ლუსა–ლაზებიც ურარტუელებისა და სხვა დამპყრობლების შემოსევების გამო მოგვიანებით გადასახლდნენ უფრო ჩრდილო-დასავლეთით და გახნდნენ კოლხეთის სამეფოს წამყვანი ძალა.

    ამის შემდეგ დიაოხის ჯერი დგება. ურარტუს მეფე მენუა I (809–782) მოგვითხრობს: „ღვთაება ხალდის ძლიერებით გავემართე სალაშქროდ ძლევამოსილი ქვეყანა დიაუხის წინააღმდეგ. დავიპყარი მე დიაუხის ქვეყანა, დავიპყარი მისი სამეფო ქალაქი სასილო, სამეფო ქალაქი. ქვეყანა გადავწვი, ციხე-სიმაგრეები დავანგრიე, მივედი შეშეთის ქვეყნამდე, ქალაქ ზუამდე. ქალაქი უტუხაი (უთუხაი) შევიწყალე. უტუფურში მეფე დიაუხისა, მოვიდა ჩემს წინაშე, მომეხვია ფეხებზე, თავქვე დაემხო. მე მას მოწყალედ მოვექეცი, შევიწყალე იგი ხარკის გადახდის პირობით. მომცა მან ოქრო  და ვერცხლი, მომცა ხარკი. ის ტყვეები, რომლებიც დაბრუნდნენ, დამიბრუნა მთლიანად.

    ორი მეფე იქაურობას მოვაცილე: ბალთულხის ქვეყნის მეფე და ქალაქ ხალდირიულხის ქვეყნის მეფე. გამაგრებული ადგილები, რომლებიც კი იყო ამ ქვეყანაში მე მას მოვწყვიტე“. ეს ლაშქრობა დაახლ. ძვ.წ. 805 წელს მოხდა.

    წარწერაში მენუას ფრაზას: „ის ტყვეები, რომლებიც დაბრუნდნენ, მან დააბრუნა მთლიანად“, ისტორიკოსები დიდი ხნის მანძილზე იგებდნენ ისე, რომ ეს მენუას პირველი ლაშქრობა არაა დიაოხში რასაც ადასტურებს ადრე წაყვანილი და შემდეგ დიაოხში დაბრუნებული (ანუ გამოქცეული) ტყვეების მენუას მიერ ხელახლა წაყვანა. თანამედროვე ისტორიკოსების აზრით კი ეს წარწერა არ იძლევა იმის შესაძლებლობას, რომ აღნიშნულ „ტყვეებში“, აუცილებლად დიაუხური წარმომავლობის იმ ურარტელთა მონების დაბრუნება ვივარაუდოთ, რომლებიც ურარტუდან იყვნენ თავის ქვეყანაში გაქცეულნი. შესაძლოა საქმე ეხებოდეს, დიაუხელთა მიერ ადრე დატყვევებულ ურარტუს ქვეშევრდომებს, რომლებიც დიაუხის მეფემ უკან დაუბრუნა მენუას, მითუმეტეს, რომ იმავე წარწერის დასაწყისში მენუა დიაუხს მოიხსენიებს, როგორც „ძლევამოსილ“ ქვეყანას. შენიშნულია, რომ მოწინააღმდეგე ქვეყნის ასეთი განმადიდებელი ეპიტეთით მოხსენიება, გამონაკლისი შემთხვევაა ურარტუს მეფეთა ტექსტებში.

    მენუას სხვა წარწერაში, რომელიც მხოლოდ ნაწყვეტია, ეჭვს გარეშეა, ლაპარაკი იყო დიაოხის წინააღმდეგ ბრძოლების შესახებ, რადგანაც აქ იხსენიება დიაოხის „სამეფო ქალაქი“ სასილო. ამ წარწერაში ვკითხულობთ: „დავიპყარი ქალაქი სასილო. დავუდგი ეს წარწერა ღვთაება ხალდის, ჩემს მეუფეს. ღვთაება ხალხის სიდიადით მენუა, იშფუინის ძე, მეფე ძლიერი, მეფე დიდი, მეფე ბიაინილის ქვეყნისა, მმართველი ტუშფა ქალაქის. ვინც ამ წარწერას მოსპობს, ვინც მას გატეხს, ვინც მას დამალავს, მოსპონ იგი ღვთაება ხალდიმ, ღვთაება თეიშებამ, ღვთაება შივინიმ, ყველა ღმერთმა მზის ქვეშ...“.

    შეშეთი შავშეთი უნდა იყოს, ყოველ შემთხვევაში სახელის გარდა მდებარეობაც ემთხვევა. მენუას იაზილითაშისა და არგიშთი I-ის სურბ საჰაკის წარწერათა შეპირისპირება, როგორც უკვე ითქვა, ცხადყოფს, რომ შეშეთი დიაუხის ქვეყნის შემადგენელი ნაწილს წარმოადგენდა, ვინაიდან არგიშთის მიერ ნახსენები დიაუხის სამეფო ქალაქი ზუაინა/ზუა(ნი), მენუას წარწერის მიხედვით შეშეთის ქვეყანაშია. მეორეს მხრივ, დაიაენის ტერიტორიისა და შეშეთის თანხვდენაზე შესაძლოა მიუთითებდეს ტიგლათფილესერ I-ის წარწერა, რომლის მიხედვითაც დაიაენი ნაირის ქვეყანათა ჩამოთვლისას, ხოლო „შეშეს მთა“ ნაირის მთებს შორის ყველაზე ბოლოს მოიხსენიებიან, რაც მათ ყველაზე უფრო ჩრდილოურ მდებარეობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, მათთან ერთად ერთ კონტექსტში ჩამოთვლილ სხვა ქვეყნებთან და მთებთან შედარებით; შესაბამისად ამისა, მათ ადგილმდებარეობას მდ. ჭოროხის შუა დინების ჩრდილოეთით განსაზღვრავენ ხოლმე. აქვე, შავშეთსა და ჭოროხს შორის, მდებარეობდა ვახუშტის ცნობით, მთა შავშეთისა. დაახლოებით ამავე ტერიტორიაზე ეძებენ „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაში“ მოხსენიებულ შეშის მთასაც: „მთა ესე მაღალი არს. თავი ყოველთა ამათ ქედთა, რომელსა ჰქვია თავი შეშეთა…“.

    ზუა/ზუანი/ზუაინა მდებარეობით ზოგან შეშეთის ტერიტორიაზეა, ზოგან კი „ულდინი“-ს (გ. მელიქიშვილი მას კითხულობს „დიდი“-თ). მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ეს ორი მხარე ერთი და იგივეა. ფაქტია, რომ ზუას მხარე შეშეთის მხარის სამხრეთით ეკვრის. თუ შეშეთი შავშეთია მაშინ ისიც ამ მხარეში მდებარეობდა. სხვათაშორის ზუარეთი სათიბის სახელია შავშეთ-იმერხევში, სოფელ მიქელეთში. მას ჩრდილოეთიდან ესაზღვრება სოფელი გარყლობი, რომელშიც, გარყლობის მთაზე (2225 მ.) აღმართულია  გარყლობის ციხე. იგი „ქართლის ცხოვრებაში“ ერთადერთ ადგილას იხსენიება – „1028 წელს ჩანჩახი ფალელი მიერთო ბერძენთა და ციხეც მათ მიართვაო“. შუა საუკუნეებში ციხე იცავდა შიდა ქართლიდან სამხრეთ საქართველოში მიმავალ ერთ-ერთ გზას. უცნაურ კლდეზე დაშენებული ციხე საგულდაგულოდ, უმოწყალოდ, ქვა-ქვა უნგრევიათ. ამიტომაც არ ჩანს არაფერი შორიდან. დაკვირვებული თვალი შეატყობდა, რომ უნგრევიათ არა გუშინ და გუშინწინ, როგორც ეს კარგად ჩანს ხოლმე სხვა ძეგლების შემთხვევაში, არამედ მაშინ, როცა მისი მფლობელები შიშობდნენ, გზაგასაყარზე მდგარი ციხე მტერს არ ჩავარდნოდა ხელში. მის ძირში ხომ მნიშვნელოვანი გზები ერთდებოდა თუ იყრებოდა. ამაზე მეტყველებს ციხის სახელიც, გარყლობის, გარყილობისა თუ გაყრილობის სახით რომ გვხვდება „ქართლის ცხოვრების“ სხვადასხვა ხელნაწერში.

    ტოპონიმ „ზუა“-სთან მიმართებაში გასათვალისწინებელი გახდებოდა ქართული ფუძე ზუ, აქედან მ-ზუ-არ-ე, რაც ნიშნავს „მზიან ადგილს“. სულხან-საბას მიხედვით: „მზუარე, ადგილი მზის მდეგი (მზე-მდეგი)“. ყურადღებას იპყრობს აგრეთვე მეორე ქართული სიტყვა – „ზუავ-ი“, ანუ გოროზი, ამაყი. ამ შეფასებას კი ნამდვილად შეეფერება გარყლობის ციხე, რომელიც თავის დროზე მაღლიდან მართლაც ამაყად გადმოსცქეროდა არემარეს და წარმოუდგენდლად ძნელი ასაღები იქნებოდა.

    უტუხაი/უთუხაი უნდა იყოს ძველი ციხე თუხარისი (უთუხაი–უთუხარი–თუხარი–თუხარისი), რომელიც უძველეს ეპოქაში იქნა დაარსებული და ფარნავაზის ეპოქაში კლარჯეთის საერისთავოს ცენტრს წარმოადგენდა. მდებარეობდა ჭოროხის მარჯვენა მხარეს, იშხანის ჩრდილოეთით, ისტორიულ სოფელ ხერსის (თურქ. ზირაზალანი) ჩრდილო-დასავლეთით. ამდენად უთუხაის ქვეყანა ხუშანის ქვეყნის ჩრდილოეთით და ილდამუშის ქვეყნის სამხრეთით მდებარეობდა. ტუხა ლაზურში ადამიანის სახელია. მას მოეპოვება ნაირფეროვანი სუფიქსიანი ვარიანტები: ტუხე, ტუხია, ტუხო, ტუხო. არსებობს გვარები: ტუხაშვილი, ტუხიშვილი, ტუხიაშვილი. „ტუხ“ ფუძეს შეიცავს კომპოზიტი შავ-ტუხ-ა, რაც შავგრემანს ანუ შავის მსგავსს ნიშნავს.

    დიაოხს სამხრეთიდან ესაზღვრებოდა ბალთულხი და ხალდირიულხი. უკანასკნელი აშქარად ქართული ქვეყანაა. ანტიკური ისტორიკოსები ხალდებს იგივე ხალიბებად თვლიან. სხვათაშორის ქსენოფონტე ძვ.წ. 401 წელს ხალდებს სწორედ ტაოხების მეზობლად, ჭოროხსა და დას. ევფრატს შორის იხსენიებს.

    დიაოხის ტერიტორიაზე ან მის მეზობლად, მის სამხრეთ პერიფერიაზე პოზიციების გასამყარებლად მენუას ციხე-სიმაგრეების აუშენებია. არზრუმისავე  რაიონში დატოვებულ ზოგიერთ წარწერაში ლაპარაკია „დიდებული ციხე-სიმაგრის მშენებლობაზე“ ამ ადგილებში.

    ამ პერიოდში დიაუხთან გართულებულ ურთიერთობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს უმუდუმ-თეფეზე (კალორ-თეფე), 18 კმ-ით ერზურუმის ჩრდილოეთით, ს. უმუდუმ-ქოიდან (იგივე იმიდიმ-ბაბა) 2 კმ-ით დასავლეთით, გალავანშემორტყმული 50X75 მ ფართის ე.წ. ციკლოპური წყობის ნაგებობის აღმოჩენა, რომელიც ძეგლის შემსწავლელის ა. ჩილინგირ ოღლუს აზრით, საიმედოდ უნდა დათარიღდეს ძვ.წ. გვიანი IX და ადრეული VIII საუკუნეებით ანუ ურარტუს მეფის იშპუინისა და მისი ძის მენუას ზეობის წლებით, თუმცა ავტორი უფრო მენუას ხანით მისი დათარიღებისაკენ იხრება, ადრეულ VIII საუკუნის ურარტულ ციხე-სიმაგრეებში „ციკლოპური ტექნიკის“ გამოყენების შემთხვევების გამო. მიჩნეულია, რომ უმუდუმ თეფე მისგან სამხრეთით მდებარე ერზერუმის ველს იცავდა ჩრდილოეთის მხრიდან მოსალოდნელი საფრთხისაგან.

    როგორც ჩანს დაიოხის მეფე აგრძელებს დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლას, რის გამოც მის წინააღმდეგ ამჯერად მენუას ძე არგიშთი აწყობს ლაშქრობებს.

    ვანის კლდეზე ამოკვეთილ წარწერაში არგიშთი I (782–756) მოგვითხრობს: „იმავე წელს, (ძვ.წ. 781) მე კვლავ შევკრიბე მეომრები და გავემართე დიაუხის ქვეყნის წინააღმდეგ. დიაუხის მეფე დავამარცხე, დავიპყარი შერიაზის მხარე, ქალაქები დავწვი, ციხესიმაგრეები დავანგრიე. მივედი ქალაქ ფუტემდე... მარცხნივ ქვეყანა ბიანი (დიაოხის მხარე)..., ქვეყანა ხუშანი (დიაოხის მხარე). მარჯვნივ მე შევიწყალე თარიუნის ქვეყანა (დიაოხის მხარე). გავემართე ზაბახას ქვეყნის წინააღმდეგ. დავიპყარი ქვეყანა ზაბახა, მივედი ქალაქ უზინაბითარნამდე, სირიმუთარას ქვეყნამდე, მთიან ქვეყნამდე. მარჯვნივ იგანის (იგანიეხის) ქვეყნის ქალაქი მაკალთუნი მე შევიწყალე. გავემართე ერიახის ქვეყანაზე. უკან მობრუნების შემდეგ გავილაშქრე აფუნის ქვეყნის (დიაოხის მხარე) წინააღმდეგ, დავიპყარი ქალაქი ურიეიუნი, უიტერუხის (ვიტერუხის, ვიძერუხის) სამეფო ქალაქი. 19225 ყრმა, 10140 მეომარი ცოცხლად, 23280 დედაკაცი,  სულ 52675 ადამიანი ამ წელს შევიპყრე, ერთნი გავჟლიტე, სხვები ტყვედ წავიყვანე. 1104 ცხენი, 35015 სული მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი ასი ათას..., 1829 სული წვრილფეხა რქოსანი პირუტყვი გავდენე. ღვთაება ხალდისათვის ეს საქმენი მე ერთი წლის განმავლობაში აღვასრულე“.

    ზაბახა ჯავახეთის ძველი სახელია, ურარტულ დამწერლობაში „ზ“ ხშირად „ჯ“-საც გადმოსცემდა. ძველად ჯავახეთი უფრო სამხრეთით, ჩილდირის ტბამდე ვრცელდებოდა. მას დასავლეთიდან ესაზღვრებოდა უიტერუხი, სამხრეთიდან იგანიეხი, აღმოსავლეთიდან ერიახი, ხოლო ჩრდილოეთიდან სირიმუთარას ქვეყანა.

    იგანიეხი მდებარეობდა ჩირლდირის ტბის სამხრეთით, ზაბახას სამხრეთით, მოგვიანო ხანის პროვინცია პალაკაციოს ადგილზე. მისი სამეფო ქალაქი იყო მაკალთუნი, რომელიც სწორედ ჩილდირის ტბის სამხრეთ სანაპიროზე უნდა არსებულიყო. მაკალთუნს ისტორიკოსები მოგვიანო ხანის მაკრონებთან აიგივებენ, ხოლო იგანიეხს ჰენიოხებთან. მაკალთუნი შეიძლება მართლა უდრიდეს მაკრონებს, ისევე როგორც ხალიტუ/ხალითუ – ხალიბებს, თუმცა იგანიეხის ჰენიოხებთან გაიგივება არასწორი უნდა იყოს.

    ძვ.წ. VI–I საუკუნეებში თემურ წყობილებაში მცხოვრები ველური ჰენიოხები ჩრდ. კავკასიის ზღვისპირა ზოლში, მდ. შახედან – მდ. ფსოუმდე და ბზიფამდე ცხოვრობდნენ და მხოლოდ ახ.წ. დასაწყისიდან ჩამოსახლდნენ რიზეს მხარეში, იმის შემდეგ რაც ჯიქებმა გამოდევნეს თავიანთი საცხოვრისიდან.

    არგიშთის წარწერებიდან ჩანს, ხუშანი და ბიანი უნდა ვეძებოთ ჭოროხის ხეობაში, შავშეთისა და ერზერუმის რაიონებს შორის. „მივედი მე ბიას ქვეყნამდე... ხუშანის ქვეყნამდე. გავედი მე და წავედი „დიდის“ (ე. ი. შეშეთი) ქვეყნის წინააღმდეგ, ქალაქ ზუას წინააღმდეგ...“. სარდურის სხვა წარწერიდან ჩანს, რომ ხუშანი მდებარეობდა კოლხას ერთ-ერთი ოლქისა და ქალაქ ილდამუშას (არტანუჯი) სამხრეთით. ტაოში, ოლთისის აუზში მოიპოვება ტოპონიმები, რომლებიც ფონეტიკურ სიახლოვეს ავლენენ ხუშანთან: სოფელი ხოშვანი (თურქ. ჰოშავანკი), სოფელი ხოში (თურქ. ჰოშკოი), სოფელი ხოშატგილი, სოფელი ხოსორი (თურქ. აივალი), ველი ხოშა ტაოში. ურარტული ხუშანი/ხუშალხი იგივეა რაც ქართული ხოში, ხოშანი, ხოშჩვანი. სხვათაშორის სვანურად „ხოშა“ ნიშნავს „დიდი“-ს, ხოლო „ხუშა“ მეგრულად ნიშნავს ხელის პეშვს.

    არგიშთის წარწერიდან ჩანს, რომ ხუშანის გვერდით მდებარეობს ბიანი. ბიას მხარის ჩრდილოეთით მდებარეობს ქვეყანა „დიდი“ (შავშეთი), ხოლო ჩრდილო-დასავლეთით ხუშანი. ბიანი უნდა იყოს დიაოხის ერთ-ერთი აღმოსავლეთ განაპირა მხარე. ასე რომ როგორც სახელის მსგავსებით, ისე მდებარეობით ბიანი ემთხვევა იყოს ბანას და მდ. ბანასწყლის (ოლთისის შენაკადი) ხეობას; ბიანი-ბიანა-ბანა. თუ ურარტულ „ნი“-ს მოვაცილებთ გვრჩება „ბია“. სამეგრელოში, ხობის რაიონში არსებობს სოფელი ბია.

    ყველაფერი ზემოთქმულის გათვალისწინებით ხუშანი მდებარეობდა ოლთისისა და ჭოროხის შესართავის ორივე მხარეს. სამხრეთით ვრცელდებოდა სასილოს მხარემდე, ხოლო ჩრდილოეთით უთუხაის (თუხარისის) მხარემდე.

    თარიუნი–თარიუ–თარი ლოკალიზირდება ხუშანის ჩრდილოეთით მდინარე მტკვრის სათავეებთან, ანუ დღევ. არტაანის მხარეში. აქ არის სოფელი თოროსხევი სადაც მიკვლეულია დიაოხის ეპოქის მეგალითური კომპლექსი. სხვათაშორის აღნიშნულ მხარეებში უნდა ყოფილიყო იბერიის სამეფოს მხარე „თარი“, რომელსაც იხსენიებს სომხური გეოგრაფია. მართალია ეს წყარო     ახ.წ. VII საუკუნეშია შედგენილი, თუმცა ეყრდნობა ანტიკურ წყაროებს.

თარი–თარიუს მხარეს უკავშირებენ ისტორიული მხარე თორის (ბორჯობის რაიონი) ძველ მაცხოვრებლებს. შესაბამისად ამ ვერსიის მომხრენი ფიქრობენ, რომ ჟამთა სიავის გამო თარელ-თორელები სხვა ქართული ხალხების მსგავსად მოგვიანებით გადმოსახლდნენ ჩრდილოეთით. „თარი“ მეგრულად ნიშნავს „უკეთესს“, „მთავარს“.

    შერიაზი არცერთ ტოპონიმს არ ემთხვევა. არგიშთის წარწერით გამოდის რომ იგი ხუშანისა და ბიას აღმოსავლეთითაა, ზაბახას დასავლეთით და თარიუნის სამხრეთ-დასავლეთით. აქედან გამომდინარე იგი უნდა მდებარეობდეს კოლას ტერიტორიაზე, სადაც იყო ქვეყანა ლუსაც.

    აფუნის ქვეყანა უიტერუხის მეზობლად, მის ჩრდილოეთით მდებარეობდა. ახლო-მახლოა აგრეთვე ერიახი. ამდენად იგი თანამედროვე სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიაზე უნდა ყოფილიყო განლაგებული. აქ მოიპოვება მსგავსი ტოპონიმები: სოფელი აფიეთი ადიგენის რაიონში, სოფელი აფნია ახალქალაქის რაიონში. სხვათაშორის აფუნი ლაზურ ენაზე გაზაფხულს ნიშნავს.

    ქალაქ უზინაბითარნა, სირიმუთარას ქვეყნა, მთიანი ქვეყანა ზაბახას მეზობლად არის, მის ჩრდილო-აღმოსავლეთით. ამდენად ეს ქვეყანა თრიალეთის მხარეში უნდა იყოს. სირი ჩიტს ნიშნავს. რადგან მთიანი ქვეყანაა სირიმუთარაც ე.ი. რაღაც ჩიტების სამყოფელს ან რაღაც მსგავსს უნდა ნიშნავდეს, როგორც მაგალითად სასირე-სასილო ჩიტების ქვეყანას, ალამუთი – „არწივის ბუდეს“ და ა. შ. თრიალეთის ძველი სახელია „თრიარი“, რაც გავს თარას – თრიარი-თიარი-თარი-თარა. „მუ“ მეგრულად ნიშნავს „რა“-ს, მაგ „მუ ჭიჭე ბორკი ჩანს“ – „რა წვრილი ფეხები აქვს“. „თარი“ მეგრულად ნიშნავს „უკეთესს“, „მთავარს“.

    ერიახს ისტორიკოსების ნაწილი ჰერეთთან აიგივებენ. რადგან ურარტულში „ჰ“ არ არის და „ხი“ ურარტული დაბოლოებაა გვრჩება „ერია“, რაც ძალიან გავს „ჰერიას“ ანუ ჰერეთს. მიუხედავად ამისა ერიახის ჰერეთთან გაიგივება მაინც არ უნდა იყოს მართებული. უფრო ახლოს უნდა იყოს ერიას ძველქართულ ტომ ერუშებთან (ერუ + ლაზური დაბოლოება – „ში“) გაიგივება. ერიახი მდებარეობდა ზაბახას სამხრეთით, იგანიეხის აღმოსავლეთით და მოიცავდა ალბათ ისტორიული აბოცისა და ქვემო ქართლის (ნინოწმინდის რაიონი) ტერიტორიებს. მას ესაზღვრებოდა აგრეთვე იშკიგულუ, გულუტახი, კულიაინი და სხვა არაქართველული „ქვეყნები“.

    ძვ.წ. 780 წ. არგიშთი კვლავ დაიძრა ჩრდილოეთის მიმართულებით: „დავამარცხე ქვეყანა აბილიანეხი (დიაოხის სამხრეთ-აღმოსავლეთით), ანიშტირგაეს ქვეყანა (დიაოხის სამხრეთ-აღმოსავლეთით), კუარზანის მხარე (დიაოხის მხარე) და ულთუზა (დიაოხის მხარე), დავამხე ისინი ჩემს წინაშე. დავიპყარი ეთიუნის ქვეყანა, მივედი უდური-ეთიუხიმდე (სევანის ტბის ჩრდილო-აღმოსავლეთით), მამაკაცები და ქალები იქედან ტყვედ წავიყვანე.

    ულთუზა–ულთუსა–ოლთუსა ხუშანის სამხრეთით და ბიანის დასავლეთით მდებარეობდა. ეს სახელი კი ძალიან ჰგავს საქართველოს ისტორიულ ციხე-ქალაქ ოლთისის (თურქ. ოლთუ), რომელიც მდებარეობს მდ. ოლთისის ზემო წელის სანაპიროებზე. შესაბამისად ქვეყანა ოლთუსა ხუშანის სამხრეთით მდებარეობდა.

    დაახლ. ძვ.წ. 779 წელს არგიშთი დიაოხის წინააღმდეგ კიდევ ერთხელ ლაშქრობს: „მესამეჯერ შევკრიბე მეომრები, წავედი ურმეს ქვეყნის წინააღმდეგ. დავიპყარი ურმეს ქვეყანა. მივედი ბიას ქვეყნამდე... ხუშანის ქვეყნამდე, გავემართე მე სალაშქროდ „დიდის“ (იგულისხმება შეშეთი) ქვეყნის წინააღმდეგ, ქალაქ ზუას წინააღმდეგ. ქალაქი ზუა, დიაოხის ქვეყნის სამეფო ქალაქი, მე გადავწვი; წარწერა დავდგი ქალაქ ზუაში“. შემდეგ არგიშთიმ სამხრეთით მოუხვია. „აქედან წავედი აშკალაშის ქვეყნის წინააღმდეგ (დიაოხის სამხრეთ-დასავლეთ მხარე, მდ. დას. ევრატის სანაპიროებზე. აქ მდებარეობს თურქული ქალაქი აშკალე). 105 ციხე-სიმაგრე დავაგრიე, 453 ქალაქი კი დავწვი. სამი მხარე იქედან მოვწყვიტე, მათი მოსახლეობა ჩემს ქვეყანას შევუერთე; ესენია კადა (ან ქადა, დიაოხის სამხრეთ-დასავლეთ მხარე, სასილოს მხარის დასავლეთით და აშკალაშის აღმოსავლეთით. ქადას მსგავსი ტოპონიმი „ხადა“ ძველქართულად მთას, მთიან ადგილს ნიშნავს), აშკალაში და სასილოს ქვეყანა. 15181 ყრმა, 2734 მამაკაცი, 10604 ქალი, 4426 ცხენი, 10478 მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი, 73770 წრილფეხა რქოსანი პირუტყვი მე წამოვიყვანე. 4 მეფე დავასაჭურისე – შაშქის, არდარაქიხის, ბალთულხის და კაბილუხის მეფეები (დაოხის სამხრეთ და სამხრეთ აღმოსავლეთით, დას. ევფრატსა და არაქსს შორის მდებარე ქვეყნები). ჩემი კაცები დავსვი იქ ოლქის მმართველებად. დიაოხის მეფე დავიმორჩილე, შევიწყალე იგი ხარკის გადახდის პირობით. 41 მინა (ურარტული მინა 505 გრამს უდრის) სუფთა ოქრო, 37 მინა ვერცხლი, 10000 მინა სპილენძი, 1000 ცხენი, 300 მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი. აი როგორი ხარკი დავუწესე მე დიაოხის ქვეყანას, რათა მას (ეს ხარკი) ეძლია ყოველწლიურად: (...) მინა სუფთა ოქრო, 10000 მინა სპილენძი, (...) ხარი, 100 ძროხა, 500 ცხვარი, 300 ცხენი გავრეკე.

    არგიშთის ლაშქრობები იმდენად გამანადგურებელი იყო, რომ დიაოხის ურჩი მეფე 16 წელი აღარ იღებდა ხმას. მისი დასჯის შემდეგ უტუფურსის მოკავშირეთა ჯერი დადგა.

    ძვ.წ. 778 წელს „გავემართე სალაშქროდ იარაღით. ვსძლიე ეთიუნის ქვეყანა, დავამხე იგი ჩემს წინაშე. ის მეფენი, რომლებიც დიაოხის მეფის საშველად მოვიდნენ გავანადგურე. ერთ წელში დავიპყარი ლუსას ქვეყანა, კატარზას ქვეყანა, ერიახის ქვეყანა, გულუტახის ქვეყანა (ერიახის მეზობლად). აქედან არგიშთიმ მოუხვია უკან და დაიპყრო უიტერუხის ქვეყანა. მივედი აფუნის ქვეყნამდე. ლუსას ქვეყნის მეფე დავასაჭურისე, ხოლო იგანის ქვეყნის მეფე დავიმორჩილე და დავტოვე თავის ადგილზე; ხარკი მეფე არგიშთის მისცა მან...“.

    ძვ.წ. 768 წ.  წავედი მე ეთიუნის ქვეყნის წინააღმდეგ. დავიპყარი ერიახისა და კატარზას ქვეყნები, მივედი იშკიგულუს ქვეყნამდე; მამაკაცები და ქალები წავიყვანე იქიდან ბიაინილიში. წავედი სალაშქროდ უიტერუხის წინააღმდეგ. დავიპყარი უიტერუხის ქვეყანა; ქვეყანა გავძარცვე, ქალაქები გადავწვი, ... ქალაქი ამეგუ ... ქვეყანა უიტერუხი... მე დავდგი წარწერა მის სამეფო ქალაქში. წასვლის წინ ტყვეებიდან ერთნი დავხოცე, ხოლო სხვები ტყვედ წავიყვანე. 1200 ცხენი, 29504 მსხვილფეხა პირუტყვი, 60000 წვრილფეხა პირუტყვი გავრეკე. ეს ყველაფერი ერთ წელში გავაკეთე.

    ჩემი მეფობის XIX წელს (ძვ.წ. 763 წ.) გავემართე სალაშქროდ ჩემი იარაღით, ვსძლიე აბნულუანის ქვეყანა, დავამხე იგი ჩემს წინაშე. დიაოხი კვლავ აჯანყდა; შევკრიბე მეომრები და წავედი დიაუხის წინააღმდეგ. დიაუხელები შემეგებნენ ომით, ჩემი იარაღით დავამარცხე უტუფურში, დიაოხის ქვეყნის მეფე“. ამით დიაოხის შესახებ ცნობები წერილობით წყაროებში ქრება.

    მართველობის ბოლო წლებში არგიშთი დიაოხის აღმოსავლეთით, სევანის ტბამდე მდებარე ქვეყნების დასაპყრობად ლაშქრობს: „დავიპყარი ქვეყანა ახურუანი, აიტუხინის ქვეყნის ქალაქი, ხელთ ვიგდე ქალაქ აშტუხინის ხორბლის მარაგი. დავიპყარი ეთიუნის ქვეყანა სრულად, მოვიდნენ დიდძალი ლაშქრები, რომლებიც გავაქციე, დავედევნე, დავხოცე და ტყვეები ხელთ ვიგდე.

    დავიპყარი ულუანის ქვეყანა, ქალაქ დარანის ქვეყანა. დავამარცხე კულიაინის ქვეყანა, დავიპყარი მისი ქალაქი დურუბანი. დავიპყარი ქვეყანა ერიახი, დავიპყარი ქალაქი ირდანიუნი იშკიგულუს ქვეყნამდე. დავიპყარი ქალაქ კუხუნის ქვეყანა. მივედი იშტიკუნივების ქალაქამდე და ტბამდე (იგულისხმება სევანის ტბა)“.

    როგორც შემდეგდროინდელი ცნობებიდან ირკვევა 760-იან წლებში დიაოხმა არსებობა შეწყვიტა. მისი ტერიტორიის დიდი ნაწილი ურარტუმ შეიერთა, ხოლო ჩრდილოეთ ოლქები (მაგ. ხუშალხი) მეორე ქართველურმა სამეფო კოლხა-კოლხეთმა.

    როდის შეიქმნა დაიაენ-დიაოხის სამეფო? მისი სახელმწიფოებრიობის ერთ-ერთ მეტყველ ფაქტად სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ მეგალითურ ციხე-ქალაქებს მიიჩნევენ, რომლებიც ძვ.წ. XIV–VIII საუკუნეებში შენდებოდა. წერილობით წყაროებში კი დაიაენი მხოლოდ XII საუკუნის ბოლოს ჩნდება. აქედან გამომდინარე არ არის გამორიცხული, რომ დაიაენი ხეთური წყაროების ჰაიასას ქვეყნის მემკვიდრე იყოს. გარდა ორივე ქვეყნის ჭოროხისა და დას. ევფრატის მხარეებში მდებარეობის დამთხვევისა (უფრო დღევანდ. ქ. ერზინჯანის მიდამოებში), შესაძლოა ამაზე მიუთითებდეს ამ ორი ქორონიმის (ჰაია-სა, დაია-ენი) ფუძეებისა და ტერმინ „აია“-ს საერთო წარმომავლობის დაშვება, თუკი აიხსნება ანლაუტში დენტალური და ველარული ფონემების მონაცვლეობა ნულთან. ეს სრულიად ახალ პერსპექტივებს დასახავდა რეგიონის უძველესი ისტორიის საკითხთა კვლევისას. ეთნო-ტოპონიმების მსგავსი პარალელური ვარიანტები დასტურდება ძველ წერილობით წყაროებში: ხალიბი/ალიბე, ხარიმატი/არიმატი, ხაბარენი/ობარენი, ტოსარენე/ოსარენე, ქაღზევანი/აღზევანი, ტაპირი/აპირი, თორეტი/ორეტი, თუნი/უნი და ა. შ.

    ჰაიასას (აცცის) სამეფოს შესახებ ცნობები ხეთურ წყაროებში ჩნდება დაახლ. ძვ.წ. 1500 წლიდან. დაახლ. 1405 წელს ხეთები შეიჭრნენ ჰაიასას მეფე მარიიას სამფლობელოებში, რითაც დაიწყო ომები ორ მეზობელ ქვეყანას შორის, რომელმაც XIII საუკუნის ბოლომდე გასტანა. XII საუკუნიდან ხეთურ წყაროებში ჰაიასას შესახებ ცნობები წყდება. 1178 წელს მუშქების მიერ ხათუსას აღების შემდეგ არსებობა შეწყვიტა ხეთების ერთიანმა სამეფომ. 1112 წლიდან ჰაიასას ტერიტორიაზე ასურული წყაროების ცნობით უკვე არის დაიაენის სამეფო.

    ჰაიასას მოსახლეობის წარმოშობის შესახებ ჩამოყალიბებული აზრი არ არსებობს. ისტორიკოსთან ერთი ნაწილი თვლის რომ მათი მეფეთა სახელები ინდოევროპულია და ამიტომ ეს ხალხიც ინდოევროპული წარმოშობის უნდა იყოს. ჰაისას ცნობილი მეფეთა სახელები ხეთურ წყაროებში ასე გამოითქმის: მარიია I (დაახლ. 1450–1400), კარანნი (დაახლ. 1400–1385), ხუკკანა (დაახლ. 1380–1355), მარიია II (დაახლ. 1355–1345), ანანია (დაახლ. 1345–1316), მუტტი (დაახლ. 1316–1290). საერთოდ ჰაისას ისტორია სუსტად არის შესწავლილი და მის დიაოხთან ანუ ქართულ სამყაროსთან დაკავშირებისგან თავს შევიკავებ და ამჯერად ამ საკითხზე საუბარს ამით დავასრულებ.

    დაიაენი დღეისთვის არსებული მონაცემებით, საქართველოსა და, როგორც ჩანს, ამიერკავკასიაში მიკვლეული უძველესი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნია, რომლის არსებობას უკვე ძვ.წ. XII ს-ში ადასტურებს ასურული წერილობითი წყაროს ცნობა. ამ რეგიონში ადგილი უნდა ჰქონოდა ქართველური, ხურიტული და შესაძლოა ხეთური წარმომავლობის მქონე ტომთა თანაცხოვრებას.

    მომდევნო ხანების წერილობითი წყაროებისა და არქეოლოგიური კვლევის მონაცემების მიხედვით, დაიაენი/დიაუხის ქვეყანა მდებარეობდა ვრცელი რეგიონის შიგნით, რომლის ფარგლებიც შემოისაზღვრებოდა დასავლეთიდან ლაზისტანის ქედით, ჩრდილოეთიდან შავშეთის ქედითა და მისი განშტოებებით, აღმოსავლეთიდან ალაჰუექბერისა და ჩაქირბაბას ქედებით, ხოლო სამხრეთიდან დაახლოებით თანამედროვე თურქული ქალაქების პასინლერისა და ბაიბურთის შემაერთებელი ხაზით. დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის სამხრეთითა და  აღმოსავლეთით განლაგებული ურარტუს სამეფო, ადრეულ ეტაპზე მაინც, „ურუათრის“ ტომთა გაერთიანების მსგავსად, ძირითადად ამიერკავკასიის ფარგლებს გარეთ, მის დასავლეთითა და სამხრეთით ანუ მდ. არეზის სამხრეთითა და დასავლეთით მდებარეობდა.

    ასურული და ურარტული წერილობითი წყაროები და დანატოვარი კულტურული ნაშთები მოწმობენ დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის სიდიდესა და განვითარების მაღალ დონეს, გამოვლენილს მრავალრიცხოვანი „ქალაქებით“, ციხე-სიმაგრეებით, ციკლოპური ნაგებობებით, მეურნეობის დაწინაურებული სახეობებითა და მეტალურგიით. რეგიონის რესურსების თავდაცვის საჭიროებას ჯერ ასურელთა, ხოლო შემდეგ ურარტელთა ძალმომრეობისაგან და ეკონომიკურ უპირატესობათა საკუთარი მიზნებისათვის გამოყენებისათვის მისწრაფებას უნდა განეპირობებინა რკინით განსაკუთრებით მდიდარი დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის წარმოქმნა და ძვ.წ. XII–VIII საუკუნეების მანძილზე ხუთსაუკუნოვანი არსებობა.

    დიაოხში დაწინაურებულ, იერარქიული ტიპის სახელმწიფოებრივ სტრუქტურაზე უნდა მიუთითებდეს მისი სოციალური სისტემის თავისებურებანი: მეფე-სიუზერენი, ცალკეულ პროვინციათა მმართველი „მეფეები“, ერთიანი მმართველის ხელქვეით სხვადასხვა ტომთა გაერთიანება. როგორც ჩანს, ურარტუს სამეფოს მსგავსად დიაუხის ქვეყანაც პროვინციებად იყო დაყოფილი და თითოეულ მათგანს განაგებდა ადგილობრივი მმართველი. როგორც ასურული წყაროები მოწმობენ, ურარტუში ასეთ მმართველთა რიცხვი საკმაოდ დიდი იყო და ინდივიდუალურად ისინი საფრთხეს ვერ შეუქმნიდნენ ცენტრალურ ხელისუფლებას.

    დიაოხი უეჭველია არ იყო ერთი ხალხის სამეფო, არამედ ის რამდენიმე ქართული ტომის კრებითი ადრეკლასობრივი სახელმწიფო უნდა ყოფილიყო. ასეთი ეთნო-ტომობრივი ერთეულები (კოლხეთში სკეპტუხიები) იყო მაგ. შერიაზი, შეშეთი, აფუნი, ხუშანი, ბიანი, უთუხაი.

    ბოლო წლებში აქტიურად მიმდინარეობს დიაოხის ქალაქების, ე.წ. მეგალითების შესწავლა. მათმა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ ისინი მუდმივად საცხოვრებელი არ იყო. იქ მოსახლეობა, მხოლოდ საკულტო რიტუალების ანდა მტრის შემოსევის დროს შედიოდა. იქვე უნდა შეეფარებინათ პირუტყვი და საკვები პროდუქტები. რაც შეეხება მუდმივ საცხოვრისებს, როგორც ჩანს დიაოხებიც ისეთივე სახლებში ცხოვრობდნენ, როგორიც კახეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ამავე პერიოდის ნამოსახლარებმა აჩვენა. ანუ მიწაში ამოჭრილი იყო ნახევარი სახლი და კედლები ქვით სანახევროდ ამოყვანილი. შემდეგ უკვე ხის მასალით გრძელდებოდა და გადასახურავი მასალა ასევე მცენარეული იყო.