XV ს. II ნახევარში აშკარად გამოიკვეთა რუსეთის სწრაფვა აღმოსავლეთისაკენ, რასაც მზარდი პოლიტიკური და სავაჭრო-ეკონომიკური ინტერესები განაპირობებდა. ამ დროიდანვე შეიძინა განსაკუთრებული მნიშვნელობა ვოლგის სავაჭრო გზამ. XVI ს. შუა ხანებიდან რუსეთის ექსპანსიონისტური პოლიტიკის დღის წესრიგში კავკასიის საკითხი დგება.
კავკასია ყველა დროში წარმოადგენდა მნიშვნელოვან სტრატეგიულ რეგიონს. მასზე გადიოდა უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო გზები აზიიდან ევროპისაკენ, ახლო აღმოსავლეთიდან შუა აღმოსავლეთისაკენ, ამიტომ კავკასიის დაუფლება არამარტო სატრანსპორტო ვაჭრობაზე კონტროლის დაწესებას ნიშნავდა, არამედ შავ და კასპიის ზღვებზე მტკიცედ დამკვიდრების შესაძლებლობასაც იძლეოდა. ეს გარემოება განსაკუთრებით ზრდიდა ამიერკავკასიის სტრატეგიულ მნიშვნელობას. ამიტომაც იყო, რომ საუკუნეების განმავლობაში ეს რეგიონი მოქიშპე სახელმწიფოებს შორის განუწყვეტელი ომების ასპარეზს წარმოადგენდა.
1556
წ. რუსეთმა ასტრახანის სახანო დაიპყრო და მოკლე ხანში, მომთაბარე ნოღაელების მიწა-წყლის ხარჯზე, მისმა საზღვარმა მდ. თერგამდე მიაღწია, ხოლო 1557 წ. ზოგიერთი ყაბარდოელი მთავარიც რუსეთის მფარველობაში შევიდა. ყაბარდოს განსაკუთრებული სტრატეგიული მდებარეობა ჰქონდა ცენტრალურ იმიერკავკასიაში. მასზე გადიოდა მთავარი გზები შავი და აზოვის ზღვებიდან კასპიის ზღვისაკენ და ჩრდ. კავკასიიდან ამიერკავკასიაში. ამ დროიდანვე
(1567-1588 წწ.) ჩნდება ჩრდ. კავკასიაში, მდ. თერგსა და მდ. ყოისუზე რუსების პირველი სიმაგრეები და სამხედრო დასახლებები.
XVII
საუკუნეში რუსეთის ხელისუფლების ყურადღება ძირითადად ქვეყნის დასავლეთ საზღვრებისაკენ იყო მიპყრობილი და აღმოსავლეთში აქტიურობას არ იჩენდა, მაგრამ XVII ს. მიწურულსა და XVIII ს. დასაწყისში პეტრე I-ის (1682-1725) ღონისძიებებმა აღმოსავლეთში ცხადყო, რომ კავკასია და ახლო აღმოსავლეთი კვლავ შედიოდა რუსეთის სტრატეგიული ინტერესების სფეროში.
1696
წ. პეტრე I-მა თურქებს წაართვა მნიშვნელოვანი სტრატეგიული პუნქტი დონის შესართავთან - აზოვის ციხე, საიდანაც თურქები რუსეთის სამხრეთ სამფლობელოებს და კავკასიას ემუქრებოდნენ, ამასთან აზოვის ზღვაზე რუსეთის ფლოტს ჩაუყარა საფუძველი.(5)
ამრიგად,
XVII ს. მიწურულისათვის რუსეთის ხელში იყო ვოლგისა და დონის ქვემო წელი. ვინც მათ ფლობდა, ჩრდ. კავკასიაში პოლიტიკური ჰეგემონი ხდებოდა. ამიერიდან რუსეთის წინაშე ახალი პერსპექტივები გადაიშალა კავკასიასა და ახლო აღმოსავლეთში.
XVIII
ს. II ნახევარში რუსეთის ინტერესები კავკასიისადმი კიდევ უფრო გაიზარდა. რუსეთის მმართველ წრეებს კარგად ესმოდათ ქვეყნისათვის ამ რეგიონის მნიშვნელობა. გარდა იმისა, რომ რუსეთს სავაჭრო-ეკონომიკური ინტერესები ჰქონდა კავკასიაში, მისი მიზანი იყო შავ ზღვაზე გასვლა, შუა აზიასა და მახლობელ აღმოსავლეთზე გამავალი სავაჭრო გზების ხელში ჩაგდება და, საბოლოო ანგარიშში ეკონომიკური და პოლიტიკური გაბატონება ახლო აღმოსავლეთში.
1763
წ. რუსებმა თერგის მარცხენა ნაპირზე ციხე-ქალაქი მოზდოკი დააარსეს და აქ კაზაკთა გარნიზონი ჩააყენეს.
1783 წლის აპრილში რუსეთმა ყირიმის სახანო შეიერთა, რამაც საგრძნობლად შეასუსტა თურქეთის პოზიციები კავკასიაში. იმავე წლის ივლისში ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთის მფარველობაში შევიდა და ამ ქვეყანასთან სათანადო კავშირურთიერთობის უზრუნველყოფის მიზნით საქართველოს სამხედრო გზის მშენებლობა დაიწყო. მის დასაცავად, თერგის ზემო წელზე, რუსებმა რამდენიმე სიმაგრე ააგეს, მათ შორის ვლადიკავკაზი
(1784წ.), რომელსაც გასაღების როლი უნდა შეესრულებინა ამიერკავკასიაში გაბატონებისათვის. თერგის ზემო წელზე რუსული სიმაგრეების აგებით, ფაქტობრივად, ოსეთი რუსეთის მფარველობაში აღმოჩნდა.
XVIII
ს. ბოლოსათვის რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა მთელი ჩრდილოეთი შავიზღვისპირეთი მდ. დნესტრის შესართავიდან ტამანის ნ/კ-მდე, მათ შორის ყირიმი და ყუბანისპირეთის სტეპები. ჩრდ. კავკასიაში რუსეთის ხელისუფლების გავრცელებასთან ერთად მიმდინარეობდა მხარის დაპყრობა-ათვისება რუსი კოლონისტების მიერ, პირველ რიგში კაზაკების მეშვეობით.
XVIII ს. მიწურულს თერგისა და მდ. ყუბანის გაყოლებაზე აგებული რუსული სიმაგრეებისა და კაზაკთა სტანიცების ჯაჭვი გადაიჭიმა კასპიის ზღვიდან შავ და აზოვის ზღვებამდე. შეიქმნა კავკასიის გამაგრებული «საკორდონო ხაზი», რომელიც მდ. თერგის მარცხენა ნაპირსა და მდ. ყუბანის მარჯვენა ნაპირზე გადიოდა და ამ მდინარეებს შორის ტერიტორიასაც მოიცავდა. ის რუსეთის სამფლობელოებს მიჯნავდა კავკასიელ მთიელთა სამფლობელოებისაგან. კავკასიის ხაზს არ ჰქონდა მხოლოდ თავდაცვითი დანიშნულება _ რუსეთის სამფლობელოების დაცვა კავკასიელ მთიელთა თავდასხმებისაგან, _ სამომავლოდ ის რუსეთის იმპერიის საზღვრების სამხრეთით გაფართოების ფორპოსტად უნდა ქცეულიყო.1
1801
წ. ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. ამიერიდან, აღმ. საქართველოში რუსული მმართველობა დამყარდა. ის დიდად არ განსხვავდებოდა რუსეთში არსებული საგუბერნიო მმართველობისაგან. მის სათავეში «საქართველოს მთავარსარდალი», იგივე «მთავარმმართველი» იდგა, რომელიც თავდაპირველად ქართლ-კახეთის, შემდეგ კი მთელი ამიერკავკასიის საქმეებზე უმაღლესი პასუხისმგებელი პირი იყო.(9) აღმ. საქართველოს შეერთებით რუსეთმა ხელში ჩაიგდო მნიშვნელოვანი სამხედრო-სტრატეგიული პლაცდარმი, საიდანაც დაიწყო თავისი ბატონობის გავრცელება დას. საქართველოსა და მთელ ამიერკავკასიაში. რუსეთისათვის უკვე ადვილი იყო რეგიონის პოლიტიკური ერთეულების ძალით დაპყრობა, ან «ნებაყოფლობით» დამორჩილება, ხოლო ახლო აღმოსავლეთში გაბატონების პერსპექტივა კიდევ უფრო რეალური ჩანდა.
აღმ. საქართველოს შეერთების შემდეგ დღის წესრიგში დადგა დას. საქართველოს პოლიტიკური ერთეულების შეერთების საკითხი. დას. საქართველოს მიმართ რუსეთის თვითმპყრობელობის პოლიტიკა აშკარად გამოჩნდა უკვე 1802 წელს, როცა საქართველოს მთავარსარდალსა და ასტრახანის გენერალ-გუბერნატორს, ფაქტობრივად, კავკასიის მთავარმართებელს, გენერალ პ. ციციანოვს
(1802-1806) დაევალა ყველა ღონე ეხმარა დას. საქართველოს სამეფო-სამთავროების რუსეთთან მიერთებისა და შავი ზღვის კავკასიის სანაპიროზე განმტკიცებისათვის. აქ გაბატონებას ცარიზმი ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეებისაკენ გზის გაკვალვას უკავშირებდა. რუსეთის საგარეო უწყების ყოფილი უფროსი გრაფი თ. როსტოპჩინი პ. ციციანოვს წერდა: «შენ თუ წარმატებას მიაღწევ რუსეთის ქვეშევრდომად იმერეთის შემოყვანაში, ამით არსებით და მნიშვნელოვან სარგებლობას მოუტან როგორც რუსეთს, ისე საქართველოს… ეს გზა შეიძლება უფრო საიმედოც კი იქნეს, ვიდრე… თავრიდაზე (ყირიმი) გაკვალული გზა ცარგრადისაკენ» (კონსტანტინოპოლი).
გარკვეული მიზეზების გამო, რუსეთის ხელისუფლება დას. საქართველოში ფრთხილად მოქმედებდა და აღმ. საქართველოსაგან განსხვავებით ქვეყნის უშუალოდ შეერთებისაგან თავს იკავებდა. მაგრამ პ. ციციანოვის მეცადინეობით მოხერხდა დას. საქართველოს სამეფო-სამთავროების რუსეთთან ფაქტობრივი მიერთება. პირველი,
1803 წ. დეკემბერში, სამეგრელოს სამთავრო შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შეზღუდული ავტონომიის უფლებით. სამეგრელოს სამთავროს შეერთებით რუსეთი გზას იკაფავდა შავი ზღვის სანაპიროსაკენ და შეეძლო ზეწოლა მოეხდინა იმერეთის სამეფოზეც.
1804 წლის 25 აპრილს, რუსეთის ადმინისტრაციის ზეწოლით, იმერეთის მეფე სოლომონ II
(1789-1810) იძულებული გახდა რუსეთის მთავრობის მიერ ნაკარნახევი სამფარველო პირობები მიეღო. 25 აპრილის ელაზნაურის სამფარველო ხელშეკრულება გურიის სამთავროზეც ვრცელდებოდა, რადგან გურია იმერეთის სამეფოს შემადგენელ სამთავროდ ცხადდებოდა.
რუსეთის ხელისუფლებას განსაკუთრებით აინტერესებდა შავი ზღვის კავკასიის სანაპირო. ცარიზმს აწუხებდა ის გარემოება, რომ ამ რეგიონში მხოლოდ მცირე მონაკვეთს ფლობდა - მდ. ენგურის მარცხენა ნაპირიდან, ანაკლიის ციხიდან - მდ. რიონის შესართავამდე, ერთადერთი სიმაგრით, სახელდახელოდ აშენებული ყულევით (რედუტ-კალე). შავი ზღვის ვრცელი სანაპირო ზოლი ანაპის ციხიდან მდ. ენგურის შესართავამდე და რიონის მარცხენა ნაპირიდან, - თურქეთის მფლობელობაში იყო. მათ შორის სოხუმ-კალეს, ისგაურის, ანაკლიის, ფოთის, ბათუმის, გონიოს ციხეები. ამიტომ რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი ბარონი ბუდბერგი კავკასიის მთავარმართებელსა და კავკასიის ჯარების სარდალს, გენერალ ი. გუდოვიჩს
(1806-1809) 1806 წლის 25 სექტემბრის წერილში წერდა: «ეს ციხეები უძველესი დროიდან საქართველოს სამეფოს ეკუთვნოდა, ამიტომ არ შეიძლება არ გვსურდეს ყველა ამ ადგილის რუსეთთან შეერთება, რათა ამით კიდევ უფრო უზრუნველვყოთ საქართველოს შეერთება და მთის ხალხების, ყუბანს იქით მცხოვრები ტომების, - დამორჩილება, რომლებიც თავშესაფარს ჰპოულობენ ანაპისა და სხვა თურქულ ციხეებში».
ამ მიზნის მიღწევა შეიძლებოდა დას. საქართველოში განმტკიცებით, მაგრამ თვითმპყრობელობის პოლიტიკური ინტერესების განხორციელებას აქ იმერეთის მეფე სოლომონ II უშლიდა. 1810 წ. თებერვალში რუსეთის ხელისუფლებამ იმერეთის სამეფო გააუქმა და რუსული მმართველობა შემოიღო. იმერეთის სამეფოს გაუქმებასთან ერთად დღის წესრიგში დადგა უშუალოდ გურიის სამთავროსთან მფარველობითი ხელშეკრულების გაფორმება, რაც 1810 წ. ივნისში განხორციელდა კიდეც. გურიის სამთავრო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა შეზღუ-დული ავტონომიის უფლებით.
რუსეთი დიდად იყო დაინტერესებული აფხაზეთის შეერთებით, მაგრამ ამას ხელს ის უშლიდა, რომ აფხაზეთი თურქეთის ვასალი იყო. ამ საკითხის გადაწყვეტა შესაძლებელი გახდა რუსეთ-თურქეთის 1806-1812 წწ. ომის პერიოდში. 1809 წ.
ივნისში ალექსანდრე I-მა აფხაზეთის სამთავრო ტახტის მემკვიდრის გიორგი შარვაშიძის «სათხოვარი პუნქტები» დაამტკიცა, რაც რუსეთის მფარველობაში მის მიღებას ნიშნავდა. მაგრამ ეს იყო ფორმალური აქტი. საჭირო იყო აფხაზეთის დაპყრობა და იქ გაბატონება. 1810 წ. 10 ივლისს რუსეთის საზღვაო დესანტმა ძლიერი ბრძოლის შემდეგ დაამარცხა სოხუმში მყოფი თურქთა გარნიზონი და ციხე აიღო. იმავე წლის ოქტომბერში გიორგი შარვაშიძეს საზეიმოდ გადაეცა სამთავრო ნიშნები და რუსეთის ერთგულებაზე დაიფიცა, რითაც გაფორმდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში აფხაზეთის სამთავროს ავტონომიური უფლებით შესვლა. 1810 წ. 6 აგვისტოს კავკასიის მთავარმართებელი, გენერალი ა. ტორმასოვი (1809-1811) აღ-ფრთოვანებით ულოცავდა რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრს, გრაფ ნ. რუმიანცევს «სოხუმის ციხის შეძენას, რომელიც ბატონობს მთელ აფხაზ ხალხზე». გენერალი იმედს გამოთქვამდა, რომ სოხუმის ფლობა რუსეთს «შავი ზღვის იმ ნაპირის სრულ მბრძანებლად» აქცევდა.
რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის დროისათვის, აფხაზეთის სამთავროს ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი მდ. ბზიფზე გადიოდა, რაც იმით იყო გამოწვეული, რომ აფხაზეთის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი გაგრის ვიწროებიდან მდ. ბზიფამდე ჯიქებს ჰქონდათ მიტაცებული. სამხრეთ-აღმოსავლეთით მისი საზღვარი მდ. ღალიძგაზე გადიოდა, სადაც მას სამეგრელოს სამთავრო ესაზღვრებოდა; დასავლეთით -შავი ზღვა ეკვროდა, ხოლო ჩრდილოეთით საზღვარი ნომინალურად კავკასიონის მთავარ ქედზე გადიოდა.
აფხაზეთის სამთავრო ერთიან პოლიტიკურ ერთეულს არ წარმოადგენდა. ის ცალკეულ მხარეებად იყოფოდა: ბზიფი - მდ. ბზიფსა და მდ. გუმისთას შორის: გუმა - მდ. გუმისთასა და მდ. კოდორს შორის; აბჟუა - მდ. კოდორსა და მდ. ღალიძგას შორის. მასთან ნომინალურად იყო დაკავშირებული მთიანი მხარეები: წებელდა, დალი და ფსხუ მდ. კოდორისა და მდ. ბზიფის ზემო წელში. ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინცია წებელდა, მდ. კოდორის ხეობაში, მის შუა და ზემო წელის აუზში მდებარეობდა. მდ. კოდორის ხეობის ერთი მონაკვეთი დალი, კოდორის სათავეებში, რომელიც ყოველი მხრიდან, გარდა სამხრეთისა მაღალი ქედებითაა შემოზღუდული, გვიან საუკუნეებში გამოეყო წებელდას. მდ. ბზიფის ზემო წელში, კავკასიონის მთავარ ქედსა და ბზიფის ქედს შორის ღრმა ქვაბულში მდებარეობდა ფსხუ. ბზიფს, გუმასა და აბჟუას შარვაშიძეები განაგებდნენ, წებელდას, დალსა და ფსხუს - მარშანიები, რომლებიც, მართალია, ნომინალურად ცნობდნენ აფხაზეთის მთავრის უზენაესობას, მაგრამ ფაქტობრივად დამოუკიდებლები იყვნენ. ნიშანდობლივია, რომ 1810 წელს მარშანიებმა არ ცნეს აფხაზეთის მთავრის გიორგი შარვაშიძის (1810-1821) ხელისუფლება და არც რუსეთის მფარველობაში შევიდნენ.
იმავე 1810 წელს, აფხაზეთის მთავრის გავლენითა და სამეგრელოს დედოფლის ნინო დადიანის დიდი მცდელობით, ჯიქების ცანთა თემის თავადი ლევან ცანუბაია (ცანბა) თავისი ქვეშევრდომებით (500 ოჯახით), რუსეთის მფარველობაში შევიდა და აფხაზეთის მთავარზე თავისი დამოკიდებულების ნიშნად მას მძევლები მისცა.
აფხაზეთის რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის შემდეგ, სოხუმის ციხეში რუსეთის სამხედრო ნაწილი ჩადგა. მიუხედავად იმისა, რომ მთავარმა რუსეთის პროტექტორატი აღიარა, მოსახლეობის დიდი ნაწილი არათუ რუსეთის, არამედ აფხაზეთის მთავრის ხელისუფლებასაც არ ცნობდა. მთავრის ხელისუფლება სუსტი იყო და ის მთლიანად რუსეთის სამხედრო ძალას ეყრდნობოდა. რუსეთის სარდლობას, აფხაზეთის მთავრის არაერთგზისი თხოვნის მიუხედავად ვერ გადაეწყვიტა ქვეყნის სიღრმეში შესვლა და ურჩი მთიანი მხარეების - ფსხუ, წებელდა, დალი, - დამორჩილება. ამ პერიოდში ცარიზმი ცდილობდა განმტკიცებულიყო შავი ზღვის სანაპიროზე და, ფაქტობრივად, ქვეყნის მართვაში არ ერეოდა. ამასთან, აფხაზეთში არსებობდა მძლავრი პროთურქული ბანაკი, რომელსაც მთავრის ძმა ასლანბეი შარვაშიძე ედგა სათავეში. ამ უკანასკნელს ხალხში მნიშვნელოვანი დასაყრდენი ჰყავდა ანტირუსულად განწყობილი ძალების სახით.
XIX ს. დასაწყისში რუსეთის პოზიციები კავკასიაში ჯერ კიდევ სუსტი იყო. რუსეთის დამკვიდრებას კავკასიაში გააფთრებით ეწინააღმდეგებოდნენ თურქეთი და ირანი, რომელთაც ეს მხარე გავლენის სფეროებად ჰქონდათ გაყოფილი. ამასთან, თურქეთსა და ირანს რუსეთის წინააღმდეგ აქეზებდნენ ინგლისი და საფრანგეთი, რომელთაც სურდათ, არ დაეშვათ რუსეთის გაბატონება კავკასიაში, ისინი არაპირდაპირი გზით ცდილობდნენ მოეპოვებინათ გავლენა ამ რეგიონში. რუსეთის სამფლობელოები ჩრდილო კავკასიის დაუპყრობელი მთიანი ზოლისაგან «საკორდონო ხაზით» იყო გამიჯნული. ცარიზმის კოლონიური უღლის წინააღმდეგ 1802-1813 წწ. საქართველოსა და ჩრდილო კავკასიაში (ყაბარდო, ოსეთი, ჩეჩნეთი) რამდენიმე აჯანყება მოხდა. მართალია, ყველა მათგანი მარცხით დამთავრდა, მაგრამ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლა კავკასიაში ამის შემდეგაც არ შეწყვეტილა. ყოველივე ამის გამო რუსეთი იძულებული იყო საქართველოში ფრთხილად ემოქმედა. ამიტომაც იყო, რომ ცარიზმი დას. საქართველოს სამთავროების - სამეგრელო, გურია, აფხაზეთი, - შინაგან დამოუკიდებლობას დროებით ურიგდებოდა, მაგრამ ნათელი იყო, რომ კავკასიაში პოზიციების გამყარების შემდეგ, იგი ამ სამთავროების ავტონომიას ვერ მოითმენდა.
რუსეთ-ირანის 1804-1813 წწ. ომში გამარჯვებამ მნიშვნელოვნად განამტკიცა რუსეთის პოზიციები ამიერკავკასიაში. რუსეთს შეუერთდა განჯის, ყარაბაღის, შაქის, დერბენტის, ყუბის, ბაქოს, თალიშის სახანოები; ირანმა ცნო დაღესტანი და საქართველო რუსეთის შემადგენლობაში. ამასთან, რუსეთმა მიიღო კასპიის ზღვაზე სავაჭრო ნაოსნობისა და სამხედრო ფლოტის ყოლის უფლება.24 რუსეთ-თურქეთის 1806-1812 წწ. ომში გამარჯვების შედეგად, 1812 წ. ბუქარესტის ზავით, რუსეთის ხელში გადავიდა შავი ზღვის სანაპირო მდ. ბზიფიდან მდ. ჩოლოქამდე. თურქეთმა რუსეთის შემადგენლობაში ცნო სამეგრელო, იმერეთი, გურია და აფხაზეთი, როგორც ნებაყოფლობით შეერთებული ქვეყნები, თუმცა რუსეთს პორტასათვის უნდა დაებრუნებინა იარაღის ძალით დაპყრობილი ციხეები: ანაპა, ახალქალაქი და ფოთი. თურქეთი არ ცნობდა სოხუმს, როგორც იარაღით დაპყრობილს, რუსეთის შემადგენლობაში, თუმცა რუსეთის დიპლომატია ხაზს უსვამდა, რომ სოხუმი აფხაზეთის შემადგენლობაში მყოფი ციხე-ქალაქი იყო, ხოლო აფხაზეთი ნებაყოფლობით შეუერთდა რუსეთს.
ბუქარესტის ზავმა მნიშვნელოვნად განამტკიცა რუსეთის სტრატეგიული პოზიციები და პოლიტიკური გავლენა კავკასიაში. ბრწყინვალე პორტას არ სურდა შერიგებოდა თავისი კავკასიური სამფლობელოების დაკარგვას და ბუქარესტის საზავო ხელშეკრულების გადასინჯვას ცდილობდა იმ ნაწილში, რომელიც კავკასიაში რუსეთისა და თურქეთის სამფლობელოების ტერიტორიული გამიჯვნის საკითხს ეხებოდა. იმავდროულად, ინგლისიც ცდილობდა ხელი შეეშალა რუსეთის დამკვიდრებისათვის შავი ზღვის კავკასიის სანაპიროზე და ყოველნაირად უჭერდა მხარს თურქეთის მისწრაფებებს.
XIX ს. დასაწყისში ცარიზმისათვის გადაუდებელ სტრატეგიულ და პოლიტიკურ ამოცანას წარმოადგენდა ჩრდ. კავკასიის დაპყრობა, რაც გამოწვეული იყო კავკასიაში რუსეთის პოლიტიკური მდგომარეობის თავისებურებით: იმპერიასთან მიერთებული ტერიტორიები კავკასიონის ქედის სამხრეთით მდებარეობდა; მათი დაპყრობა ჩრდ. კავკასიის მთიანი ზოლის დაპყრობამდე მოხდა. ამდენად, იმპერიის კავკასიური სამფლობელოები მეტროპოლიიდან გამიჯნული აღმოჩნდა დაუმორჩილებელი ჩრდ. კავკასიით. ამიტომ დღის წესრიგში დადგა ყუბანი-თერგის «საკორდონო ხაზის» სამხრეთით მდებარე მიწა-წყლის დაპყრობა. სანამ ეს საკითხი არ გადაწყდებოდა, მანამდე რუსეთის ბატონობა ამიერკავკასიაში მტკიცე ვერ იქნებოდა. ამიტომ ნაპოლეონთან საომარი კამპანიის დამთავრების შემდეგ ცარიზმი ჩრდ. კავკასიის დაპყრობისათვის მზადებას შეუდგა.
1815 წელს კავკასიის ხაზზე, საქართველოში და საერთოდ, ამიერკავკასიაში განლაგებული რუსეთის ჯარის ნაწილებისაგან ცალკე ქართული კორპუსი შეიქმნა.2 1816 წ. კავკასიის მთავარმართებლად და ქართული კორპუსის სარდლად გენერალი ა. პ. ერმოლოვი (1816-1827) დაინიშნა. მოგვიანებით, ა. ს. პუშკინი პოემაში «კავკასიის ტყვე», დაწერს: «Смирись Кавказ: идет Ермолов!».
ა. ერმოლოვი თავისი წინამორბედებისაგან განსხვავებით, რომლებიც ჩრდ. კავკასიის მთიელთა წინააღმდეგ ცალკეულ დამსჯელ ექსპედიციებს ატარებდნენ, ჩეჩნეთისა და მთიანი დაღესტნის სიღრმეში გეგმაზომიერ შეტევაზე გადავიდა. 1817 წელს რუსეთის სარდლობამ კავკასიის ხაზის მარცხენა ფრთა მდ. თერგიდან მდ. სუნჯაზე გადაიტანა. ეს ფაქტი მთიელთა ტერიტორიების სიღრმეში რუსების გეგმაზომიერი წინსვლის დაწყების მომასწავებელი გახდა. რუსები ანადგურებდნენ მთიელთა აულებს, კაფავდნენ ტყეებს, გაჰყავდათ გზები, აგებდნენ ციხე-სიმაგრეებს და ნაბიჯ-ნაბიჯ მიიწევდნენ მთების სიღრმეში.30 ა. ერმოლოვის პოლიტიკა იყო ტლანქი და თავისი არსით კავკასიის ხალხების განადგურებისაკენ მიმართული.
ცარიზმი ცდილობდა ჩრდ. კავკასიაში რუსული სამხედრო-ადმინისტრაციული მმართველობის დანერგვას, რამაც გააშიშვლა მისი კოლონიური პოლიტიკა. რუსეთის სამხედრო-ფეოდალურ ექსპანსიას ჩრდ. კავკასიის მთიელთა საპასუხო რეაქცია მოჰყვა. დაიწყო კავკასიის მრავალწლიანი ომი, რომელშიც რუსეთი მიზნად ისახავდა კავკასიის, მთიანი დაღესტნისა და დასავლეთ კავკასიის დაპყრობას, ხოლო კავკასიელ მთიელთა მხრიდან ომს ანტიკოლონიური, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ხასიათი ჰქონდა.
ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიაში - მთიან დაღესტანსა და ჩეჩნეთში, ანტიკოლონიური, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლა ისლამის დროშით წარიმართა. მუსლიმანთა სასულიერო წრემ მთიელთა გაერთიანებისათვის მიურიდიზმის რელიგიური სწავლება გამოიყენა, რომელიც ქადაგებდა ღაზავათს - საღვთო ომს ურწმუნოთა, ე.ი. არამუსლიმანთა, ამ შემთხვევაში რუსეთის წინააღმდეგ. პირველი შეიარაღებული გამოსვლა მიურიდიზმის დროშით 1824 წელს მოხდა. ეს იყო ჩეჩნეთის აჯანყება.3 ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის მთიელთა ბრძოლისაგან განსხვავებით, დასავლეთ კავკასიის მთიელთა ბრძოლა დიდხანს რელიგიურ ხასიათს მოკლებული იყო და აქ ღაზავათის ქადაგება მხოლოდ 40-იანი წლების დასაწყისიდან წარიმართა.
რუსეთის სარდლობა დიდ ყურადღებას აქცევდა შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს დაკავებას, რადგან დასავლეთ კავკასიის მთიელები აქედან ამყარებდნენ კავშირს გარესამყაროსთან. ინგლისი და თურქეთი აქედან ამარაგებდნენ იარაღითა და ტყვია-წამლით კავკასიელ მთიელებს. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს დაკავებისათვის რუსეთი ცდილობდა თავისი გავლენა განემტკიცებინა აფხაზეთის სანაპიროზე. აფხაზთა 1821 და 1824 წლების ანტირუსული გამოსვლების დროს, თურქეთი შეეცადა ასლანბეი შარვაშიძის მეშვეობით კონტროლი დაემყარებინა აფხაზეთზე, მაგრამ ცარიზმმა აფხაზთა აჯანყებები სასტიკად ჩაახშო. ამის შემდეგ რუსეთი აფხაზეთში მტკიცედ დამკვიდრებას შეეცადა. აფხაზეთის დაუფლება საშუალებას მისცემდა ცარიზმს მჭიდროდ მიახლოებოდა დას. კავკასიის მთის ტომებს, რომლებიც თურქეთის გავლენის ქვეშ იყვნენ და შავი ზღვის სანაპირო ზოლს ფლობდნენ. აფხაზეთში რუსების მფლობელობაში ფაქტობრივად მხოლოდ სოხუმ-კალე (სოხუმის ციხე) იყო, სადაც მათი გარნიზონი იდგა. მის გალავანს მიღმა კი რუს ჯარისკაცებს ყოველ ფეხის ნაბიჯზე საფრთხე ემუქრებოდათ. კავკასიის რუსული ადმინისტრაცია სოხუმში ჩაყენებული ჯარის მეშვეობით კონტროლს უწევდა მთავრის ხელისუფლებას და მკაცრი ღონისძიებებით ცდილობდა აფხაზეთის დამორჩილებას. აფხაზეთის მთავრისა და რუსეთის პოლიტიკური ბატონობის სისუსტე აფხაზეთში იმაშიც ჩანდა, რომ ქვეყანა ხშირად განიცდიდა ჯიქების, უბიხებისა და სხვა კავკასიელი მთიელი ტომების თავდასხმებს. ისინი ყოველწლიურად, მთებით, ან შავი ზღვის სანაპირო ზოლით გადმოდიოდნენ მდ. ბზიფზე, იჭრებოდნენ აფხაზეთში, ძარცვავდნენ სოფლებს, მიერეკებოდნენ საქონელს, მიჰყავდათ ტყვეები. მიუხედავად იმისა, რომ მთიელთა მარბიელი ლაშქრობები ყოველთვის წარმატებით არ მთავრდებოდა, მაინც დიდ ზიანს აყენებდა ქვეყანას. 1825 წ. ზაფხულში უბიხების ათასკაციანი რაზმი საჰათქერი ადაგვას ძე ბერზეკის მეთაურობით მთის ბილიკებით აფხაზეთში გადმოვიდა, მაგრამ მწყემსებმა შენიშნეს და ხალხს შეატყობინეს. აფხაზებმა უბიხებს უკანდასახევი გზები მოუჭრეს და მთლიანად ამოწყვიტეს. მათი წინამძღოლიც შეტაკებისას დაიღუპა. ამის შემდეგ უბიხები მხოლოდ ზამთარში, იანვარ-თებერვალში ესხმოდნენ თავს აფხაზეთს.
დასავლეთ კავკასიელ მთიელთა თავდასხმებმა აიძულა აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე (1823-1864) რუსებისათვის ეთხოვა აფხაზეთის ბუნებრივი ჭიშკრის - გაგრის გასასვლელის დაკავება. გაგრის სტრატეგიული მნიშვნელობის შესახებ, საფრანგეთის კონსული თბილისში ჟ.-ფ. გამბა, რომელმაც 1822 წ. იმოგზაურა ამ მხარეში, წერდა: «გაგრა გაშენებულია ზღვის სანაპიროსა და ციცაბო მთის ფერდობს შორის… აქ რომ ქვის ციხე-სიმაგრე აშენდეს, საკმარისი იქნება ხუთასკაციანი გარნიზონი იმისათვის, რომ კავკასიის ხალხებისაგან… აფხაზეთის ეს ნაწილი დაიცვან. გაგრის ადგილმდებარეობა ძლიერ მოსახერხებელია, რუსეთის მთავრობამ ყურადღება უნდა მიაქციოს ამ ადგილს და მისი ხელში ჩაგდება უპირველესი მნიშვნელობის ამოცანად უნდა დაისახოს, თუკი კავკასიის ხალხების საბოლოო დაშოშმინება სურს». თუმცა მაშინ რუსებს გაგრის დაკავების ძალა არ შესწევდათ. ჯერ საჭირო იყო ბზიფის აფხაზეთში მტკიცედ დამკვიდრება. 1827 წელს მიხეილ შარვაშიძემაც დაჟინებით ითხოვა გაგრის დაკავება, რათა ბოლო მოღებოდა ჯიქებისა და უბიხების თავდასხმებს აფხაზეთზე, ამასთან მისი პირადი დაცვისათვის რაზმის გამოგზავნასაც ითხოვდა.
XIX ს. 20-იან წლებში რუსეთმა მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწია კავკასიაში. 1826-1828 წწ. რუსეთ-ირანის ომში გამარჯვებამ რუსეთს აღმოსავლეთ ამიერკავკასია საბოლოოდ მოუპოვა. რუსეთის წარმატებამ, მისმა გაძლიერებამ აღმოსავლეთში შეაშფოთა ინგლისი, რომელიც ცდილობდა ირანი ძლიერ ბუფერულ სახელმწიფოდ გადაექცია და მისი საშუალებით ჩაეკეტა რუსეთისათვის ინდოეთისაკენ გზა. ამასთან «ნისლიანი ალბიონი» ყოველ ღონეს ხმარობდა, რათა მოესპო რუსეთის ბატონობა კავკასიაში. ირანთან ომის დამთავრებისთანავე რუსეთ-თურქეთის ახალი ომი (1828-1829 წწ.) დაიწყო. ომის მსვლელობაში, 1828 წ. ოქტომბერს გურიაში რუსთა ჯარი შეიჭრა იმერეთის მმართველის, გენერალ კ. გესეს სარდლობით. მას, გურიის სამთავრო სახლის თურქეთთან კავშირის საბაბით, ნაბრძანები ჰქონდა გადაეყენებინა სოფიო გურიელი და ახალი მმართველობა შეექმნა. რუსთა ჯარის გურიაში შესვლისთანავე სოფიო გურიელი თურქეთში გადავიდა. ამით ისარგებლა ცარიზმმა და 1828 წ. მიწურულს გურიის სამთავრო ფაქტობრივად გააუქმა. აქ «დროებითი მმართველობა» იქნა შემოღებული, რომლის სათავეშიც რუსი მოხელე იდგა. 1829 წ. დეკემბერში კი გურიის სამთავრო ოფიციალურადაც გაუქმდა. ამრიგად, რუსეთმა ხელი აიღო სამთავროთა ფორმალური ავტონომიის შენარჩუნებაზე.
იმავდროულად ცარიზმი შეეცადა ჩრდ. კავკასიაშიც განემტკიცებინა თავისი გავლენა და ყარაჩაი, რომელიც ფორმალურად რუსეთის მფლობელობაში ითვლებოდა, რეალურად შეეერთებინა. ყარაჩაი მდებარეობდა კავკასიონის მთების ძირში, ყუბანის სათავეებში. მის დაუფლებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა რუსეთისათვის, რადგან მასზე გადიოდა ჩრდ. კავკასიიდან სამხრეთ კავკასიისაკენ მიმავალი გზები. აღსანიშნავია, რომ ყარაჩაიზე გავლენის გავრცელებას, ანაპის ფაშას მეშვეობით, თურქეთიც ცდილობდა. 1826 წელს პორტამ მოახერხა კიდეც მისი დაქვემდებარება. ამან აიძულა ცარიზმი, ეზრუნა ყარაჩაის ფორმალური დამოკიდებულება რეალურად ექცია. 1828 წ. ოქტომბერში კავკასიის ხაზის ჯარების სარდალი, გენერალი გ. ემანუელი ყარაჩაისაკენ დაიძრა. 20 ოქტომბერს რუსეთის ჯარსა და ყარაჩაელებს შორის მდ. ხუდესის სათავეებთან ბრძოლა გაიმართა. მთიელები დამარცხდნენ და 21 ოქტომბერს რუსებს მორჩილება გამოუცხადეს. ამრიგად, ყარაჩაი საბოლოოდ შეუერთდა რუსეთს. აქედან მოყოლებული ყარაჩაელებს თითქმის არ მიუღიათ მონაწილეობა კავკასიის ომში და ამიერიდან «მშვიდობიან მთიელებად» ითვლებოდნენ.
1828-1829 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომში რუსეთის გამარჯვებამ საბოლოოდ გადაწყვიტა შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს საკითხი. ადრიანოპოლის ზავით (1829 წ. 14 სექტემბერი) კავკასიაში რუსეთის ხელში გადავიდა ახალციხის საფაშოს ერთი ნაწილი - სამცხე-ჯავახეთი ძველი ქართული ქალაქებით: ახალციხე, ახალქალაქი, ასპინძა, აწყური და სხვ. აგრეთვე შავი ზღვის აღმოსავლეთი სანაპირო მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. ჩოლოქამდე ქალაქებით: ანაპა და ფოთი. ბრწყინვალე პორტა უარს ამბობდა ყოველგვარ პრეტენზიაზე რუსეთ-თურქეთის ახალი საზღვრის ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორიებზე და მათ «რუსეთის იმპერიის სამუდამო მფლობელობაში» ცნობდა. ამ ტერიტორიებში შედიოდა დასავლეთი კავკასია, რომელიც, მართალია, თურქეთის მფლობელობაში არ იყო, მაგრამ მასზე ბრწყინვალე პორტას პოლიტიკური გავლენა ვრცელდებოდა. თურქეთის ეს ნომინალური გავლენა იმით იყო გამოწვეული, რომ სულთანი ითვლებოდა ყველა მუსლიმანის, მათ შორის, კავკასიელი მთიელების, უზენაეს მფარველად და მბრძანებლად. პოლიტიკურად ისინი სრულიად დამოუკიდებლები იყვნენ და მხოლოდ რელიგიური თვალსაზრისით ცნობდნენ სულთნის უზენაესობას. ამდენად, თუმცა თურქეთმა დასავლეთი კავკასია რუსეთის მფლობელობაში ცნო, ეს მხარე ჯერ კიდევ დასაპყრობი ჰქონდა რუსეთს.
სანამ რუსეთი ჩრდ. კავკასიას, მათ შორის, ყუბანის მხარეს არ დაიპყრობდა, მისი ბატონობა სამხრეთ კავკასიაში მტკიცე ვერ იქნებოდა. ამიტომ ცარიზმი ამ საკითხის გადაწყვეტისათვის ზრუნვას შეუდგა. როცა ნიკოლოზ I (1825-1855) კავკასიის მთავარმართებელსა და ჯარების სარდალს ი. პასკევიჩს (1827-1831) რუსეთ-თურქეთის ომში გამარჯვებას ულოცავდა, წერდა: «…кончив таким образом, одно славное дело, предстоит вам другое, в моих глазах столь же славное, а в рассуждении прямых польз гораздо важнейшее – усмирение навсегда горских народов или истребление непокорных».
იმპერატორის დირექტივა - «მთიელთა სრული დამორჩილება ან მათი განადგურება», - ნათლად ახასიათებს ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის არსს და მიზანს კავკასიაში.
ირანთან და თურქეთთან ომებში გამარჯვების შემდეგ, XIX ს. 30-იანი წლების დასაწყისში რუსეთის ჯარებმა გაააქტიურეს მოქმედება ჩრდ. კავკასიაში, მათ შორის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე. ნიკოლოზ I-ის დირექტივის რეალიზების მიზნით ი. პასკევიჩმა შეიმუშავა კავკასიის მთის ხალხების, მათ შორის აფხაზების, სწრაფი დამორჩილების გეგმა, რომელიც იმპერატორმა 1829 წ. ოქტომბერში დაამტკიცა. გეგმა ითვალისწინებდა დასავლეთ კავკასიაში - ყუბანის მხარეში და კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებზე მცხოვრები ადიღური ტომების დამორჩილებას, რისთვისაც საჭიროდ იყო მიჩნეული შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე არსებული სიმაგრეების - რედუტ-კალე, სოხუმი, ანაპა, - გარდა ახალი სიმაგრეების აგება, მათი ერთმანეთთან მტკიცედ დაკავშირება სანაპირო გზით, აგრეთვე ჩრდილოეთიდან რამდენიმე ექსპედიციის მოწყობა ყუბანის მხარეში.
ამ გეგმის რეალიზაციისათვის შეიქმნა «აფხაზეთის ექსპედიცია», რომლის მიზანი იყო სოხუმიდან ანაპამდე სანაპირო ზოლის დაკავება, გამაგრებული სანაპირო ხაზის შექმნა და სიმაგრეებს შორის სახმელეთო მიმოსვლის უზრუნველყოფა, საბოლოო ჯამში კი დასავლეთ კავკასიის მთიანეთში რუსული სამხედრო-ადმინისტრაციული მმართველობის დამყარება. 1830 წ. 8 ივლისს რუსთა დესანტი სოხუმიდან ზღვით გაგრაში გადასხდა და დაიკავა იგი. ამ ცნობის მიღების შემდეგ «აფხაზეთის ექსპედიცია», რომლის უშუალო მეთაურად დანიშნული იყო გენერალი გესე, სოხუმიდან გავიდა და 16 ივლისს ბომბორა დაიკავა. აქვე, ექსპედიციას ლიხნიდან აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე შეუერთდა. შემდეგ ექსპედიციამ წინსვლა განაგრძო და 19 ივლისს ბიჭვინთა დაიკავა. მიუხედავად თავდაპირველი წარმატებისა, გაგრის ჩრდილო-დასავლეთით რუსეთის ჯარის წინსვლა შეფერხდა ჯიქებისა და უბიხების მედგარი წინააღმდეგობის გამო.52 «აფხაზეთის ექსპედიციის» მოქმედების პარალელურად ი. პასკევიჩმა მდ. ყუბანი გადალახა და შაფსუღების რამდენიმე აული გაანადგურა, ამასთან მდ. ყუბანზე რამდენიმე სიმაგრე ააგო.53 ამდენად, სრულად ვერ იქნა მიღწეული ის, რაც ექსპედიციის მიზანს შეადგენდა. აფხაზეთის სანაპირო ზოლში - ბომბორა, ბიჭვინთა, გაგრა, - რუსები სიმაგრეების აგებას შეუდგნენ. ბომბორაში დაბინავდა «აფხაზეთის ექსპედიციის» შტაბიც. ამ სიმაგრეებს ჯიქებისა და უბიხებისათვის უნდა გადაეკეტათ ის სანაპირო გზა, რომლითაც ისინი აფხაზეთში იჭრებოდნენ, მათ უნდა განემტკიცებინათ აგრეთვე რუსების ბატონობა აფხაზეთში.
რუსების მიერ აფხაზეთის სანაპირო ზოლის დაუფლებამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ჯიქებზე, უბიხებზე და თვით აფხაზებზე. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო გაგრის გასასვლელის დაკავება, რასაც მიხეილ შარვაშიძე დიდი ხანია სთხოვდა რუსეთის ხელისუფლებას.
* * *
შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე, მდ. ბზიფსა და მდ. ხოსთას (ხამიში) შორის ცხოვრობდა ჯიქების აფხაზურ-ადიღური მოდგმის მთიელი ტომი. ჩრდილოეთით მათი საზღვარი კავკასიონის მთავარ ქედზე გადიოდა. ჯიქების განსახლების ტერიტორია დაყოფილი იყო მთის და სანაპირო თემებად. ჯიქების მთის თემები იყო: ფსხუ - მდ. ბზიფის ზემო წელში; აიბგა - მდ. ფსოუს ზემო წელში; წვიჯა - მდ. მძიმთას შუა წელზე; აჰჭიფსხუ - მდ. მძიმთას ზემო წელში. ჯიქების სანაპირო თემები, რომლებიც თავადთა საგვარეულო სახელების მიხედვით იწოდებოდნენ, ცხოვრობდნენ: ცან - მდ. ბზიფსა და მდ. ხაშუფსეს (ცანდრიფში) შორის; გეჩ - მდ. ხაშუფსესა და მდ. მძიმთას შორის; არდ (არედ) - მდ. მძიმთასა და მდ. ხოსთას შორის. მდ. ხოსთასა და მდ. შახეს შორის ცხოვრობდნენ უბიხები; მდ. შახესა და მდ. ფშადას შორის - შაფსუღები (მცირე შაფსუღები); მდ. ფშადადან ყუბანის ქვემო წელამდე - ნათხვაჯები.
მდ. ყუბანის აუზში ცხოვრობდნენ მრავალრიცხოვანი ადიღური ტომები და აბაზური თემები. XIX ს. შუახანებისათვის მნიშვნელოვანი ადიღური ტომები იყო: ყაბარდოელები, ბესლენეები, თემირგოი, ბჟედუღები, ხატუკაი, მახვაშები, მამხეღები, ეგერუყვები, აბაძეხები, შაფსუღები, ნათხვაჯები. ჩრდილო-დასავლეთიდან პირველები ცხოვრობდნენ ნათხვაჯები - ყუბანის შესართავიდან აღმოსავლეთით მდ. ადაგუმამდე და შავი ზღვის სანაპიროზე მდ. ფშადამდე; მათ მეზობლად - მრავალრიცხოვანი შაფსუღები, რომლებიც ორ შტოდ იყოფოდნენ: მცირე შაფსუღები განსახლებული იყვნენ შავი ზღვის სანაპიროზე, მდ. ფშადადან მდ. შახემდე, დიდი შაფსუღები - კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ კალთებზე, მდინარეებს: ადაგუმას, ყუბანსა და სუფსს შორის; აბაძეხები - მდ. სუფსს, მდ. ბელაიასა და კავკასიონის მთავარ ქედს შორის, რომელიც მათ უბიხებისაგან მიჯნავდა; ბჟედუღები ცხოვრობდნენ აბაძეხების ჩრდილოეთით თითქმის ყუბანამდე. ისინი იყოფოდნენ ხამიშებად და ჩერჩენეებად. ხამიშები ცხოვრობდნენ მდ. სუფსიდან მდ. ფსეყუფსემდე; ჩერჩენეები - აღმოსავლეთით მდ. ფშიშამდე; ხატუკაი - მდ. ფშიშის ქვემო წელსა და მდ. ბელაიას შორის; თემირგოი - მდ. ბელაიას ქვემო წელიდან მდ. ლაბამდე; ეგერუყვები და მახვაშები - მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის, მათ ზემო წელში; მამხეღები - მდ. ქურჯიფსსა და მდ. ბელაიას შორის; ბესლენეები - მდ. ხოძსა და მდ. ურუპს შორის. თურქული მოდგმის ყუბანისპირელი ნოღაელები ცხოვრობდნენ მდ. ყუბანის მარცხენა ნაპირზე, მდ. ლაბის შესართავსა და ყუბანს შორის. აბაზებს ეკავათ დას. კავკასიის მაღალმთიანი ზოლი მდ. ყუმს, ყუბანის მარცხენა ნაპირსა და მდ. ლაბის სათავეებს შორის. აბაზური თემები ცხოვრობდნენ: თამ - მდ. დიდი ლაბის ზემო წელში; ყიზილბეკი - დიდ და პატარა ლაბას შორის, მათ ზემო წელში; შახგირეი - პატარა ლაბის ზემო წელში; ბაშილბაი - მდ. ურუპისა და დიდი ზელენჩუკის ზემო წელში; ბაღ - მდ. ხოძზე; ბარაყაი - მდ. გუფსის ზემო წელში; ბასხოგი - მდ. ყუბანის ზემო წელის აუზში, ყუმას, ყუბანსა და ურუპს შორის.
ჩრდილო კავკასიის ცენტრალურ ნაწილში ცხოვრობდნენ ყაბარდოელები. XIX ს. დასაწყისამდე დას. კავკასიის ადიღურ ტომებსა და ყაბარდოელებს შორის საზღვარი მდ. ყუბანზე გადიოდა. ყაბარდოში 1804-1822 წწ. ანტიკოლონიური მოძრაობის შემდეგ ყაბარდოელების ერთი ნაწილი მდ. ყუბანზე გადავიდა და ბესლენეებთან და აბაძეხებთან დასახლდა. შემდეგ მათ გაქცეული ყაბარდოელები შეარქვეს. ყაბარდო მდ. თერგით ორ ნაწილად იყო გაყოფილი: დიდი ყაბარდო მოიცავდა ტერიტორიას მდ. ყუბანსა და მდ. თერგს შორის; მცირე ყაბარდო - მდ. თერგის მარჯვენა ნაპირსა და მდ. სუნჯას შორის. ყაბარდოს აღმოსავლეთით იყო ჩეჩნეთი და დაღესტანი, სამხრეთით კი ბალყარები, ოსები და ინგუშები ცხოვრობდნენ. მხოლოდ ადიღეელთა რიცხვი ყაბარდოელებთან ერთად, XIX ს. I ნახევარში (30-40-იანი წლები) 500 ათასს აღწევდა. მათგან ყველაზე მრავალრიცხოვანნი იყვნენ: შაფსუღები (დაახლ. 200 ათასი), აბაძეხები (დაახლ. 160 ათასი), ნათხვაჯები (დაახლ. 60 ათასი). ამდენად, რუსეთს დიდი დრო, ძალა, ადამიანური და მატერიალური რესურსები სჭირდებოდა ჩრდილო კავკასიის მთიელთა დასამორჩილებლად.
რუსეთ-ირანისა (1826-1828 წწ.) და რუსეთ-თურქეთის (1828-1829 წწ.) ომების შემდეგ, როცა რუსეთის პოზიციები კავკასიაში კიდევ უფრო განმტკიცდა, ცარიზმმა ყურადღება კავკასიის მთიანეთს მიაპყრო. კავკასიის მტკიცედ დაუფლებისათვის აუცილებელი იყო მთის თავისუფალი თემების დამორჩილება. ცარიზმის ყურადღების მიღმა არ რჩებოდა საქართველოს ის ნაწილიც, სადაც ჯერ კიდევ არ იყო დამყარებული მისი კონტროლი, სახელდობრ სვანეთი. რუსეთის ინტერესები საქართველოში და, საერთოდ, კავკასიაში მოითხოვდა მისი ბატონობის დამყარებას სვანეთში. აქამდე სვანეთის დამოუკიდებელი არსებობა ცარიზმს არ აწუხებდა, რადგან ეს მხარე კავკასიის მთების სიღრმეში მდებარეობდა და, რაც მთავარია, რუსეთის სასიცოცხლო ინტერესების სივრციდან - შავი ზღვიდან და მისკენ მიმავალი მაგისტრალებიდან შორს იყო. კავკასიის ადმინისტრაციას კარგად ესმოდა, რომ სვანეთის დაუფლებით უფრო მეტად დაამყარებდა კონტროლს იმერეთზე, სამეგრელოსა და აფხაზეთზე, აგრეთვე მას გარკვეული მნიშვნელობა ექნებოდა ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა: ყარაჩაელების, ბალყარელების, ყაბარდოელების, ოსების მოთოკვისათვის. ცარიზმმა სვანეთში გაბატონებისათვის მოხერხებულად გამოიყენა სამთავრო სახლის ორ შტოს შორის არსებული დაპირისპირება, 1833 წ. მფარველობაში აიყვანა ორივე შტოს უფროსები და ამით სვანეთიც შეიერთა.
* * *
XIX ს. 30-იანი წლების დასაწყისში რუსეთის სარდლობა თავს იკავებდა დასავლეთ კავკასიაში ფართო შეტევითი ოპერაციებისაგან და ანაპისა და გაგრის სიმაგრეების დაცვას სჯერდებოდა. რუსეთისათვის ეს მხარე ჯერ კიდევ აქილევსის ქუსლად რჩებოდა. მდგომარეობას ართულებდა თურქეთის ემისრებისა და კონტრაბანდისტების მცდელობა, ხელი შეეშალათ რუსეთის განმტკიცებისათვის ანაპასა და ფოთს შორის შავი ზღვის სანაპიროზე. ამ პერიოდში ცარიზმის ყურადღება ძირითადად ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიისაკენ იყო მიპყრობილი, თუმცა ჩეჩნეთ-დაღესტანში საომარი მოქმედებების პარალელურად, რუსეთის ჯარის სამხედრო ექსპედიციები მოქმედებდნენ დასავლეთ კავკასიაში. კავკასიის მთავარმართებლისა და კავკასიის კორპუსის მთავარსარდლის ბარონ გრ. როზენის (1831-1837) მმართველობის ხანაში საფუძველი ჩაეყარა ყუბანისპირეთის ვაკისა და კავკასიონის მთისწინეთის დაკავებას, მდ. ყუბანსა და მდ. ლაბას შორის ტერიტორიაზე კაზაკთა დასახლებების შექმნას. კავკასიის სარდლობა შავი ზღვის სანაპიროზე აგებდა სიმაგრეებს, გაჰყავდა გზები, რაც ამ მხარეში ცარიზმის ბატონობის განმტკიცებას უწყობდა ხელს. 1831 წ. ბარონმა როზენმა შავი ზღვის სა-ნაპიროზე გელენჯიკი დაიკავა და იქ სიმაგრე ააგო. 1834 წ. გენერალ დ. ახლესტიშევს, რომელმაც გენერალი კ. გესე შეცვალა, დაევალა განეგრძო გზის გაყვანა რედუტ-კალედან სოხუმამდე და სოხუმიდან გაგრამდე. უამინდობამ და წყალდიდობებმა შეაფერხა გზის გაყვანის პროცესი, თუმცა ახლესტიშევმა დავალება შეასრულა. იმავდროულად, 1835 წ. მან აფხაზეთის სანაპირო ზოლში ორი სიმაგრე ააგო - ერთი ილორში, ხოლო მეორე დრანდაში. გენერალ ახლესტიშევის მიერ 1835 წ. სოხუმიდან ბომბორისა და ბიჭვინთის გავლით გაგრამდე გზის გაყვანის შემდეგ, ბზიფი-გაგრის დაბლობიდან საბოლოოდ განიდევნენ ჯიქები და თუ რუსების მიერ გაგრის დაკავებამ აფხაზებს მაშინვე ვერ დაუბრუნა მდ. ბზიფსა და გაგრას შორის ტერიტორია, ახლა ეს მხარე აფხაზეთის მთავრის იურისდიქციაში დაბრუნდა.
აფხაზები და შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე მცხოვრები უბიხები და ჯიქები მცირე რაზმებით თავს ესხმოდნენ რუსულ სიმაგრეებს, რუსეთის ჯარის ნაწილებს და მუდმივი შიშის ქვეშ ჰყავდათ რუსული გარნიზონები. ამ პარტიზანულ რაზმებს მხარს უჭერდნენ და ეხმარებოდნენ აფხაზეთის მთის თემები, რომელთაც რუსეთის ადმინისტრაცია ვერ აკონტროლებდა. ყველაზე ძლიერსა და მედგარ წინააღმდეგობას რუსეთის გაბატონებას აფხაზეთში წებელდა უწევდა. 1837 წ. მაისში ბარონმა როზენმა ექსპედიცია მოაწყო წებელდაში და მარშანიები დაიმორჩილა, რომლებმაც მას ერთგულების ფიცი მისცეს. ამრიგად, აქ რუსული მმართველობა დამყარდა. შეიქმნა წებელდის საბოქაულო ადმინისტრაციული ცენტრით სოფ. მრამბაში. იმავდროულად როზენთან გამოცხადდნენ დალელი მარშანიები, რომლებმაც ასევე მორჩილება აღუთქვეს მას.
1837 წ. მიწურულს კავკასიის მთავარმართებლად და ჯარების სარდლად ბარონ როზენის ნაცვლად გენერალი ე. გოლოვინი (1837-1842) დაინიშნა. ამ დროიდან რუსეთის სარდლობამ, კავკასიელ მთიელთა წინააღმდეგ ეფექტური ბრძოლის მიზნით, მეტი ყურადღება მიაქცია შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს მნიშვნელოვან პუნქტებში სიმაგრეების აგებას და დაპყრობილ ტერიტორიებზე გზების გაყვანას. როგორც წესი, სიმაგრეები და ფორტები იგებოდა მდინარეების შესართავთან, ადგილობრივ მკვიდრთათვის წართმეულ ტერიტორიაზე. სიმაგრეების აშენებით რუსები კავკასიელ მთიელებს უსპობდნენ გარესამყაროსთან, პირველ რიგში თურქეთთან და ინგლისთან ურთიერთობის საშუალებას, ამასთან რუსები მაგრდებოდნენ შავი ზღვის სანაპიროზე, რუსეთის ფლოტს ხელსაყრელი პირობები ექმნებოდა შავ ზღვაზე ბატონობისათვის. 1837 წ. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე აიგო სიმაგრეები: სვიატოგო დუხა (ადლერი) - მდ. მძიმთას შესართავთან, ადლერის კონცხზე; ნოვო-ტროიცკოე - მდ. ფშადის შესართავთან; მიხაილოვსკოე - მდ. ვულანის შესართავთან; 1838 წელს: ალექსანდრიის ფორტი, რომელსაც 1839 წ. ნავაგინსკი ეწოდა - მდ. სოჩის შესართავთან; ველიამინოვსკოე - მდ. ტუაფსეს შესართავთან; თენგინსკოე - მდ. შაფსუხოს შესართავთან; ნოვოროსიისკი - ცემესის ყურეში; 1839 წელს: ფორტი გოლოვინსკი - მდ. სუბაშის (შახე) შესართავთან, ფორტი ლაზარევსკოე - მდ. ფსეზუაფსეს შესართავთან. იმავდროულად, ადმირალ მ. ლაზარევის ინიციატივით აზოვის ბარკასებისაგან შეიქმნა განსაკუთრებული ფლოტილია, რომელიც უზრუნველყოფდა საზღვაო კავშირს სანაპირო სიმაგრეებს შორის. ამასთან, ისინი აკავებდნენ თურქეთის კონტრაბანდულ ხომალდებს, ხელს უშლიდნენ ტყვის სყიდვას, ანადგურებდნენ ადგილობრივ მკვიდრთა გალერებს, რითაც დიდ დახმარებას უწევდნენ რუსეთის კრეისერებს, რომლებსაც არ შეეძლოთ ნაპირთან მჭიდროდ მიახლოება და მდინარეთა შესართავში შესვლა.
1839 წელს შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს ყველა რუსული სიმაგრე ერთმანეთთან სახმელეთო გზით დააკავშირეს. ყველა ეს სიმაგრე მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. ჩოლოქამდე, აგრეთვე აფხაზეთი და წებელდა იქ განლაგებულ ჯარებთან ერთად შევიდა შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სისტემაში, რომლის უფროსად გენერალი ნ. რაევსკი დაინიშნა. სანაპირო ხაზი ორ განყოფილებად გაიყო: 1. მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. სოჩის შესართავამდე (ნავაგინსკი); II. მდ. სოჩის შესართავიდან მდ. ჩოლოქამდე (წმ. ნიკოლოზის საგუშაგო, შეკვეთილი). სანაპირო ხაზის II განყოფილების უფროსი იმავდროულად აფხაზეთში განლაგებული ჯარების უფროსის მოვალეობას ასრულებდა.4 1840 წ. ოქტომბერში შავი ზღვის სანაპირო ხაზის რეორგანიზაცია განხორციელდა. ჩამოყალიბდა სამი განყოფილება: 1. ყუბანის შესართავიდან გელენჯიკამდე; II. გელენჯიკიდან ნავაგინსკამდე; III განყოფილებას შეადგენდა: ნავაგინსკის, გოლოვინსკის, ადლერის, გაგრის, ბიჭვინთის, ბომბორის, სოხუმ-კალეს სიმაგრეები; მრამბის, დრანდის, კვიტოულის, ილორის საგუშაგოები; ანაკლიის, რეტუდ-კალეს, ფოთის, ოზურგეთის სიმაგრეები და წმ. ნიკოლოზის საგუშაგო.5 III განყოფილების უფროსი ვალდებული იყო «პოლიტიკური მეთვალყურეობა გაეწია აფხაზეთზე.» აუცილებლობის შემთხვევაში მას იარაღის გამოყენების უფლებაც ჰქონდა.
რუსეთის სარდლობა სავსებით სამართლიანად თვლიდა, რომ სანამ ჯიქებსა და უბიხებს არ დაიმორჩილებდა, მანამდე აფხაზეთის დამორჩილება სრული ვერ იქნებოდა. მდ. ჟოეკვარას შესართავთან გაგრის სიმაგრის აგების შემდეგ, ჯიქები და უბიხები გაგრის სიმაგრის შემოვლით, მთის ბილიკით იჭრებოდნენ აფხაზეთში. 1839 წ. გაგრის გარნიზონის უფროსი, პოლკოვნიკი ესპეხო კავკასიის კორპუსის შტაბის უფროსს ატყობინებდა, რომ «ჩერქეზები მოსვენებას არ აძლევდნენ არამარტო გარნიზონს, არამედ ხშირად იჭრებოდნენ აფხაზეთში, იკლებდნენ სოფლებს, მიერეკებოდნენ პირუტყვს, იტაცებდნენ ადამიანებს».
1840 წ. დასაწყისში ჯიქებმა, უბიხებმა და შაფსუღებმა შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე გაააქტიურეს მოქმედება რუსეთის ჯარების წინააღმდეგ. დასავლეთ კავკასიაში ანტირუსულ განწყობილებას აღვივებდნენ ინგლისის აგენტები, რომლებიც «ნისლიანი ალბიონის» მფარველობას პირდებოდნენ კავკასიელ მთიელებს. ინგლისი ცდილობდა რუსეთის პოზიციების შესუსტებას კავკასიაში და, საბოლოოდ, ამ მხარის რუსეთისაგან მოწყვეტას. კავკასიელი მთიელებისათვის ცნობილი იყო, რომ შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სიმაგრეები სათანადოდ არ იყო დაცული, მცირერიცხოვანი იყო სიმაგრეთა გარნიზონი, ჯარისკაცებს მრავალი პრობლემა ჰქონდათ, მათ შორის, შეიარაღების მხრივ და სხვ. ამით შეგულიანებულმა მთიელებმა რუსების სიმაგრეებს შეუტიეს და თებერვალ-მარტში ლაზარევსკოე, ველიამინოვსკოე და მიხაილოვსკოე დაიკავეს. იმავდროულად აჯანყდა წებელდა და დალი. მათ დასახმარებლად მოუწოდეს ფსხუელებსა და სვანებს. ზაფხულში რუსეთის სარდლობამ აფხაზეთის მთის თემების დასამორჩილებლად დამსჯელი ექსპედიცია გაგზავნა, რომელშიც აფხაზთა სახალხო ლაშქარიც მონაწილეობდა მთავრის მეთაურობით. ექსპედიციამ წებელდა დაიკავა, წებელდისა და დალის მარშანიებს მძევლები ჩამოართვა და ერთგულების ფიცი დაადებინა. იმავე 1840 წ. ივლისში რუსებმა ფსხუ დალაშქრეს. აფხაზეთის ამ მთიან მხარეში რუსული მმართველობა დამყარდა, შეიქმნა ფსხუს საბოქაულო.
შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსი ნ. რაევსკი თვლიდა, რომ წებელდაში რუსეთის ხელისუფლების განსამტკიცებლად აუცილებელი იყო მრამბაში სიმაგრის აგება და მისი სოხუმთან კარგი გზით დაკავშირება. სექტემბრის ბოლოს მრამბის სიმაგრის მშენებლობა დასრულდა და იქ რუსული გარნიზონი ჩადგა. მაგრამ წებელდისა და დალის დამორჩილება მოჩვენებითი აღმოჩნდა. სიტუაცია კვლავ იძაბებოდა. ოქტომბერში ნ. რაევსკი აღნიშნავდა: «წებელდელებს უბიხები აქეზებენ… აფხაზეთში ხალხის ნაწილი მზადაა აჯანყდეს მთავრის წინააღმდეგ და უბიხებს შეუერთდეს». მალე, რუსეთის სარდლობისათვის ცნობილი გახდა, რომ დალელებმა დახმარებისათვის მეზობელ მთიელებს მიმართეს, ხოლო უბიხებმა დალის დასახმარებლად ათასკაციანი რაზმი შექმნეს. რუსეთის სარდლობამ გადაწყვიტა არ დაეშვა მთიელთა გაერთიანება და მანამდე დაემორჩილებინა დალი. 1840 წ. დეკემბერში დალის წინააღმდეგ გაიგზავნა სამხედრო ექსპედიცია შავი ზღვის სანაპირო ხაზის III განყოფილების უფროსის, პოლკოვნიკ ნ. მურავიოვის მეთაურობით. ექსპედიციაში აფხაზეთისა და სამურზაყანოს სახალხო ლაშქარიც მონაწილეობდა. 1841 წ. იანვარში ექსპედიციამ შტურმით დაიკავა დალის «ჭიშკარი» - ბაგადის ვიწროები და ხეობაში შეიჭრა. დალელებმა მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს მომხდურთ, მაგრამ დამარცხდნენ. ნ. მურავიოვის ბრძანებით რუსებმა სასტიკად ააწიოკეს დალი, ცეცხლს მისცეს მთიელთა დასახლებები და სურსათის მარაგი, ხოლო მოსახლეობა თავიანთი სამკვიდროდან გაასახლეს. ნ. მურავიოვმა სარდლობას სთხოვა დალში 500 რუსის ოჯახი ჩაესახლებინათ, რათა ამ გზით დაეცვათ აფხაზეთი და წებელდა ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა შემოსევებისაგან, რადგან ყუბანის აუზიდან აფხაზეთისაკენ გზა კავკასიონის მთავარი ქედის გავლით სწორედ დალზე გადიოდა. ამასთან, მან ზომები მიიღო, რომ დალში მცირე ხნითაც კი არ დაეშვა ადგილობრივ მთიელთა ოჯახების დაბრუნება. მაგრამ ნ. მურავიოვმა ასეთი ნებართვა ვერ მიიღო. შემდეგ იქ მაინც ჩრდილოკავკასიელი მთიელები ჩასახლდნენ.
1841 წ. თებერვალში უბიხები ჰაჯი კერენტუხ ბერზეკის წინამძღოლობით აფხაზეთში შეიჭრნენ. 10 თებერვალს ისინი თავს დაესხნენ მთავრის კუთვნილ სოფ. ოთჰარას მდ. მჭიშთას სანაპიროზე და სასტიკად ააოხრეს. იმავდროულად, უბიხების წინამძღოლი ჰაჯი დაგუმოყვა ბერზეკი ლაზარევსკის ფორტს დაესხა, მაგრამ ვერ აიღო იგი. გაზაფხულზე რუსეთის სარდლობისათვის ცნობილი გახდა, რომ მთიელთა 500-600 კაციანი რაზმი, რომელიც აჰჭიფსხუელების, აიბგელებისა და დალიდან განდევნილი მარშანიებისაგან შედგებოდა, მთებიდან დაიძრა და კოდორის ხეობაში აპირებდა შეჭრას. აპრილის დასაწყისში ეს რაზმი ფსხუში გამოჩნდა და დალისაკენ აიღო გეზი. ნ. მურავიოვმა კოდორის ხეობა გაამაგრა და რუსთა რაზმითა და აფხაზთა სახალხო ლაშქრით მთიელთა წინააღმდეგ გაემართა, მაგრამ მათი მიახლოებისთანავე მთიელები გაიფანტნენ.
მთელი მარტი-აპრილის განმავლობაში შავი ზღვის სანაპირო ხაზის III განყოფილების სიმაგრეები მუდმივად განიცდიდნენ მთიელთა თავდასხმებს. ამასთან, რუსული სიმაგრეების გარნიზონს მრავალი პრობლემა ჰქონდა: ჯარისკაცები ციებით ავადმყოფობდნენ; მათ თავისუფლად არ შეეძლოთ გამოსვლა სიმაგრეებიდან მთიელთა თავდასხმის შიშით, შეიარაღება მოძველებული ჰქონდათ და ა. შ. სანაპირო ხაზის სარდლობა თვლიდა, რომ შავი ზღვის სანაპიროზე სიმშვიდე მანამ არ დაისადგურებდა, სანამ უბიხებს არ დაიმორჩილებდნენ.
1841 წ. მარტში სანაპირო ჯიქების თემები რუსებს დამორჩილდნენ, რაშიც დიდი იყო აფხაზეთის მთავრის მიხეილ შარვაშიძის წვლილი. უბიხებმა ჯიქების სახით მნიშვნელოვანი მოკავშირე დაკარგეს რუსების წინააღმდეგ ბრძოლაში, ამიტომ მათი დასჯა გადაწყვიტეს, მაგრამ რუსეთის ჯარის ნაწილები ჩადგნენ უბიხებისა და ჯიქების მიწა-წყლის საზღვარზე. ნ. მურავიოვი პირადად შეხვდა უბიხების წინამძღოლებს და მოსთხოვა, რომ არ დასხმოდნენ თავს ჯიქებსა და აფხაზებს, ამასთან სამი თვე მისცა მოსაფიქრებლად, რომ ჯიქების მსგავსად ისინიც დამორჩილებოდნენ რუსეთის ხელისუფლებას. ამჯერად უკვე რუსეთის სარდლობის მთავარი ამოცანა გახდა ჯიქეთში განმტკიცება. ამ მიზნით რუსები შეუდგნენ აფხაზეთიდან ჯიქეთისაკენ გზის გაყვანას, მდინარეებზე ხიდების აგებას. იმავდროულად, ნ. მურავიოვის ბრძანებით, მდ. ჟოეკვარას ხეობაში ააგეს კოშკი, რომლითაც გაგრის სიმაგრის შემოვლითი გზა ჩაიკეტა კავკასიელი მთიელებისათვის. ამ ღონისძიებების შედეგად აფხაზეთიც უფრო დაცული ხდებოდა.
1841 წ. ზაფხულში უბიხების თემმა საშემ და ჯიქების მთის თემმა წვიჯამ რუსეთის სარდლობასთან სამშვიდობო მოლაპარაკებები დაიწყეს. ასეთ პირობებში დასავლეთ კავკასიაში გავრცელდა ცნობა გურიის აჯანყების შესახებ. ამავე ხანებში რუსეთის სარდლობა აპირებდა ექსპედიციის მოწყობას უბიხეთში, მაგრამ არ გამოცხადდა გურიისა და სამეგრელოს სახალხო ლაშქარი, ძალიან მცირერიცხოვანი იყო სამურზაყანოდან და სვანეთიდან მოსული სახალხო ლაშქარი. რუსეთის სარდლობა ბოლომდე არ ენდობოდა აფხაზეთის მთავარსაც. ჯიქებამდე და უბიხებამდე გურიის აჯანყების (1841 წ. მაისი-სექტემბერი) ამბები დამახინჯებული და გაზვიადებული აღწევდა, ამიტომ წვიჯასა და საშას თემებმა რუსებთან მოლაპარაკება შეწყვიტეს. ჯიქების სანაპირო თემები თავიანთი აულების გამაგრებას შეუდგნენ, რადგან ფიქრობდნენ, რომ რუსები შავიზღვისპირეთიდან გურიისაკენ წავიდოდნენ და უბიხების წინაშე დაუცველნი დარჩებოდნენ. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსი, გენერალი ანრეპი მაშინ აღნიშნავდა: «невольный свидетель, я видел, как быстро развивалась весть о восстании в Гурии по всему восточному берегу (Черного моря), какие симпатии и надежды она возбудила не только в непокорных народах, но даже в тех, которые издавна пользовались всеми выгодами гражданства под сенью нашего правительства». მაგრამ სექტემბერში რუსებმა გურიის აჯანყება სასტიკად ჩაახშვეს და მეტი შესაძლებლობა მიეცათ კავკასიელ მთიელთა წინააღმდეგ საბრძოლველად.
სექტემბრის ბოლოს მდ. მძიმთას სანაპიროზე დაბანაკებულ გენერალ ანრეპს ნ. მურავიოვიც შეუერთდა სანაპირო ხაზის III განყოფილების რაზმით და აფხაზეთის, სვანეთის, სამეგრელოს, იმერეთის, გურიის სახალხო ლაშქრით. ოქტომბრის დასაწყისში, ჯიქეთის გავლით ექსპედიცია უბიხეთში შეიჭრა, რამდენიმე აული გაანადგურა და ნავაგინსკამდე მიაღწია, მაგრამ ქვეყნის სიღრმეში, მთებში არ შესულა. უბიხებმა მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს მტერს. უბიხების წინამძღოლის, 70 წლის ჰაჯი დაგუმოყვა ბერზეკის 9 ვაჟიშვილიდან 4 ბრძოლაში დაიღუპა, სხვები კი დაიჭრნენ. ნოემბრის დასაწყისში ექსპედიცია ადლერში დაბრუნდა. ამდენად, უბიხეთში სამხედრო ექსპედიციას რაიმე რეალური შედეგი არ მოჰყოლია.
1841-1842 წწ. კვლავ ჰქონდა გამოსვლებს ადგილი დალში, წებელდაში, ფსხუში, სოფლებში: გუმა, ჯგერდა, ჭლოუ, რომლებიც რუსეთის სარდლობამ სასტიკად ჩაახშო. 1843 წ. დეკემბრის ბოლოს დამსჯელმა ექსპედიციამ აფხაზეთის მთავრის უშუალო მეთაურობით კვლავ დალაშქრა და დაიმორჩილა ფსხუ.
რუსეთის ხელისუფლებას გადაწყვეტილი ჰქონდა ახლად შეძენილ ტერიტორიებზე, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა, უმტკივნეულოდ შემოეღო რუსული მმართველობა. 1840 წ. თებერვალში რუსეთის ხელისუფლებამ სამურზაყანო, ტერიტორია მდ. ენგურსა და მდ. ღალიძგას შორის, ჩამოართვა სამეგრელოს მთავარს დადიანს და აქ რუსული მმართველობა შემოიღო. შეიქმნა რუსული ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეული სამურზაყანოს საბოქაულო. სამურზაყანოს მიმართ ცარიზმს ასეთი გადაწყვეტილების მიღება აფხაზეთისა და სამეგრელოს მთავრებს შორის სამურზაყანოს მფლობელობის გამო ატეხილმა დავამ გაუადვილა, თუმცა მთელი XIX ს. პირველი მესამედის მანძილზე რუსეთის ადმინისტრაცია სამურზაყანოს სამეგრელოს ნაწილად აღიარებდა. ლევან V დადიანმა (1805-1846) გაასაჩივრა მთავარმართებლის მიერ სამურზაყანოს ჩამორთმევა და მოითხოვა, თუ დაბრუნება არა, საზღაურის მიცემა მაინც. 1847 წ. მეფის ხელისუფლებამ სამეგრელოს მთავარს სამურზაყანოს სანაცვლოდ კომპენსაციის სახით 25 ათასი მანეთი მისცა. ამ ფაქტმა აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე კიდევ უფრო გაანაწყენა. ამ და სხვა ფაქტების გამო პროტესტი მან 1847 წ. 10 ნოემბერს სამთავრო უფლებებზე უარის თქმით გამოხატა.6
აფხაზეთის მთავარი გრძნობდა, რომ მისი მომავალი ბეწვზე ეკიდა, ამიტომ გადაწყვიტა მოვლენებისათვის დაესწრო. მაგრამ მისმა ნაბიჯმა კავკასიის უმაღლესი ხელისუფლება ძალიან შეაშფოთა, რადგან მას იმხანად სრულებით არ შეეძლო საკუთარი ძალებით მოევლო აფხაზეთისათვის. ფაქტობრივად, მიხეილ შარვაშიძე რუსებმა აქციეს აფხაზეთის ნამდვილ მთავრად, აფხაზეთში რუსეთის სამხედრო ყოფნის გაძლიერების კვალად ძლიერდებოდა მისი ხელისუფლება. მიხეილ შარვაშიძის გავლენა და ავტორიტეტი 30-40–იან წლებში გაიზარდა, როცა აფხაზეთში თავისი გავლენის გაძლიერების მიზნით ცარიზმი სამთავრო ხელისუფლების ავტორიტეტის ამაღლებაზე ზრუნავდა. მიხეილ შარვაშიძემ რუსეთის ჯარების დახმარებით დაიმორჩილა ფეოდალური ოპოზიცია; აფხაზეთში რუსული სიმაგრეების აგებამ, აფხაზეთის მთის თემების წინააღმდეგ მოწყობილმა ექსპედიციებმა და მათმა დამორჩილებამ, ხელისუფლების მიერ ბოძებულმა წოდებებმა და ჯილდოებმა გაზარდეს მისი ძალა და ავტორიტეტი. ამასთან, რუსეთის ხელისუფლება სათანადოდ აფასებდა მიხეილ შარვაშიძის დამსახურებას აფხაზეთის მთის მხარეების დამორჩილებაში, დას. კავკასიის მთიელთა წინააღმდეგ ბრძოლაში, 1841 წ. სანაპირო ჯიქების დამორჩილებაში რუსეთის ხელისუფლებისადმი და სხვ. აფხაზეთის მთავარს დიდი გავლენა ჰქონდა დასავლეთ კავკასიის მთიელთა - ჯიქებს, უბიხებს, შაფსუღებს, აბაძეხებს შორის, ამიტომ რუსეთის ხელისუფლებას მიხეილ შარვაშიძე ჯერ კიდევ სჭირდებოდა. კავკასიის მეფისნაცვალმა მ. ვორონცოვმა (1844-1854) წერილით მიმართა აფხაზეთის მთავარს, რომელშიც მთელი მონდომებით არწმუნებდა ხელი აეღო თავის განზრახვაზე. მართლაც, ეს ამბავი მაშინ ჩაიფარცხა.
* * *
40-იანი წლების დასაწყისში დას. კავკასიის მთიელების მიერ რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლის გააქტიურებასთან ერთად, ჩეჩნეთ-დაღესტანში შამილიც გააქტიურდა. რუსებმა მთლიანად დაკარგეს ჩეჩნეთი, ავარია და დაღესტნის დიდი ნაწილი. ასეთ ვითარებაში, 1844 წლის ბოლოს ნიკოლოზ I-მა კავკასიაში მეფისნაცვლობა შემოიღო. მეფისნაცვლად და კავკასიის კორპუსის მთავარსარდლად გრაფი მ. ს. ვორონცოვი დაინიშნა. კავკასიის კორპუსი შედარებით გაძლიერდა, მთავარსარდალს უფრო ფართო უფლებები მიეცა. მაგრამ მ. ვორონცოვის პირველი ნაბიჯები ბოლომდე წარმატებული არ ყოფილა. 1845 წ. მაისის ბოლოს მოწყობილი დარღოს ექსპედიცია რუსებისათვის კინაღამ კატასტროფით დამთავრდა, მოკლულთა და დაჭრილთა სახით მათ 3500-ზე მეტი ჯარისკაცი და ოფიცერი დაკარგეს, ხოლო მ. ვორონცოვი ძლივს გადაურჩა დატყვევებას. ამის შემდეგ რუსეთის სარდლობამ ბრძოლის ტაქტიკა შეცვალა. დაიწყო ტყეების გაჩეხვა, გზების გაყვანა, სიმაგრეებისა და გამაგრებული ხაზების აგება, რაც მთიელებს აიძულებდა დაეტოვებინათ ვაკე ადგილები და მთების სიღრმეში შესულიყვენენ. ეს სისტემა ჰგავდა ერმოლოვისას, მაგრამ მისგან განსხვავდებოდა მთიელებისადმი უფრო ლიბერალური დამოკიდებულებით. მ. ვორონცოვის საქმიანობა მიმართული იყო მხარის კოლონიზაციისა და იმპერიასთან სრული შერწყმისაკენ, მაგრამ ამას აკეთებდა მოქნილად, მეთოდურად.
შამილი შეეცადა მიღწეული წარმატებები განემტკიცებინა და 1846 წ. აპრილში ყაბარდოში შეიჭრა. მისი მიზანი იყო გაეერთიანებინა ჩრდილო-აღმოსავლეთ და დასავლეთ კავკასიის მთიელები რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლაში და შავ ზღვაზე გასულიყო. ამ მიზნის მისაღწევად კი საჭირო იყო ყაბარდოს ხელში ჩაგდება. მაგრამ შამილს მხოლოდ რამდენიმე ყაბარდოელი ფეოდალი შეუერთდა. მათი უმრავლესობა ამ დროს ცარიზმთან მტკიცედ იყო დაკავშირებული და მას არ განუდგა. შამილს არც ოსებმა და ინგუშებმა დაუჭირეს მხარი, ამიტომ რუსეთის ჯარების მოახლოების გამო, მან თავის განზრახვაზე ხელი აიღო და უკან გაბრუნდა. ამის შემდეგ, 1848 წ. მიწურულს შამილმა დას. კავკასიაში გაგზავნა მისი ერთ-ერთი ნაიბი მუჰამედ ემინი, რომლის მიზანი იყო შეერიგებინა ერთმანეთთან მებრძოლი დას. კავკასიის ტომები, დაექვემდებარებინა ისინი თავისი ხელისუფლებისათვის, დაერაზმა რუსეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად და შამილს შეერთებოდა.
მალე, მუჰამედ ემინის ხელისუფლება ცნეს აბაძეხებმა, მახვაშებმა, ეგერუყვებმა, თემირგოიმ; 1850 წელს - უბიხებმა, შაფსუღებმა, ნათხვაჯებმა. რუსეთის ხელისუფლება შიშობდა, რომ მისი გავლენა აფხაზეთშიც არ გავრცელებულიყო, სადაც მოსახლეობის ნაწილი ისლამს აღიარებდა. ეს, რა თქმა უნდა, რუსეთის ხელისუფლებას დამატებით სირთულეებს შეუქმნიდა, თუმცა მათი შიში არ გამართლდა. 1851 წ. 15 მაისს მუჰამედ ემინმა დიდი დამარცხება განიცადა მდ. ურუპზე გენერალ-მაიორ გ. ერისთავისა და პოლკოვნიკ ვოლკოვის ჯარებთან ბრძოლაში. იმავდროულად, რუსებმა ილაშქრეს ხამიშების წინააღმდეგ, რომლებიც ცხოვრობდნენ მდ. ფსეყუფსესა და მდ. აგრიფსს შორის, დაამარცხეს და დაიმორჩილეს ისინი; ვიცე-ადმირალმა ლ. სერებრიაკოვმა აიძულა მდ. ბელაიასა და მდ. ფშიშს შორის მობინადრე ჩერჩენეები, დამორჩილებოდნენ რუსებს; მანვე, 1852 წ. შაფსუღებისა და ნათხვაჯების 44 აული გაანადგურა. 1852 წ. მუჰამედ ემინი 2 ათასი მთიელით შეეცადა გაგრის ვიწროებით აფხაზეთში შეჭრილიყო, მაგრამ რუსეთის ჯარის ნაწილებმა მდ. მძიმთას ნაპირზე, ადლერთან ახლოს შეაჩერეს და უკუაგდეს იგი. იმავე წლის ზაფხულში იგი კიდევ ერთხელ შეეცადა ყაბარდოს მეშვეობით შამილს შეერთებოდა, მაგრამ ეს ცდაც მარცხით დამთავრდა. ამრიგად, კავკასიის კორპუსის ნაწილები წარმატებით ებრძოდნენ დასავლეთ კავკასიის მთიელებს და ნაბიჯ-ნაბიჯ მიიწევდნენ მთების სიღრმეში.
რუსეთის პოზიციები კვლავ სუსტი იყო აფხაზეთში. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთს აქ სიმაგრეები ჰქონდა და ჯარის ნაწილებიც ჰყავდა, თავს მყარად ვერ გრძნობდა. აფხაზთა გამოსვლებს რუსული იმპერიული პოლიტიკის წინააღმდეგ ბოლო არ უჩანდა. დასავლეთ კავკასიის მთიელთა ბრძოლის გააქტიურებისას, რუსეთის სარდლობა ცდილობდა არ დაეშვა ჯიქებისა და უბიხების შეჭრა აფხაზეთში, რაც კიდევ უფრო არევდა ისედაც არამყარ სიტუაციას ამ მხარეში. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსი, ვიცე-ადმირალი ლ. სერებრიაკოვი მ. ვორონცოვს 1852 წ. აუწყებდა: «ჩვენი მდგომარეობა აფხაზეთში, სამხედრო თვალსაზრისით მეტად არადამაკმაყოფილებელია».7 ამიტომ რუსეთის სარდლობა სასწრაფოდ აძლიერებდა თავის ნაწილებს აფხაზეთში.
* * *
XIX ს. 40-იანი წლების მიწურულს კვლავ გამწვავდა «აღმოსავლეთის საკითხი», რომელმაც მთავარი ადგილი დაიკავა ამ პერიოდის რუსეთის საგარეო-პოლიტიკურ პრობლემებს შორის.
«აღმოსავლეთის საკითხი» წარმოადგენდა მწვავე წინააღმდეგობათა რთულ კვანძს, რომლის არსი ახლო აღმოსავლეთში გაბატონებისათვის ბრძოლაში მდგომარეობდა. უპირველეს ყოვლისა, ეს გულისხმობდა ღრმა შინაგანი კრიზისით მოცული თურქეთისა და მისი სამფლობელოების დაუფლებას, ახლო აღმოსავლეთის ბაზრების, ამ რეგიონზე გამავალი სავაჭრო გზების, აგრეთვე ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეებზე გაბატონებას, რაც განუყოფლად იყო დაკავშირებული კავკასიაში შექმნილ პოლიტიკურ სიტუაციასთან. «აღმოსავლეთის საკითხის» გამწვავების კვალად იზრდებოდა კავკასიის სტრატეგიული მნიშვნელობა. ცარიზმს არ შეეძლო ეფიქრა შავი და კასპიის ზღვების რაიონში ექსპანსიის გაფართოებაზე, კავკასიაში განმტკიცების გარეშე.
ახლო აღმოსავლეთში გაბატონების პრეტენზია ჰქონდა ერთი მხრივ რუსეთს, რომელიც ცდილობდა გავლენის განმტკიცებას თურქეთში; მეორე მხრივ, ინგლისს და საფრანგეთს, რომლებიც დომინირებდნენ ახლო აღმოსავლეთის ბაზრებზე, სურდათ ამ რეგიონში გადამწყვეტი ეკონომიკური და პოლიტიკური უპირატესობის მოპოვება, თურქეთისა და მთელი ახლო აღმოსავლეთის დამორჩილება; ავსტრიას თავისი ინტერესები ჰქონდა ბალკანეთში, სადაც ასევე რუსეთი ცდილობდა პოზიციების განმტკიცებას. ეს სახელმწიფოები შიშობდნენ, რომ მოწინააღმდეგეები დაასწრებდნენ, ამიტომ 50-იანი წლების დასაწყისში ისინი ცდილობდნენ დაეჩქარებინათ კვანძის გახსნა.
1848-1849 წწ. რევოლუციების შემდეგ, როდესაც რუსეთის გავლენა ევროპაში კიდევ უფრო გაიზარდა, ნიკოლოზ I შეეცადა თავის სასარგებლოდ გადაეწყვიტა «აღმოსავლეთის საკითხი.» იგი თურქეთს «ავადმყოფ ადამიანს» უწოდებდა, რომლის მემკვიდრეობა დროულად უნდა განაწილებულიყო. ძლიერი მოკავშირის მოპოვების მიზნით, ნიკოლოზ I შეეცადა დაახლოებოდა ინგლისს და მოლაპარაკებოდა გავლენის სფეროების გაყოფაზე, მაგრამ «ნისლიანი ალბიონი» რუსეთთან გარიგებაზე არ წავიდა; 1848 წლის რევოლუციით შერყეულ საფრანგეთს და ავსტრიას, რომელიც მან იხსნა 1849 წელს, ნიკოლოზ I ანგარიშს არ უწევდა. რუსეთის აგრესიულმა პოლიტიკამ ინგლისი და საფრანგეთი დააახლოვა. მათი მთავარი მიზანი გახდა ხელი შეეშალათ რუსეთისათვის, წაექეზებინათ ბრწყინვალე პორტა და საქმე რუსეთ-თურქეთის ომამდე მიეყვანათ.8
ინგლისსა და საფრანგეთს სურდათ რუსეთის განდევნა ყირიმიდან და კავკასიიდან. ცნობილი ინგლისელი სახელმწიფო მოღვაწისა და დიპლომატის ჰ. პალმერსტონის გეგმით გათვალისწინებული იყო რუსეთის დანაწილება. მას უნდა ჩამორთმეოდა მთელი რიგი სამფლობელოები, მათ შორის ყირიმი და კავკასია. ყირიმი და საქართველო უნდა გადასცემოდა თურქეთს, ხოლო ჩრდ. კავკასიაში, რომელსაც პალმერსტონი ჩერქეზეთს უწოდებდა, უნდა შექმნილიყო სახელმწიფო ჩერქეზეთი, რომლის სათავეშიც შამილი მოიაზრებოდა. ჩერქეზეთი უნდა გამხდარიყო დამოუკიდებელი, ან თურქეთის პროტექტორატის ქვეშ უნდა გადასულიყო. ამ კავკასიურ სახელმწიფოს უნდა გადაეკეტა გზა რუსეთის წინსვლისათვის სამხრეთისაკენ. ამდენად, ინგლისს მხარი უნდა დაეჭირა შამილის ბრძოლისათვის. ინგლისის გეგმები ეთანხმებოდა თურქეთის რევანშისტულ მისწრაფებებს, რომელიც ყირიმისა და კავკასიის დაბრუნებას ცდილობდა.
თურქეთის გაყოფაზე ინგლისისაგან უარის მიღების შემდგ, რუსეთმა გადაწყვიტა წინ წაწეულიყო და დიპლომატიური ზემოქმედება მოეხდინა თურქეთზე. 1853 წ. მარტში რუსეთმა პორტას კატეგორიული ფორმით მოსთხოვა მისთვის თურქეთში მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სულთნის მართლმადიდებელი ქვეშევრდომების მფარველის უფლების მინიჭება. ამასთან, ეს უფლება დამტკიცებული უნდა ყოფილიყო სულთნის სენედით და არა ფირმანით, რომ მას საერთაშორისო-სამართლებრივი ვალდებულების ხასიათი ჰქონოდა. ინგლისი, ერთი მხრივ, რუსეთს აქეზებდა, ხოლო მეორე მხრივ თურქეთს, და საქმე ომამდე მიჰყავდა. რუსეთმა დიპლომატიური ურთიერთობა გაწყვიტა პორტასთან და თურქეთში მართლმადიდებელი ეკლესიის მფარველობისა და თურქეთის მიერ რუსეთთან დადებული ხელშეკრულებების შესრულების უზრუნველყოფის საბაბით, რომელიც სულთნის მიერ ირღვეოდა, 1853 წ. ივნის-ივლისში დუნაის სამთავროები დაიკავა. ინგლის-საფრანგეთის დაპირებებით დაიმედებულმა სულთანმა აბდულ მეჯიდმა 1853 წ. 27 სექტემბერს (9 ოქტომბერი) რუსეთს დუნაის სამთავროებიდან ჯარის გაყვანა მოსთხოვა და ულტიმატუმის ვადის გასვლას არც დაელოდა, 4(16) ოქტომბერს რუსეთს ომი გამოუცხადა.122 დაიწყო აღმოსავლეთის ომი (1853-1856), რომელიც ასევე ყირიმის ომის სახელითაა ცნობილი. ომის დასაწყისში რუსეთი საერთაშორისო იზოლაციაში აღმოჩნდა. 1854 წ. მარტში ინგლისმა და საფრანგეთმა ომი გამოუცხადეს რუსეთს. მოგვიანებით, მათ შეუერთდა სარდინიის სამეფოც.
ომის მთავარი მოვლენები ყირიმის ნახევარკუნძულზე განვითარდა, მაგრამ ყირიმსა და ბალკანეთში რუსეთის მიერ განცდილი მარცხის ერთგვარი კომპენსაცია გახდა რუსეთის ჯარების წარმატება კავკასიის ფრონტზე.
შავ ზღვაზე თურქეთის მოკავშირეების - ინგლის-საფრანგეთის ფლოტის გაბატონების გამო რუსეთის სარდლობას არ შეეძლო შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროსთან, მათ შორის აფხაზეთთან კავშირურთიერთობის განხორციელება. ამიტომ რუსეთის სარდლობა იძულებული გახდა 1854 წ. გაზაფხულზე, მარტ-აპრილში, სრულებით დაეცალა აფხაზეთი და შავი ზღვის სანაპირო ხაზის ლიკვიდაციაც მოეხდინა. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს სიმაგრეებიდან გარნიზონები ევაკუირებულ იქნა, ხოლო თვით სიმაგრეები ააფეთქეს. აფხაზეთის მთავრის მიხეილ შარვაშიძის ხელმძღვანელობით განხორციელდა შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სოხუმის, ბომბორის, ბიჭვინთის, წებელდის სიმაგრეებიდან რუსეთის სამხედრო ნაწილების ევაკუაცია, რასაც რუსეთის სარდლობა მთავარს დიდად უმადლიდა. ამასთან, 1855 წლის გაზაფხულზე მიხეილ შარვაშიძემ ჩაშალა ლიხნში თავმოყრილი დასავლეთ კავკასიელი მთიელებისა და აფხაზების განზრახვა, მარბიელი ლაშქრობა მოეწყოთ სამურზაყანოში ტყვეებისა და ნადავლის ხელში ჩაგდების მიზნით.
თურქეთი და მისი მოკავშირეები, ინგლის-საფრანგეთი, დიდ იმედებს ამყარებდნენ დასავლეთ კავკასიის მთიელებისა და შამილის მხარდაჭერაზე. ინგლისელმა სტრატეგებმა შეიმუშავეს გეგმა, რომლის თანახმადაც მათ აქტიურად უნდა ემოქმედათ კავკასიაში და ამით რუსეთის ძალების ნაწილი დასავლეთი საზღვრებიდან ჩამოეშორებინათ. ამისათვის გადაწყდა დესანტით დაეკავებინათ სოხუმი და ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა საერთო აჯანყება მოეწყოთ რუსეთის წინააღმდეგ. მოკავშირეები იმედოვნებდნენ, რომ ჩრდ. კავკასიას რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლის აქტიურ თეატრად გადააქცევდნენ. მაგრამ, როცა 1855 წ. მაისში ინგლის-საფრანგეთის დესანტი გადმოსხდა ანაპაში, ხოლო სექტემბერში ტამანის ნახევარკუნძულზე, ადიღეელებმა მათ რეალური დახმარება არ გაუწიეს. დასავლეთ კავკასიის მთიელთა წინამძღოლებმა მუჰამედ ემინმა და სეფერ-ბეი ზანუყომ ვერ შეძლეს დაპირებული ძალების გამოყვანა, ხოლო ადგილობრივი ტომების დახმარების გარეშე დესანტს სერიოზული წარმატების იმედი არ უნდა ჰქონოდა. მუჰამედ ემინი კიდევ ერთხელ შეეცადა შამილთან შეერთებას და ამ მიზნით ყარაჩაისა და ყაბარდოს დაკავება სცადა, მაგრამ ეს ცდა წარუმატებელი აღმოჩნდა. შამილიც ყოველნაირად ცდილობდა შეერთებოდა მუჰამედ ემინს, მაგრამ რუსეთის ჯარის ნაწილებმა ეს მცდელობაც აღკვეთეს.
ანაპაში თურქეთის ჩინოვნიკებთან პირველი გაცნობის შემდეგ, რომლებიც ცდილობდნენ კავკასიელი მთიელები პორტას ქვეშევრდომებად გადაექციათ, ადიღეელები ეჭვით უყურებდნენ თურქეთის მოკავშირეებსაც. ისინი იმიტომ კი არ იცავდნენ თავიანთ დამოუკიდებლობას ცარიზმთან ბრძოლაში, რომ პორტას ქვეშევრდომებად ქცეულიყვნენ.
თურქეთის ყოფილი დიდი ვეზირის შვილის, თურქეთის არმიის ოფიცრის ოსმან-ბეის ცნობით ინგლისელები არაფერს იშურებდნენ იმისათვის, რომ «ჩერქეზები რუსების წინააღმდეგ განეწყოთ და რუსეთთან ბრძოლაში ჩაებათ.» ფართოდ გამოიყენებოდა «ჩერქეზეთის» დამოუკიდებლობის ლოზუნგიც, თუმცა, როგორც ოსმან-ბეი აღნიშნავს, «დამოუკიდებლობა უეჭველად უნდა ყოფილიყო ერთ-ერთ ილუზიად, რადგან თურქეთი თავის პროექტებს საკუთარი სარგებლობისათვის აგებდა და არა ჩერქეზთა შესანიშნავი თვისებების გამო.»
1855 წ. ივნისში რუსეთის ჯარმა ალყა შემოარტყა ყარსს და ამით თურქეთის უმთავრეს ცენტრებს საფრთხე შეუქმნა. ყარსის გადასარჩენად თურქებმა სექტემბრის დასაწყისში სოხუმში ომერ ფაშას სარდლობით 45 ათასიანი დესანტი გადმოსხეს, რომელმაც აფხაზეთი დაიკავა. ომერ ფაშას გადაწყვეტილი ჰქონდა საქართველოს გავლით ყარსამდე ჩაეღწია და დახმარებოდა ალყაშემორტყმულ ციხეს. ოქტომბერში თურქეთის არმიამ თითქმის მთელი სამეგრელო დაიკავა. ასეთ პირობებში ომერ ფაშამ და მასთან მივლინებულმა ინგლის-საფრანგეთის წარმომადგენლებმა ფ. ლონგუორტმა და გრაფმა დე მეფრემ წერილებით მიმართეს სამეგრელოს დედოფალს ეკატერინე დადიანს, რომლებშიც მას არწმუნებდნენ, რომ თურქეთის არმიის მიზანია რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლა, რუსეთის აგრესიის აღკვეთა კავკასიაში და სამეგრელოს დამოუკიდებლობის აღდგენა, რომ «სამეგრელო და მისი მეზობელი ქვეყნები» დამოუკიდებელი იყვნენ რუსეთისაგან და სხვა ნებისმიერი სახელმწიფო-საგან. მაგრამ დედოფალი არ ენდო მათ დაპირებებს და თვითონ ჩაუდგა სათავეში თურქების წინააღმდეგ სამეგრელოში გაჩაღებულ პარტიზანულ ბრძოლას.
1855 წლის 16 ნოემბერს ყარსის ციხე-სიმაგრე რუსებს დანებდა. ამდენად, ომერ ფაშას ლაშქრობამ ყარსის დასახმარებლად აზრი დაკარგა. სამეგრელოში გაჩაღებული პარტიზანული ბრძოლითა და რუსთა მაშველი ჯარების მიერ შევიწროებულმა ომერ ფაშამ შავი ზღვის სანაპიროსაკენ დაიხია, ხოლო 1856 წ. თებერვალში მისი საკმაოდ შეთხელებული არმია სოხუმიდან და რედუტ-კალედან ზღვით ბათუმისა და ტრაპიზონისაკენ გაემართა. 10 ივლისს კი სოხუმი რუსეთის ჯარებმა დაიკავეს.135 თურქებთან ერთად აფხაზეთიდან წავიდა მოსახლეობის მცირე ნაწილი, უმთავრესად თავადაზნაურთა წრიდან.
საომარ მოქმედებათა სამმა წელმა მოწინააღმდეგეთა ძალები გამოფიტა. ომის გაგრძელებას განსაკუთრებით საფრანგეთი ეწინააღმდეგებოდა, რადგან მთავარი მიზანი - რუსეთის დასუსტება შავი ზღვის აუზში, უკვე მიღწეული იყო და კავკასიაში ინგლისის ინტერესებისათვის ომის გაგრძელება მას არ სურდა. ამასთან, საფრანგეთისა და ინგლისის საზოგადოება ანტისაომარმა განწყობამ მოიცვა. ბრიტანეთის პარლამენტმა კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარა მთავრობა, რომელსაც ბრალი დასდო ადამიანთა დიდ მსხვერპლში და წარმატებული, ეფექტური საომარი მოქმედებების წარმართვის შეუძლებლობაში. ამიტომ საფრანგეთის ინიციატივა, დაეწყოთ სამშვიდობო მოლაპარაკება რუსეთთან, ბრიტანეთის კაბინეტისაგან განსაკუთრებულ წინააღმდეგობას არ შეხვედრია.
1856 წლის თებერვალ-მარტში, პარიზში, ყირიმის ომის შედეგებზე ევროპული კონფერენცია გაიმართა. ინგლისი ცდილობდა რუსეთის მიმართ თავისი გეგმის რეალიზებას - კავკასიის მოწყვეტას რუსეთისაგან და მის უკუგდებას ყუბანი-თერგის ხაზზე. მაგრამ საფრანგეთს არ სურდა რუსეთის შემდგომი დასუსტება და ინგლისის გაძლიერება, ამიტომ გულგრილი ვერ იქნებოდა ინგლისის აგრესიული ზრახვების მიმართ ყირიმში, კავკასიასა და შავი ზღვის აუზში. ამ გარემოებამ გამოიწვია ინგლის-საფრანგეთის ანტირუსული კავშირის დაშლა და საფრანგეთის რუსეთთან დაახლოება, შესაბამისად, ინგლისის გეგმების განუხორციელებლობა. საფრანგეთის წარმომადგენელმა, საგარეო საქმეთა მინისტრმა გრაფმა ა. ვალევსკიმ, რომელიც პარიზის კონგრესზე თავმჯდომარეობდა, წამოაყენა წინადადება სპეციალურად განეხილათ «შავი ზღვის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორიების მდგომარეობა», რომელშიც იგულისხმებოდა საქართველო და საერთოდ, ამიერკავკასია, მაგრამ ევროპაში ძალთა ახალი გადაჯგუფების გამო, კონგრესზე ამ საკითხს დუმილით აუარეს გვერდი
1856 წლის 30 მარტს ხელი მოეწერა საზავო შეთანხმებას. რუსეთმა შეინარჩუნა თავისი კავკასიური სამფლობელოები ომამდელ საზღვრებში, ხოლო დაპყრობილი ყარსისა და ბაიაზეთის საფაშოები თურქეთს დაუბრუნა. მას აეკრძალა შავ ზღვაზე სამხედრო ფლოტის ყოლა და შავი ზღვის ნავსადგურების გამაგრება. ამდენად, პარიზის ტრაქტატმა ზღვარი დაუდო ახლო აღმოსავლეთში გაბატონებისაკენ რუსეთის სწრაფვას.
* * *
ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ ცარიზმს თითქმის თავიდან მოუხდა აფხაზეთის დაპყრობა. სანაპირო ზოლში ისევ ჩადგნენ რუსეთის სამხედრო ნაწილები. განმათავისუფლებელი მოძრაობა აფხაზეთში დაქვეითების გზას დაადგა. მაგრამ რუსეთის ხელისუფლება თავს დამშვიდებულად ვერ გრძნობდა. ამიტომაც იყო, რომ როცა 1856 წლის ივნისში კავკასიის მეფისნაცვალმა ნ. მურავიოვმა (1854-1856) ყირიმის ომის დროს თითქოსდა მიხეილ შარვაშიძის ღალატის გამო აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებისა და მთავრის რუსეთის რომელიმე შორეულ გუბერნიაში გადასახლების საკითხი აღძრა, იმპერატორმა ეს წინადადება არ მიიღო. რუსეთის ხელისუფლება მიხეილ შარვაშიძეს აფხაზეთსა და დას. კავკასიაში რუსეთის გავლენის აღდგენისა და განმტკიცების ერთგვარ გარანტად მიიჩნევდა. საომარი მოქმედებები კვლავ გრძელდებოდა ჩეჩნეთ-დაღესტანში, დას. კავკასია დასაპყრობი იყო, არც აფხაზეთში იყო სიმშვიდე. ამიტომ ცარიზმს ჯერ კიდევ სჭირდებოდა მიხეილ შარვაშიძე. იმპერატორმა აფხაზეთის მთავრის ღალატი არ ცნო დამტკიცებულად და ეს საქმე კვლავ მიყუჩდა.
1856 წ. ივნისში კავკასიის მეფისნაცვლად და ჯარების სარდლად გენერალი ა. ბარიატინსკი (1856-1862) დაინიშნა. კავკასიაში ჩამოსვლისთანავე მან კავკასიის კორპუსის მართვის რეორგანიზაცია მოახდინა. ჩამოყალიბდა კავკასიის კორპუსის ორი ფრთა: მარცხენა ფრთა ჩეჩნეთ-დაღესტანს უტევდა, ხოლო მარჯვენა ფრთა - დასავლეთ კავკასიას. მეფისნაცვალმა ახლებურად შეხედა აგრეთვე შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული მოწყობის საკითხს. ყირიმის ომის დროს საომარმა მოქმედებებმა დას. საქართველოს ტერიტორიაზე, ქუთაისის გუბერნიის სამოქალაქო და სამხედრო ხელისუფლების გაერთიანება გამოიწვია. ახლა, მართვის ცენტრალიზაცის მიზნით, ქუთაისის გუბერნიისა და შავი ზღვის სანაპირო ხაზის III განყოფილების გაერთიანებით, 1856 წ. აგვისტოში შეიქმნა ქუთაისის საგენერალგუბერნატორო; შემოღებულ იქნა აფხაზეთის ჯარების უფროსის თანამდებობა. აფხაზეთის სამთავრო ნომინალურად ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს, ხოლო რეალურად კი მეფისნაცვალს დაექვემდებარა. იმავდროულად ცარიზმი შეეცადა თავისი პოზიციების განმტკიცებას საქართველოში და ამ მიზნით ქართული ფეოდალური სამთავროების ავტონომია გააუქმა - 1857 წ. სამეგრელოს, ხოლო 1858 წ. სვანეთის, და იქ რუსული მმართველობა შემოიღო.
ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ ხელისუფლებამ განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია კავკასიის ომს, რომელიც რუსეთს ძვირი უჯდებოდა. ცარიზმს საშუალება მიეცა კავკასიაში თავი მოეყარა მნიშვნელოვანი ძალებისათვის. კავკასიის კორპუსი არმიად გარდაიქმნა.
ა. ბარიატინსკის ყურადღება ძირითადად ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიისაკენ იყო მიპყრობილი, მაგრამ იგი ფიქრობდა, რომ შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროსა და აფხაზეთში განმტკიცების გარეშე დას. კავკასიის დაპყრობა შეუძლებელი იყო.145 აფხაზეთისადმი ყურადღების გაძლიერება ყირიმის ომის შემდეგ ხდება. 50-იანი წლების მეორე ნახევარში რუსეთის არმიის გენერალი პ. უსლარი, რომელიც კარგად იცნობდა აფხაზეთს, იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ «в общей системе кавказской военной политики Абхазия играет весьма важную роль. Страна эта вместе с Цебельдою на большом протяжении границ своих соприкасается с землями непокорных черкесов, врезываясь в наименее доступные части Кавказа. Аб-хазия должна служить оплотом для западной части Закавказья и проводником нашего влияния в Черкесию».146 მაგრამ ვითარება აფხაზეთში რუსეთისათვის სახარბიელო ჯერ-ჯერობით არ იყო. კავკასიის არმიის მარჯვენა ფრთის სარდალი, გენერალი გრ. ფილიპსონი კავკასიის არმიის მთავარი შტაბის უფროსს, გენერალ დ. მილიუტინს 1858 წ. 13 მაისს წერდა: «ვითარება აფხაზეთში უკეთესობისაკენ არ შეცვლილა. ჩვენს ჯარისკაცებს ისე არ შეუძლიათ მოშორდნენ თავიანთ სიმაგრეებს ერთ ვერსზე, რომ ტყვედ ჩავარდნის ან სიკვდილის საფრთხის ქვეშ არ იყვნენ. ერთი სიტყვით, ჩვენ გვიკავია აფხაზეთი, მარამ ვერ ვფლობთ მას».147 გენერალ ფილიპსონს ეთანხმებოდა რუსეთის ჯარების სარდალი აფხაზეთში, გენერალი მ. ლორის-მელიქოვი, რომელიც 1858 წლის 12 აგვისტოს მოხსენებითი ბარათით ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს გ. ერისთავს აუწყებდა: «ჩვენ დავიკავეთ სოხუმი 1810 წელს. ამის შემდეგ უკვე ნახევარი საუკუნე გავიდა და უნდა ვაღიაროთ, რომ ჩვენი გავლენა აფხაზეთში ოდნავადაც არ გაზრდილა. ასე, რომ, როგორც გენერალმა ფილიპსონმა აღნიშნა, ჩვენ კი არ ვფლობთ აფხაზეთს, არამედ გვიკავია იგი… და ესეც ნაკლებად მტკიცედ, ვიდრე უწინ».
ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ ცარიზმმა დიდი ძალებით შეუტია კავკასიელ მთიელებს, რომლებიც დიდი ხნის განმავლობაში ეწეოდნენ უთანასწორო ბრძოლას. 1858 წ. იანვარში რუსეთის ჯარის ნაწილებმა გაანადგურეს აბაძეხების აულები მდ. ქურჯიფსზე და მდ. ფშეხაზე, შახგირეების აულები მდ. ხოძის ზემო წელში, ნათხვაჯების 23 აული. იმავდროულად მათ 6 სტანიცა დააფუძნეს მდინარეებზე - ურუპი, თეგენი, დიდი ზელენჩუკი. 1859 წ. იანვარ-თებერვალში რუსეთის ჯარის ნაწილებმა შეუტიეს მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის მცხოვრებ ტომებს და ცეცხლითა და მახვილით გაანადგურეს მთიელთა აულები, მოუსპეს მათ სარჩო-საბადებელი. ამიტომაც მოეწყო ექსპედიცია ზამთარში. მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის მცხოვრები აბაზური თემები - ყიზილბეკები, ბაშილბაები, თამები რუსებს დამორჩილდნენ. იმავდროულად, ფსხუს დამორჩილების მიზნით, 1859 წ. იანვარში გუმისთის ხეობით ფსხუსაკენ გაემართა ექსპედიცია მ. ლორის-მელიქოვის მეთაურობით, რომელშიც აფხაზეთის მთავარიც მონაწილეობდა 2 ათას სახალხო მოლაშქრესთან ერთად. ფსხუელებმა მორჩილება გამოუცხადეს რუსებს და მძევლები მისცეს, თუმცა ამ ფიცს ისინი, როგორც წინათ, შემდეგაც არ იცავდნენ.
1859 წ. ივნის-აგვისტოში წინააღმდეგობა შეწყვიტეს და რუსებს დამორჩილდნენ ბჟედუღები, ბესლენეები, მახვაშები, ყუბანისპირელი ნოღაელები, თემირგოი, ეგერუყვები, შახგირეები. წარმატებით ვითარდებოდა შეტევა შამილის წინააღმდეგ. 1859 წლის 25 აგვისტოს რუსეთის სარდლობას დანებდა კავკასიელ მთიელთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლის მეთაური შამილი. რუსეთმა ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასია - ჩეჩნეთ-დეღესტანი დაიპყრო.
ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიაში ომის დამთავრებისთანავე მთიელები დარწმუნდნენ, რომ რუსეთთან ბრძოლის განახლება უაზრობა იყო და გადაწყვიტეს გაცლოდნენ მათთვის მიუღებელ ახლადდამყარებულ კოლონიურ რეჟიმს. თურქეთის ემისრების, მთიელთა სოციალური ზედაფენისა და სასულიერო წრეების ზეგავლენით კავკასიელმა მთიელებმა თურქეთში გადასახლება გადაწყვიტეს. მთიელთა ზედაფენას ეშინოდა, რომ ჩამოართმევდნენ დამოკიდებულ მოსახლეობას და პრივილეგიებს დაკარგავდა, ამიტომ თურქეთში გადასახლება ხსნად მიაჩნდა და ყოველნაირად ცდილობდა დამოკიდებულ მოსახლეობასთან ერთად თურქეთში წასვლას. ამით მათ სურდათ თავიანთი უფლებებისა და დამოკიდებული მოსახლეობის შენარჩუნება. სასულიერო წრეები მთიელებს აშინებდნენ, რომ რუსები მათ რელიგიურ გრძნობებს შელახავდნენ, ძალით გააქრისტიანებდნენ, ახალგაზრდებს ჯარში გაიწვევდნენ. «იქ ცხოვრობენ ჩვენი ერთმორწმუნენი, მიმართავდნენ ისინი ხალხს, - იქ ჩავყაროთ ჩვენი ძვლები და არა აქ, გიაურთა შორის, რომლებიც თავიანთი ბილწი ფეხებით ტკეპნიან ალაჰის მიერ მოცემულ, თავისუფლებისათვის მებრძოლი ჩვენი შვილებისა და მამების სისხლით მორწყულ მიწას».
რუსეთი და თურქეთიც დაინტერესებული იყვნენ კავკასიელ მთიელთა გადასახლებით. რუსეთი იმედოვნებდა, რომ დაუმორჩილებელი მთიელების გადასახლების შემდეგ ამ მხარეში მყარი მშვიდობა დაისადგურებდა. ამასთან, განთავისუფლდებოდა მიწის უზარმაზარი ფონდი, რომელსაც ცარიზმი კოლონიზაციისათვის გამოიყენებდა, ამ მიწებზე ჩამოსახლებულები კი ცარიზმის მყარ დასაყრდენს შექმნიდნენ. მხოლოდ, მეფის ხელისუფლება პორტასაგან მოითხოვდა კავკასიელ მთიელთა რუსეთის საზღვრებიდან შორს დასახლებას, რათა მათ რუსეთის საზღვრებზე თავდასხმები არ დაეწყოთ. თურქეთი იმიტომ იყო გადასახლებით დაინტერესებული, რომ რუსეთისადმი მტრულად განწყობილი მამაცი კავკასიელი მთიელები საჭიროების შემთხვევაში კვლავ რუსეთის წინააღმდეგ გამოეყენებინა. რადგან ორივე მხარე დაინტერესებული იყო მთიელთა გადასახლებით, შეთანხმებაც არ გასჭირვებიათ. რუსეთი მატერიალურ და მორალურ დახმარებას აღუთქვამდა თურქეთს მაჰმადიან მთიელთა გადასახლებაში, ეს უკანასკნელი კი მათ მიღება-დაბინავებას კისრულობდა.
ამრიგად, კავკასიელ მთიელთა მუჰაჯირობა გამოწვეული იყო ღრმა სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური და რელიგიური მიზეზებით. მუჰაჯირობის პროცესში, ერთი შეხედვით, თითქოს რელიგიური მომენტი დომინირებდა, მაგრამ ძირითადი მაინც იყო პოლიტიკური ფაქტორი - რუსეთის დამპყრობლური პოლიტიკა. რუსეთის კოლონიზატორულმა პოლიტიკამ გადამწყვეტი ბიძგი მისცა მთიელთა გადასახლებას.
თურქეთში გადასახლდნენ დაღესტნელები, ჩეჩნები, ოსები, მაგრამ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიიდან გადასახლებულთა რიცხვი დიდი არ იყო, რაც იმით აიხსნება, რომ დაღესტან-ჩეჩნეთისათვის თურქეთი შორს იყო, ოსეთში კი მცირე იყო მაჰმადიანთა რიცხვი და მათ კავკასიის ომში არც მიუღიათ მონაწილეობა.9 ამრიგად, როგორც ცარიზმის ერთგული მოხელე ე. ვეიდენბაუმი აღნიშნავდა, «კავკასიელი მთიელები, რომლებიც არაჩვეულებრივი გააფთრებით ებრძოდნენ რუსებს, დამარცხებულები, მაგრამ არა დამორჩილებულები, თურქეთისაკენ გაემართნენ».
* * *
რუსეთის მიერ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობის შემდეგ, ცარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლას განაგრძობდნენ დას. კავკასიის მთიელები. ამიტომ რუსეთის სარდლობამ აქეთკენ გადმოისროლა 200 ათასიანი კავკასიის არმიის ძირითადი ნაწილები. ალექსანდრე II (1855-1881) სარდლობისაგან მოითხოვდა, რომ კავკასიის ომი, რომელიც ნახევარი საუკუნის მანძილზე გაიწელა და უზარმაზარ სახსრებს ნთქავდა, მალე დაემთავრებინათ. ომში სწრაფი გამარჯვება რუსეთს სჭირდებოდა ევროპის თვალში ყირიმის ომით შერყეული ავტორიტეტის აღსადგენად.
რუსეთის მიერ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობამ და შამილის დანებებამ დიდი გავლენა მოახდინა დას. კავკასიის მთიელ ტომებზე. 1859 წ. ნოემბერში რუსებს დამორჩილდნენ აბაძეხები. დანებდა დას. კავკასიის მთიელთა ბრძოლის ერთ-ერთი მეთაური, აბაძეხების წინამძღოლი მუჰამედ ემინი. 1860 წ. იანვარში რუსებს დამორჩილდნენ და თურქეთისაკენ დაიძრნენ ნათხვაჯები, მახვაშები, ბესლენეები. ზაფხულში ამოიწურა აბაზა თემებისათვის მიცემული მოსაფიქრებელი ვადა და ბაშილბაები, ბაღები, ბარაყაელები, ყიზილბეკები, თამები, შახგირეების ნაწილი მათთვის დანიშნულ დროს თურქეთში გადასახლდნენ. ამდენად, ვრცელი მხარე მდ. ბელაიასა და მდ. ლაბას შორის მთლიანად გაიწმინდა მთიელებისაგან. მაგრამ სამშვიდობო მოლაპარაკებები ჯიქებთან, უბიხებთან, შაფსუღებთან უშედეგოდ დამთავრდა. მთის თემებმა - აიბგამ, აჰჭიფსხუმ, ფსხუმ, წებელდამ სამხედრო კავშირი შეკრეს, რომელსაც ყიზილბეკ მარშანია მეთაურობდა.
დასავლეთ კავკასიის დაპყრობისათვის ბრძოლაში რუსეთის სარდლობა დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა აფხაზეთს. რუსეთის სარდლობისათვის ნათელი იყო, რომ სანამ მათ აფხაზეთში მხოლოდ სანაპირო ზოლი ეჭირათ, რუსეთის გავლენა ამ მხარეში მტკიცე ვერ იქნებოდა. 1860 წ. დამდეგს რუსეთის სარდლობამ ყურადღება გაამახვილა აფხაზეთის ჩრდ. კავკასიასთან დამაკავშირებელი გზის გაყვანაზე, რასაც არამარტო სამხედრო და ადმინისტრაციული მნიშვნელობა ჰქონდა, ეს იყო მნიშვნელოვანი საშუალება ქვეყნის საბოლოო დაპყრობისათვის. გადაწყდა, ჯერჯერობით, აფხაზეთის სანაპიროდან ფსხუმდე სასაპალნე გზის გაყვანა. იმავდროულად განხორციელდა კავკასიონის მთავარი ქედის უღელტეხილებისაკენ მიმავალი გზების რეკოგნოსცირება. ფსხუში რუსების გავლენა უმნიშვნელო იყო. ფსხუელები კვლავ ესხმოდნენ თავს აფხაზეთის სოფლებს, რუსულ სიმაგრეებს, მიჰყავდათ ტყვეები. ამიტომ გზის გაყვანა რომ არ შეფერხებულიყო და საბოლოოდ დაემორჩილებინათ ფსხუ, გადაწყდა ექსპედიციის მოწყობა.
1860 წ. აგვისტოში აფხაზეთში განლაგებული რუსეთის ჯარების სარდალმა, გენერალმა ი. ყორღანოვმა დამსჯელი ექსპედიცია მოაწყო ფსხუში. მასში 3 ათასი აფხაზი მილიციელიც მონაწილეობდა. იმავდროულად, რუსეთის საბრძოლო ხომალდებმა რეიდი მოაწყვეს ჯიქებისა და უბიხების სანაპიროზე და ისეთი შთაბეჭდილება შექმნეს, თითქოს დესანტის გადასხმას აპირებდნენ. ამ ოპერაციის მიზანი იყო დაეშინებინათ ჯიქები და უბიხები და ამით აღეკვეთათ ფსხუელებისადმი მათი დახმარების შესაძლებლობა. თუმცა ფსხუელებს დახმარების ხელი მაინც გაუწოდეს როგორც სანაპირო ჯიქებმა, ისე მთის თემებმა - აჰჭიფსხუმ და აიბგამ. მიუხედავად მედგარი წინააღმდეგობისა, ფსხუელები დამარცხდნენ. მათ მორჩილება გამოუცხადეს რუსეთის სარდლობას და მძევლებიც მისცეს. რუსთა დამსჯელმა რაზმებმა არც ჯიქებს აპატიეს ფსხუს დახმარება, რის გამოც არდბას ფეოდალური საგვარეულოს ქვეშევრდომები იძულებული გახდნენ მიეტოვებინათ თავიანთი საცხოვრებლები და მთებისათვის შეეფარებინათ თავი.
ფსხუში მოწყობილი ექსპედიციის წარმატებას აფხაზეთის ამ მთის თემში რუსეთის გავლენის გაძლიერება არ მოჰყოლია. ფსხუ კვლავ რჩებოდა რუსეთის მფლობელობის წინააღმდეგ ბრძოლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კერად.
1860 წ. სექტემბერში კავკასიის მეფისნაცვალმა ა. ბარიატინსკიმ კავკასიის ომის სწრაფად დამთავრებისათვის ღონისძიებების დასახვის მიზნით ვლადიკავკაზში სამხედრო თათბირი მოიწვია. თათბირზე გადაწყდა, რომ დას. კავკასიის დასამორჩილებლად შეტევა დაეწყოთ მდ. ლაბისა და მდ. ბელაიას ზემო წელიდან და მთებიდან შავი ზღვისაკენ გამოედევნათ აბაძეხები, შაფსუღები, უბიხები. მათ მიერ სტავროპოლის გუბერნიის სტეპებში გადასახლებაზე უარის თქმის შემთხვევაში, ისინი თურქეთში გადაესახლებინათ, ხოლო მათ მიწა-წყალზე რუსები ჩაესახლებინათ, უმთავრესად კაზაკები. ამის გარეშე, როგორც რუსეთის სარდლობა თვლიდა, კავკასიის დაპყრობა არ იქნებოდა სრული და საბოლოო. ამრიგად, კავკასიის სარდლობის გეგმით, დასავლეთ კავკასიის მთიელები უნდა აეყარათ თავიანთი საცხოვრებელი ადგილებიდან და იქ რუსები ჩაესახლებინათ. რუსულ კოლონიზაციას არამხოლოდ უნდა დაეგვირგვინებინა ქვეყნის დაპყრობა, არამედ ის თვითონ უნდა ყოფილიყო დაპყრობის ერთ-ერთი მთავარი საშუალება.
იმავე თათბირზე განხორციელდა კავკასიის არმიის რეორგანიზაცია. ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობით და დასავლეთ კავკასიაში საომარი მოქმედებების მდ. ყუბანის სამხრეთით, მთიან ზოლში და შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე გადატანით, კავკასიის «საკორდონო ხაზმა» მნიშვნელობა დაკარგა. ამიტომ იგი გაუქმდა. კავკასიის ხაზის მარცხენა ფრთა, რომელიც თერგის აუზს მოიცავდა, თერგის ოლქად გარდაიქმნა, ხოლო მარჯვენა ფრთა, რომელიც ყუბანის აუზს მოიცავდა - ყუბანის ოლქად. ორივე ამ ოლქმა სტავროპოლის გუბერნიასთან ერთად მიიღო სახელწოდება «ჩრდილოეთ კავკასია». იმავდროულად, კავკასიის სახაზო კაზაკთა ჯარიც გარდაიქმნა: თერგის ოლქში დასახლებულმა სახაზო კაზაკებმა შეადგინეს თერგის ოლქის კაზაკთა ჯარი; კავკასიის სახაზო კაზაკთა ჯარის 6 ბრიგადა უნდა დასახლებულიყო ყუბანის ზემო წელიდან შავი ზღვის სანაპირომდე და შერწყმოდა შავი ზღვის კაზაკთა ჯარს, რის შედეგადაც შეიქმნებოდა ყუბანის კაზაკთა ჯარი.
ა. ბარიატინსკიმ კავკასიის არმიის სარდლობაშიც მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოახდინა. დ. მილიუტინის რუსეთის სამხედრო მინისტრის ამხანაგად (მოადგილე) დანიშვნასთან დაკავშირებით მან დატოვა კავკასიის არმიის მთავარი შტაბის უფროსის პოსტი. ამ თანამდებობაზე იგი შეცვალა კავკასიის არმიის მარჯვენა ფრთის სარდალმა, გენერალმა გრ. ფილიპსონმა. ყუბანის ოლქის უფროსად და ყუბანის ოლქის ჯარების სარდლად ა. ბარიატინსკიმ დანიშნა მარცხენა ფრთის სარდალი, გენერალი ნ. ევდოკიმოვი, რომელმაც დიდი წვლილი შეიტანა ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობაში. იმავდროულად, იგი დარჩა თერგის ოლქის უფროსად და თერგის ოლქის ჯარების სარდლად. ამრიგად, ნ. ევდოკიმოვს დაუმორჩილა მთელი ჩრდილო კავკასია. ის დაინიშნა ასევე ყუბანის კაზაკთა ჯარის უმაღლეს ატამანად.
ამრიგად, 1860 წლის შემოდგომიდან კავკასიის დამორჩილების მთავარ საშუალებად მიჩნეულ იქნა სამხედრო კოლონიზაცია. აქამდე კავკასიელი მთიელების წინააღმდეგ ეწყობოდა ექსპედიციები, ამარცხებდნენ მათ, იმორჩილებდნენ, მაგრამ შემდეგ ისინი კვლავ იბრძოდნენ რუსების წინააღმდეგ. ეს იწვევდა ჯარისკაცთა დიდ მსხვერპლს, ქვეყანა კი დაუმორჩილებელი რჩებოდა. ამიერიდან გადაწყდა შეეწყვიტათ უშედეგო სამხედრო ექსპედიციები და შედგომოდნენ მთის სისტემურ დასახლებას კაზაკთა სტანიცებით, ხოლო კავკასიელი მთიელები გადაესახლებინათ დაბლობზე, ან გაესახლებინათ თურქეთში. რუსეთის ხელისუფლება ამ გზით ცდილობდა კავკასიელი მთიელებისათვის მოესპო ბუნებრივი თავშესაფარი მთების სახით და დაბლობზე ჩამოსახლებით თავისი ადმინისტრაციის კონტროლისათვის დაექვემდებარებინა, ან თურქეთში გადასახლებით შეემცირებინა მათი ხვედრითი წილი ქვეყანაში და დაესუსტებინა ისინი. მოგვიანებით, 1861 წ. ოქტომბერში ა. ბარიატინსკი გულახდილად აღნიშნავდა, რომ დას. კავკასიის მთიელთა გადასახლების მიზანი იყო «Избавить кавказское плоскогорье от населения… и открыт этим самым прекрасные и плодородные места для… казачьего поселения».
1861 წ. იანვარ-თებერვალში რუსებმა საომარი მოქმედებები დაიწყეს კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ კალთებზე, მდ. აფიფსის შენაკადის შებშის ზემო წელში მცხოვრები შაფსუღების წინააღმდეგ. მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის მცხოვრები ტომები: აბაძეხები, მახვაშები, ეგერუყვები, თემირგოი ლოიალობას ინარჩუნებდნენ რუსებისადმი. ამით სარგებლობდნენ ეს უკანასკნელნი, კაფავდნენ ტყეებს, გაჰყავდათ გზები, აგებდნენ სიმაგრეებს. რუსების ასეთმა მოქმედებამ აბაძეხების აჯანყება გამოიწვია. მათ განაახლეს თავდასხმები რუსების დასახლებებზე და ჯარის ნაწილებზე. ნ. ევდოკიმოვმა ისარგებლა აბაძეხების მიერ საომარი მოქმედებების განახლებით, გააუქმა 1859 წ. მათთან დადებული სამშვიდობო ხელშეკრულება და ულტიმატუმი წაუყენა - გადასახლებულიყვნენ ყუბანზე. მაგრამ აბაძეხები დამორჩილებას არ აპირებდნენ. მაშინ, აპრილში, რუსებმა შეუტიეს აბაძეხებს და 20 დღის განმავლობაში ცეცხლითა და მახვილით გაიარეს მდ. ლაბას შენაკად ხოძსა და მდ. ბელაიას შორის ტერიტორია. აბაძეხები, მახვაშები, ეგერუყვები მთებში ეძებდნენ თავშესაფარს. ივნისში, მდ. ბელაიას მთელ სიგრძეზე მისი ორივე ნაპირი რუსების ხელში იყო, თუმცა აბაძეხები წინააღმდეგობას არ წყვეტდნენ.
დას. კავკასიელი მთიელები კარგად ხედავდნენ რა საშიშროებაც ემუქრებოდათ, ამიტომ გადაწყვიტეს უფრო მეტად შეკავშირებულიყვნენ. 1861 წ. ივნისში მდ. სოჩის ხეობაში უბიხების ინიციატივით შეიკრიბნენ დას. კავკასიის მთიელ ტომთა წარმომადგენლები. მათ გადაწყვიტეს შეექმნათ მტკიცე კავშირი, ხოლო მისი მართვისათვის აირჩიეს 15 პირისაგან შემდგარი საბჭო, რომელსაც მეჯლისი ეწოდა. მასზე დაქვემდებარებული ტერიტორია 12 ოლქად დაიყო. თითოეულ ოლქში იყო მუფტი, ყადი და მამასახლისი. გარეგნულად ეს ორგანიზაცია იმამატის სისტემას ჰგავდა, მაგრამ მას არ ჰქონდა მკვეთრად გამოხატული თეოკრატიული ხასიათი. მთიელები არ დაკმაყოფილდნენ შინაგანი ორგანიზაციის მოწყობით. ისინი ეძიებდნენ თურქეთისა და ინგლისის დახმარებას. აგვისტოში მეჯლისის წევრებმა, უბიხების წინამძღოლმა კერენტუხ ბერზეკმა და იზმაილ ბარაყაი-იფა ძიაშმა წერილით მიმართეს ინგლისის კონსულს სოხუმში დიკსონს. მას სთხოვეს თავისი მთავრობისათვის ეცნობებინა რუსეთის ჯარის მიერ ჩერქეზთა წინააღმდეგ მიმართული აგრესიის შესახებ და გამოსარჩლება ითხოვეს.
1861 წ. სექტემბერში, კავკასიაში, საომარი მოქმედებების ზონაში ჩავიდა ალექ-სანდრე II, რომელსაც შეხვდნენ დას. კავკასიის მთიელთა წარმომადგენლები. ადიღეელების სახელით მათ იმპერატორს სთხოვეს მიეღო ისინი თავის ქვეშევრდომად და თავიანთ მიწა-წყალზე დაეტოვებინა. მაგრამ იმპერატორმა მათ კატეგორიულად განუცხადა, რომ ერთ თვეს აძლევდა მოსაფიქრებლად: ან გადასახლებულიყვნენ ყუბანისპირა დაბლობზე, სადაც სამუდამო მფლობელობაში მიიღებდნენ მიწებს, შეინარჩუნებდნენ თავიანთ სახალხო წყობილებასა და სასამართლოს, ან გადასახლებულიყვნენ თურქეთში.
მთიელებმა არ მიიღეს იმპერატორის წინადადება და ომი კვლავ განახლდა. რუსეთის სარდლობა ყუბანის ქვემო წელზე, ნათხვაჯებისა და შაფსუღების მიწა-წყალზე ინტენსიურად ასახლებდა კაზაკებს, ხოლო ნათხვაჯებს საცხოვრებლად განესაზღვრათ მიწები ყუბანის გაყოლებაზე. 1861 წ. გაზაფხულიდან 1862 წ. გაზაფხულამდე ყუბანის ოლქში კაზაკთა 35 სტანიცა გაჩნდა.
დას. კავკასიაში საომარი მოქმედებების მსვლელობაში რუსეთის ხელისუფლება დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა აფხაზეთის ფაქტორს და მიხეილ შარვაშიძის როლს. 1862 წ. აპრილში ა. ბარიატინსკი სამხედრო მინისტრს დ. მილიუტინს წერდა: მიხეილ შარვაშიძის «გავლენა აფხაზეთში და მეზობელ ტომებზე, როგორც ჩემთვის ცნობილია, ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანია… ამიტომ ამ კაცის კეთილად განწყობა ჩვენს მიმართ ძალზედ საჭიროდ მიმაჩნია». მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთი რუსეთის შემადგენლობაში დიდი ხნის შესული იყო, რუსეთის ხელისუფლება აქ საკმაოდ შეზღუდული იყო და მხოლოდ რუსთა ჯარის მიერ დაკავებულ პუნქტებში ვლინდებოდა. სამთავროს საშინაო მმართველობა მთავრის ხელში იყო. კავკასიის რუსული ადმინისტრაციისათვის ნათელი იყო, რომ აფხაზეთში რუსეთის ხელისუფლების განმტკიცება დასავლეთ კავკასიაში რუსეთის მფლობელობის დამყარების კვალად მოხდებოდა. ეს კარგად იცოდა მიხეილ შარვაშიძემაც. რუსეთის სარდლობა ფიქრობდა, რომ აფხაზეთის მთავარი, რომელიც დიდი პატი-ვისცემით სარგებლობდა დას. კავკასიის მთიელ ტომებს - ჯიქებს, უბიხებს, შაფ-სუღებს, აბაძეხებს და სხვ. შორის, ფარულად უჭერდა მხარს მათ ბრძოლას დამოუკიდებლობისათვის. მან კარგად იცოდა, რომ დას. კავკასიის ტომების რუსეთისადმი დამორჩილების შემდეგ მის ხელისუფლებასაც ბოლო მოეღებოდა. ამიტომაც იყო, რომ მიხეილ შარვაშიძე კეთილგანწყობით არ უცქერდა აფხაზეთის დაუმორჩილებელი მთის თემების გავლით ჩრდ. კავკასიისაკენ გზების გაყვანას.
1862 წ. დამდეგს რუსეთის ჯარები უკვე კავკასიონის ქედის ძირში გამოჩნდნენ, უბიხების მიწა-წყალთან სულ ახლოს. ეს ფაქტი მეჯლისის საგანგებო შეკრების მიზეზი გახდა 1862 წ. ივნისში. მეჯლისმა დაადგინა: სტამბოლში, პარიზსა და ლონდონში ელჩობის გაგზავნა დახმარების თხოვნით; ტუაფსესა და ადლერს შორის მცხოვრებ მოსახლეობას ხარჯების ასანაზღაურებლად დაკისრებოდა ფულადი გადასახადი (კომლზე 50 კაპ.); საღვთო ომის - ღაზავათის გამოცხადება; აბაძეხების დასახმარებლად მებრძოლების გაგზავნა და ასეთივე დახმარების მოთხოვნა ჯიქებისაგან, რომლებიც რეშიდ გეჩის გავლენით გულგრილად შესცქეროდნენ დას. კავკასიის მთიელთა ტრაგედიას.
1862 წ. ივნისში აბაძეხებმა და შაფსუღებმა ერთხელ კიდევ სცადეს რუსეთის ჯარების შეჩერება. მათ დასახმარებლად 5 ათასი უბიხიც მოვიდა. ივნის-ივლისში სასტიკი ბრძოლები გაიმართა, მაგრამ მთიელები კვლავ დამარცხდნენ, თუმცა ისინი ამის შემდეგაც არ წყვეტდნენ წინააღმდეგობას. იმავდროულად, მეჯლისის დეპუტაცია იზმაილ ბარაყაი-იფა ძიაშის მეთაურობით სტამბოლს და ევროპის რიგ სახელმწიფოებს ეწვია დახმარების თხოვნით, მაგრამ უშედეგოდ. 1862 წ. მიწურულს, მთიელთა დეპუტაცია პოლონელ რევოლუციონერთან, დას. კავკასიის მთიელების გვერდით მებრძოლ თეოფილ ლაპინსკისთან ერთად ლონდონში წარუდგა ინგლისის პრემიერ-მინისტრს ლორდ პალმერსტონს და რუსეთის აგრესიის წინააღმდეგ დახმარება სთხოვა. პალმერსტონი კარგად ხედავდა, რომ კავკასიაში რუსეთის წინსვლის შეჩერება შეუძლებელი იყო, ამიტომ დეპუტაციას დახმარებაზე უარი უთხრა.
1863 წ. დასაწყისში რუსეთის ჯარებმა საბოლოოდ მოაქციეს ბლოკადაში აბაძეხები. მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდნილი აბაძეხები შეეცადნენ მოლაპარაკებოდნენ რუსებს, მაგრამ სარდლობამ მათ ულტიმატუმი წაუყენა - გადასახლებულიყვნენ ყუბანზე ან თურქეთში წასულიყვნენ. მაგრამ მათ სამშობლოს დატოვება არ სურდათ. აპრილში რუსები შეიჭრნენ აბაძეხების მიწა-წყალზე. როცა აბაძეხებმა ნახეს, რომ რუსეთის ჯარს უკან მოყვებოდა რუს მოახალშენეთა ურიცხვი ტრანსპორტი და ისინი იკავებდნენ მათ სახლებს, სრულებით დაეცნენ სულიერად, რადგან მიხვდნენ, რომ მათ ერთადერთი გზა დარჩენოდათ - თურქეთში წასვლა. აბაძეხებმა ნ. ევდოკიმოვს სთხოვეს ხელი არ შეეშალა მათთვის თურქეთში წასვლაში, რაზეც ამ უკანასკნელმა, პირიქით, დახმარებაც აღუთქვა. იმავდროულად, რუსები შეტევას აწარმოებდნენ შავი ზღვის სანაპირო ზოლშიც შაფსუღების წინააღმდეგ.
1863 წ. აგვისტოს ბოლოს «პოლონელთა კომიტეტმა» ტრაპიზონიდან შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე იარაღის პარტია და 40-მდე მებრძოლი გაგზავნა. სექტემბრის ბოლოს კიდევ გაიგზავნა იარაღის ერთი პარტია, მაგრამ 3 ოქტომბერს გემი უკან დაბრუნდა და შაფსუღების დამარცხების ამბავი ჩამოიტანა. ოქტომბრის ბოლოს ტრაპიზონში უკვე ჩამოვიდნენ გამოქცეული შაფსუღები და დაიწყო დასავლეთ კავკასიის მთიელთა მცირე ნაკადებით თურქეთში გადასახლება. ოქტომბერ-ნოემბერში რუსებმა საბოლოოდ დაიმორჩილეს შაფსუღები და დეკემბერში მდ. შაფსუხოს შესართავამდე მიაღწიეს. ამრიგად, 1864 წლის დასაწყისისათვის რუსებს ჩრდილო-დასავლეთი კავკასია დაპყრობილი ჰქონდათ. რჩებოდა მხოლოდ კავკასიონის სამხრეთ კალთებისა და შავი ზღვის სანაპირო ზოლის დაპყრობა, სადაც უბიხები და ჯიქები ცხოვრობდნენ.
1864 წ. თებერვალში აბაძეხების ნაწილი თურქეთში გადასახლდა, ხოლო ნაწილი - მდ. ბელაიას ქვემო წელზე. ცარიზმი, რომელიც კავკასიაში თავისი დამპყრობლური გეგმების განხორციელებისას ადგილობრივ მკვიდრთა გმირულ წინააღმდეგობას შეხვდა, დაცარიელებული ადგილების შეერთებას ამჯობინებდა. ამიტომ ხელისუფლება კი არ ეწინააღმდეგებოდა, არამედ ხელსაც უწყობდა ადგილობრივი მოსახლეობის თურქეთში გადასახლებას. გენერალ ნ. ევდოკიმოვის აზრით, მთიელთა გადასახლებით კავკასიის საბოლოო დაპყრობა დაჩქარდებოდა.
რუსეთის ხელისუფლება თვლიდა, რომ კავკასიის ომის სწრაფად დასამთავრებლად საჭირო იყო ენერგიული მოქმედება. ჯერ ერთი, მას აფრთხობდა 1863 წელს ახალი ევროპული კოალიციის შექმნა, ხოლო მეორე, თუ გაზაფხულამდე არ დამთავრდებოდა ომი, შემდეგ შეიძლებოდა იგი გაჭიანურებულიყო, რადგან «ტყე გაიფოთლებოდა, ბალახი ამოვიდოდა, ხორბალი ამოიწვერებოდა, ირგვლივ ყველაფერი გამოცოცხლდებოდა და მთიელთა საშუალებებიც გაათკეცდებოდა. ტყეები იქნებოდა მათი თავშესაფარი, საკვები ექნებოდა ადამიანსა და პირუტყვს, ხოლო ზამთარში სურსათის მარაგისა და სოფლების განადგურება მათზე დამღუპველად იმოქმედებდა».
1864 წ. თებერვალში რუსეთის ჯარის ნაწილებმა დაიწყეს კავკასიონის ქედის გადალახვა. ისინი შეტევას აწარმოებდნენ შავი ზღვის სანაპირო ზოლშიც. იმავდროულად, უბიხეთისა და ჯიქეთის სანაპიროს რუსეთის სამხედრო-საზღვაო ძალების ხომალდებიც მიადგნენ. თებერვალში დახოს რაზმმა გენერალ ვ. გეიმანის სარდლობით კავკასიონის ქედი გადალახა, მდ. ტუაფსეს ხეობაში გადავიდა და შავი ზღვის სანაპირო ზოლის გაწმენდას შეუდგა. გეიმანმა დაამარცხა შაფსუღები და უბიხები და 25 მარტს დაიკავა ყოფილი რუსული სიმაგრე ნავაგინსკი მდ. სოჩის შესართავთან. 26 მარტს ვ. გეიმანთან გამოცხადდა ჯიქების ერთ-ერთი წინამძღოლი რეშიდ გეჩი და მორჩილება გამოუცხადა მას.
1864 წლის მარტში კავკასიის მეფისნაცვალი, დიდი მთავარი მიხეილ რომანოვი (1862-1881) ალექსანდრე II-ს წერდა: «Будем действовать осматрительно, но и решительно чтобы окончательно очистить все Черноморское побережье. Надо ожидать, что большая часть горцев предпочитает выселиться в Турцию, чем перейти на назначенные для них места на Кубани. Дело окончательного покорения восточного берега Черного моря наиболее зависить от быстроты выселения туземцев». 2 აპრილს კავკასიის მეფისნაცვალი პირადად ჩავიდა საომარი მოქმედებების ზონაში და კავკასიელ მთიელთა - ჯიქების, უბიხებისა და სხვა ტომთა წარმომადგენლებს, რომელთაგანაც პირადად მიიღო მორჩილების პირობა, ულტიმატუმი წაუყენა - გადასახლებულიყვნენ ყუბანზე, ან თურქეთში წასულიყვნენ, მათი მიწები კი განსაზღვრული იყო რუსების დასასახლებლად. მიხეილ რომანოვმა მთიელებს ერთი თვე მისცა მოსაფიქრებლად, მაგრამ 19 აპრილს მთებში ასულ რუსებს აღარ დახვდათ უბიხები. ისინი ერთიანად დაძრულიყვნენ შავი ზღვის სანაპიროსაკენ. აპრილში უბიხები ერთიანად გადასახლდნენ თურქეთში. ამ დროს შავი ზღვის სანაპირო ზოლი ტამანის ნახევარკუნძულიდან ადლერამდე სავსე იყო კავკასიელი მთიელებით, რომლებიც გემებს ელოდნენ თურქეთში წასასვლელად. როგორც ა. ბარიატინსკის ბიოგრაფი, რუსი ოფიცერი ა. ზისერმანი აღნიშნავდა, «Вытесняемое шаг за шагом… полумиллионное население горцев перенесло все ужасы истребительной войны, страшные лишения, голод, повальные болезни, а очутившись на берегу – должно было искать спасения в переселении в Турцию».
ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიისა და შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს დაპყრობის შემდეგ რჩებოდა წინააღმდეგობის უკანასკნელი კერების ლიკვიდაცია, ჯიქების მთის თემების - აიბგა, აჰჭიფსხუ, ფსხუ, მდინარეების: მძიმთას, ფსოუს და ბზიფის ზემო წელში, - დამორჩილება. ამ მიზნით ოთხი სამხედრო კოლონა გაიგზავნა გენერლების: პ. შატილოვის, დ. სვიატოპოლკ-მირსკის, ვ. გეიმანის და პ. გრაბეს მეთაურობით. სასტიკ ბრძოლაში აიბგელები, რომლებიც ცხოვრობდნენ მდ. ფსოუს ქვაბულში, დამარცხდნენ და შავი ზღვის სანაპიროსაკენ დაიძრნენ, რათა თურქეთში გადასახლებულიყვნენ. ამის შემდეგ აჰჭიფსხუსა და ფსხუს წინააღმდეგობა უიმედო გახდა. 1864 წლის 20 მაისს რუსეთის ჯარის ოთხივე კოლონა შეერთდა მდ. მძიმთას ზემო წელში, აჰჭიფსხუს ცენტრში, აულ გუბაადვში (რუს. კბაადა, ამჟ. კრასნაია პოლიანა) და მთიელთა წინააღმდეგობის უკანასკნელი კერა დაიკავა. 21 მაისს, გუბაადვის ველობზე კოლონებად გამწკრივებულ რუსეთის ჯარის ნაწილებს მეფისნაცვალმა და ჯარების სარდალმა მიხეილ რომანოვმა მიულოცა კავკასიის ომის დამთავრება. შემდეგ გაიმართა საზეიმო აღლუმი.
მიუხედავად იმისა, რომ კავკასიის მრავალწლიანი ომი დამთავრებულად გამოცხადდა, დას. კავკასიის მთის ხეობებში, სახელდობრ, მდ. ფსეზუაფსეს სათავეებში ჯერ კიდევ იყვნენ დარჩენილი მთიელთა მცირე ჯგუფები, რომლებიც წინააღმდეგობას არ წყვეტდნენ. მათ გასანადგურებლად შეიქმნა «მფრინავი რაზმები», ხოლო შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე და მდინარეთა ხეობებში კავკასიის არმიის სახაზო ბატალიონები განლაგდნენ. ივლისში რუსეთის ჯარის ნაწილები ფსხუში შეიჭრნენ, ჩრდილოეთიდან, კავკასიონის ქედის მხრიდან სანჭაროს უღელტეხილით, და აფხაზეთიდან, დოუს უღელტეხილით. გადამწყვეტი ბრძოლა გაიმართა ბზიფის შენაკადის მდ. გრიბზას ნაპირებზე. ფსხუელები თავგანწირვით იბრძოდნენ, მაგრამ დამარცხდნენ. ბრძოლის შემდეგ ცოცხლად დარჩენილმა ფსხუელებმა ცეცხლი წაუკიდეს თავიანთ სახლებს და ხეობა დატოვეს. ამრიგად, 1864 წ. ივლისში რუსებმა ფსხუ დაიკავეს. ფსხუელთა ნაწილი, 105 ოჯახი (862 სული) ჩრდ. კავკასიაში, მდ. ყუმას ხეობაში გადასახლდა,10 ხოლო დიდი ნაწილი თურქეთში წავიდა. 1864 წლის ზაფხულში თურქეთში გადასახლდა 20 ათასი ჯიქი და 5 ათასი ფსხუელი.11 ამის შედეგად თითქმის მთლიანად გაუკაცურდა მდ. მძიმთას ხეობა და მდ. ბზიფის ხეობის ზემო წელი.
ომის დამთავრების შემდეგ, «ახლადდაპყრობილი მხარე არაჩვეულებრივ სანახაობას წარმოადგენდა, - წერდა გენერალი დუხოვსკი, - მაისის ბოლოს, ივნისში და შემდეგ, გადაიხედავდი მაღალი მთიდან და ხედავდი შესანიშნავ ხეობებს, ქედებს, მთებს, მდინარეებსა და ნაკადულებს; ბაღებს შორის აქა იქ ჩანდა ნასახლარების კვალი, მაგრამ ყოველივე ეს უსიცოცხლო იყო, არსად სულიერის ჭაჭანება არ იყო. ზოგან ახალამოწვერილი ხორბალი ჯერ კიდევ მოწმობდა არცთუ დიდი ხნის წინ აქ მოსახლეობის არსებობას, მაგრამ სახნავი მინდვრები მეტწილად მიგდებული და მიყრუებული იყო და მხოლოდ შარშანდელი სიმინდის გადაჭრილი ღეროები მოწმობდა, რომ აქ ოდესღაც ცხოვრობდნენ და შრომობდნენ ადამიანები. არ გინდოდა დაგეჯერებინა, რომ ამ უზარმაზარ სივრცეში, რასაც მაღალი მთის თხემიდან თვალი წვდებოდა, სულიერი არ ჭაჭანებდა. მიუხედავად ამისა, ეს ასე იყო.
მთელი ეს შესანიშნავი ხედები, ბუნების ეს შესანიშნავი ქმნილება უსიცოცხლო იყო და მნახველზე უფრო მძიმე და სევდიან შთაბეჭდილებას ახდენდა, ვიდრე სასიამოვნოს».
ამრიგად, შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში მცხოვრები ადიღეელებისა და აბაზების მნიშვნელოვანი ნაწილი 1858-1864წწ. თურქეთში გადასახლდა. ზოგიერთი ტომი, მაგ. უბიხები - მთლიანად. გენერალ ნ. ევდოკიმოვის მიერ საომარი მოქმედებების შესახებ 1864წ. 21 ივლისს გაკეთებული ანგარიშის თანახმად, დასავლეთ კავკასიიდან თურქეთში გადასახლდა 418 ათასი სული, ხოლო ყუბანსა და ლაბაზე - დაახლ. 90 ათასი სული. გადასახლების პროცესი გრძელდებოდა 1865 წელსაც. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე თითქმის არ დარჩნენ ადიღეელები და აბაზები, მათი მცირე ნაწილი აულებად ჩაასახლეს ყუბანზე. სულ, ოფიციალური მონაცემებით, დასავლეთ კავკასიიდან თურქეთში თითქოს 470 ათასი ადამიანი გადასახლდა, თუმცა, საფიქრებელია, რომ ეს ციფრი გარკვეულწილად შემცირებულია.
კავკასიელ მთიელთა ძალდატანებით თურქეთში გადასახლების გამო ევროპაში დიდი ხმაური ატყდა. რუსეთის ხელისუფლება თავს იმართლებდა, რომ მთიელთა თურქეთში გადასახლება მათი ნება-სურვილით არ მომხდარა და ყოველივე მათი ჩარევის გარეშე მოხდა. როგორც ცნობილი პუბლიცისტი, გენერალი რ. ფადეევი აღნიშნავდა, კავკასიის ომში რუსეთის ხელისუფლების მიზანს წარმოადგენდა, «сдвинуть горцев с восточного берега Черного моря и заселить его русскими. Эта мера была совершенно необходима для безопасности наших владении». მაგრამ როგორც იგი აღნიშნავდა ცინიზმით, არავითარ აუცილებლობას არ წარმოადგენდა ადგილობრივი მოსახლეობის თურქეთში განდევნა. რუსეთს საკმარისად ჰქონდა მიწები მდ. ყუბანის მარცხენა ნაპირზე მათ დასასახლებლად, მაგრამ ასევე არავითარი მიზეზი არ არსებობდა დაეკავებინათ ისინი მათი სურვილის წინააღმდეგ.
რ. ფადეევი, რომელიც ოფიციალურ აზრს გამოხატავდა, გულახდილად აღნიშნავდა, რომ რუსეთის სახელმწიფო ინტერესი მოითხოვდა « соблюсти при поселении покорившихся только одно условие: чтобы нигде они, не примыкали к морю, чтобы по крайней мере несколько десятков верст отделяли их от берега». რ. ფადეევი უფრო მეტ გულახდილობასაც იჩენს და აღნიშნავს, რომ «это земля нужна была государству», ხოლო რაც შეეხება ადგილობრივ მოსახლეობას, მისი თქმით, «в них самих не было никакой надобности».
კავკასიის ომის დამთავრების შემდეგ ცარიზმმა ვრცელი ტერიტორია მიიღო საკოლონიზაციოდ. 1861-1864 წწ. დას. კავკასიაში კაზაკთა 111 სტანიცა (14239 ოჯახი, 85 ათასი სული) ჩაასახლეს.220 იმავდროულად, ამ მხარეში ასახლებდნენ რუსეთის შიდა გუბერნიებიდან გადმოსახლებულ რუსებს, უკრაინელებს, თურქეთიდან გადმოსახლებულ ბერძნებსა და სომხებს.12
1866 წ. ცარიზმმა დასავლეთ კავკასიის ადმინისტრაციული მოწყობის რეფორმა განახორციელა. ვრცელი მხარე მდ. ყუბანიდან კავკასიონის ქედამდე ყუბანის ოლქის, ხოლო შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთი სანაპირო - შავი ზღვის ოკრუგის შემადგენლობაში შევიდა. ეს უკანასკნელი ყუბანის ოლქის უფროსს ექვემდებარებოდა. 1896 წ. იგი ყუბანის ოლქს გამოეყო და შავი ზღვის გუბერნიად გადაკეთდა.
ამრიგად, ცარიზმმა მიაღწია მიზანს - დასავლეთ კავკასია იმპერიის ადმინისტრაციულ სისტემაში მოაქცია.
შენიშვნები
1. კავკასიის ხაზის აგების შემდეგ, მისმა დასავლეთმა ნაწილმა აზოვის ზღვიდან მდ. უსტ-ლაბის შესართავამდე, შავი ზღვის კაზაკთა ჯარის ტერიტორია შეადგინა, ხოლო დანარჩენმა ნაწილმა კასპიის ზღვამდე და ჩრდილოეთით მანიჩამდე - კავკასიის ოლქი, რომელიც ზოგჯერ შედიოდა ასტრახანის გუბერნიის შემადგენლობაში, ზოგჯერ დამოუკიდებელ ადმინისტრაციულ ერთეულს წარმოადგენდა.
2. მოგვიანებით, 1819 წ. ცალკე ქართულ კორპუსს ცალკე კავკასიის კორპუსი ეწოდა.
3. მიურიდიზმი - რელიგიურ-მისტიკური მიმდინარეობა ისლამში. იგი ჩაისახა XIV საუკუნეში შუა აზიაში. XIX ს. 20-იან წლებში მიურიდიზმის იდეა გავრცელდა აღმოსავლეთ კავკასიაში. მიურიდიზმის პირველი მქადაგებელი დაღესტანში იყო მოლა მუჰამედ იარაგელი. ის იყო კავკასიაში ღაზავათის - მუსლიმანთა საღვთო ომის იდეური სულისჩამდგმელი, რომელმაც წამოაყენა ლოზუნგი «მუსლიმები არ შეიძლება ურწმუნოთა ხელისუფლების ქვეშ იყვნენ». «ვინც თავს მუსლიმანად თვლის, - ქადაგებდა იგი, - მისთვის პირველი საქმეა ღაზავათი, შემდეგ კი შარიათის შესრულება». მიურიდიზმის მიმდევარი არის მიურიდი («მორჩილი»), რომელიც მოვალეა უყოყმანოდ დაემორჩილოს შარიათის მასწავლებელს - მიურშიდს. მიურიდიზმის დროშით მოძრაობა კავკასიელ მთიელთა ანტიკოლონიური ბრძოლის ერთ-ერთი ფორმა იყო.
4. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის I განყოფილების უფროსად დაინიშნა კონტრ-ადმირალი ლ. მ. სერებრიაკოვი, ხოლო II განყოფილების უფროსად - გენერალ-მაიორი მ. მ. ოლშევსკი, რომელიც იმავდროულად იყო აფხაზეთის ჯარების სარდალი. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსის რეზიდენცია ნოვოროსიისკში იყო. აქვე იყო 1 განყოფილების უფროსის ადგილსამყოფელი, ხოლო II განყოფილების უფროსის - სოხუმ-კალეში.
5. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის რეორგანიზაციის შემდეგ, 1 განყოფილების უფროსად დაინიშნა კონტრ-ადმირალი ლ. მ. სერებრიაკოვი: II განყოფილების უფროსად - გენერალ-მაიორი ა. კ. ოპერმანი; III განყოფილების უფროსად - პოლკოვნიკი ნ. ნ. მურავიოვი.
6. აფხაზეთის მთავარი იმანაც გაანაწყენა, რომ 1847 წ. მაისში ხელისუფლებამ მას ჩამოართვა გუდავის, ოჩამჩირის, კელასურის პორტები, საიდანაც კონტრაბანდული ვაჭრობისაგან მნიშვნელოვანი შემოსავალი ჰქონდა. ეს პორტები საბაჟო უწყებას გადაეცა, ხოლო მთავარს სანაცვლოდ პენსია დაენიშნა - 12 ათასი მანეთი წელიწადში. მიხეილ შარვაშიძე ხედავდა, რომ ცარიზმი მის ხელისუფლებას ზღუდავდა, რამაც ის გააღიზიანა და გადადგომა ითხოვა.
7. «აღმოსავლეთის საკითხი» - პირობითი სახელწოდება, რომელიც მიღებულია საისტორიო ლიტერატურაში XVIII ს. მიწურულსა და XX ს. დასაწყისის იმ საერთაშორისო წინააღმდეგობათა აღსანიშნავად, რომელიც დაკავშირებულია ღრმა შინაგანი კრიზისით მოცული თურქეთის იმპერიის მოსალოდნელ დაშლასთან და დიდი სახელმწიფოების - ინგლისი, საფრანგეთი, რუსეთი, ავსტრია (1867 წლიდან ავსტრო-უნგრეთი), პრუსია (1871 წლიდან გერმანია), - ბრძოლასთან მისი სამფლობელოების გაყოფისათვის. «აღმოსავლეთის საკითხის» წარმოშობა დაკავშირებულია ერთი მხრივ, თურქეთის იმპერიის კრიზისთან, რომლის ერთ-ერთ გამოვლინებას წარმოადგენდა ბალკანეთისა და იმპერიის სხვა არათურქი ხალხების ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა; მეორე მხრივ, ახლო აღმოსავლეთში ევროპის სახელმწიფოების კოლონიური ექსპანსიის გაძლიერებასთან მათში კაპიტალისტური ურთიერთობის განვითარებასთან დაკავშირებით. თვით ტერმინი «აღმოსავლეთის საკითხი» პირველად გამოიყენეს 1822 წელს, საღვთო კავშირის ვერონის კონგრესზე, ბალკანეთში შექმნილი მდგომარეობის - თურქეთის წინააღმდეგ ბერძენთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი აჯანყების (1821-1829 წწ.), - განხილვისას.
8. ჰ. პალმერსტონი (1784-1865), ინგლისელი პოლიტიკური მოღვაწე, დიპლომატი. 1809-1829 წწ. იყო ინგლისის სამხედრო საქმეთა მინისტრი, 1830-1841 და 1846-1851 წლებში - საგარეო საქმეთა მინისტრი, 1852-1855 წწ. შინაგან საქმეთა მინისტრი; 1855 წ. თებერვლიდან 1865 წლამდე - პრემიერ-მინისტრი.
XIX ს. 1 ნახევარში ევროპულ ლიტერატურაში და თვით რუსეთშიც, ჩვეულებრივ, ჩერქეზებს უწოდებდნენ არამარტო აბაზებსა და ადიღეელებს, არამედ ჩრდ. კავკასიის ცენტრალური ნაწილისა და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის მთიელებს. შამილი ევროპულ პრესაში ფიგურირებდა, როგორც «ჩერქეზთა ბელადი».
9. თურქეთში გადასახლდნენ ის ხალხებიც, რომლებიც რუსების წინააღმდეგ არ იბრძოდნენ. ეს იყო თურქეთის ემისრების აგიტაციის პირდაპირი შედეგი და მათში ისლამის გავლენაზე მეტყველებდა.
10. მოგვიანებით, 1867 წ. გაზაფხულზე, მდ. ყუმას ხეობაში გადასახლებული ფსხუელები მდ. დიდი ზელენჩუკის ხეობაში გადასახლდნენ.
11. ვ. მაევსკის მონაცემებით, 1864 წ. ივლისში ბზიფის ხეობიდან სულ 3642 ფსხუელი გადასახლდა.
12. 1870 წლამდე, ცემესის ყურიდან მდ. ტუაფსემდე ტერიტორია შედიოდა არა შავი ზღვის ოკრუგში, არამედ ყუბანის ოლქში.
Комментариев нет:
Отправить комментарий