ვენეციელი ვაჭარი და დიპლომატი მიკელე მემბრეს რელაციო (1539-1542)
რელაციონის ნაწილი (ეხება ანატოლიაში, ყირიმსა და საქართველოში მის მოგზაურობას – გზად ირანისკენ).
მიკელე მემბრე დაიბადა ვენეციაში 1509 ან 1503 წელს. მამამისს ერქვა დავიდე. მიკელემ განათლება მიიღო კიპროსზე მის ნათესავ, უმდიდრეს ვენეციელ ვაჭარ ბერნარდო ბენედეტისთან. სირიისა და ანატოლიის ბაზრებზე ისწავლა თურქული და არაბული ენები. როდესაც ვენეციაში დაბრუნდა, ამტკიცებდა, რომ ჩერქეზი მშობლები ჰყავდა. 1538 წელს ვენეციის მმართველმა საბჭომ ბენედეტის რეკომენდაციით მიკელე თავის წარმომადგენლად გაგზავნა ირანის შაჰთან., რათა მიეღწია კავშირს ოსმალეთის წინააღმდეგ მიმდინარე ომში. სმირნის (იზმირის) გავლით ჩავიდა შაჰის საზაფხულო რეზიდენცია მარანდში და აწარმოებდა მოლაპარაკებებს თამაზ შაჰთან, ვიდრე არ გაიგო, რომ 1540 წლის ზაფხულში ვენეციამ საზავო მოლაპარაკებები დაიწყო ოსმალეთთან. შემდეგ ორმუზის და ინდოეთის გავლით ჩავიდა ლისაბონში 1541 წლის ზაფხულში. ვალიადოლიდში იგი შეხვდა იმპერატორ კარლ ჰაბსბურგს, რომელსაც შაჰის წერილი გადასცა. შემდეგ ავინიონის, მარსელისა და გენუის გავლით დაბრუნდა ვენეციაში 1542 წლის იანვარში, სადაც მოამზადა რელაციო სპარსეთის შესახებ.
1543 წელს მემბრე წავიდა სტამბულში სხვა ვენეციელ ბაილო სტეფანო ტეპოლოსთან ერთად. 1550 წლიდან დაინიშნა ვენეციის რესპუბლიკის ოფიციალურ მთარგმნელად თურქული ტექსტების სათარგმნად და პირიქით.
***
„ეს მოხდა 1539 წლის აპრილში. ამ ადგილას არის სასტუმრო, რომელსაც ქარავანსარაი ეწოდება და მისგან მარცხნივ, შემაღლებაზე დგას ქვის ციხესიმაგრე. ამბობენ, რომ ციხესიმაგრეში დაახლოებით 50-ოდე იანიჩარია განთავსებული. შემდეგ დღეს ჩვენ ავიყვანეთ სასაპალნე ჯორები, დავტვირთეთ ზემოხსენებული ინით1 და გავეშურეთ ქალაქისკენ, რომელსაც ეწოდება ვურულა2, სადაც ნახსენები ქრისტიანი ვაჭრების3 სახლები მდებარეობდა. ამ გზაზე გადაადგილებისთვის დაგვჭირდა დღენახევარი. შემდგომ, ჩვენ დავტოვეთ ეს ადგილი და ჯორების გამრეკებთან ერთად მივაშურეთ ქალაქ მანისიას4, სადაც ცხოვრობდა სულთანი მუსტაფა, დიდი თურქის5 უფროსი ვაჟი. აღნიშნული ქ. ვურულადან ამ ქალაქში მისასვლელად ორი დღის მოგზაურობა დაგვჭირდა. ჩვენ აქაც დავბანაკდით ქარავანსარაიში. ეს სასტუმრო აღმოსავლეთით სკვერს გაჰყურებს, ჩრდილოეთით კი არის მეჩეთი, რომელშიც ნახსენები სულთანი მუსტაფა აღავლენს ხოლმე ლოცვას ყოველ პარასკევს. რაც შეეხება სულთან მუსტაფას, ის გახლავთ ოდნავ შავგვრემანი ახალგაზრდა კაცი, მაღალი, უწვერო, მუქი ულვაშებით. მას თან ახლავს ცხენოსანთა რაზმი, დაახლოებით 35-40 კაცი, კარგად ჩაცმულნი, რომელნიც წინ მიუძღვიან ხოლმე. შემდეგ მოდის თავად მუსტაფა თავის ლალასთან ანუ აღმზრდელთან ერთად, რომელიც თეთრწვერა მოხუცია. მის [მუსტაფას] წინ მიდის ასევე 9 ქვეითი, თითოეული შემოსილი ძალიან გრძელი და განიერი ხალათითა და ბუმბულით თავშემკობილი, ყოველ მათგანს უჭირავს მშვილდი და 50-60 ისარი. ამგვარად, როცა მხედრები, რომელთაც სიფაჰები6 ეწოდებათ, მიაღწევენ აღნიშნული მეჩეთის კარიბჭეს, ისინი ჯგუფდებიან ორ რიგად და, ასე ვთქვათ, კორიდორს აკეთებენ. შემდეგ მუსტაფა ჩამოივლის თავის ლალასთან და ქვეითებთან ერთად და შედის მეჩეთში. სანამ ის ჩაივლის, სიფაჰები, რომლებიც აქეთ-იქით დგანან, ყვირიან – „ალაჰ, ალაჰ, დევლეთლუ ხუნდკარ უმრინი ზიადე ეილესინ“, – რაც ნიშნავს: „ღმერთო, დღეგრძელი ჰყავ მისი მამის სიცოცხლე“, – რომელსაც ეწოდება ხონთქარი7, შემდეგ ყველა ისინი დახრიან თავს, სანამ ის [მუსტაფა] არ ჩაივლის. მას შემდეგ, რაც ის მოილოცებს, ამხედრდება ხოლმე და თავის სასახლეში ამ ხალხთან ერთად მიდის.
მისი სასახლე დგას ბაღში, რომელიც გარშემორტყმულია მაღალი გალავნით, რომლის ჩრდილო-დასავლეთით არის დიდი კარიბჭე, კარის მცველი გუშაგებით. კარიბჭის პირდაპირ არის ცხენების საჯირითო ოთხკუთხა სკვერი, რომელსაც მაიდანი ეწოდება. ამ მაიდნის შუაგულში დგას ხის ძალიან მაღალი ანძა. მის წვერზე წამოცმულია მოოქროვილი სპილენძის ვაშლი. დროდადრო, ჯირითისას ისინი [მუსტაფა და მისი მხედრები] ესვრიან ხოლმე ისრებს ამ ვაშლს8.
1. აღმოსავლური თმის საღებავი.
2. ვურულა – ბერძნული დასახელება: (Βουρλά, Vourlá), დღევანდელი ქალაქი ურლა იზმირის პროვინციაში, თურქეთში, მდებარეობს ეგეოსის ზღვასთან.
3. ამ დროსაც აქ ძირითადი პოპულაცია, ვფიქრობთ, ბერძნები იქნებოდნენ.
4. მანისია – თანამედროვე მანისა. სმირნას, რომელიც პირდაპირ მანისას გზაზეა, როგორც ჩანს, გვერდი აუარეს, ისევე, როგორც სხვა ქალაქებს, მოგვიანებით, ანატოლიაში გადაადგილებისას.
5. დიდი თურქი – ევროპელები ამ ტიტულით მოიხსენიებდნენ ოსმალეთის სულტანს (ამ შემთხვევაში იგულისხმება სულეიმან კანუნი).
6. სიფაჰები – თურქული მძიმე შეიარაღებული კავალერია.
7. ხონთქარი – სპარსული სიტყვაა, იგივეა, რაც მეფე, სულტანი.
8. მიუხედავად იმისა, რომ მემბრე თავად არ აზუსტებს, მსგავსი სამიზნე, რომელიც მან შემდგომში თავრიზში აღწერა, ზუსტად იგივე დანიშნულების იყო. როგორც თურქეთში, ასევე სპარსეთში ამ სამიზნეს ეწოდებოდა ქაბაქი – რაც თურქული წარმოშობის სიტყვაა.
ამგვარად, ამ ქალაქ მანისიაში ჩვენ ვცადეთ გაგვეყიდა ინა, რომელიც საერთო გვქონდა, თუმცა მისი ხელიდან გაცლა ვერც ისე მალე შევძლით. ეს რომ დავინახე, ვუთხარი ჩემს კომპანიონებს, რომ ყაბულს ვიქნებოდი, მცირე მოგებითაც რეალიზება გამეკეთებინა საქონლისთვის, ვინაიდან მსურდა საკუთარ სახლში და ჩემს ქვეყანაში დაბრუნება. ჩემ მიერ მოხსენიებულმა კომპანიონებმა მომცეს მე საქონელი, პატარა ხალიჩა და 50 ასპერი1, როგორც მოგება. და, ვინაიდან გზები ყაჩაღებით სავსე და ფრიად სახიფათო იყო, აგრეთვე იმ მიზნით, რომ არავისთვის მიმეცა ჩემში დაეჭვების მიზეზი, გადავწყვიტე, მეყიდა 8 შეკვრა დაჩეჩილი ბამბა მანისიაში, იმიტომ, რომ ქალაქში, რომლისკენაც მინდოდა წასვლა, ბამბეული არ იშოვებოდა და ვაჭრები მას მანისიიდან ეზიდებოდნენ. ვინაიდან მსურდა ვყოფილიყავი აგოსატებთან – რაც ნიშნავს ჯორების გამრეკებს – ერთად, ამიტომ გადავწყვიტე, მეც მეყიდა ის [ბამბა], რათა ვაჭრად ვყოფილიყავი აღქმული. შესაბამისად, მას შემდეგ, რაც შევიძინე ბამბეული, დავტვირთე ისინი ჯორებზე და სხვა მოქარავნეებთან ერთად გავეშურე ქალაქ ყარაისარში2, სადამდე მიღწევასაც მოვანდომეთ 8 დღე. მთელი გზა მუდმივად მაღლობებზე და მთებზე გადიოდა და მხოლოდ ძალიან პატარა მონაკვეთი – დაბლობზე. ბამბეულის მარაგი მე შევინახე ქარავანსარაიში ანუ სასტუმროში, სადაც იყო სასწორი თუ კარგი ხის ქანქარა, რითაც ისინი წონიან ყველა სახის ბამბეულსა და სხვა საქონელს. მე წავედი სხვა ქარავანსარაიში, რომელსაც ეწოდებოდა პესეჩანი3, სადაც ბამბის ქულები/ფთილები იყიდება. 4-5 დღის შემდეგ მე გავყიდე აღნიშნული ბამბეული ისეთ ფასად, რომ დავკარგე დაახლოებით 6 დუკატი.
აღნიშნული ქალაქი მთის ძირასაა და ამ მთის თხემზე არის ქვის პატარა ციხესიმაგრე, რომელშიც იანიჩრები4 დგანან. ამავე ქალაქში ცხოვრობს თავად სანჯაყიც5 და ასევე ბევრი სომეხი ქრისტიანია. აღნიშნული ქალაქის ასპერები [აქჩეები] მიჩნეულია ძალიან უხარისხოდ – 75 [ერთი] ოქროს დუკატის6 ღირებულებისაა. ამიტომ მე ვიყიდე ვირი ამ ქალაქში და ზოგიერთ სომეხ ვაჭართან და თურქებთან ერთად გავეშურე ანგურისკენ7, სადაც მზადდება ქამლეტები8. გზად ძალიან გვეშინოდა ყაჩაღების. ჩვენ ჩავუარეთ ქალაქ სუვერასარს9, და შემდეგ შევედით აღნიშნულ ქალაქ ანგორაში (გზად დავყავით 10 დღე, როდესაც სულ აქლემებით ვმგზავრობდით; მე დავბანაკდი ქარავანსარაიში, რომელსაც ეწოდებოდა ყურსი-ხანი. [ანგორა] დიდი ქალაქია, ბაღებით გარშემორტყმული. ამ ქალაქის მიმდებარედ, ჩრდილოეთით არის ქვის ციხესიმაგრე. ქალაქიდან ერთი მილის დაშორებით, თუ მდინარეს გადავკვეთთ, დგას სომხური მონასტერი, რომელიც, თუ სწორად მახსოვს, წმინდა პეტრეს სახელობისაა10. მონასტერში არის ფრანგი კაცის სამარხი, რომელიც, როგორც სომხები მომიყვნენ, ანგორაში მოკლეს, როდესაც ის ინდოეთიდან ბრუნდებოდა, იმიტომ, რომ დიდძალი ძვირფასი სამკაული ჰქონდა11. მონასტრის გარეთ არის ბევრი მარმარილოს საძვალე, თითოეულს აქვს წარწერა გარდაცვლილის სახელით, წარწერების ნაწილი ბერძნულია და ნაწილიც – ლათინური.
ქალაქ ანგორიდან სხვა თურქ ვაჭრებთან ერთად გავეშურე სხვა ქალაქისკენ, რომელსაც ერქვა ჩანკრია12. აქ ვიყიდე ქამლეტები და მოხერები13 25 ცალი, რაც დავტვირთე ერთ-ერთი მექარავნის ჯორებზე, ხოლო მე თავად გზა ჩემი ვირით გავაგრძელე. გზაზე ვიარეთ დაახლოებით 5 დღე. შემდეგ მივაღწიეთ ქალაქ ჩანკრიას და დავბანაკდით ქარავანსარაიში, იგივე სასტუმროში. აღნიშნული სასტუმროს ოთახების უმეტესობა ფიცრული იყო. კარების გარეთ, ეზოში იყო პატარა სამჭედლო ცხენებისთვის და მოპირდაპირედ ან დასავლეთით იდგა ტავერნა, სადაც იყიდებოდა ღვინო. აღნიშნული ქალაქი არის პატარა და მდებარეობს დაბლობში, გარკვეული ბაღების მიმდებარედ.
1. ასპერი – აქჩე, ოსმალური ვერცხლის მონეტა, მოჭრილი ბიზანტიური ვერცხლის ასპრონის დარად.
2. ყარაისარი – თანამედროვე აფიონყარაჰისარი ან აფიონი.
3. მემბრეს ტექსტის ინგლისურად მთარგმნელი და კომენტატორი ა.ჰ. მორტონი აზუსტებს, რომ ევროპულ ენებში „ჩან“ – ხან-ის მნიშვნელობით იხმარება, სახელწოდება – პესეჩანი
– ალბათ სპარსელ ხანს ნიშნავს, თუმცა დაზუსტებით უცნობიაო. გაუგებარია, რატომ უნდა ერქვას ოსმალურ სივრცეში ფუნდუკს/სასტუმროს „სპარსელი ხანი“.
4. იანიჩრები – ელიტარული ქვეითები ოსმალურ სამხედრო ძალებში, ძირითადად დაკომპლექტებული ბალკანეთიდან და კავკასიიდან ბავშვობაში წაყვანილი და გამუსლიმებული ვაჟებისგან. ითვლება, რომ მათი კორპუსი მურად I-ის (1362-1389 წწ.) სულტნობის დროს შეიქმნა და სულტნის პირადი გვარდიის ნაწილს წარმოადგენდა.
5. სანჯაყი – ადმინისტრაციული დანაყოფი ოსმალურ იმპერიაში, პროვინციის (თურქ.: ვილაიეთის) შემადგენელი ნაწილი. აქ იგულისხმება სანჯაყის უფროსი, მეთაური, რომელიც პრაქტიკულად ციხის გარნიზონის უფროსიც იყო.
6. დუკატი – გვიანი შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული, ვენეციური დუკატი (ოქროსი ან ვერცხლის) საერთაშორისო ვაჭრობაში მთელ ევროპაში მიმოქცევადი ფული იყო.
7. ანგური – ანგორა, თანამედროვე ანკარა.
8. ქამლეტი – ძვირფასი ქსოვილი, ძირითადად აქლემის ან თხისა; მოგვიანებით ანგორული თხის ბეწვისა და აბრეშუმის შენარევით მზადდებოდა.
9. სუვერასარი – ქალაქი სივრიჰისარი.
10. მოგვიანო ცნობები ამ მონასტერს ღვთისმშობლის სახელობის მონასტრად მოიხსენიებენ (ა.ჰ. მორტონი).
11. ფრანგი სამკაულებით მოვაჭრე უნდა იყოს სწორედ ის ადამიანი, რომლის სიკვდილის შესახებაც მოისმინა პორტუგალიელმა ანტონიო ტერნეირომ აღმოსავლეთში მოგზაუ- რობისას – ალეპოში, 1528 წლის მიწურულს. მოკლული ფრანგის სამკაულები მიითვისა სულტანმა სულეიმანმა. მხოლოდ ეს ფაქტიც მიუთითებს, რა ძვირფასი სამკაულები მოჰქონდა მოკლულს.
12. ჩანკრია – თანამედროვე ქ. ჩანკირი.
13. მოხერი – ანგორული თხის მატყლისგან დამზადებული ძაფი ან ქსოვილი.
ნახსენებ ქალაქში მოვიდა ქარავანი ერზინჯანის1 მხრიდან, აჯამიის2 მიმდებარე ტერიტორიიდან. ქარავანში იყო ბევრი თურქი და სომეხი ვაჭარი, რომლებიც აბრეშუმის საქონლით [დატვირთულები] კონსტანტინოპოლში მიეშურებოდნენ. მათგან მოვისმინე, როგორ არ უშვებენ არც ერთ ქარავანს აჯამიის გავლით; ასევე [ის, რომ] ყველას, ვინც აჯამიის მიდამოებიდან მოდიოდა, ოტომანებმა3 წაართვეს სავაჭრო საქონელი, როგორც კონტრაბანდული. ყველასგან, ვისაც წილად ხვდა ამ მიდამოებში ყოფნა, როგორც ვაჭრებისგან, ასევე უბრალო უცხო პირებისგან ისინი ითხოვდნენ გირაოს. ვისაც გირაოს გადახდა არ შეეძლო, ციხეში აგდებდნენ. ასე რომ, ეს მხარე დიდ არეულობაში იმყოფებოდა. ასევე, საჯაროდ გამოაცხადეს, რომ ვინც კი აჯამიისაკენ მიმავალ გზებზე აღმოჩნდებოდა მმართველის ნებართვის გარეშე, ვინც არ უნდა ყოფილიყო, თუკი დაიჭერდნენ, თავს მოკვეთდნენ და მისი ქონების კონფისკაციას მოახდენდნენ. ამიტომაც, ამ ამბების გამგონემ, დავასკვენი, რომ შეუძლებელი იქნებოდა აღნიშნულ გზებზე გამევლო. მაგრამ უფალ- მა ღმერთმა მაშინვე გამომიჩინა სხვა უსაფრთხო გზა მარ მაგგიორის4 გავლით.
ასე რომ, მე დავტოვე ქალაქი ჩანკრია და გავეშურე ქალაქ ნამისოს5 მიმართულებით, რომელიც შავ ზღვასთან მდებარეობს. გზად ჩვენ ჩავუარეთ ქალაქს, სახელად მარზივანს6, რომელიც მთლიანად გარშემორტყმული იყო ბაღნარებით. ჩვენ გზას, თუ არ ვცდები 4 დღე მოვანდომეთ.
1. არზინჯანი – ტექსტში arzincan, თანამედროვე თურქულად: Erzincan – ამავე სახელწოდების პროვინციის დედაქალაქი დღეს ჩრდილო-აღმოსავლეთ თურქეთში.
2. აჯამია – XVI ს-ის უცხოურ წყაროებში სეფიანთა სახელმწიფოს ხშირად „აჯემიის“ სახელით
მოიხსენიებდნენ.
3. ოტომანები – ასე უწოდებენ ევროპელები ოსმალო თურქებს.
4. იგულისხმება: შავი ზღვის.
5. ნამისო – ქალაქი სამსუნი.
6. მარზივანი – ქალაქი მერზიფონი.
აქედან ორი დღე კარგ გზაზე ვმგზავრობდით, ორი დღე კი – შავი ზღვის მიდამოებში. ჩვენ ვიმგზავრეთ ბევრი მთის გავლით, რომლებიც დაფარული იყო ტყეებითა და სავსე იყო წყლებით. ზემონახსენებ ქალაქ ნამისოში მე დავბანაკდი ქარავანსარაიში, რომელიც იყო ქვის და ძალიან ახლოს მდებარეობდა სანაპიროსთან – გემების ნავსაყუდელთან. ამ ქალაქის სახლების ნახევარი ხისაა. ქარავანსარაის ჭიშკართან არის მჭედელი, ვინც ნალებს ადებდა ცხენებს. ამავე ქუჩაზე არის მოედანი, რომლის ორივე მხარეს მაღაზიებია ჩამწკრივებული. ასევე, ზღვის პირას, ტრაპიზონის მიმართულებით გზაზე მდებარეობს ციხესიმაგრე. ეს ქალაქი [ნამისო] არის ძალიან პატარა და მის დასავლეთით, ზღვის გასწვრივაა ხის სასადილოები და ტავერნები, სადაც იყიდება ღვინო. ეს ყოველივე ბერძენი ქრისტიანების ხელშია.
აქ მე ვიპოვე გემი, რომელიც კაფაში1 გასამგზავრებლად იყო გამზადებული და დატვირთული იყო ადანადან2 და თარსუსიდან3 ჩამოტანილი ბამბის ქულებით. ამ გემზე იყვნენ თურქი და ბერძენი ვაჭრები, ხოლო მეზღვაურები კი – ბერძნები. მე მაშინვე გემის კაპიტანი მოვძებნე და შევთანხმდი მასთან. ვინაიდან მეზღვაურები ბერძნები იყვნენ, მეთაური ჩემ მიმართ კეთილად განეწყო. დაუყოვნებლივ ავტვირთე [გემზე] ჩემი ანგორაში ნაყიდი ქამლეტები, ჩემი ვირი კი გავყიდე. შემდეგ ჩვენ გავემგზავრეთ კაფასკენ (თუ არ მეშლება, ეს უნდა ყოფილიყო 1539 წლის ივნისის თვე). გაშლილ ზღვაში 18 დღის განმავლობაში ცურვის შემდეგ ჩვენ პირდაპირ კაფაში მივედით, [ცურვისას] არ გვქონდა სიმშვიდე და ზურგის ქარი. კაფაში დიდი რაოდენობით ბამბეულს მოიხმარენ, რადგან აქ სამღებროებია. სხვა ვაჭრებთან ერთად ჩვენც დავბანაკდით ქარავანსარაიში, რომელსაც ყურსი-ხანი4 ერქვა. ამავე დღეს მე მოვძებნე სხვა ბერძნული გემი, დატვირთული მარილითა და სხვა ტიპის საქონლით, რომლის კაპიტანი იყო ხოჯა რაისი სინოპიდან, და მზად იყო სამეგრელოში გასამგზავრებლად. შემდეგ დღესვე დაუყოვნებლივ მოვიძიე კაპიტანი ათენელ დალაქთან და მოველაპარაკე მას, რომ წავეყვანე სამეგრელოში. მან მიპასუხა, რომ სიხარულით გააკეთებდა ამას. ასე რომ, მესამე დღეს ის დარჩენილი ცოტაოდენი მოხერი და ქამლეტი ავტვირთე და უკვე მეოთხე დღეს გამოვემგზავრე ნახსენები გემით. იქედან ჩვენ სულ მოვცურავდით ისე, რომ მიწა გვქონდა მხედველობის არეში და 18 თუ 16 დღეში მივაღწიეთ ადგილს, სახელად ანაკლია5, რომელიც წარმოადგენს სამეგრელოს მეფის6, დადიანის ტერიტორიას. აქ არის დიდი მდინარე, რომელშიც შედიან გემები, როცა არ არიან დატვირთულები. გემი ჩერდება აღნიშნულ სანაპიროსთან და სხვა გემთან აწარმოებს ვაჭრობას, ოღონდ ყველაფერი ბარტერზეა (გაცვლა-გამოცვლითაა) – ისინი იღებენ ქსოვილებს და ყიდიან ასევე ქსოვილებს. მეგრელები გემთან თავიანთი ნავებით მოდიან და თითოეულს მოაქვს თავისი ქსოვილის ბოღჩა. ამგვარად წარმართავენ ისინი ვაჭრობას.
სამეგრელოში მარილი არ მოიპოვება. ტყავი, ცხვრის ბეწვი და სხვა საქონელიც არის საკმაოდ ძვირადღირებული. სამეგრელოში მოიპოვება დიდი რაოდენობით ყვითელი ცვილი, სელის/(ტილოს) ძაფი და ზაგემიდან37 მოტანილი აბრეშუმი. ასევე, ისინი ყიდიან ბევრ მონას. მომდევნო დღეს დაიწყო აღნიშნული გემიდან მარილის ჩამოტვირთვა და ნავებზე დატვირთვა, რომ გაეგზავნათ ბაზრობაზე, რომელიც ამ დღეებში უნდა გამართულიყო ფაზისთან8 მდებარე ადგილზე, სახელად კულაუროპაში9. მე წავყევი ამ ნავებს იმ ადგილამდე, სადაც ბაზრობა იმართებოდა. ჩვენ ამ ნავებით სულ მოვუყვებოდით მდინარეს, რომელსაც ფაზისი ჰქვია, დაახლოებით 8 დღე. მდინარის გასწვრივ არის აურაცხელი ხეები, ორივე მხარეს დაბლობია. ასე რომ, ყოველღამე ნავი ჩერდებოდა ნაპირთან და დილით ვაგრძელებდით სანაოსნო მოგზაურობას. ამ ადგილებში ბევრი ბუზი და კოღოა, და უეჭველად ვერ გადავრჩებოდი, სახე, ტანი და ხელები სამოსით მთლიანად რომ არ დამეფარა.
1. კაფა – გენუელთა ფაქტორია ჩრდილო შავიზღვისპირეთში, დღევანდელი ყირიმის ტერიტორიაზე; ამ კონკრეტულ პერიოდში უკვე ოსმალთა დომინიონია.
2. ადანა – ქალაქი ანატოლიის სამხრეთში, ისტორიულ კილიკიაში. დღევანდელი თურქეთის ამავე სახელწოდების პროვინციის ადმინისტრაციული ცენტრი.
3. თარსუსი – ქალაქი სამხრეთ ანატოლიაში, ზღვასთან ახლოს, ისტორიულ კილიკიაში. ოდითგანვე მნიშვნელოვან სავაჭრო-საქარავნო გზაზე მდებარეობდა.
4. ყურსი-ხანი – სავარაუდოდ, ყურშუნლუ-ხანი, ისევე, როგორც მანამდე ანგორაში მოხსე- ნიებული პირი.
5. ტექსტის ორიგინალში ნახსენებია, როგორც არაკლია, თუმცა უეჭველია, რომ იგულისხმება ანაკლია, მდინარე ენგურის შესართავთან.
6. რელაციონის ავტორი ასე მოიხსენიებს სამეგრელოს მთავარს.
7. ზაგემი – ძაგემი, კახეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, ისტორიულ ჰერეთში, ამჟამად ბელაქნის რაიონში.
8. მდ. რიონი
9. სავარაუდოდ, იგულისხმება თანამედროვე დაბა კულაშის ადგილას მდებარე დასახლება.
ეს ისეთი რაღაცნაირი კოღოებია, თუ დაინახეს დაუფარავი ხორცი, ისე იკბინებიან, რომ ნაკბენიდან სისხლი ისე მოთქრიალებს, თითქოს ფლებოტომიასთან1 გვქონდეს საქმე. მეგრელები ფრიად ღარიბულად ჩაცმულნი დადიან, ყველა – მოკლე ბამბის იაფფასიანი სამოსითაა და ფეხშველა. თუმც ის კი ცხადია, რომ მათ, ყველას, ფეხები ფუფხებით აქვს დაფარული. ისინი თავზე ატარებენ თექის საბურავს, რაღაც მიტრის მსგავსს, თუმცა ძალიან პატარას. ჩრდილოეთით არის დიდი მთები. მეგრელი დიდგვაროვნები იმოსებიან გრძელ სამოსით და ცხვრის ტყავის ფეხსაცმელს ატარებენ, რომელსაც არა აქვს ტყავის ლანჩები, მხოლოდ ცხვრის ტყავისგანაა. ასევე ხმარობენ თექის ფერად თავსაბურავს. ისინი არ ატარებენ წვერს, არამედ – მხოლოდ გრძელ ულვაშებს, როგორიც ასევე აქვთ იბერიელებს2.
ამ კოღოების გამო, რაზეც ვისუაბრე, ჩვენ დიდი უბედურება გადავიტანეთ, ვიდრე მივაღწევდით ბაზრობის ადგილამდე, ანუ კულაუროპამდე. ეს ადგილი მდინარე ფაზისის ნაპირას, მის სამხრეთ-აღმოსავლეთით არის, დაბლობზე, ტყიანში, სადაც დაახლოებით 50-მდე ხის სახლია. ამ ადგილზე სახლების მფლობელთა უმრავლესობა ებრაელები არიან. ეს ებრაელები ყიდულობენ მეგრული წარმოშობის მონებს და აქცევენ მათ ებრაელებად. ამ საქმეში მეგრელები მათ უარს არ ეუბნებიან. მოედნის შუაგულში, სადაც ბაზრობაა გამართული, დგას წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია სპილენძის თაღითა და ორი პატარა სამრეკლოთი. იბერები ატარებენ წირვას. ეკლესიის გარეთ დგას ხის ანძა, რომელშიც სამი თუ ოთხი ხანჯალი {...} და ორი ხმალია ჩარჭობილი. ამ კულაუროპაში მე ვიპოვე კაცი სკიოდან3, სახელად ზანე, რომელიც დაქორწინებული იყო აქ ასაკოვან მეგრელ ბანოვანზე. ამიტომაც დამპატიჟა თავის სახლში. მე ასევე აღმოვაჩინე სხვა კაცი, ვენეციელი, რომელიც დაოჯახებული იყო მეგრელზე. მას ერქვა ბერნარდო მოლინერი4, იქნებოდა ასე 45 წლისა, მან მიამბო, რომ ვენეციაში მეწისქვილე იყო და რომ სამეგრელოში ჰყავს სამი შვილი, ორი ვაჟი და ერთიც ქალი, რომელიც ასევე მეგრელზეა გათხოვილი.
1. სისხლის გამოშვებით მკურნალობა.
2. გულისხმობს ზოგადად დანარჩენ ქართველებს, როგორც დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის მცხოვრებთ, როგორც ჩანს, მათ გარკვეულწილად ანსხვავებს მეგრელებისგან.
3. იტალიური სახელწოდება ეგეოსის ზღვაში ზომით მეხუთე დიდი ბერძნული კუნძულისა, ქიოსი/ხიოსისა, რომელიც ახლოს მდებარეობს ანატოლიის დასავლეთ სანაპიროსთან.
4. ორიგინალური ტექსტის კომენტატორის განმარტებით, ეს ნიშნავს მეწისქვილეს.
ამ ბაზარში ბევრი ღარიბი ადამიანი მოდის, ასევე, სხვა იბერიელი ვაჭრები აბრეშუმით, რომელსაც ისინი ცვლიან ქსოვილს ქსოვილზე, ყოველგვარი ფულის გამოყენების გარეშე. ეს ბაზრობა სამ დღეს გრძელდება და მერე ყველა მიემგზავრება. აქ რჩებიან მხოლოდ ის მოხსენიებული ებრაული ოჯახები და 10 თუ 12 მეგრული ოჯახი. როგორც კი აღნიშნული ბაზრობა დამთავრდა, მე წამოვედი ტრაპიზონელი ბერძენი ვაჭრის, კალოჯეროს თანხლებით. ჩვენ გადავკვეთეთ აღნიშნული მდინარე ფაზისი ნავით და მივედით იბერიელთა ქალაქ ქუთაისში, რაც მეფე ბაში-აჩუკის1 სამფლობელოა. გზაზე, რასაც 2-დღენახევარი მოვანდომეთ, მივუყვებოდით დაბლობს, რომელიც სულ ბაღებით იყო დაფარული. ჩვენ შევედით ქუთაისში მდინარეზე გადებული ხის ხიდით. ეს მდინარე ქალაქს ჩამოუდის. ჩრდილოეთით, მაღლობზე, დგას ციხესიმაგრე, რომელშიც არის ეკლესიაც. მეორე მხარეს, სამხრეთ-აღმოსავლეთით, არის მინდორი, სადაც მეფე ჯირითობს თავისი ცხენებით. მდინარის გასწვრივ ის აშენებს ქვის სახლებს საცავებით/სარდაფებით, რომლებიც, როგორც ამბობენ, თავად მეფისთვისაა განკუთვნილი. თუმცაღა, აღნიშნულ ქალაქში უმეტესობა სახლებისა უმეტეს უბნებში ხისაა და აქ ასევე ბევრი ბაღებია.
მე დავბანაკდი ერთი ტრაპიზონელი ოქრომჭედლის სახლში, რომელმაც გამიწია კარგი კომპანია ნახსენებ კალოგეროსთან ერთად. აღნიშნულ ქალაქში ხუთი ფუთა ქსოვილით იხდი გადასახადს. აქაური მონეტები ჰგავს თურქულ ასპერს და ეწოდება თანგა. მათზე შტამპი დატანილია იბერიული ასოებით. მეფეს, როგორც ამბობენ, უნდა ჰყავდეს 7000 მხედარი, რომელთაც აზნაურები ეწოდებათ. ეს აზნაურები ტანად ბევრად დიდები არიან, ვიდრე ჩვენ, დანარჩენნი ვართ, და აქვთ გრძელი, შავი ულვაშები, წვერს კი იპარსავენ. მათ მოსავთ საკმაოდ უხეშად დამუშავებელი ბამბის ქსოვილის მაღალყელიანი წინდები, ზემოდან ტილოს შარვალი, ცხვრის ტყავის ფეხსაცმელები, უხეში ბამბის ქსოვილის ხალათი და ბამბისავე ქსოვილის ძალზე გრძელი დოლმანი2. თავზე ატარებენ თექის ქუდს, რომელსაც წოწოლა დაბოლოება აქვს. ეს თექის ქუდები შეღებილია. მათ საბრძოლო იარაღს წარმოადგენს: ხმლები, შუბები, ფარები, მშვილდ-ისარი, რკინის კვერთხები, მუზარადი, რომელიც სანახევროდ ფარავს თავს, ლითონის დამცავი სამკლაურები, კარგი ცხენები კარგი აბრეშუმის საფარებით, რომელშიც ისარი ვერ ატანს. ამგვარად, როცა აზნაური მიდის ბრძოლის ველზე, ამ ყველაფრითაა აღჭურვილი. ზემონახსენები ქუთაისი ძალიან პატარა ქალაქია.
7 თუ 8 დღის შემდეგ ჩვენ გზა სხვა ქალაქის, სახელად გორის, მიმართულებით გავაგრძელეთ, სადამდეც 4 დღე დაგვჭირდა გზაში. ვმგზავრობდით მუდმივად ძალიან მაღალი მთების გადავლით3, რომლებიც იყო ტყით დაფარული და წყლიანი. ამ გზებზე იყო ჭანჭრობი და ტალახი. დაახლოებით ერთი დღის სავალზე ნახსენებ ქალაქ გორამდე, ჩვენ ჩავუარეთ ციხესიმაგრეს, რომელიც მთის მწვერვალზე იდგა და უმეტესწილად დანგრეული იყო4. შემდგომ ჩვენ მივედით ადგილზე, სადაც ასე 70-იოდე სახლობა ცხოვრობდა, ყველანი ებრაელები, ამ ადგილის მიმდებარედ იყო არხი. ამგვარად, მდინარე5 გადის ქალაქ გორში. ჩვენ ცხენებით გადავლახეთ ეს მდინარე, შევედით ქალაქში და დავბანაკდით ერთი ტრაპიზონელის სახლში. ქალაქის სახლების ნაწილი არის ხის, ნაწილი – მიწური და ნაწილიც ქვისგან ნაშენია. ეს ქალაქი არის პატარა და მის ჩრდილოეთით მდებარეობს ნაწილობრივ დანგრეული ქვის ციხესიმაგრე6. აღნიშნული ადგილის მეფე არის ლუარსაბი7. მას ჰყავს აზნაურებად წოდებული ცხენოსნები, დაახლოებით 5000 კაცი. აღნიშნულ ქალაქში მცხოვრები ადამიანების ნახევარი სომხებია და ნახევარი – იბერიელები. მათ არა აქვთ მარილი, გარდა იმისა, რაც მოდის სუფის8 მიწებიდან. 8 დღის შემდეგ ჯორები დავტვირთე და, ლორეს მკვიდრ სომეხთან ერთად, იქიდან ქალაქ თბილისისკენ წავედი. ეს ქალაქიც ლუარსაბის სამფლობელოშია და იქამდე მიღწევას დღე-ნახევარი მოვანდომეთ. თბილისი ძალიან დიდი ქალაქია, თუმცა უმეტესი ნაწილი დანგრეულია, იმ ბევრი ომის შედეგად, რასაც ქართველები ერთმანეთში აწარმოებდნენ.
1. უნდა იგულისხმებოდეს იმერეთის მეფე ბაგრატ III (მეფობის წლები – 1510-1565 ), ალექსანდრეს ძე. აქტიურად იბრძოდა „ტყვის სყიდვის“ წინააღმდეგ.
2. გრძელი თურქული ხალათი, წინ ღია, უშესაკრავო.
3. უდავოა, რომ მემბრეს ლიხის ქედი გადმოუვლია.
4. არმისული გორამდე რა ციხე შეიძლება ენახა გზად და შთამბეჭდავად დასამახსორებელი.
5. როგორც ვიცით, გორი მტკვრისა და დიდი ლიახვის შესართავთან მდებარეობს, აქ რომელ მდინარეს გულისხმობს, ზუსტად თქმა ძნელია.
6. სავარაუდოდ, აქ უკვე გორის ციხეზეა საუბარი.
7. ქართლის მეფერ ლუარსაბ I (1527-1556 წწ.).
8. (Sophy) – ასე მოიხსენიებდნენ ევროპელები სეფიან შაჰს.
2. რელაციონის ნაწილი, რომელიც საქართველოსა და ირანის ტერიტორიაზე მოგზაურობას, სამეფო ბანაკსა და შაჰ-თამაზის კარს, აგრეთვე, შაჰთან მის აუდიენციას ეხება
შემდეგ დღეს ჩვენ კიდევ ხუთ სომეხ კაცთან ერთად გავეშურეთ ლორესკენ1. [რომელიც] სეფიანთა შაჰის პირველი ქალაქია, იბერიასთან მოსაზღვრე. იქიდან [თბილისიდან] ჩვენ ვმგზავრობდით სულ სამხრეთ-აღმოსავლეთის ან სამხრეთის მიმართულებით, გზაზე დაახლოებით 7 დღის განმავლობაში [დავყავით], რომელიც სავსე იყო ყაჩაღებით, მთებითა და ტყით დაფარული მაღლობებით. ზემონახსენები მეფე ლუარსაბი 1000 დუკატს2 უხდის ხარკის სახით სეფიანს ყოველ წელს. ქალაქი ლორე ქვის ციხესიმაგრეა და მისგან მახლობლად, ჩრდილოეთით, მდინარე ჩამოედინება დასავლეთიდან აღმოსავლეთის მიმართულებით. ქალაქი მთლიანად გარშემორტყმულია სოფლებით, რომელთა მკვიდრნი სულ სომხები არიან. ამათგან ნაწილი ექვემდებარება სეფიანთა შაჰს და ნაწილი კი – იბერიის მეფე ლუარსაბს. როგორც კი მოვაღწიეთ ამ ციხე-ქალაქ ლორემდე, მე თავი წარვუდგინე ლორეს მეციხოვნეთა უფროსს, სახელად მუჰამად ხალიფას*, რომელიც იყო შაჰ ალი სულთან ჩაპნის*** (ბუნებრივია, სახელების სპარსული ჟღერადობა საერთოდ დამახინჯებულია, მთარგმნ.) ვაჟი, და ვთხოვე დახმარება, რომ რაც შეიძლება სწრაფად მივევლინებინე მის ბატონთან – სეფიანთა შაჰთან, რადგან ამას შესაძლოა, დიდი მნიშვნელობის შედეგები ჰქონოდა. როგორც კი ეს მოისმინა, მეციხოვნეთა უფროსმა მყისიერად გამოყო 7 კაცი ჩემს მხლებლად შაჰის კარამდე და ცხენიც მომცა, რადგან ჩემი ცხენი უკვე ძალიან ქანცგაწყვეტილი იყო და ვეღარ მატარებდა.
1. ქ. ლორე, რომელიც მდ. ძოგარეთის ნაპირზე, შემაღლებაზეა და ბუნებრივ გამაგრებას წარმოადგენს; შუა საუკუნეების ციხე-ქალაქი და ისტორიული მხარე ტაშირში (დღეს სომხეთშია).
2. ზუსტად ძნელია თქმა, ეს ირანულ ფულზე რამდენია, ბუნებრივია, მემბრე ხარკის ეკვივალენტს თავისთვის ნაცნობ ფულში საზღვრავს.
იმ ღამეს ზემოხსენებულმა მეციხოვნეთა უფროსმა დიდი პატივი მომაგო და დილით გამაგზავნა ჩემს გზაზე მათთან ერთად, ვისზეც მოგახსენეთ. გზა, რომელსაც დაახლოებით 3 დღე მოვანდომეთ, ყოველთვის ტყით დაფარულ მაღალ მთებზე გადიოდა. შემდეგ ჩვენ შევუდექით სხვა გზას, მუდმივად ფერდობებზე გამავალს, რომელსაც 2 დღე მოვანდომეთ. შემდეგ, დაახლოებით 4 დღე, ჩვენ ვმგზავრობდით დაბლობში, რა დროსაც გზად გავიარეთ ქალაქი ნახჯავანი1, სადაც ამ დროისთვის აშენებდნენ ახალ სახლებს სულთან მანთაშასთვის, რომელიც ერევანშია. აღნიშნული ქალაქიდან ჩვენ უკვე სხვა ქალაქში – მარანდში მივედით, რომელიც ძალიან პატარა, მაგრამ ბევრი ბაღით სავსე ქალაქია. მთელ ამ სივრცეში, რაც გამოვიარეთ ქალაქ მარანდამდე, არსებული სოფლები სულ ქრისტიანი სომხებითაა დასახლებული, რომლებიც სეფიანთა ქვეშევრდომები არიან.
შემდეგ ჩვენ ვიპოვეთ შაჰი, რომელიც დაბანაკებული იყო მდელოზე, დაახლოებით ორი ლიგის2 მოშორებით ქალაქ მარანდიდან, თავის ურდოსთან ერთად, რაც წარმოადგენს ჯარს თავის კარვებიანად. ჩემმა გამყოლმა კაცებმა მიმიყვანეს ლორეს მეციხოვნეთა უფროსის, მუჰამად ხალიფას მამის – ალი სულთანის სადგომთან. როცა დამინახა, შაჰ ალი სულთანმა ფრიად გაიხარა და გამხიარულდა. ის სასწრაფოდ ამხედრდა და გაეშურა შაჰ-თამაზის სამეფო კარვისკენ, რათა ჩემი ჩამოსვლის შესახებ ემცნო. სიახლის მოსმენით შაჰი ძალზე ნასიამოვნები დარჩა და უთხრა შაჰ ალი სულთანს, რომ სამი დღე მასთან უნდა გავეჩერებინე, კარგად მომპყრობოდა, როგორც წესია, და მერე წარვედგინე მის წინაშე, ყველაზე სახელმოხვეჭილი სინიორიის წერილიანად. ეს მოხდა 1539 წლის აგვისტოში.
შემდეგ დღეს ანატოლიიდან, კერძოდ, არზინჯანის პროვინციიდან3 შაჰთან ალის თურქომანები4 მოვიდნენ, თავიანთი ოჯახებითა და პირუტყვით, დაახლოებით 800 ოჯახი.
1. ქალაქი ნახიჭევანი ( დღევანდელ სომხეთში).
2. სიგრძის ძველებური საზომი, სხვადასხვა ადგილას განსხვავებული მანძილს უჩვენებდა, გალო-რომაული ვარიანტით 1 ლიგა : უდრის 2200 მეტრს.
3. ეს სწორედ ის ოსმალური პროვინციაა, რომლის გავლითაც ვეღარ გამოიარა მემბრემ და მარშრუტის შეცვლა მოუწია.
4. მემბრეს ინგლისელი მთარგმნელი და კომენტატორი, ა. მორტონი, აზუსტებს, რომ ტერმინი – ალის თურქომანები – არსად გვხვდება და მისი მნიშვნელობა უცნობია, შესაძლოა, ის იყო თურქმანული ტომის სახელწოდება, მაგალითად ტაკკალუ-ო. საინტერესოა, ხომ არ იგულისხმება ელის ტომი, რომელიც, მოგვიანებით, მაგალითად, კახეთში იყო ჩამოსახლებული და ბახტრიონის აჯანყებისას განდევნეს? ამ ეჭვს მიძლიერებს ისიც, რომ, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, შაჰ-თამაზი მათ სამ სხვადასხვა პროვინციაში გაგზავნის. შაჰ-აბასმა მკვეთრად შეზღუდა თურქმანი ტომების თვითნებობა და სცადა სამხედრო საქმეში მათი სხვებით ჩანაცვლება. შეიძლება სპარსეთის პროვინციებში ჩასახლებული ეს თურქმანი ტომები იქაურ ბინადარ მოსახლეობასთან კონფლიქტში იყვნენ, შაჰებს ბოლომდე არც მათი სამხედრო პოტენციალი ეთმობოდათ და ამიტომ ურჩ პროვინციებში უშვებდნენ, ამჯერად კახეთში(?)
ეს თურქომანები, თავიანთი იარაღითა და შუბებით, 6000-მდე მხედარი, რომლებიც განლაგდნენ სეფიანთა შაჰის კარვის წინ გარკვეულ დისტანციაზე, წრიულად ჯირითობდნენ შეძახილებით: ალაჰ, ალაჰ! ეს მოხდა იმის მეორე დილით, რაც მე მივაღწიე სეფიანი შაჰის სამეფო ბანაკამდე. როგორც აღვნიშნე, ალის თურქომანები, ცხენებზე ამხედრებულები, ყვიროდნენ: ალაჰ, ალაჰ, სანამ თავისი საცხოვრებლიდან შაჰი არ გამოვიდა მათ წინაშე. მან უბრძანა უმთავრეს წინამძღოლებს, ხლებოდნენ მას. და, რიგრიგობით, თითოეული მიდიოდა და ემთხვეოდა შაჰს ფეხზე. ამგვარად, ყველა ასე მოიქცა. შაჰმა თითოეულს უბოძა შესამოსელი ხალათი და ქუდი, რასაც ისინი ტაჯს1 ეძახიან. შემდგომ, ამ თურქომანებმა შაჰს საჩუქრები მოართვეს: თითოეულმა, თავისი შესაძლებლობის მიხედვით, სხვადასხვა ტიპის ურიცხვი პირუტყვი: ზოგმა მოჰგვარა ცხენები, ზოგმა – ჭედილები, ზოგმაც – აქლემები. ამის შემდგომ შაჰმა თავისი მიწების სამ ადგილზე მიავლინა ისინი: მათი ნაწილი გაგზავნა ხორასნის პროვინციაში, ნაწილი – შირვანში და ნაწილიც – ერაყის პროვინციაში2.
კარვები, რომელიც თავის ამალაში ჰქონდა შაჰ-თამაზს, იყო ბევრი: რაც მე შევძელი დამეთვალა თავად, დაახლოებით 5000-მდე უნდა ყოფილიყო. მისი მხედრიონი, ჩემი ვარაუდით, მოითვლებოდა 14000 კაცამდე, მსახურების გარეშე. ცხენებისა და ჯორების რაოდენობა იმდენი იყო, რომ დათვლაც შეუძლებელი იყო. მთელი მინდვრები სავსე იყო პირუტყვით.
როგორც აღვნიშნე, მესამე დღე მიიწურა თუ არა, შაჰის ბრძანებისამებრ, ნახსენებმა შაჰ ალი სულთანმა მე წარმადგინა სეფიანის წინაშე, რომელსაც ხელიდან ხელში გადავეცი სახელგანთქმული სინიორიის წერილი, როგორც [ამის შესახებ] მათ დიდებულებას უკვე მივწერე დეტალურად, ჩემს პირველ წერილში, პორტუგალიის შესანიშნავი მეფის ქალაქ ლისაბონიდან. ამის შემდგომ, შაჰ-თამაზმა ეს ადგილი დატოვა თავის ურდოსთან ერთად, რომელიც მის ჯარს წარმოადგენს, და მარაღას3 მიმართულებით წავიდა.
1. ქუდი ერთგვარი, სეფიანების სიმბოლო.
2. იგულისხმება: ანუ მიწები მისცა საძოვრებად და სამომთაბარეოდ.
3. ქალაქი ირანის ჩრდილოეთში, ირანის პროვინცია აზერბაიჯანში (ისტორიულ ადარბადაგანში) მდ. სუფი-ჩაის ნაპირზე. თავრიზის შემდეგ, ამ პროვინციის მეორე ქალაქია მოსახლეობით, და უმეტესად ირანის აზერბაიჯანლებითაა დასახლებული.
[შევეცდები] თქვენს სახელგანთქმულ უგანათლებულესობას უფრო დაწვრილებით მოვაწოდო ინფორმაცია, ნახსენები სეფიანი შაჰის კარის ჩვევებისა და ყოფის შესახებ, თუ ცხოვრების რაგვარობაზეა საუბარი: იქ [ბანაკში] იყო თოკი, თითის სიმსხო, რომლითაც იკვრებოდა მთელი წრე, ისევე, როგორც ციხე-დარბაზის შიდა ეზო, კედლებით გარშემორტყმული, რომელსაც ორი შესასვლელი აქვს. ყოველ სამ ნაბიჯზე ხის ბოძი იყო თოკში ჩაბმული. ამ ბოძის წვერში იყო რკინის რგოლი, რომელშიც ეს თოკი იყო გატარებული. მის ბოლოში კი – რკინის წვეტი, რომელიც მიწაში იყო ჩარჭობილი. ეს ბოძები იყო ნახევარი შოლტის სიგრძე. ასეთია მისი ბანაკი. ამ ბაწრის შიგნით არის მისი ფანჩატურები. ამ ბაწრით მოზღუდული შესასვლელის გავლით შეხვალთ პირველ ნაწილში, რომლის პირდაპირვეა ფანჩატური, სადაც იგი აუდიენციას იღებს. ამას ისინი დივანხანას უწოდებენ. ეს „სასახლე“ სამი ფანჩატურისგან შედგება, რომელიც ერთიმეორის უკანაა განლაგებული. მეორე კარავი ძალიან დიდია. იქვე დგას ე.წ. უთაქი, რაც გაკეთებულია მოოქროვილი ხის წკნელებისგან, კამარისებური ფორმისაა და გადაფარებული აქვს ალისფერი ნაჭერი. ნაჭრის ზემოდან არის ფოთლები, გამოჭრილი და გაკეთებული აბრეშუმისგან. იქვე, მიწაზე დაგებულია წითელი თექა, რომელიც დაზოლილია რაღაც შალისებრი ტილოთი. ამ თექაზე დაგებულია ძალიან ძვირფასი აბრეშუმის ხალიჩები, რომლებიც მოჩითულია სხვადასხვა ცხოველისა და ფოთლების გამოსახულებით. მისაღები „სასახლის“ მესამე კარავში მას სძინავს, თუკი ძალიან არ ცივა. და ვინაიდან მესამე კარავი მისი პირადი მოხმარებისთვისაა განკუთვნილი, ჯოხებზე გადაჭიმული ნაჭრით გაკეთებული, მოგრძო ფორმის ოთახივითაა. ამგვარია მისი კარი.
აუდიენციისთვის განკუთვნილ პირველ ფანჩატურში ის ზის თავის ვასალებთან ერთად. ამ კარვის ოთხივე მხარეს, სულთნები – მათ შორის, ყველაზე დიდებულები – მწკრივად სხედან. ამ სულთნების უკან, ახლო დისტანციაზე, შედარებით დაბალი რანგის სულთნები სხედან. მათ უკან კი – ქურჩები1 ანუ ცხენოსნები სხედან მწრივმწკრივად. ამგვარად, აუდიენციის ადგილი გარშემორტყმულია მიწაზე მსხდომი ადამიანებით. იმას, ვინც უფრო წარჩინებულია, აქვს დიდი საჩრდილობელი, რასაც ეწოდება საიაბანი, რომლითაც ის [წარჩინებული პირი] მზისგან იცავს თავს. დანარჩენები სხედან მიწაზე მთელი დღე, სანამ მეფე არ წავა თავის მოსასვენებელში. მის მხლებელთაგან კარისკაცებად ფანჩატურს გარეთ დგანან ე.წ. იასაულები, ორი იდაყვის ან მეტი სიგრძის, თითის სიმსხო ჯოხებით, რომლის დაბოლოება ვერცხლისაა, დაფერილი კოპებითა თუ პატარა ვარაყებით.
ამათგან [შაჰის ამალა] ექვსი თუ შვიდია, რაც მე ვიცი, ვინც დგას მეფესთან ყველაზე ახლოს, დანარჩენი გუშაგები კი ფანჩატურის შესასვლელის გარეთ დგანან. როცა შაჰს სურს ვინმეს გაესაუბროს, ესენი მიდიან და უხმობენ მას სასაუბროდ. ეს ექვსი თუ შვიდი ადამიანი იწოდება მუსაჰიბად, რაც ნიშნავს შაჰის რჩეულსა და მეგობარს. ესენი არიან: ყარა ხალიფა შამლუ, რომელიც არის შავწვერებიანი კაცი, არც ძალიან შავგვრემანი და არც ღია ფერის. ის კარგი ცხენოსანია, მამაცია და შაჰი მისადმი გამორჩეულად კეთილგანწყობილია. ამ ყარა ხალიფას ჰყავს ორი ძმა, რომლებიც არიან შაჰის ძმის, ბაჰრამ მირზას სამსახურში. ყარა ხალიფას ერთ-ერთი ძმა ატარებს ისრის წვერს ტურბანის2 ზემოდან და არის ბაჰრამ მირზას ასევე ჰყავს ვაჟი, [რომელიც] იმ დროისთვის ერთი წლის იქნებოდა. იასაქი** (ვერ დავადგინეთ რა ფუნქციის მატარებელია, სავარაუდოდ, ქართულად მისი დასახელება სხვაგვარია – მთარგმნ). მეორე კი არის მისი ქურჩი. ამ ყარა ხალიფას ჰყავს ორი ცოლი – ერთი თავრიზიდან და მეორე შირვანიდან. თავრიზელი ცოლისგან მას ჰყავს ორი ვაჟი და ერთი ასული, რომელიც მიათხოვა ქურჩისა და/თუ იასაულის შვილს. მისი ერთი ვაჟი, 19 წლის ახალგაზრდა, სახელად აჰმადი, შაჰმა თავის ქურჩად გახადა. მეორე ვაჟი – ხან მოქასალი, პატარაა და კითხვას ახლა სწავლობს. შირვანელი ცოლისგან მას ამ ყარა ხალიფას ადრე სხვა ცოლიც ჰყოლია და ის მიუტოვებია. ვაჟი მას ამ ქალთანაც ჰყავდა, იმ დროისთვის შვიდიოდე წლისა. მისი [ყარა ხალიფას] საცხოვრებელი თავრიზის მაიდანზეა, რაც მოედანს ნიშნავს, იმის მახლობლად, სადაც ბუგჰრა (იდენტიფიცირება ჭირს, რას გულისხმობს მემბრე – მთარგმნ.) იყიდება. გვერდით იყო ჭიშკარი, ვიწრო ქუჩაზე გამავალი, რომელიც დასავლეთით მიუყვებოდა, და მის მოპირისპირედ, მისი საცხოვრებლის გვერდით ცხოვრობდა ქურჩი, სახელად ჰუსეინ იბრაჰიმ აღა. ამგვარად, მისი საცხოვრებლის ეზოში, როგორც კი შეხვალ ჭიშკარში, იქვეა სასახლე, სადაც ის აუდიენციას იღებს და მის უკანაა სამზარეულო. სამზარეულოს უკან ნახევრად დანგრეული კედელი და ფუნდუკი/სასტუმრო მდებარეობს, მარცხნივ კი – თავლებია ცხენებისთვის. ეზო პატარაა და გარს აკრავს პატარა ბაღი, მეორე მხარეს კი მოსასვენებელია, სადაც მას შუადღით სძინავს ხოლმე.
როგორც უკვე აღვნიშნე, ეს იასაულები სტუმრების მისაღებ სასახლეში არიან ხოლმე. ასე 30 თუ 25 ნაბიჯზე სასახლის ფანჩატურე- ბის უკან არის ოთახები, სადაც მას [შაჰს?] სძინავს. ეს ოთახები სხვებს ჩამოჰგავს, თუმცა იმ განსხვავებით, რომ დამატებით არის აბანო, კამარული ფორმისა, იმდაგვარი, რომელიც ზემოთ უკვე ვახსენე. იგი გადახურულია თეთრი თექით, ხანდახან ნახევრად წით- ლით. შესასვლელის3 წინ დგანან მოხუცი კარისკაცები, ასე, ხუთიოდე. დასავლეთით კიდევ ერთი ალისფრად დაფარული თაღოვანი [კონსტრუქციაა], რაც ზემოთ აღვწერე, მასში მხატვრები არიან. მე- ფის კარის გარეთ მდებარეობს სამზარეულო, და აგრეთვე სხვა კარვები მისი მარაგებისთვის. იქვე, ახლოს, დგას ყველაზე ახლობელი ბატონების კარვები, მისი ძმების – ბაჰრამ მირზასი და სამ მირზასი, საიიდს უსკუსი და სხვებისა. სანამ კაცის თვალი სწვდება, იქაურობა ამნაირად – კარვებითაა მოფენილი, ყველაფერი კარგად ორგანიზებულია, თავისი ქუჩებითაც კი.
1. ქართულ ისტორიულ ლიტერატურაში იხმარება: ყორჩი. სამეფო მცველი სეფიანთა სამეფოში, თავად სახელწოდება შემოსულია სპარსულში მონღოლურიდან: ყორჩი ნიშნავდა მშვილდოსანს.
2. ევროპული ტერმინი აღმოსავლური თავსაბურავისა, წარმოდგება სპარსული სიტყვისგან – დოლბანდ.
3. რელაციონის ეს ნაწილი ბუნდოვანია და სუსტად ებმის მანამდელ თხრობას, არის განცდა, რომ ნაწილი დაკარგულია, იმდენად ალოგიკურია ბმა. კომენტატორი თვლის, რომ აქ ქალების ოთახებში შესასვლელი და მისი მცველები უნდა იგულისხმებოდნენ.
შაჰის კარზე, როცა მეფე ზის, ყველანი სხედან. როცა ის ფეხზეა, მთელი კარი ფეხზე დგას. დილაობით, როდესაც ის თავისი მოსასვენებლიდან მიდის შეხვედრების ადგილისკენ, მას ახლავს ორი ადამიანი, რომელთაგან თითოეულს ხელში ფოლადის დოლი უჭირავს. [ისინი] ყვირიან, ადიდებენ ღმერთს, შეაჩვენებენ უმარს, უტმანსა და აბუბექრს1 და ამბობენ: „სად ჰაზარ ლა’ნატ ბარ’ ‘უმარ, უტმან, აბუბექრ“ და ასე აგრძელებენ შეძახილებს, სანამ მეფე არ დაჯდება. შემდეგ ისინი ჩუმდებიან. როდესაც ის თავის განსასვენებელში დაბრუნებას გადაწყვეტს, [გაცილებისას] იგივეს გაჰყვირიან, სანამ კარავში არ შევა. მის ძმასაც, როცა სურს თავის საცხოვრისში წასვლა, აგრეთვე ჰყავს ასეთი ადამიანი, რომელსაც ტაბარა’ის2 ეწოდება და რომელიც გაჰყვირის იგივეს, სანამ ის არ მოვა და არ დაჯდება. [შაჰის ამალაში] ასევე არიან საიიდს უსკუ და ყადი-ი ჯაჰანი – მისი მინისტრი და ხალიფა; და, ასევე შაჰ ყული ხალიფა, მუჰრდარი, ეს უკანასკნელი ამოწმებს ბეჭდით მეფის საქმიან წერილებს. ეს მუჰრდარი ძალიან მსუქანი კაცია, გარკვეული მცირე თვალის დეფექტით და მოკლე წვერით. მას ჰყავს ვაჟი, რომელიც არის შაჰის ფარვანაჩი*. (ვერ დგინდება ვინაა და რა უნდა, რა ფუნქცია აქვს - მთარგმნ.) მისი საცხოვრებელი თავრიზის აღმოსავლეთ ნაწილში, აბანოსთან ახლოს მდებარეობს, მდინარეს გადაჰყურებს მარჯვენა სანაპიროდან; [შაჰის ამალის წევრია] ასევე ქურჩიბაში3, თეთრწვერა კაცი, რომე- ლიც ყოველთვის დადის ტაბარა’ისთან წინ ხმამაღალი შეძახილებით. მისი საცხოვრებელი თავრიზის დასავლეთ ნაწილშია, აბანოს გვერდით და მისი ეზო-კარმიდამო მართლაც მშვენიერი ბაღნარია. ყველა ამ დიდებულს, თითოეულს ჰყავს ერთი ან ორი ეს ნახსენები ტაბარა’ის-ები, ვინც კრულვას უთვლიან ოტომანებს.
როგორც მოგახსენეთ, რომ დავუბრუნდე ჩემს თხრობას, შაჰის ნაბრძანები სამი დღე როცა გავიდა, ნახსენებმა შაჰ ალი სულთანმა მე მის წინაშე წარსადგენად წამიყვანა. ის იყო მაშინ შეხვედრების ადგილას, იმ მშვენიერ ფანჩატურებში, რომელიც მთლიანად მორთული იყო შიგნით [ნაჭრისგან] გამოჭრილი ფოთლებით და დაგებული იყო ძვირფასი ხალიჩებით. მეფე იჯდა ე.წ. ტაკია-ნამადზე, რომელიც იყო ძალიან ძვირფასი ხორასნული თექა და გვერდით ედო ხმალი, რომლის ქარქაში ჰგავდა ლომის ტყავისას; აგრეთვე, საკუთარი მშვილდი და ოთხი-ხუთი ისარიც ედო. მისგან ერთ მხარეს ისხდნენ მისი ვასალები, ხოლო მეორე მხარეს, თუ სწორად მახსოვს, – ისეთი დიდებულები, როგორებიცაა მისი ძმა ბაჰრამ მირზა, საიიდს უსკუ, ყადი-ი ჯაჰანი, გუკჩა სულთანი, შაჰ ყული ხალიფა, ყორჩიბაში და სხვები, რომლებიც არ მახსოვს. რაც შეეხება იასაულებს, ესენი გახლდნენ ტაჩიატან მასური[?], ყარა ხალიფა, სულეიმან ჩელები.
1. იგულისხმება: ომარი, ოსმანი და აბუბექრი – პირველი სამი ხალიფა, ოღონდ მათი ხალიფობის თანმიმდევრობა არაა დაცული.
2. ვვარაუდობთ, რომ შიიტური ისლამის დოქტრინისა და წეს-ჩვეულებების მცოდნეზეა საუბარი.
3. ქართულად ყორჩიბაში ეწოდება – სეფიანი შაჰის პირადი გვარდიის მეთაური.
ტაჩიატან მასური არის ჩასხმული აღნაგობის მოკლეწვერიანი კაცი, ასე, 36-იოდე წლის. იქ იყო სხვა იასაულიც, ე.წ. კუპიკ-კირანი, რაც ძაღლების მჟლეტავს ნიშნავს. ის იყო ძალიან ჯმუხი და დაბალი კაცი, მოკლე წვერით, დიდღიპიანი. იყო კიდევ ერთი იასაული, სახელად კაჩალ შარვირდი, და ასევე კიდევ ერთი – სახელად ფარუხზად ბეგი, იასაულების უფროსი, ჩაფსკვნილი, შეჭაღარავებული წვერით. იყო ასევე ნარანჯი ხანი, კაცი მოკლე შავი წვერით, რომელიც შედარებით თხელი აღნაგობისა გახლდათ და მუქი, ღია არ ეთქმოდა. ის ქურთია და ნარინჯისფერი მოსავდა, კარგად იცოდა ინსტრუმენტებზე დაკვრა და ასევე კარგად მღეროდა. მას ჰყავს ვაჟი, ახალგაზრდა კაცი, 19-იოდე წლის, სახელად შაჰ ყურამი, რომელიც ბაჰრამ მირზას სამსახურში იყო. შაჰმა ის წამოიყვანა და თავისი ფარვანაჩი გახადა. როგორც ითქვა, ეს ნარანჯი ხანი იასაული იყო. მას ასევე ჰყავს და, რომელსაც, თავის მხრივ, ჰყავს ქალ-ვაჟი. ამ ვაჟს, რომელიც 20 წლისაა, შაჰ ყული ბეგი ჰქვია. იგი ბაჰრამ მირზას სამსახურშია და მისი ფარვანაჩია. ამ ნარანჯი სულთნის დის ქმარი არის მანთაშა სულთანთან ერთად ერევანში, ამიტომაც და ნარანჯისთან ცხოვრობს. ნარანჯი სულთნის ტანისამოსი სულ ნარინჯისფერია; მისი კარვები, აქლემები, ხმლები, წკირები, რითიც წერს ფურცელზე, – ასევე ყველაფერი ნარინჯისფერია. კიდევ ერთი კაცი, რომელსაც ჰუსეინ ბეგი ერქვა, იყო შაჰ-თამაზის ყორჩი მუსაჰიბი1. კიდევ იყო სხვა, გრძელი თეთრი წვერით – შაჰ ყული. მისი სახლი იყო საიიდს უსკუს საცხოვრებლის მიმართულებით და ის იყო ყარა ხალიფას სიმამრი. რაც შეეხება სხვა იასაულებს, მე ვერ ვიხსენებ მათ სახელებს. ერთი იყო კიდევ, შაჰვირდი ბეგი, ქალაქ თავრიზის დარუღა2.
1. არაბულ-სპარსულიდან mosāheb – მეგობარი, თანამოსაუბრე, დაახლოებული პირი. მუსაჰიბობა წარმოადგენდა ტიტულს, რომელიც ენიჭებოდა მეფის რჩეულ პერსონას – მას ევალებოდა მეფისთვის სხვადასხვა საკითხში რჩევის მიცემა.
2. სპარსულში შემოსულია მონღოლური სიტყვიდან: დარღა – ნიშნავს უფროსს, კომენდანტს. იყო წესრიგის დამცველთა უფროსი.
ზემოხსენებულ სულთან შაჰ ალი ჩაპნის თანხლებით მე შევედი შაჰის იმ ფანჩატურში (რომელზედაც უკვე მოგახსენეთ), და სალმის ნიშნად მის წინაშე ქედი მოვიხარე. ვინაიდან ყველანი ისხდნენ, მივიღე ბრძანება, დავმჯდარიყავი. როდესაც დამსვა, მან [შაჰმა] მკითხა, საიდან ჩამოვედი. მე ვუპასუხე, რომ ყველაზე სახელგანთქმულ სინიორიას1, რომელიც არის ყველაზე კეთილგანწყობილი და მეგობრული, აქვს სურვილი მოიპოვოს მისი მეგობრობა, რამეთუ აცნობიერებს და მიიჩნევს მას ნამდვილ იმპერატორად; შესაბამისად, მან მე გამომაგზავნა გარკვეული ბრძანებულებებით მის წინაშე – [კერძოდ,] რათა გადმომეცა მისთვის დანაბარები და წერილი, რომელიც შეიცავს ფრიად სასიამოვნო ინფორმაციას – სასარგებლოს მისთვის და საზიანოს მისი მტრების, ოტომანებისთვის, რაც უფრო სრულად არის განმარტებული ნახსენებ წერილში. ასე რომ, როცა სეფიანმა შაჰმა გაიგო ჩემი მიზანი, დიდად ნასიამოვნები დარჩა. მას მაშინვე ვაჩვენე წიგნი, რომლის შიგნითაც იდო წერილი, ყდაში დამალული, და ვუთხარი, ეს წერილი სადაც იდო. მისმა ძმამ, ბაჰრამ მირზამ აიღო ყარა ხალიფას მიწოდებული ეს წიგნი2 და იკითხა, რომელ ნაწილში იდო წერილი, რადგან ორივე ყდა თითქმის ერთნაირი იყო. მე ვუჩვენე. ყარა ხალიფამ ამოიღო პატარა დანა და გაჭრა წიგნის ყდის ტყავი. დაინახეს რა იქ წერილი, კარგად მიმაგრებული წებოთი, ყველა ნასიამოვნები დარჩა და წიგნიდან გამოაძვრინეს. მან დაიწყო მეორე ყდის გაჭრაც, რადგან ეგონა, რომ იქაც იქნებოდა სხვა წერილი, მაგრამ, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ხის მასალა შერჩა. შემდეგ მან წიგნი დამიბრუნდა და წერილი დაიტოვა. ამ დროს ყორჩიბაშმა თქვა: კარგად უთქვამთ, ყველა ხალხს აქვს ერთი თვალი, ფრანკებს კი – ორიო.
სეფიანმა შაჰმა გამომკითხა, რა გზით ვიმოგზაურე. მასზე შთაბეჭდილება მოახდინა იმან, რომ მე დავუსხლტი ამდენ განსაცდელს, განსაკუთრებით კი იმან, როცა მოისმინა, რა მოწადინებას იჩენდნენ თურქები საზღვარზე, სადაც არავის ატარებდნენ. ასე რომ, მე მოვუყევი ჩემი მოგზაურობის შესახებ, რაც მას ძალიან მოეწონა. შემდეგ მან მკითხა რა კაცი ვიყავი3. მე ვუპასუხე, რომ ვენეციელი გახლდით; მკითხა, მყავდა თუ არა დედა და მამა, ძმები ან დები; ასევე, გამოიკითხა ჩემი მდგომარეობისა და ასაკის შესახებ. მე ვუპასუხე, რომ მყავდა დედ-მამა, ასევე ძმა, რომ ვიყავი ვენეციელი კეთილშობილი, 30 წლისა, რაც მას ჩემი შეხედულებითაც შეეძლო დაენახა. ამას რომ მორჩა, მან სახლში გამიშვა დასასვენებლად და ჩემი თავი ზემოთ მოხსენიებულ შაჰ ალი სულთანს ჩააბარა. ასევე ბრძანა, რომ მოეცათ ჩემთვის სამოსი, 80 დუკატი და ცხენი.
1. იგულისხმება: ვენეციის (მისი ზედწოდებასავით: La Serenissima)
2. რელაციონის პირველი ნაწილიდან ვიცით, რომ ეს გახლავთ ბერძნულენოვანი ბიბლია.
3. იგულისხმება: სადაურობა და წარმომავლობა.
წყარო: https://www.academia.edu/82442343/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D_XVI_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A3%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9E%E1%83%A3%E1%83%9A_%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A8%E1%83%98
Комментариев нет:
Отправить комментарий