შესავალი
ერთიანი სამეფოს დაშლის შემდეგ ქართული სამეფო-სამთავროები მრავალწლიან შიდაომებში ჩაეფლნენ. რასაც ემატებოდა მეზობელი დიდი ქვეყნების თავდასხმები და გაჩარებული ლეკინობა და ტყვეთა სყიდვა. სამცხე-საათაბაგო შიდაგამცემლობის ხელშეწყობით უკვე წაეღო ოსმალეთს.
XVIII საუკუნის ბოლოს ქვეყანას ჩასაყლაპად უზარმაზარი რუსეთის იმპერია მოადგა. როგორ განვითარდა მოვლენები ამის წინ? როგორი იყო საქართველოს საგარეო და კავკასიის ირგვლივ არსებული საერთაშორისო ვითარება? რა ღონისძიებები განხორციელდა ქვეყნის ფეხზე დასადგომად? რა საგარეო და საშინაო პრობლემები ჰქონდა საქართველოს? ყველა ამ კითხვას პასუხი ამ სტატიით გაეცემა.
კახეთის სამეფო
XVII საუკუნის დასაწყისიდან დაწყებული საქმე ირანმა სისრულეში 1648 წლიდან მოიყვანა და კახეთის მმართველის წოდება ხანი გახდა. 1732 წლიდან კახეთის ხანი იყო თეიმურაზ II. ის ერთგულად ემსახურებოდა ირანელებს. მაგალითად: ერეკლე გაუგზავნა ინდოეთის ლაშქრობაში, დაეხმარა ქართლის აჯანყებაში და ა.შ. ამ დამსახურებების გამო 1744 წლიდან მიენიჭა ქართლის მართველის ტიტული, ხოლო მის შვილს ერეკლეს კახეთის.
მაგრამ კახეთს ძალიან დიდი პრობლემა ჰქონდა. დაღესტანიდან ესეოდნენ ლეკები. ლეკიანობა მიზნად ისახავდა ქონების, საქონლის, ჭირნახულისა და ტყვეების გატაცებას, მოგვიანებით დასახლებული ტერიტორიების დაპყრობას და დამორჩილებული მოსახლეობის დახარკვას. სწორედ ამას დაედო საფუძვლად იაკობ გოგებაშვილის მოთხრობა „იავნანამ რა ჰქნა“.
ქართლის სამეფო
1633 წლიდან ქართლი ირანის დაქვემდებარებულ გურჯისტანის ვილაიეთად იქცა. შემდეგ სტაბილურობას არეულობა ცვლიდა. 1724 წლიდან ვახტანგ მეექვსის მოსკოვში გადასახლების შემდეგ, ქართლი უპატრონოდ იყო მიგდებული, რომელსაც ჯერ ოსმალები არბევდნენ, შემდეგ კი ირანელები.
კახელ ბაგრატიონ თეიმურაზს ქართლის მეფობის ამბიცია გაუჩნდა. ამაში მას ორი ფაქტორი დაეხმარა: ის რომ მისი ცოლი თამარი ვახტანგ VI-ს შვილი იყო, და ქართლის აჯანყების ჩახშობაში თეიმურაზი ნადირ შაჰს დაეხმარა და შემდეგშიც ემსახურებოდა. ამ დამსახურებების გამო შაჰმა ქართლი თეიმურაზს გადასცა ხოლო მის ერთადერთ ვაჟს, ერეკლეს კახეთი. ისინი ფორმალურად კვლავ ირანის ვასალებად ითვლებოდნენ, თუმცა დამოუკიდებელ პოლიტიკას აწარმოებდნენ. 1747 წელს ნადირ შაჰის სიკვდილის შემდეგ ირანი თანდათან დაიშალა და მალე ქართლი და კახეთი ამ დამოკიდებულებისგანაც გათავისუფლდა.
ერეკლე და თეიმურაზი, შეხმატკბილებულ, ერთიან საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკას ატარებდნენ და საჭიროების მიხედვით, მტერთან საბრძოლველად ქართლის და კახეთის ჯარსაც აერთიანებდნენ. ხშირად უხდებოდათ ქართველ მეფეებს საერთო მტრის მოგერიება. 1762 წლიდან, თეიმურაზის სიკვდილის შემდეგ ერეკლემ ქართლიც შემოიერთა.
ერეკლეს II-ის მიერ ქვეყნის ეკონომიკური, სამხედრო და სოციალური პრობლემების გადასაჭრელად ჩატარებული რეფორმების ჩამონათვალი:
შეზღუდა თავადები
დაასახლა უცხოელ დამპყრობთა შემოსევების შედეგად მოოხრებული რაიონები
აკრძალა ოსმალობა-ყიზილბაშობის დროს განახლებული ტყვეთა სყიდვა
გაამრავლა თავისუფალ მიწათმფლობელ-მოლაშქრეთა ფენა
დარაზმა ხალხი ადამიანთა გატაცების წინააღმდეგ საბრძოლველად
მმართველობა დაანაწილა ცალკეული უწყებების მიხედვით: „საგარეო საქმეთა”, „სახელმწიფო შემოსავლისა“ და „სამხედრო საქმეთა“ დარგებად:
გაჩნდა ფაბრიკები (მინის, სარკის, აგურის, თიხის ჭურჭლის დამამზადებელი საწარმოები)
განვითარდა სამთამადნო წარმოება (სპილენძის, ოქრო-ვერცლის, თუჯის, რკინის), განახლდა ზარაფხანა, იჭრებოდა ვერცხლისა და სპილენძის ფული
ამუშავდა იარაღის, დენთის, ზარბაზნის დამამზადებელი ქარხნები
შექმნა „მორიგე ჯარი“. მორიგე ჯარში უნდა ემსახურა ყველა წოდების სრულწლოვან მამაკაცს წელიწადში ერთი თვე თავისი ხარჯითა და იარაღით. მოლაშქრე გლეხი სასურსათო გადასახადისაგან თავისუფლდებოდა. ხელმოკლე გლეხი ბატონს სურსათითა და იარაღით უნდა უზრუნველყო. მორიგე ჯარისგან თავისუფლდებოდნენ მხოლოდ ვაჭრები და ზოგიერთი ხელოსნები. მორიგე ჯარი იყოფოდა ცალკე ერთეულებად, რომელთა მეთაურს მეფე ნიშნავდა. საერთო ხელმძღვანელი იყო ლევან ბატონიშვილი.
ერეკლე II-ის ეპოქაში დიდი ყურადღება დაეთმო განათლებას: გაიხსნა სასულიერო სემინარიები (თბისში, გორში და თელავში) და სკოლები. აღდგა სტამბა. თბილისი მნიშვნელოვან პოლიტიკურ-კულტურულ და სავაჭრო ცენტრად იქცა. მეფე ცდილობდა ქვეყნის მოდერნიზაციას, ამ მიზნით იგი ახალგაზრდებს აგზავნიდა ევროპასა და რუსეთში სასწავლებლად.
ერეკლე II ცდილობდა ქვეყანაში უცხოური კაპიტალის მოზიდვასაც. ამ მიზნით XVIII საუკუნის 70-იან წლებში, მან კავშირი დაამყარა ინდოეთში, კერძოდ - მადრასში მცხოვრებ ცნობილ სომეხ ვაჭართან და საზოგადო მოღვაწესთან - ჩახმირ ჩახმირიანთან. ერეკლე II-ემ მას შესთავაზა საქართველოში დასახლება და ქართულ ეკონომიკაში ფულის დაბანდება. მეფე ერეკლე II-ემ წარმატებული სამხედრო მოქმედებებით აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში უპირატესობის მოპოვება შეძლო. მის დაქვემდებარებაში რჩებოდა: ერევნის, განჯისა და ნახჩევანის სახანოები.
ქართლ-კახეთის გაერთიანება და ერეკლეს ხელისუფლების ასეთი გაძლიერება არ მოსწონდათ ქართლის რეაქციულ თავადებს. ისინი ხვდებოდნენ, რომ ერეკლეს ასეთი გაძლიერებით მათი რეაქციული პოლიტიკა სრულ აღკვეთას გამოიწვევდა. ერეკლეს მოქმედებებით აშკარა ხდებოდა, რომ ის ვერ მოითმენდა მის სამეფოში ნახევრად დამოუკიდებელ და მეფესთან დაპირისპირებულ თავადების არსებობას. რეაქციული თავადები იმედებს საგარეო მტრებზე ამყარებდნენ, მაგრამ ერეკლემ თავისი მოქმედებებით თავადებს ეს იმედებიც გადაუწურა.
იმერეთის სამეფო
XVI-XVII საუკუნეებში იმერეთის სამეფოს გამოეყო სამეგრელოს, გურიის, აფხაზეთის სამთავროები. სვანეთის და რაჭის საერისთავოები მეფეებს არ ექვემდებარებოდნენ. საგვარეულოს სათავადოების მეფემმთავრებს შორის მუდმივი შიდაომები მიმდინარეობდა, ქვეყანას ხშირად ესხმოდნენ ოსმალები, რომლებიც ამავე დროს ქართველებს ხარკს ახდევინებდნენ. ქუთაისსა და იმერეთის ბევრ ციხეში XVIII საუკუნიდან ჩააყენეს ოსმალთა რაზმები მათვე დაიკავეს ქვემო გურია, ქობულეთ-ბათუმის მხარე, ფოთი, სოხუმი და მთელი აფხაზეთი (ანუ დასავლეთ საქართველო ზღვისგან მოწყვიტეს). ამ ყველაფერს დაემატა ტყვეთა სყიდვა. ჯერ ოსმალები იტაცებდნენ ქართველებს, შემდეგ შიდა ომების დროს ჩავარდნილ ტყვეებს ყიდდნენ თვითონ ქართველები. შემდეგ თავადებმა დაიწყეს თავიანთი გლეხების(ყმა გლეხების) მონათა ბაზარზე გაყიდვა ბოლოს გლეხებმაც დაიწყეს ერთმანეთის მოტაცება და თუ ვერავის მოტაცება შეძლეს ყიდდენ ოჯახის წევრებს.
ასეთ უმძიმეს ვთარებაში დაქუცმაცებული იმერეთის სამეფოს მეფე გახდა 16 წლის სოლომონ I (1752-1784). მის გამეფებისთანავე სოლომონის წინააღმდეგ მოეწყო აჯანყება. სოლომონს აუჯანყდნენ თავადები, როსტომ რაჭის ერისთავი, მამია IV გურიელი, კათოლიკოს-პატრიარქი ბესარიონი და საკუთარი ოჯახის წევრები, დედა, ბიძები და ბაბუა ლევან აბაშიძე. სოლომონმა ახალციხის ფაშის დახმარებით დაიბრუნა ტახტი. ხელახლა გამეფებულმა სოლომონმა ბიძა მამუკა ბატონიშვილი იმერეთიდან გააგდო, გურიელობა ჩამოართვა მამია IV-ს და გიორგი V-ს მისცა, სამეგრელოში გააძევა დედა, ხოლო ლევან აბაშიძეს ჩამოართვა რეზიდენცია კაცხი და ის სახასო მამულად გამოაცხადა. სოლომონმა ხელთ იგდო აბაშიძეთა სათავადოს თითქმის ყველა ციხე. სოლომონმა აბაშიძეების ნაცვლად დააწინაურა ერთგული გვარები.
სოლომონმა სასტიკად აკრძალა ტყვეთა სყიდვა, რაც ოსმალეთის შემოსავლის ერთ-ერთი წყარო იყო, ამიტომ 1757 წელს ოსმალთა ჯარები დასავლეთ საქართველოში შემოიჭრნენ. სოლომონმა, რომელიც წინასწარ ემზადებოდა ამ ბრძოლისთვის მტერთან დასახვედრად ხრესილის მიდამოები აირჩია. ბრძოლაში სოლომონ I-მა 11000 კაცი შეკრიბა, ოსმალების მხარეს კი როსტომ რაჭის ერისთავი და ლევან აბაშიძე გადავიდნენ. ეს უკანასკნელი იმერეთში ახალციხიდან გამოგზავნილ ჯარს თავად შემოუძღვა. ბრძოლა გაიმართა დეკემბერში. სოლომონ მეფემ თავისი ჯარით უეცრად შეუტია ოსმალთა არმიას და საბოლოოდ სასტიკი მარცხი აგემა მათ. ბრძოლაში სამი ფაშა და მოღალატე აბაშიძე მოკლეს, ხოლო გადარჩენილი ოსმალების ნაწილმა გაქცევით უშველა თავს.
რუსეთ ოსმალეთის 1768-74 წლების ომი და საქართველო
XVIII საუკუნის I ნახევრისთის რუსეთის იმპერატორი ეკატერინე II ამუშავებს გეგმას. რომლის მიხედვითაც რუსეთმა უნდა დაიბყროს შავი ზღვის ირგვლივ ტერიტორია და კავკასიის რეგიონი. ამ საქმის წარმატებისთვის აუცილებელი იყო ოსმალეთის დამარცხება რადგან მას ექვემდებარებოდა შავი ზღვის ირგვლივ მდებარე ტერიტორიები. რუსეთს წარმატების იმედს აძლევდა ის ფაქტიც რომ შავი ზღვის სანაპიროებზე - იმერეთის სამეფო, სამეგრელოს სამთავრო, მოლდოვის სამთავრი ვლახეთის სამთავრო, ბულგარეთი, საბერძნეთი. მათ შორიახლოს მდებარე სერბეთი და სხვა მართმადიდებლურ ქრისტიანულ ქვეყნებს წარმოადგენდნენ და აქედან გამომდინარე (რადგან ეკლესია საზოგადოების განწყობილებებს აყალიბებდა) ის ქვეყნები რუსეთის ბუნებრივი მოკავშირეები იყვნენ. ამ იდეით რუსეთმა ოსმალეთთან ომი წამოიწყო და ის დაამარცხა კიდეც.
ქუჩუქ-კაინარჯის საზავო ხელშეკრულება რუსეთისა და ოსმალეთს შორის 1774 წლის 21 ივლისს, სოფელ ქუჩუქ-კაინარჯში დადებული ხელშეკრულება, რომლითაც დამთავრდა რუსეთ-ოსმალეთის 1768-1774 წლების ომი. ევროპელი დიპლომატების მტრული პოზიციისა და რთული საშინაო ვითარების მიუხედავად, რუსეთმა მნიშვნელოვან შედეგებს მიაღწია: გადაეცა ტერიტორია დნეპრსა და ბუგს შორის, სიმაგრეები შავ ზღვაზე კინბურნი, ქერჩი და იენიკალე; რუსეთის სავაჭრო ფლოტს შავ ზღვაზე თავისუფალი ნაოსნობისა და სრუტეებში გავლის ნება დართო; კავკასიაში რუსეთის საზღვარი მდინარე ეისა და თერგის ხაზზე გავიდა; ყირიმის სახანოს დამოუკიდებლობა მიენიჭა (გათავისუფლდა ოსმალეთის ბატონობისგან). ქუჩუქ-კაინარჯის საზავო ხელშეკრულებამ ხელი შეუწყო ზღვაზე ვაჭრობის განვითარებისა და რუსეთის სამხედრო სტარატეგიული პოზიციის განმტკიცებას.
„ბრწყინვალე პორტა საზეიმოდ და სამუდამოდ უარს ამბობს იმერეთიდან ხარკად ჭაბუკებისა და ქალიშვილების მოთხოვნაზე და ყოველგვარ სხვა გადასახადზე. პორტა კისრულობს ვალდებულებას… ასევე არავითარი სახით არ შეავიწროებს ქართველთა სარწმუნოებას… მაგრამ, რადგან დასახელებული ხალხები ბრწყინვალე პორტას ქვეშევრდომები არიან, ამიტომ რუსეთუს იმპერია შემდგომ სრულებით არ უნდა ჩაერიოს მათ საქმეებში და არც უნდა შეავიწროვონ ისინი“.
1783 წელს რუსეთმა ყირიმის სახანო დაიპყრო და ჩრდ. შავზღვისპირეთში გაბატონდა.
რა ინტერესები ჰქონდათ აღნიშნულ ომში ერეკლე II და სოლომონ I?
სოლომონ I-ს სურდა რუსეთის დახმარებით იმერეთის ციხეებიდან ოსმალთა ჯარების განდევნა და ტყვეთა სყიდვის აკრძალვა. ერეკლე II-ს სურდა რუსეთის დახმარებით ოსმალეთის მიტაცებულ სამცხეს საათაბაგოს დაბრუნება. ქართველი მეფეების თხოვნით 1769 წელს საქართველოში რუსთა მცირე ჯარით ჩამოვიდა გერმანული წარმოშობის ავანტურისტური გენერალი გოტლიპ ტოტლებენი. ის ყველაფერს აკეთებდა ერთის მხრივ სოლომონ-ერეკლეს დასაპირისპირებლად და მეორეს მხრივ ერეკლეს ხელისუფლების დასასუსტებლად. სოლომონმა რუსების ზარბაზნების დახმარებით იმერეთის ციხეებიდან გაყარა ოსმალები ერეკლე მეორემ ტოტლებენთან ერთად ილაშქრა სამცხეში თუმცა ტოტლებენმა გზაში მიატოვა ამ ფაქტის შესახებ ტოტლებენის ადიუდანტი დე გრაი დე ფუა წერდა: „თურქები ახალციხიდან 7000 კაცით დაიძრნენ. როდესაც ტოტლებენმა დაინახა რომ ისინი ახლოვდებოდნენ მან თავისი არტილერია აჰყარა, სურამში შებრუნდა და ერეკლეს აცნობა, თითქოს პური გაუთავდა და მის საშოვნელად საქართველოში ბრუნდებოდა. ამ დავალების შესრულება დამეკისრა მე. ერეკლემ ძალიან ცუდად მიმიღო: „კარგად ვხედავ მიზეზს რის გამოც გრაფი მღალატობს, მას იმედი აქვს რომ ამ ბრძოლაში დავიღუპები და როდესაც მე აღარ ვიქნები, თვითონ იქნება საქართველოში ბატონ-პატრონი. მაგრამ თქვენ ნახავთ, რომ იგი ცდება“.
უკან გამობრუნდა ერეკლეც რომელსაც გზა გადაუჭრა თურქ-ლეკთა ჯარებმა. 1770 წლის ასპინძის ბრძოლაში ერეკლემ მტერი დაამარცხა და თბილისში დაბრუნდა ამდენად ერეკლემ თავის მიზანს ვერ მიაღწია.
1770 წლის 20 აპრილს, მართალია ერეკლე II-მ ასპინძის ბრძოლაში გაიმარჯვა თურქებზე, მაგრამ იძულებული გახდა, უკან გაბრუნებულიყო, რადგან ტოტლებენი მის წინააღმდეგ თავადებთან მოლაპარაკებებს აწარმოებდა. ერეკლეს დაბრუნების შემდეგ ტოტლებენი დასავლეთ საქართველოში გადავიდა. მან აქაც დაიწყო მეფის წინააღმდეგ შეთქმულებების მოწყობა მალე ის საქართველოდან გაიწვიეს, რადგან ეკატერინე II-მ ჩათვალა რომ ტოტლებენი რუსეთის ინტერესებს უფრო მეტ ზიანს აყენებდა, ვიდრე სარგებელი მოქონდა.
საბრძოლო მოქმედებები ბალკანეთში რუსეთის სასარგებლოდ წარიმართა 1774 წელს რუსეთ-ორმალეთის ომი დასრულდა და ქუჩუკ-კაინარჯში მხარეებმა საზავო ხელშეკრულებას მოაწერეს ხელი.
ომში მონაწილეობის გამო ერეკლეს ურთერთობა მხოლოდ თურქეთსა და მის მოკავშირე ლეკებთან კი არა, ირანთანაც გაუარესდა. მართალია ერეკლემ მეზობლებთან მოლაპარაკება და დროებით ურთიერთობის მოგვარება შეძლო, მაგრამ თავს უსაფრთხოდ ვერ გრძნობდა და უკვე რუსეთის იმპერიის მფარველობისკენ მიისწრაფოდა.
„გეორგიევსკის ტრაქტატი“
1781 წელს ლევნ ბატონიშვილის სიკვდილის შემდეგ მორიგე ჯარი დიშალა. ერეკლესთან მოდიოდა ამბები, რომ ირანი, ლეკები და სხვა ქართველი მეფეები ვახტან მეექვსის შვილთან ერთად მის წინააღმდეგ ერთიანდებიანო. ასეთ ვითარებაში რუსეთმა ერეკლეს შესთავაზა ეკატერინა მეორისთვის მფარველობა ეთხოვა, რაც ქვეყანას ყველა უბედურებისგან იხსნიდა.
1782 წელს ერეკლე II-მ ოფიციალურად მიმართა რუსეთის იმპერატორ ეკატერინე II-ს ქართლ-კახეთის რუსეთის მფარველობაში მიღების თაობაზე. ერეკლე ითხოვდა, რომ „პაპებისს სამკვიდრო და… ამდენი გარჯითა და ღვაწლის დადებით აშენებული ქვეყანა“ არ დაჰკარგვოდათ, სულთანსა და შაჰს საქართველოს მტრობა აღარ შესძლებოდათ და თუ პირობას იძლეოდა 1783 წლის 24 ივლისს ციხესიმაგრე გეორგიევსკში რუსეთის იმპერიისა და ქართლ-კახეთის სამეფოს წარმომადგენლებმა ხელი მოაწერეს ხელშეკრულებას - გეორგიევსკის ტრაქტატს.
1783 წლის ივლისში ქართლ კახეთის ელჩმა გარსევან ჭავჭავაძემ და რუსეთის წარმომადგენელმა პავლე პოტიონკინმა კავკასიის რუსულ ციხესიმაგრე გეორგიევსკში ხელი მოაწერეს ტრაქტატს რომლის მიხედვითაც ქართლ-კახეთი რუსეთს დაექვემდებარა.
საშინაო პოლიტიკაში ქართლ-კახეთს შეეძლო დამოუკიდებლად მმართველობა თუმცა საგარეო პოლიტიკაში რუსეთის ნებართვის გარეშე სხვა ქვეყანასთან ურთიერთობას ვერ დაამყარებდა. ერეკლეს სამწუხაროდ ტრაქტატი „სამუდამოდ“ დაიდო.
გეორგიევსკის ტრაქტატმა გააბრაზა ირანი, ოსმალეთი და დაღესტანი. ლეკები უფრო გამძინვარებით და დიდი ლაშქრებით მოდიოდნენ. ტრაქტატით რუსეთი ვალდებული იყო ჯარით დახმარებოდა ქართლ-კახეთს. რუსის ჯარი პერიოდულად ჩამოდიოდა და როცა ომის საფრთხე იქმნებოდა გარბოდნენ.
1785 წეკს დაღესტანელი ფეოდალი ომარ ხანი 20000 კაცით შემოვიდა ქართლ-კახეთში ხოლო რუსეთზე მინდობილი ერეკლე მოუმზადებელი დახვდა. ომარ ხანმა დასახლებები ააოხრა და ერეკლეს დიდი ფულის გადახდის შემდეგ შინ წავიდა, 2 წლის შემდეგ კი ისევ შემოესია. ერეკლე ამჯერად მზად დახვდა და დაამარცხა ის.
1794 წელს ირანის მბრძანებელი გახდა აღა მაჰმად ხანი, რომელმაც ერეკლეს მოთხოვა გაეუქმებინა ტრაქტატი და ძველებურად ირანის ქვემდებარე მოკავშირე გამხდარიყო, რუსეთის იმედით ერეკლემ უარი შეუთვალა.
1795 წლის სექტემბერში 35000 ჯარით ირანის შაჰი მოულოდნელად შემოესია ქართლ-კახეთს რუსები ცოტახნის წინ წავიდნენ კავკასიიდან ერეკლემ მხოლოდ 6000-7000 კაცი შეაგროვა რომლის მესამედი იმერეთის მეფემ გამოუგზავნა.
კრწანისთან 2 დღიან ბრძოლაში მტერმა გაიმარჯვა, შემდეგ თბილისი აიღო და რამდენიმე კვირა ირგვლივ ყველაფერს აოხრებდა ერეკლე მიხვდა რომ რუსეთი მას გამუდმებით ატყუებდა და ნანობდა ტრაქტატის დადებას.
1797 წელს აღა მაჰმად ხანი ისევ დაიძრა საქართველოზე, მაგრამ გზაში შეთქმულებმა მოკლეს. 1798 წელს ერეკლე ისე გარდაიცვალა რომ დანგრეული ქვეყნის აღდგენა ვეღარ მოასწრო.
ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმება
1798 წლის 11 იანვარს ერელე II გარდაიცვალა. ტახტზე ავიდა მისი შვილი დაავადებული გიორგი XII. იმავე წელს ახალი შაჰმა ბაბა-ხანმა (აღა-მაჰმად-ხანის ძმისწულმა) გიორგის დამორჩილება სთხოვა. გიორგი იძულებული გახდა მოლაპარაკება დაეწყო შაჰთან. ამავე დროს მან რუსეთის მთავრობას აცნობა, რომ თუ ის ტრაქტატის პირობებს არ დაიცავდა და არ დაეხმარებოდა, დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის გზას დაადგებოდა. იმპერატორმა ტრაქტატის აღდგენა გადაწყვიტა 1799 წელს მან გიორგი დაამტკიცა მეფედ, ხოლო მისი შვილი დავითი მემკვიდრედ. ამასთან ტრაქტატით გათვალისწინებული ჯარიც გამოგზავნა.
მეფობის დასაწყისშივე, განსაკუთრებით კი ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესების შემდეგ, გიორგი XII მარტოდმარტო დატოვეს დაპირისპირებულმა ძმებმა და შვილებმა, ტახტის მემკვიდრე დავითმაც კი. ყველა ემზადებოდა იმ დროისათვის, როცა უიმედოდ ავადმყოფი მეფე გარდაიცვლებოდა და ტახტისათვის ბრძოლის შანსი მიეცემოდათ. ამ ვითარებით შესანიშნავად ისარგებლეს რუსმა დიპლომატებმა. გიორგი XII მათი მუდმივი ზემოქმედებისა და შანტაჟის ქვეშ იმყოფებოდა.
1799 წლის 7 სექტემბერს გიორგი XII თავის ელჩებს ავალებდა, „მთლიანად გადაეცათ“ სამეფო რუსეთის იმპერატორისათვის. სუვერენულ უფლებათა შეზღუდვის სანაცვლოდ ქართლ-კახეთის მეფე რუსეთის იმპერატორისაგან ითხოვდა:
1) ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიის მფარველობაში მიღებას.
2) ეს მფარველობა გაცილებით უფრო მძიმე იყო, ვიდრე ამას გეორგიევსკის ტრაქტატი (1783 წ.) ითვალისწინებდა. ამჯერად ქართლ-კახეთის სამეფო უნდა ჩათვლილიყო რუსეთის იმპერიის „კუთვნილებად“.
3) ქართლ-კახეთის სამეფოზე თავისი ხელისუფლების სრულად განხორციელების დროს რუსეთის იმპერატორს ქართლ-კახეთის მეფისათვის უნდა მიეცა წერილობითი პირობა სამეფო დინასტიის შენარჩუნების თაობაზე.
4) გიორგი XII-ისა და მისი შთამომავლებისათვის უნდა შეენარჩუნებინათ მთელი ქონება. 1800 წლის 24 ივნისს გიორგი XII-მ ხელი მოაწერა ე. წ. „სათხოვარ პუნქტებს“ (ნოტას). რუსეთის იმპერატორის პავლე I-დმი მეფის სათხოვარი შემდეგში მდგომარეობდა:
1) გიორგი XII რუსეთის მფარველობაში მიღებას ითხოვდა პირადად მისი, მემკვიდრეების, სამღვდელოების, დიდებულებისა და ყველა ქვეშევრდომის სახელით. ქართლკახეთის მეფე შეასრულებდა რუსეთის იმპერატორის ყველა კანონსა და ბრძანებას, ხოლო რუსეთის იმპერატორს ქართლ-კახეთში მიიღებდნენ, როგორც მემკვიდრე ხელმწიფესა და თვითმპყრობელს.
2) ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიის მფარველობაში შესვლის შემდეგ გიორგი XII უნდა დარჩენილიყო ქართლ-კახეთის მეფედ, სამუდამოდ უნდა შენარჩუნებოდათ სამეფო ტახტი მის მემკვიდრეებს.
3) ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიის მფარველობაში შესვლის სანაცვლოდ გიორგი XII-ს რუსეთის იმპერატორისაგან უნდა მიეღო ჯამაგირი და სოფლები რუსეთში.
4) ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიის მფარველობაში მიღებამდე დაუყოვნებლივ უნდა გაზრდილიყო ქართლ-კახეთში განლაგებული რუსეთის ჯარის რაოდენობა.
ამასთან ერთად, გიორგი XII აყენებდა მისი „სათხოვარი პუნქტების“ (ნოტის) განხილვისა და დროულად დამტკიცების საკითხს. გიორგი XII-ს განზრახული ჰქონდა „სათხოვარი პუნქტების“ დამტკიცების შემდეგ რუსეთის იმპერატორისათვის წარედგინა კიდევ რამდენიმე დოკუმენტი (თხოვნა).
ქართლ-კახეთის მეფის გიორგი XII-ის 1800 წლის 24 ივნისის „სათხოვარ პუნქტებს“ (ნოტას) რუსეთის საიმპერატორო კარზე სერიოზულად მოეკიდნენ. 1800 წლის 18 დეკემბრისათვის შედგენილი იქნა იმპერატორ პავლე I-ის მანიფესტი ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთების შესახებ. სხვადასხვა გარემოებათა გამო მანიფესტი ცოტა მოგვიანებით გამოქვეყნდა.
გიორგი XII-ის გადაწყვეტილება – შეეზღუდა სუვერენული უფლებები – უცნობი იყო თვით ტახტის მემკვიდრისათვისაც კი. დავით გიორგის ძემ მამის მიერ რუსეთის იმპერატორისათვის გაგზავნილი წერილის შინაარსი მხოლოდ მამის სიკვდილამდე რამდენიმე დღით ადრე შეიტყო.
გიორგი XII-ის გაუაზრებელმა პრორუსულმა საგარეო პოლიტიკამ დააჩქარა ქართლ-კახეთის სამეფოს აღსასრული.
1799 წლის ნოემბერში ქართლ-კახეთის სამეფოში გეორგიევსკის ტრაქტატით (1783 წ.) გათვალისწინებული რუსეთის ჯარის ბატალიონი შემოვიდა. ჯარს სარდლობდა გენერალი ლაზარევი. რუსეთის ჯარს თან ახლდა ქართლ-კახეთის სამეფოს კარზე რუსეთის წარმომადგენლად დანიშნული მინისტრი კოვალენსკი. ამ დროიდან რუსი დიპლომატები და სამხედროები კონტროლს უწევდნენ გიორგი XII-ის მოქმედებას.
1800 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს „სათხოვარი პუნქტების” ყველა პირობაზე პავლე I- მა ქართველებს დადებითი პასუხი გასცა, მაგრამ იმავდროულად იმპერატორი უკვე ქართლ-კახეთის სამეფოა გაუქმებას გეგმავდა. პავლე I გენერალ კნორინგს საიდუმლო წერილში სწერდა: „მეფის ავადმყოფობა საფუძველს გვაძლევს, რომ მალე მოველოდეთ მის გარდაცვალებას. ამიტომ, როგორც კი ეს მოხდება, დაუყოვნებლივ გაგზავნეთ იქ ჩენი სახელით განცხადება, რომ ჩვენგან ნებართვის მიღებამდე ტახტის მემკვიდრეს მეფედ ნუ აკურთხებენ“.
1800 წლის 18 დეკემბერს პავლე I-მა ხელი მოაწერა მანიფესტს ქართლ-კახეთუს სამეფოს რუსეთთან შეერთების შესახებ, თუმცა გიორგი XII-ის გარდაცვალებამდე მანიფესტი არ უნდა გამოეცხადებინად.
1800 წლის 28 დეკემბერს გიორგი XII გარდაიცვალა. მისმა ვაჟმა დავითმა ქართლ-კახეთის სამეფო ქარის საზეიმო შეკრებაზე თავი ქართლ-კახეთის სამეფოს გამგებლად გამოაცხადა. ის დარწმუნებული იყო, რომ მალე იმპერატორისგან მეფედ დამტკიცების სიგელსაც მიიღებდა
1801 წლის 11 მარტს პავლე I შეთქმულებმა მოკლეს. რუსეთის იმპერატორის ტახტი დაიკავა მისმა შვილმა ალექსანდრე I-მა. რუსეთის ახალმა იმპერატორმა ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთთან შეერთების საკითხი განსახილველად სახელმწიფო საბჭოს გადასცა. სახელმწიფო საბჭომ ხმის უმრავლესობით ქართლ-კახეთის რუსეთთან შეერთების აუცილებლობა დაამტკიცა.
1801 წლის 12 სექტემბერს რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა ხელი მოაწერა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების მანიფესტს.
რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე I-ის მანიფესტი 1801 წ. 12 სექტემბერი
„წყალობითა ღვთისათა ჩვენ, ალექსანდრე პირველი, იმპერატორი და თვითმპყრობელი ყოვლისა რუსეთისა და სხვათა და სხვათა…
განვუცხადებთ სრულიად საქართველოს სამეფოს მცხოვრებთ. ამიერიდან მყარდება მფარველობა და უზენაისი ხელმწიფება რუსეთისა იმპერიისა სა ქართელთა სამეფოზე.
როდესაც რუსეთის იმპერატორი გავხდი, ვიხილე საქართელო რუსეთთან შეერთებული 1801 წლის 18 იანვრის მანიფესტით. ამან და ერთმორწმუნე ხალხის განსაცდელში მხარდაჭერის ვალდებულებამ გვაიძულა თქვენი მფარველობაში მიღება. ისედაც ვრცელი იმპერიის საზღვრების კიდე უფრო გაფართოებისათის კი არ ვტვირთეთ საქართველოს მმართველობის სიმძიმე, არამედ თქვენი შეჭირვების და მტერთგან დასაცავად…
რუსეთის ჯარის მოსვლამ თქვენ მიერ მოთმენილ სარწმუნოებრივ დევნას, ქალაქების და შენობების ნგრევას, მამების, დედების, ცოლების, შვილების ტყვეობას, მეფეთა შორის უთანხმოებას და ერის გაყოფას ბოლო მოუღო. რუსეთის მხედრობა დაიცავს ერთმორწმუნეებს,მათ საზღვრებს, დაიცავს თქვენს უშიშროებას.
გიწესებთ მმართველად გენერალ კნორინგს, რომელიც იზრუნებს ქვეყანაში წესრიგზე“.
იმერეთის სამეფოს გაუქმება
ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების ამბავმა შეაშფოთა იმერეთის მეფე სოლომონ VI აქამდე იგი რუსეთის მფარველობაში მიღებას ითხოვდა მაგრამ ახლა უარზე იყო. სოლომონი ცდილობდა სამეგრელოს მთავრის, გრიგოლ დადიანის დამორჩილებას. შევიწროებულმა გრიგოლმა დახმარებისთვის რუსეთს მიმართა 1803 წელს სამეგრელო რუსეთის მფარველობაში შევიდა 1804 წელს სოფელ ყულევთან რუსებმა პორტი რედეტკალე ააგეს. ამიერიდან ზღვიდანაც დაუკავშირდნენ საქართველოს.
აპრილში რუსთა ჯარები იმერეთში ქართლიდან და სამეგრელოდან გადმოვიდნენ და აიძულეს სოლომონ I ხელი მოეწერა „ელაზნაურის ტრაქტატზე“, რომლითაც იმერეთი რუსეთის მფარველობაში შევიდა
1806 წელს რუსეთ-ოსმალეთის მორიგი ომი დაიწყო მაშინ რუსთა ჯარმა ქუთაისი დაიკავა. შეშინებული სოლომონი საცხოვრებლად ვარციხეში გადავიდა რუსეთის მოწოდების მიუხედავად იმერლები ომში არ ეხმარებოდნენ. 1810 წელს რუსებმა ოსმალებთან ომში გადამწყვეტი უპირატესობა მოიპოვეს ეს მომენტი ხელსაყრელად მიიჩნიეს იმერეთის სამედოს დასაპყრობად. 1810 წლის 20 თებერვალს აღმოსავლეთ საქართველოს რუსმა მმართველმა ალექსანდრე ტორმასკოვმა იმერეთის სამეფოს გაუქმების ბრძანება გამოსცა რაც წაიკითხეს ქუთაისის ეკლესიაში. სოლომონი აჯანყდა მაგრამ დამარცდა და ოსმალეთში გადაიხვეწა.
დასკვნები
1724 წელს ქართლ-კახეთის მეფე ვახტანგ VI გადასახლდა მოსკოვში, შედეგად ქართლი ძლიერი ცენტრალური ხელისუფლების გარეშე დარჩა და ქვეყანა ძალიან დასუსტდა.
დიდ პრობლემებს უქმნიდა კახეთს ლეკიანობა და ირგვლივ არსებული მუდმივი არეულობები, რის გამოც კახეთში ეკონომიკის განვითარება ვერ ხდებოდა.
დასავლეთ საქართველოში დაქუცმაცებული, შიდაომებში ჩაძირული იყო, რითაც სარგებლობდა ოსმალეთი, ახალ მიწებს იტაცებდა, ხარკი მიჰქონდა და ტყვეთა სყიდვითაც კარგად ხეირობდა.
ერეკლესა და სოლომონ პირველის რეფორმებმა სამეფოები შედარებით გამოაცოცხლა, მაგრამ უფრო მეტის გაკეთება მთელს კავკასიისა და მიმდებარე რეგიონში მუდმივი ომების და არეულობის ფონზე შეუძლებელი იყო.
გეორგიევსკის ტრაქტატმა ბოლო წლებში მშვიდობიანი ვითარება არია და ქართლ-კახეთს ყველა მუსლიმური მეზობელი ქვეყანა დაუპირისპირა. ამ დროს რუსეთი ძველებურად ღალატობდა ქართველებს. მას სურდა ქართლ-კახეთის დასუსტება, რომ ადვილად დაეპყრო. ერეკლე ამას ვერ ხედავდა, რაც მას შეცდომებს აშვებინებდა.
ერეკლეს მოხუცებულობისას მის შვილებს შორის ტახტის გამო დაძაბულობა ჩამოყალიბდა, რის გამოც ქვეყანამ არცთუ ძლიერი ირანის შემოტევა ვერ მოიგერია. ამაში დიდი როლი რუსეთზე ბრმად მინდობამაც შეასრულა.
დაავადებული გიორგი მეთორმეტის გამეფებამ სამეფო ქაოსში გახვია. მეფის დიპლომატიურმა ნაბიჯებმა კი რუსებს თოფის გაუსროლელად მისცა საშუალება ქვეყანა დაეპყრო.
შიდა ომები გრძელდებოდა დასავლეთ საქართველოში. გაღატაკებული ქვეყნის მეფე სოლომონ მეორეს 4000 მეომრის გამოყვანა თუ შეეძლო და ასეთ ვითარებაში მას არ ზალუძდა შეეკავებინა რუსეთის დაპყრობლური ჯარი. მითუმეტეს, რომ მტერს ქართლ-კახეთის თავადაზნაურობა და სამეგრელო გურიის მთავრები ეხმარებოდნენ. არ არსებოდა სხვა ქვეყანა, რომლისთვის დახმარების თხოვნით სოლომონი რუსეთის აგრესიას შეაცერებდა. ასე რომ იმერეთის სამეფოს დამოუკიდებლობა სამწუხაროდ განწირული იყო.
განმარტებანი
ბრწყინვალე პორტა - თურქი მოხელეები ასე უწოდებდნენ სულთნის რეზიდენციას და თავად სახელმწიფოსაც შემდეგ ეს სახელწოდება ევროპელ დიპლომატებს შორისაც გავრცელდა და საერთაშორისო დოკუმენტებში ოსმალეთის სახელმწიფოს აღმნიშვნელ ტერმინად დამკვიდრდა
ადიუტანტი - ოფიცრის (ზემსახურის) თანამდებობა, რომელიც უფროსის უშუალო დაქვემდებარებაშია. მისი მოვალეობაა სამსახურებრივი და სხვა დავალებების ან საშტაბო სამუშაოების შესრულება.
სინოდი - უმაღლეს სასულიერო პირთა კრება მართლმადიდებლურ და პროტესტანტულ ეკლესიებში. სინოდი იყო ეკლესიის უმაღლესი მმართველი ორგანო რუსეთის იმპერიაში 1721 წლიდან 1917 წლამდე. რუსეთში სინოდი შეიქმნა გაუქმებული საპატრიარქოს ნაცვლად და განაგებდა მთელ საკლესიო ცხოვრებას.
გამოყენებული ლიტერატურა
სასკოლო სახელმძღვანელო ისტორია მეცხრე კლასი, დიოგენეს გამომცემლობა
https://www.youtube.com/watch?v=UYVxsmPkal4
https://www.youtube.com/watch?v=6uZSdS4jqB
https://www.youtube.com/watch?v=_54fcx73l7E
https://umurgulia82.blogspot.com/2019/07/1801-1921.html
https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D_XVIII_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A3%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A8%E1%83%98
https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%92%E1%83%94%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%A1%E1%83%99%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%98
https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%9D
https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%9D
https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%99%E1%83%9A%E1%83%94_II
Комментариев нет:
Отправить комментарий