ასლან-ბეი შარვაშიძის ბრძოლა აფხაზეთის სამთავრო ტახტისთვის (დ. ზაქარაია)

    ასლან-ბეი შარვაშიძე აფხაზეთის მთავრის ქელეშ-ბეი შარვაშიძის (1786-1808წწ.) უფროსი შვილი იყო თავად ძიაფშ-იფების ასულისაგან1. XVIIIს. 70-იანი წლების ბოლოს, აფხაზეთის მთავარ ზურაბ შარვაშიძის (XVIIIს. 50-იანი წლების დასაწყისი _ 1786) ინიციატივით, ქელეშ-ბეი დაქორწინდა გაძლიერებულ თავად ძიაფშ-იფების ასულზე, რათა ისინი დაეშოშმინებინა2.     ასლან-ბეი 1787 წ. დაიბადა3. ის მამამისმა გასაზრდელად გააბარა გლეხის (ანხაიუს) ოჯახში, სოფ. ჩილიშში (სავარაუდოდ ბზიფის ოლქი).4 მოგვიანებით ასლან-ბეი ქელეშ-ბეის მეორე ვაჟის, ჰასან-ბეის (მარშანიების ასულისაგან), მზრუნველობის ქვეშ აღმოჩნდა. ჰასან-ბეი 1804 წლისთვის ფლობდა ტერიტორიას მდ. კოდორსა და სოხუმს შორის5. გამთავრების შემდეგ, ქელეშ-ბეი ძიაფშ-იფების ასულს გაშორდა და ტყვე ჯიქ ქალზე დაქორწინდა, რომლისაგან შეეძინა საფარი (გიორგი), რომელსაც XIXს. დასაწყისიდან უპირატესობას ანიჭებდა6. ამის გამო 1804წ. ძიაფშიფებმა 17 წლის ასლან-ბეის უბიძგეს, რათა მონაწილეობა მიეღო აფხაზეთის მთავრის წინააღმდეგ შეთქმულებაში. ისინი ეახლნენ ქელეშ-ბეის, რათა იგი მოეკლათ, მაგრამ შეთქმულება გაცემულ იქნა. ერთი ძიაფშ-იფა საფარმა მოკლა, ხოლო ასლან-ბეი თავის გასამართლებლად დაედევნა დანარჩენებს და ერთ-ერთი მათგანი მოკლა7. ირ. ანთელავა ამ შეთქმულებას 1805 წლით ათარიღებს, ხოლო გ. ძიძარია _ 1806 წლით8. შეთქმულებმა მიზნის მისაღწევად ხელსაყრელი დრო ვერ შეარჩიეს. აფხაზეთის მთავარი ქელეშ-ბეი შარვაშიძე წარმატებით ინარჩუნებდა თავის პოზიციას მდ. ბზიფიდან ანაკლიის და რუხის ციხე-სიმაგრეებამდე. შეთქმულთათვის არც საგარეო ფაქტორი იყო ხელსაყრელი _ თურქეთს მინიმალური გავლენა ჰქონდა აფხაზეთზე, ხოლო რუსეთი ოდიშში ძლივსძლივობით იკიდებდა ფეხს9.     პირველი შეთქმულების შემდეგ ასლან-ბეიმ აფხაზეთის მთავრის ნდობა მოიპოვა, მით უმეტეს, რომ მან 1804წ. თავი გაიმართლა ერთი ძიაფშ-იფას მოკვლით. 1808წ. 2 მაისს ქელეშ-ბეის წინააღმდეგ ასლან-ბეიმ წარმატებით განახორციელა მეორე შეთქმულება. „ასლან-ბეგ შერვაშიძემ, _ ნ. დადიანის ცნობით, _ უღალატა მამასა თვისსა ქელაიშ-აჰმედ-ბეგსა და მოჰკლა აყუს ციხესა შინა და თვით დაიპყრა აყუ და ქალაქი მისი...“10 აფხაზეთის მთავარი თავის შვილთან, ბათალ-ბეისთან (მარშანიების ასულისაგან), ერთად თავის სახლში საღამოს დაბრუნდა. სახლში შესვლისას ასლან-ბეის მიერ გასროლილმა ტყვიამ ბათალ-ბეი დაჭრა. ამის შემდეგ შეთქმულებმა, რომელთა რაოდენობა ხუთ კაცზე მეტი არ იყო, ქელეშ-ბეი სასიკვდილოდ დაჭრეს. ასლან-ბეიმ მომაკვდავ ქელეშ-ბეის თავი გაუჩეხა“.11 ამ შეთქმულებაში აქტიურ მონაწილეობას სამურზაყანოს ერთ-ერთი მფლობელი ბეჟან შარვაშიძეც იღებდა12.     მკვლევარები ასლან-ბეის მიერ აფხაზეთის მთავარ ქელეშბეი შარვაშიძის მკვლელობის მოტივად მის მთავარად გახდომის ამბიციას ასახელებენ. ამ მკვლელობას, მათი აზრით, აქტიურად უჭერდა მხარს ოსმალეთი, რომელიც უკმაყოფილო იყო ქელეშბეის პოლიტიკით13. ეს შეთქმულება ანალოგიურადაა შეფასებული XIX საუკუნისა და XXს. 10-იანი წლების საისტორიო ხასიათის რუსულ პუბლიკაციებშიც14. განსხვავებული მოსაზრება აქვს აფხაზ ისტორიკოსს ს. ლაკობას. ის თვლის, რომ 1808წ. 2 მაისს ქელეშ-ბეის წინააღმდეგ შეთქმულება მოაწყო კავკასიის ადგილობრივმა სამხედრო ადმინისტრაციამ ოდიშის მმართველ ნინო დადიანთან ერთად. ავტორი აპელირებს ასლან-ბეის წერილით, რომელიც მან მისწერა დასავლეთ საქართველოში განლაგებული ჯარების მეთაურს გენ. მაიორ რიკგოფს15. ამ წერილის შინაარსი ჩვენთვის ცნობილია გენ. მაიორ რიკგოფის პატაკით საქართველოს მთავარმმართებელ გრ. გუდოვიჩისადმი, სადაც ავტორი აღნიშნავს, რომ: „Аслан-бей виновнымъ себя ни подъ какимъ предлогомъ не сознаётъ, отзывая заговоромъ противу Келеш-бея посторонних. Я на письма сიи ничем и по сие время (1808წ. ივლისი _ დ.ზ.) ему не ответствую, а поставлю долгомъ моимъ для подробнеищего сведения представить оныя оригиналомъ“.16 ს. ლაკობა ამ ცნობას ასლან-ბეის გასამართლებლად იყენებს, თუმცა ეს წერილი ჩვენი მოსაზრებით საწინააღმდეგოზე მეტყველებს. ამით ის გარკვეულწილად ინანიებდა ჩადენილ დანაშაულს. სულ სხვა შინაარსის წერილებს აგზავნიდა ასლან-ბეი ოსმალეთში. ის წერდა, რომ: „Келеш-бекъ передалъ себя Русскимъ и желалъ быть Христианиномъ, поэтому и сделали съ ним такь“.17 ასე რომ, ქელეშ-ბეის მკვლელობა ასლან-ბეი შარვაშიძის მიერ განხორციელდა და ეს მან გააკეთა სამთავრო ტახტის დაკავების მიზნით. ოსმალეთი ღიად ამ აქციაში არ ჩარეულა. ეს უფრო დინასტიური დაპირისპირების შედეგი იყო. მართალია, ქელეშ-ბეი შარვაშიძე ადრიდანვე საფარ-ბეის ანიჭებდა უპირატესობას, მაგრამ სიკვდილის წინ მან თავისი გადაწყვეტილება შეცვალა და ტახტის მემკვიდრედ მარშანიას ასულისაგან ნაშობი ბათალ-ბეი აღიარა18. ამით გამოირიცხა თავად ძიაფშ-იფების ასულისაგან ნაშობი ასლან-ბეის მთავრად დასმის პერსპექტივა. ამ შემთხვევაში აფხაზეთის მთავარმა გაითვალისწინა, რომ, ადათობრივი სამართლის მიხედვით, გლეხისაგან ნაშობ შვილს გიორგის აფხაზები მთავრად არ მიიღებდნენ. ამიტომ არჩევანი ბათალ-ბეიზე შეაჩერა, რომელიც ამ დროისათვის 21 წლის იყო19. აფხაზეთის მთავარ ქელეშ-ბეი შარვაშიძეს არც თურქეთისთვის და არც რუსეთისთვის არ მიუცია აშკარა საბაბი, რომ მათ იგი აფხაზეთის მთავრის ტახტისგან მოეშორებინათ. ქელეშ-ბეის გონივრული პოლიტიკის შედეგი იყო ის, რომ მან სტაბილურობა შეინარჩუნა აფხაზეთის სამთავროში და საშუალება არ მისცა თურქეთსა და რუსეთს, აფხაზეთის სამთავრო დაემორჩილებინათ. 1806 წლის შემდეგ, როცა ქელეშ-ბეიმ თურქეთიდან გამოქცეული ტრაპიზუნტის სერასკირი თაიარ ფაშა (რომელიც უკმაყოფილო იყო სულთან სელიმ III სამხედრო რეფორმით) შეიფარა და წინ აღუდგა თურქეთიდან გამოგზავნილ სადამსჯელო ექსპედიციას20, მას ანტითურქულ ღონისძიებებში არ მიუღია მონაწილეობა და არც გართულებული ურთიერთობა ჰქონდა სულთნის კართან21. რაც შეეხება ურთიერთობას რუსეთთან, ეს ურთიერთობა რამდენადმე რთული იყო, ვინაიდან ქელეშ-ბეის არაერთგზის მცდელობის მიუხედავად, შესულიყო რუსეთის მფარველობაში (1803 წლიდან დაწყებული),22 რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია მაინც ცდილობდა, ვნება მიეყენებინა მისთვის. კერძოდ, ცდილობდა ქელეშბეი შარვაშიძის გავლენის შესუსტებას სამურზაყანოში და ანაკლიის ციხე-სიმაგრის დაკავებას23. ამის გამო, აკად. ნ. ბერძენიშვილის თქმით, „ქელეშ-ბეგი აფხაზეთზე ოსმალეთის სუვერენიტეტის პროკლამაციას თავისთვის სასარგებლოდ თვლიდა“.24 ამის შედეგად მან შეინარჩუნა გავლენა სამურზაყანოსა და ანაკლიის ციხე-სიმაგრეზე, რომელიც რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ ქელეშ-ბეის 1805წ. ოქტომბერში დაუბრუნა25. რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია, თურქეთთან ომის საბაბით, ცდილობდა ქელეშ-ბეის ძალების გამოყენებას იმერეთსა და ოდიშში სტაბილურობის შესანარჩუნებლად26. ხოლო საქართველოს მთავარმმართებელი გენ. გუდოვიჩი, აფხაზეთის სამთავროსაგან რუსეთის მფარველობაში მიღების საფასურად, ითხოვდა, რომ მას თურქეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად ლაშქარი გამოეყვანა27. 1807 წლის დამლევიდან 1808წ. მაისამდე რუსეთსა და აფხაზეთის მთავარს შორის მოლაპარაკებები არ მიმდინარეობდა28. აფხაზეთის მთავრის ასეთ მდგომარეობას ისიც უწყობდა ხელს, რომ იმხანად რუსეთის იმპერიაც და თურქეთიც ერთმანეთთან ბრძოლით დასუსტებულნი იყვნენ. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთი თანდათანობით მკვიდრდებოდა დასავლეთ საქართველოში და გარკვეული წარმატებები ბალკანეთის ფრონტზეც ჰქონდა, საფრანგეთის მხრიდან მიმდინარე საფრთხის გამო იძულებული იყო რეგიონში დაპყრობითი აქციები შეეჩერებინა. თურქეთს კი, რომელსაც თითქმის დაკარგული ჰქონდა გავლენა დასავლეთ საქართველოზე და ბალკანეთის ფრონტზე მარცხს მარცხზე განიცდიდა, იმის შესაძლებლობაც არ ჰქონდა, რომ აფხაზეთის ტერიტორიაზე რუსეთის წინააღმდეგ ახალი ფრონტი გაეხსნა, როგორც ამას ვარაუდობდა პროფ. გ. ძიძარია29. აქედან გამომდინარე, შეთქმულები ასლან-ბეის მეთაურობით მარტო თურქეთზე დაიმედებულნი ვერ იქნებოდნენ, როგორც ამას 1813 წელს საქართველოს მთავარმმართებელი გენ. რტიშჩევი ამტკიცებდა30. ასლან-ბეი 1808წ. ივლისში რუსეთის მფარველობაში შესვლას ითხოვდა, მაგრამ საქართველოს მთავარმმართებელმა გენ. გუდოვიჩმა მისი შემოთავაზება უპასუხოდ დატოვა. ხოლო 1809 წლის ივნისში დასავლეთ საქართველოში განლაგებული ჯარების მეთაურის თავად დ. ორბელიანისადმი მიწერილი წერილის პასუხად, მან მიიღო, რომ „Я (დ. ორბელიანი _ დ.ზ.) на письмо его ответствовалъ до времени благосклоннымъ отклонениемъ моимь, по причине того, что ходатайствуя за него надобно отвергать всехъ князей Шарвашидзе отъ усердия к России.., хотя и кр. Сухумъ не безполезна“.31 ასლან-ბეის სურვილმა, შესულიყო რუსეთის ქვეშევრდომობაში, სულთნის კარი აღაშფოთა. თურქეთიდან სასწრაფოდ გამოგზავნილმა ემისრებმა მას ყოველგვარი დახმარება აღუთქვეს32. ასლან-ბეი მამის, ქელეშ-ბეის მკვლელობის შემდეგ სოხუმის ციხეში გამაგრდა. მას აქტიურ მხარდაჭერას სამურზაყანოს ერთ-ერთი მფლობელი ბეჟან შარვაშიძე (რომელმაც ყველა თავისი ქვეშევრდომი დარაზმა ასლან-ბეის დასახმარებლად) და ფოთის ციხის კომენდანტი ქუჩუკ-ბეი შარვაშიძე უცხადებდნენ. ასლან-ბეიმ ქუჩუკ-ბეი სოხუმის ციხის გამგებლადაც დანიშნა33. „ამისთვის უპირმშოესი შვილი ქელაიშ-აჰმედ-ბეგისა საფარბეგ, სიძე დადიანისა, რომელსა ჰყვანდა და გრიგოლისი და სცხოვრობდა ზუფუს ბრძანებითა მამისათა, წარმოვიდა და მოვიდა ლეონ გრიგოლის ძის დადიანისა თანა და სთხოვა შეწევნა, რათა... შურ აგოს ძმასა თვისსა ასლან-ბეგსა“.34 რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია თვლიდა, რომ საფარ-ბეის სრული კანონიერი უფლება ჰქონდა აფხაზეთის მთავარი გამხდარიყო, მიუხედავად იმისა, რომ ქელეშ-ბეიმ სიკვდილამდე ბათალ-ბეი აღიარა მემკვიდრედ. საფარ-ბეიმ დასავლეთ საქართველოში განლაგებული რუსული ჯარების მეთაურს გენ. რიკგოფს სამხედრო დახმარება სთხოვა და კვლავ გამოთქვა სურვილი, შესულიყო რუსეთის ქვეშევრდომობაში. მაგრამ საქართველოს მთავარმმართებელს გენ. გუდოვიჩს რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროდან ინფორმაცია ჰქონდა მიღებული, რომ სანამ რუსეთ-თურქეთის სამშვიდობო ზავი გრძელდებოდა, რუსეთი არ უნდა ჩარეულიყო თურქეთის ვასალის საშინაო საქმეებში. მით უმეტეს, რომ რუსულ სამხედრო ადმინისტრაციას დასავლეთ საქართველოში ქვედანაყოფების გამოყოფის შესაძლებლობა არ გააჩნდა. რუსული ადმინისტრაციის მთავარი ამოცანა იყო შეიარაღებული ძალების დაქსაქსვის გარეშე დახმარებოდა საფარ-ბეი შარვაშიძეს. საქართველოს მთავარმმართებელმა გენ. გუდოვიჩმა რიკგოფს უბრძანა, აფხაზეთის საზღვარს მიახლოვებოდა და ძალების ასეთი გადაადგილება თურქეთისათვის აფხაზეთის სამთავროში არასტაბილური მდგომარეობით აეხსნა. მათი ამოცანა მხოლოდ სამეგრელოს სამთავროს საზღვრების უსაფრთხოება იყო. თავის მხრივ, რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ სამურზაყანოს მმართველ მანუჩარ შარვაშიძეს და სამეგრელოს მთავარ ნინო დადიანს ნება დართო, თავიანთი ძალებით დახმარებოდნენ საფარ- ბეი შარვაშიძეს35. ამასობაში ასლან-ბეიმ სოხუმის ციხე გაამაგრა. იქ 100-მდე ზარბაზანი იდგა36. სამეგრელოს მთავარ ლევან დადიანის და სამურზაყანოს მფლობელ მანუჩარ შარვაშიძის შეერთებული ლაშქარი 1808წ. მაისში მდ. ბესლეთთან დაბანაკდა. ნ. დადიანის ცნობით, „წარვიდა ლეონ დადიანი სპითა სამენგრელოსათა, და მივედით აყუს (სოხუმი _ დ.ზ.) და დავებანაკეთ ბესილას პირზედ და ვერა მოვადეგით ციხესა გარს, ვინადგან არა გვქონდა მომზადებულება არტილერიათა და არცა სხვათა ციხის მოსადგომთა იარაღთა“.37 ამავე დროს, ასლან-ბეის დასახმარებლად ფოთის კომენდანტი ქუჩუკ-ბეი მოვიდა სამი გემით. გარდა ამისა, მას დამატებით 300 ჩერქეზიც მოუვიდა38. ამის გამო, სამეგრელოს მთავრისა და სამურზაყანოს მფლობელის შეერთებულ ლაშქარს გაუჭირდა მათ წინააღმდეგ ბრძოლა და ასლან-ბეისთან მოლაპარაკება არჩიეს, მაგრამ უშედეგოდ. საფარ-ბეიმ ასლან-ბეის ტყვეობიდან დედინაცვალი რებია ხანუმი და ბათალ-ბეი გამოიხსნა. მათ სანაცვლოდ ასლან-ბეიმ სხვა მძევლები მოითხოვა. ასე რომ, ნ. დადიანის ცნობა, რომ `რებია ჰანუმ და შვილი მისი ბათალ-ბეგ შარვაშიძე... განვათავისუფლეთ“,39 მთლად სინამდვილეს არ შეეფერება. ლევან დადიანისა და მანუჩარ შარვაშიძის ლაშქარმა სურსათ-სანოვაგის უქონლობის გამო უკან დაიხია40. ამის შემდეგ, უცნაურად გვეჩვენება ნ. დადიანის ცნობა: „...შემდგომად დავმძევლეთ ყოველი აფხაზეთი ჯიქეთის საზღვრიდამ ვიდრე ღალიძგადადიანის საზღვრამდე და მივათვალეთ საფარ-ბეგს“.41 რეალური სურათი კი სხვაგვარი იყო. საფარ-ბეი (გიორგი) შარვაშიძის არაერთგზის თხოვნის მიუხედავად, რუსეთი, თურქეთის რიდით, აფხაზეთში ვერ შედიოდა42. ამასობაში, ასლან-ბეი იმდენად გაძლიერდა, რომ მისი შიშით გიორგიმ 1810 წლის ივნისში აფხაზეთის მთავრად დანიშვნის უმაღლესი სიგელი არ მიიღო43. აფხაზი თავადების უმრავლესობამ უარი განაცხადა მისთვის მძევლები მიეცათ. მათი აზრით, გიორგი შარვაშიძის აფხაზეთის მთავრად აღიარებას „კანონიერი“ საფუძველი არ ჰქონდა44. აქედან გამომდინარე, კავკასიის ადგილობრივი სამხედრო ადმინისტრაცია იძულებული გახდა, გიორგის მიერ რუსეთისათვის „ნებაყოფლობით გადაცემული“ აფხაზეთის სამთავრო დაეპყრო45. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს მთავარმმართებელი თვითონ კარნახობდა გიორგი შარვაშიძეს „სათხოვარი პუნქტების“ შინაარსს46. საქართველოს მთავარმმართებლის გენ. ტორმასოვის თქმით: „...не остается теперь другого способа какъ покорение крепости Сухума силою оружия и симь же средствомъ Сефер-Али-бея ввести во владение Абхазиею“.47 რუსებს სოხუმის დაპყრობა 1810წ. 17 თებერვლიდან ჰქონდათ გადაწყვეტილი48. ასლან-ბეის გავლენა ამ დროისათვის სამურზაყანოსა და ანაკლიის ციხეზე არ ვრცელდებოდა, სამურზაყანოს მფლობელი მანუჩარ შარვაშიძე მის წინააღმდეგ იყო განწყობილი, ხოლო ანაკლიის ციხის მეთაური, რომელიც ინციდენტის დროს სოხუმში იმყოფებოდა, ასლან-ბეიმ დააკავა. ანაკლიის ციხეში მეგრული შენაერთები ჩააყენეს49. 1809 წლის ბოლოდან რეგიონში სიტუაცია რუსეთის სასარგებლოდ შეიცვალა. ანაპისა და ფოთის ციხე-სიმაგრეებში რუსული გარნიზონები იდგნენ50. ამან უფრო მეტად დააჩქარა აფხაზეთის სამთავროს რუსეთთან შეერთება, რომელიც ალექსანდრე I-ის 1810წ. 2 მარტის ბრძანებულებით განხორციელდა. შეერთების აღსანიშნავი ცერემონიალი და გიორგი შარვაშიძის ხელმოწერა სოხუმის ციხე-სიმაგრის დაკავების შემდეგ უნდა შემდგარიყო51. 1810წ. 10 ივნისს საბოლოოდ დაზუსტდა სოხუმის ციხე-სიმაგრის აღების დეტალები. მასში მონაწილეობა უნდა მიეღო გემ „ვერხაილს“ და ორ ფრეგატს (მომცრო ზომის გემი) „ნაზარეთს“ და „ვოინს“, რომელთაც უნდა გადმოესხა სოხუმის სანაპიროზე მე-4 საზღვაო პოლკი. სახმელეთო ჯარების მოსვლამდე მე-4 საზღვაო პოლკი სოხუმის ციხე-სიმაგრეში უნდა დარჩენილიყო52. მისი აღება დაემთხვა იმერეთის მღელვარებას. სოხუმკალეს დაცვა გაძლიერებული იყო. იქ 100-მდე ქვემეხი იყო, მათ გააჩნდათ 1000 ფუთი ტყვია-წამალი, სანაპიროზე რამდენიმე თურქული გემი იდგა53. 1810 წლის 8 ივლისს რუსული სამხედრო ესკადრა სოხუმს მიადგა. ესკადრის მეთაურმა კაპ. დოდტმა, პირველ რიგში, გადაწყვიტა ასლან-ბეის მომხრეებთან მოლაპარაკება ეწარმოებინა. ასლან-ბეი ამ დროისათვის სოხუმის ციხე-სიმაგრეში არ იმყოფებოდა და 4000-იანი რაზმით იმერეთის მეფე სოლომონ II-ის დასახმარებლად იყო წასული54. მოწინააღმდეგე მხარემ სროლა დაუწყო რუსულ სამხედრო ესკადრას. მეორე დღეს კაპ. დოდტმა სოხუმის ციხე-სიმაგრეს ცეცხლი გაუხსნა, ქვემეხების უდიდესი ნაწილი განადგურდა. დღის მეორე ნახევარში ზღვიდან დესანტი გადმოსხეს55. გადმოსხმულ დესანტს ასლან-ბეის ცხენოსანმა რაზმმა წინააღმდეგობა გაუწია. დიდი და დაძაბული ბრძოლის შემდეგ რუსებმა სოხუმის ციხე-სიმაგრე აიღეს. რუსულ სამხედრო შენაერთებთან ბრძოლაში ასლან-ბეის 300-მდე მომხრე დაიღუპა. მათ ასევე ორი თურქი მოხელე ტყვედ ჩაუვარდათ. კაპ. დოდტს მორჩილებით ეახლნენ საფარ-ბეის (გიორგის) ძმები, ბათალ-ბეი და ჰასან-ბეი მთელი თავიანთი სანათესაოთი56. ნ. დადიანის ცნობით, „ასლან-ბეგ სირცხვილეული წარვიდა ჯიქეთს“.57 სოხუმიდან ასლან-ბეის განდევნის შემდეგ თურქეთში 5000 მაჰმადიანი აფხაზი გადასახლდა“.58 თურქეთში ჯერ კიდევ არ იცოდნენ, რომ რუსებმა სოხუმის ციხე-სიმაგრე აიღეს და ასლან-ბეი განდევნეს. 1810წ. ივლისის მეორე ნახევარში სოხუმის ციხე-სიმაგრეს თურქული გემი მიუახლოვდა, რომელმაც ციხეზე აღმართული რუსეთის დროშის დანახვისთანავე გაქცევა დააპირა, მაგრამ რუსებმა ეს გემი დააპატიმრეს. გემზე სულთნის სამი ფირმანი, აგრეთვე „სხვადასხვა სამხედრო-ფინანსური დახმარებები“ აღმოაჩინეს59. ერთი სიტყვით, ასლან-ბეი შარვაშიძემ სოხუმის ციხე-სიმაგრე რუსეთთან უთანასწორო ბრძოლაში დაკარგა. თურქეთი რუსეთთან ომში თანდათანობით უფრო და უფრო თმობდა პოზიციებს. ბალკანეთის ფრონტზე მან მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრეები დაკარგა, ხოლო დასავლეთ საქართველოში რუსეთის გამგებლობაში ფოთის ციხე-სიმაგრე გადავიდა. რუსებმა ანაპის ციხე-სიმაგრეც აიღეს60. ასეთ ვითარებაში თურქეთი ასლან-ბეის აქტიურ დახმარებას ვერ უწევდა. ამიტომ, გ. ძიძარიას მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ასლან-ბეისა და საფარ-ბეის შორის მიმდინარე შიდადინასტიური წინააღმდეგობა რუსეთ-თურქეთის კონფლიქტი იყო61, შეიძლება ითქვას, მხოლოდ ნაწილობრივ შეესაბამება რეალობას. მიგვაჩნია, რომ ეს მაინც უფრო ასლან-ბეი შარვაშიძესა და რუსეთს შორის კონფლიქტი იყო, ვიდრე რუსეთ-თურქეთის დაპირისპირება. ჩვენი აზრით, ოსმალეთი აფხაზეთისთვის ბრძოლაში აქტიურად მხოლოდ 1813წ. ჩაერთო. აქვე არ შეიძლება ყურადღება არ მიექცეს ერთ გარემოებას – ასლან-ბეიმ დაშვებული შეცდომა (მამის მოკვლა) მაშინვე გააცნობიერა და რუსეთის ქვეშევრდომობაში შესვლა ითხოვა62. ასლან-ბეის სოხუმიდან განდევნის შემდეგ, 1810წ. ოქტომბერში, იმერეთის ოლქის მმართველმა გენ. მაიორმა სიმონოვიჩმა გიორგი შარვაშიძესთან 100 რიგითი ჯარისკაცი გაგზავნა მაიორ მოიზეს მეთაურობით. დასავლეთ საქართველოში განლაგებული რუსული ჯარების მეთაურმა დ. ორბელიანმა აფხაზეთის მთავარს რუსეთის იმპერატორის მიერ ბოძებული სიგელ-ნიშნები გადასცა, რომლის მიღება გიორგი შარვაშიძემ 1810წ. ივნისში ასლან-ბეის შიშით ვერ გაბედა. მთავარმა თავის ადგილსამყოფელად რუსების მიერ გამაგრებული სოხუმის ციხე-სიმაგრე არჩია63. 1810წ. დეკემბრამდე ასლან-ბეი აფხაზეთში არ გამოჩენილა64. მიუხედავად ამისა, გიორგი შარვაშიძის მდგომარეობა სახარბიელო არ იყო. ის წებელდელმა და დალელმა მარშანიებმა აფხაზეთის მთავრად არ აღიარეს. ასევე მოიქცნენ საძი (ჯიქი) და ცანდრიფშელი თავადები. ასლან-ბეი კი თავის შეიარაღებულ რაზმთან ერთად დეკემბრის ბოლოს სოხუმიდან 20 კილომეტრის მოშორებით გამოჩნდა. მისი მომხრეები გიორგი შარვაშიძის ქვეშევრდომებს მუდმივად თავს ესხმოდნენ. ამის გამო ის ნინო დადიანსა და მანუჩარ შარვაშიძეს დახმარებას სთხოვდა. მათაც, რუსული სამხედრო ადმინისტრაციის ნებართვით, ასლან-ბეი სოხუმის მიმდებარე ტერიტორიიდან განდევნეს65. ამჯერად ასლან-ბეი ტრაპეზუნტში გაიქცა. 1811წ. იქ მას კიურინის ოლქის გამგებლობა უბოძეს66. 1812წ. 16 მაისს ბუქარესტში რუსეთ-თურქეთის სამშვიდობო ხელშეკრულება დაიდო. ამ ზავის მე-6 პუნქტის თანახმად, გათვალისწინებული იყო საომარი მოქმედებების დროს რუსეთის შეიარაღებული ძალების მიერ დასავლეთ საქართველოს ზღვის სანაპიროზე დაპყრობილი ციხე-სიმაგრეების დაცლა. ამ მოთხოვნის შესაბამისად, რუსეთს თურქეთისათვის უნდა დაებრუნებინა ციხე-სიმაგრეები: ანაპა, სუჯუკ-კალე, ფოთი, ახალქალაქი და სოხუმ-კალე67. რუსეთმა, სოხუმ-კალეს გარდა, თურქეთს ყველა ზემოხსენებული ციხე-სიმაგრე გადასცა. სოხუმ-კალესთან დაკავშირებით რუსეთის ხელისუფლებამ თურქეთს საფუძვლიანი არგუმენტი ვერ წარუდგინა. აფხაზეთის სამთავრო მან, ფაქტობრივად, თურქეთს მოსტაცა. ორივე სახელმწიფო აფხაზეთის სამთავროსთან მიმართებაში დამპყრობლის როლში გამოვიდა. ამიტომ იყო, რომ აფხაზეთის სამთავროში მშვიდობა რუსეთის დამკვიდრების შემდეგაც ვერ დამყარდა. ყოველ შემთხვევაში, რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია ცდილობდა, გაეჭიანურებინა სოხუმის ციხესიმაგრის თურქეთისათვის გადაცემა. გაჭიანურების საბაბად გამოყენებულ იქნა სოხუმის ციხე-სიმაგრეში არსებული სახაზინო და სამხედრო ქონების არგატანა უგზოობისა და საზღვაო მიმოსვლის შეფერხების გამო. რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია თურქეთს დაპირდა, რომ 1813 წლის გაზაფხულისთვის სოხუმის ციხე-სიმაგრეს დაცლიდა68. 1813 წლის დასაწყისში აფხაზეთის სამთავროში მდგომარეობა არ შეცვლილა. თურქები ფოთის, ანაპის და სუჯუკ-კალეს დაბრუნების შემდეგ დასავლეთ საქართველოში კვლავ გააქტიურდნენ. სოხუმის ციხე-სიმაგრის ოსმალეთისთვის გადაცემის შემთხვევაში რუსულ სამხედრო ადმინისტრაციას მდ. ენგურზე სამეგრელოს სამთავროსათვის თავდაცვის ზოლის აგება დასჭირდებოდა. ამას ისიც ემატებოდა, რომ აფხაზები მთავრად აღიარებდნენ მას, ვინც სოხუმის ციხე-სიმაგრეში იჯდა. ასე რომ, თუ ამ ციხე-სიმაგრეს თურქებს გადასცემდნენ, თურქეთი იქ მთავრად ასლან-ბეი შარვაშიძეს დანიშნავდა. ყოველივე ამან რუსულ სამხედრო ადმინისტრაციას ადრე დაპირებულის აღსრულება გადააფიქრებინა69. რუსეთ-თურქეთის წინააღმდეგობით ასლან-ბეიმ ისარგებლა და 1813 წელს ნ. დადიანის ცნობით: „მოვიდა ფოთს, სადა იყო სერესკალი სულეიმან ფაშა ხაზინადარ-ოღლი, რომელსა ჰქონდა რწმუნებული, რათა დაიპყრას იმერეთი და სამენგრელო... სერასკალის ფოთს ყოფნასა შინა მოიცა ასლან-ბეგმა ძალი, წარმოიტანა რამოდენიმე ოსმალთა ჯარი ზღვით და მოვიდა გუდავას (დღევ. გალის რაიონი _ დ.ზ.) და გუდავიდამ მოვიდა ტამუშს (დღევ. ოჩამჩირის რაიონი _ დ.ზ.) და მუნ დასდგა, სწადოდა დაპყრობა აფხაზეთისა“.70 აფხაზეთში ასლან-ბეის მოსვლას წინ უძღოდა სამურზაყანოში ლევან შარვაშიძის ძის _ ხუტუნიას მიერ რუსეთის ერთგულის, სამურზაყანოს ერთ-ერთი მფლობელის, მანუჩარ შარვაშიძის მკვლელობა, რამაც კიდევ უფრო დაძაბა ვითარება აფხაზეთის სამთავროში71. ასლან-ბეი შარვაშიძემ თავადაზნაურთა საგვარეულოებიდან მძევლები აიყვანა აბჟუის ოლქის მმართველის ბექირ-ბეის შვილები სოსლან-ბეი და ალი-ბეი. მან ასევე მძევლები ჩამოართვა ჯგერდელ თავადებს მარშანიებს, ჭლოულ თავადებს ანჩაბაძეებს, გუფელ მარშანიებს. თავად ზეფიშვილებს, მოქველ მარშანიებს, ცნობილ აზნაურებს ზვანბაიასა და მარღანიებს და სხვ.72 რუსულ სამხედრო ადმინისტრაციას აფხაზი ხალხის იმედი არ ჰქონდა. აფხაზეთის მთავარ გიორგი შარვაშიძეს დედინაცვალი რაბია-ხანუმი განუდგა, რომელიც, დაიმედებული თურქეთის მხრიდან, ასლან-ბეი შარვაშიძეს უჭერდა მხარს73. „გარნა მოვიდა სეფერ-ალი-ბეგ და სთხოვა შეწევნა რუსთა“.74 რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ 1813 წლის ივლისში გადაწყვიტა, გაეგზავნა აფხაზეთში ერთი რუსული შენაერთი პოლკ. მერლინის მეთაურობით თურქული ჯარების წინააღმდეგ საბრძოლველად75. პოლკ. მერლინმა ქუთაისიდან რედუტ-კალეში თავისი კაცი გაგზავნა ტრაპეზუნტელი სერასკირის წარმოგზავნილ ფაშასთან, მიფლიუ-ოღლი-ალი-აღასთან შესახვედრად, რათა ეს საკითხი მშვიდობიანად გადაეწყვიტათ. მაგრამ, როცა ტრაპიზონის სერასკირის მხრიდან ამას არავითარი გამოხმაურება არ მოჰყვა, ჩამოაყალიბა რაზმი არტილერიით, რომლის მეთაურად კაპ. კუტჩენევი დანიშნა. სოხუმის კომენდანტ აგარკოვს მითითება მიეცა, გამოეგზავნა ერთი შენაერთი, ხოლო საზღვაო კაპიტან ლეიტენანტ ფონ ბურმისტრს თურქების წინააღმდეგ ზღვის მხრიდან უნდა ემოქმედა76. მეგრულ-გურულ-რუსულმა შენაერთებმა ასლან-ბეი შარვაშიძეს ერთობლივი დარტყმა მიაყენეს. ნ. დადიანის ცნობით, „რა წარველ და მიველ ილორს, მაშინ სცნეს მისვლა ჩემი და ივლტოდენ ოსმალნი და დაუტევეს ასლან-ბეგ“.77 თურქულმა რაზმებმა რუსეთის მხრიდან ალყაში მოქცევის შიშით დატოვეს აფხაზეთი. სამეგრელოს მთავარმა ლევან დადიანმა აბჟუის ოლქის მმართველის ბექირ-ბეის შვილები _ სოსლან-ბეი და ალი-ბეი მძევლად აიყვანა. ისინი ასლან-ბეის მომხრეები იყვნენ. მათ ასევე დამორჩილდა ჯგერდელი მარშანია, ჭლოუელი ანჩაბაძე, გუფელი მარშანია, მერკულელი მარღანია. მეგრულ-გურულ-რუსულმა შენაერთებმა მდ. კოდორი გადალახეს და სოხუმში მივიდნენ. აქ, მათ მძევლებად აზნაური ზვანბაია და შუაწყარელი მარღანია აიყვანეს78. „ასლან-ბეგ წარვიდა კვალად ჯიქეთად, ხოლო აფხაზეთი კვალად დაშთა საფარ-ბეგს“.79 როგორც ვხედავთ, რუსეთმა სერიოზული წინააღმდეგობა გაუწია თურქეთის ჯარებს. სწორედ ეს იყო პირველი უშუალო შეტაკება რუსეთის და თურქეთის ჯარებს შორის აფხაზეთის სამთავროს ტერიტორიაზე. ასლან-ბეი აფხაზეთის მთავარ გიორგი შარვაშიძეს და რუსულ სამხედრო ადმინისტრაციას არც შემდგომში აძლევდა მოსვენებას. მაგალითად, 1814წ. 24 დეკემბერს იმერეთის მმართველი გენ.-მაიორი სიმონოვიჩი საქართველოს მთავარმმართებელს აცნობებდა: „Георгий Шарвашидзе не успелъ вь народе Абхазском, по причине коварныхъ происковъ брата его отце-убиицы Аслан-бея, неоставляющего претензии своей на Абхазское владение“.80 თურქეთმა ამის შემდეგაც არაერთხელ მოითხოვა მისთვის სოხუმის ციხე-სიმაგრის დაბრუნება81. რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ თურქულ მხარეს განუცხადა, რომ სანამ ის ასლან-ბეი შარვაშიძეს მხარს უჭერს, რუსეთი სოხუმ-კალეს არ დათმობს82. სოხუმის ციხე-სიმაგრეში განლაგებულ რუს ჯარისკაცებს ასლან-ბეის მომხრეები ყოველდღე იტაცებდნენ. ამის გამო 1816 წელს, საქართველოს მთავარმმართებლის ბრძანებით, სოხუმის ციხე-სიმაგრის მიმდებარე ტერიტორიაზე 150-მდე სახლი დაანგრიეს, რადგან აფხაზები მათ თავშესაფრად იყენებდნენ83. ხოლო 1817წ. ასლან-ბეი აფხაზეთის მთავარ გიორგი შარვაშიძეს ციხის მიმდებარე ტერიტორიაზე სიმაგრეების აგების საშუალებას არ აძლევდა. გიორგიმ რუსული შენაერთების საშუალებით უკუაგდო ასლან-ბეი და სიმაგრეების აშენება დაამთავრა84. 1818წ. აფხაზეთის მთავარ გიორგი შარვაშიძეს დაუმორჩილებლობა გამოუცხადეს მისმა ძმამ ჰასან-ბეიმ და დედინაცვალმა რაბია-ხანუმმა, აბჟუის ოლქის მმართველმა ალიბეი შარვაშიძემ, ტულაფსუ და ჯამლეთ ლაკერბაიებმა, კაცია მარღანიამ, ინალი- შვილებმა და ზვანბაიებმა. აფხაზეთის მთავარმა დახმარებისათვის კვლავ სამეგრელოს მთავარსა და იმერეთის მმართველს მიმართა. საქართველოს მთავარმმართებელ პ. ერმოლოვის შეფასებით, „Абхазский владелецъ на самомъ деле еше слабее в управлении своимъ народом“.85 ამავე დროს ასლან-ბეიც გააქტიურდა. აფხაზეთის მთავრითა და რუსებით უკმაყოფილონი ერთობლივად აპირებდნენ გამოსვლას. 1818წ. ოქტომბერში მეგრული მილიციისა და რუსეთის სამხედრო ძალების მიერ აფხაზეთში ლაშქრობა განხორციელდა. ლაშქრობას ნიკო დადიანი და გენ. ვ. ველიამინოვი მეთაურობდნენ. მეგრულ-რუსულმა შენაერთებმა მორჩილებაში მოიყვანეს აფხაზი თავადაზნაურები და მძევლები მოსთხოვეს მათ. ასლან-ბეი ისევ აფხაზეთის მთებში გაიქცა86. პეტერბურგის მაღალჩინოსნები აფხაზეთში შექმნილი ვითარებით იმდენად შეწუხდნენ, რომ 1820წ. ივნისში რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი კ. ნესელროდე მზად იყო სოხუმის ციხე-სიმაგრე თურქებისთვის დაეთმო87. საქართველოს მთავარმმართებელი პ. ერმოლოვი ამ განზრახვის წინააღმდეგი გამოვიდა88. 1821 წელს აფხაზეთის სამთავროში სიტუაცია კვლავ გართულდა, გარდაიცვალა აფხაზეთის მთავარი გიორგი შარვაშიძე. გამოითქვა ეჭვი, რომ ეს იყო არა ბუნებრივი სიკვდილი, არამედ მკვლელობა. ვარაუდობდნენ, რომ ამ აქტში აქტიური მონაწილეობა ასლან-ბეი შარვაშიძემ მიიღო89. აფხაზეთში შექმნილ კრიზისულ მდგომარეობას ჰასან-ბეი შარვაშიძე ამძაფრებდა, რომლის რეზიდენცია მდ. კელასურთან იყო. ეს უკანასკნელი 1817წ. გიორგი შარვაშიძემ იმერეთში ყოფნის დროს მთავრის მოვალეობის შემსრულებლად დატოვა90. ჰასან-ბეი კონტრაბანდული ვაჭრობის დიდი მფარველი იყო. თურქები თავშესაფარს ჰასან-ბეისთან ეძებდნენ. აფხაზები ჰასან-ბეის ასლან-ბეის ალტერნატივად განიხილავდნენ. ჰასან-ბეის ზეგავლენა ჰქონდა არა მარტო თავის ძმებზე _ ბათალ-ბეიზე და თაიარ-ბეიზე, არამედ აბჟუის ოლქის მმართველზე ალი-ბეიზეც. ის დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა წებელდელ მარშანიებშიც91. იმერეთის მმართველმა გენ. გორჩაკოვმა გიორგი შარვაშიძის მეუღლეს, თამარს და ჰასან-ბეის წერილები გაუგზავნა, რომელშიც ის მოითხოვდა, არ აერჩიათ აფხაზეთის მთავარი რუსეთის იმპერატორის ნების დაუკითხავად92. მაიორ ოგარკოვს ბრძანება მიეცა დაეპატიმრებინა ჰასან-ბეი. მისი დაპატიმრების საფუძვლად რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ ჩათვალა ის, რომ სანამ აფხაზეთის მთავრად შარვაშიძეთა გვარიდან ვინმე არ შეირჩეოდა, ჰასან-ბეის თავისი ძლიერი გუნდით არ ესარგებლა და არ მიეტაცა აფხაზეთის მთავრის ტახტი93. ჰასან-ბეი დააპატიმრეს და ციმბირში გადაასახლეს94. მისი ძმები ბათალ-ბეი, როსტომ-ბეი და თაიარ-ბეი რუსეთს განუდგნენ და აჯანყებულებს შეუერთდნენ. თაიარ-ბეი დახმარების სათხოვნელად სტამბულში გააგზავნეს. ისინი თურქული ჯარების მეშვეობით აპირებდნენ სოხუმის ციხე-სიმაგრიდან რუსების განდევნას და ასლან-ბეი შარვაშიძის აფხაზეთის მთავრად გამოცხადებას95. ამრიგად, როგორც ვხედავთ, რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია აფხაზეთის სამთავროში პრობლემებს ხელოვნურად იქმნიდა და ასლან-ბეის მოძრაობისათვის ნოყიერ ნიადაგს ქმნიდა. 1821 წლის ივნისის ბოლოს ასლან-ბეი თურქეთიდან ჯიქეთში მოვიდა. მას აქტიურად ეხმარებოდა ანაპის ფაშა96. გაგრაში ასლან-ბეიმ 600-მდე ჩერქეზი და ფსხუელი შეაგროვა97 და აფხაზეთის მთავრის გიორგი შარვაშიძის მეუღლეს, თამარს აფხაზეთში შეშვება და მძევლები მოსთხოვა. „ასლან-ბეგ შარვაშიძე, მამის მკვლელი, რომელი იყო თათართა შორის, მოვიდა აფხაზეთად, და ვინათგან არღარავინ იყო მემკვიდრე, თვინიერ მცირეწლოვანთა ძეთა საფარ-ბეგისათა (დიმიტრი 1811 წლიდან პეტერბურგში იმყოფებოდა. ის სამეგრელოს სამთავროს მოვალეობის შემსრულებელმა ნინო დადიანმა პეტერბურგში ვიზიტის დროს წაიყვანა98 _ დ.ზ.), ამისთვის მიმართა ყოველმან აფხაზეთმან და მოვიდენ ასლან-ბეგისა და მისცეს ყოველთა ერთგულებისა პირი“.99 მითუმეტეს, ამ დროისთვის ჰასან-ბეი დაპატიმრებული იყო. 1821წ. აგვისტოში ასლან-ბეიმ ალყა შემოარტყა თამარის სასახლეს მდ. კოდორთან და მას ერთგულების ფიცი დაადებინა, ხოლო სექტემბრის პირველ ნახევარში სამურზაყანოში გამოჩნდა100. ასლან-ბეის აქტიურად დაუჭირეს მხარი მისმა ძმებმა: ბათალ-ბეი, როსტომ-ბეი და თაიარ-ბეი შარვაშიძეებმა; ჰასან-ბეის მომხრეებმა, ნარჩოუ და გიორგი ინალიშვილებმა. ასლან-ბეის მეგობრულად შეხვდა აბჟუის ოლქის მფლობელი ალი-ბეი შარვაშიძე. მას ასევე თანადგომა გამოუცხადეს მდ. კელასურის მიმდებარე ტერიტორიაზე მცხოვრებმა თავადაზნაურებმა და ბიჭვინთის მცხოვრებლებმა. ასლან-ბეის განსაკუთრებულ დასაყრდენს წებელდებელი მარშანიები წარმოადგენდნენ101. ასლან-ბეი შარვაშიძემ პოდპოლკოვნიკ მიხინს სოხუმის ციხე-სიმაგრეში ორი კაცი მიუგზავნა და მისგან ციხე-სიმაგრის დაცლა მოითხოვა. სოხუმის კომენდანტმა მიხინმა მისი ელჩები უარით გაისტუმრა. ამის შემდეგ ასლან-ბეიმ ჯიქების, ფსხუელების, აჰჭიფსხუელების და უბიხების დახმარებით 1821წ. 11 სექტემბერს სოხუმის ციხე-სიმაგრეს ცხენოსანი და ქვეითი რაზმებით ალყა შემოარტყა102. `მაშინ ბრძანებისამებრ აღემზადა თავადი გორჩაკოვი და სთხოვა მხედრობა რამოდენიმე სამენგრელოსა მთავარს ჩვენსა და სახელდობრ გამოსთხოვა თავი ჩემი (სამეგრელოს სამთავროს დიდმოხელე, ცნობილი ისტორიკოსი ნიკო დადიანი _ დ.ზ.) მხედართმძღვანად. წარვიდა თავადი გორჩაკოვი ორითა ბატალიონითა და თვისის არტილერიითა, თვით მთავარი ჩვენი ლეონ დადიანი მიჰყვა თავის საზღვრამდე ღალიძგამდე და იქიდამ მე გამატანა და ჩემთანა ლეჩხუმისა მხედრობა ექვსასი კაცი“.103 იმერეთის მმართველმა ბრძანება გასცა, რომ რუს-მეგრელთა შეიარაღებული შენაერთები სამურზაყანოში უნდა გადასულიყვნენ. აქ ისინი აფხაზეთის მთავრად დანიშნულ დიმიტრი გიორგის ძე შარვაშიძეს უნდა დახვედროდნენ. მაგრამ იმერეთის მმართველი მემკვიდრის მოსვლას არ დაელოდა და უმალვე სოხუმისკენ გაემართა. „და წარვედით, და ოდეს მივედით ჩვენ ღალიძგას იქით, ასლან-ბეგ მოვიდა დაუკლებელის აფხაზ-სპით და დასდგა მოქვს, და უნდოდა ვითამ პირდაპირობა ჩვენი“.104 ამ დროს მას აბჟუის ოლქის მმართველი ალი-ბეი შარვაშიძე განუდგა105. რუს-მეგრელთა ლაშქარს ასევე წებელდელი სალარუფ მარშანია დამორჩილდა. „ამისთვის ვერღა დასდგა ასლან-ბეგ მოქვს და წარვიდა“.106 მას სურდა, რუს-მეგრელთა ლაშქარი სოხუმში არ შეეშვა. იგი კოდორსა და კელასურს შორის განმტკიცდა107. `წარვედით ჩვენცა, და რა მივედით წყაბას და დავებანაკეთ, მოვიდა იქ სალარუფუ მარშანია და გვაცნობა, რომელ გზასა ზედა ჩვენსა ზღვის პირად, სადა ეწოდების აშიღვარა, მუნ შეუკრავს ოთხსა და ხუთსა ადგილსა საფარი ასლან-ბეგს, სადა არა არს გზა თვინიერ მისა, და მუნ სდგას აფხაზითა და ოსმალთ რამოდენიმე სპითა. მცნობი ამისი მეორესა დღესა განვემზადეთ და წარვედით, და რა მივედით მუნ.., ვნახეთ... ოთხსა და ხუთსა ადგილსა ძლიერ მაგარი და საბრძოლველად გაწყობილი საფრები, სადა არა ჰქონდა გზა არსით შემოსასვლელი. და რა ვსცანით თვინიერ ამისა არა იქმნების რა, დავიწყეთ ბრძოლა. და შეიქმნა სასტიკი ომი, სადა არა გამოირჩეოდა ზარბაზანთა და თოფთა ცემა. და მოიკლოდენ საკმაოდ კაცნი. და ვიბრძოლეთ რა სამ საათს და ვსცანით, რომელ ზარბაზნითა და ესევითარისა ბრძოლითა ვერ განვდევნით მათ, მაშინ ერთიანად ვსთქვით და მიუტანეთ ერიში, და ორგზის მიუტანეთ ერიში, მაგრამ ვერ ავიღეთ. ხოლო მესამე გზის სარდალთა და მხედართა განურჩევლად ერთიანად მიუტანეთ იერიში და აღვიღევით უპირვეოესი საფარი... გარნა კვალად დასდგენ მეორესა, უკანა საფარსა მაგრათ. მაშინ რა ნახა თავადმან გარჩაკოვმა, რომელ გაძნელდა საქმე.., თვით მიუძღვა მხედრობასა“.108 როგორც ვხედავთ, მეგრული შენაერთი ასლან-ბეისთან საბრძოლველად უძლური აღმოჩნდა. იმერეთის მმართველი გენ. გორჩაკოვი „თვით მიუძღვა მხედრობასა... და აღვიღეთ საფარნი და განვდევნეთ და სრულიად გავაქციეთ“.109 „და მოგვისწრო ღამემან და დავსდექით მას ღამესა მდინარის მაჭარას პირსა ზედა. ხოლო დილა რა გათენდა, წარმოვედით და კვალად მოგვინდომეს დახთომა... მაშინ ჩვენთა ლეჩხუმელთა შეუტიეს... და მრავალი დევნა უყვეს და განიბნინენ. და მივედით თუბუნს (სოხუმი _ დ.ზ.) და ქალაქი და გარემო მისა სოფელნი და ეგრეთვე სასახლე შარვაშიძეთა სრულათ დავსწვით და აღვაოხრეთ. და მუნით მივედით აყუს ციხესა შინა... და ჩვენ წარვედით ზუფუს. და რა მივედით სასახლესა შინა შარვაშიძეთა, დავებანაკეთ. და მოვიდენ ყოველნი ზუფუელნი, განა ნარჩოუ და გიორგი ინალისშვილები არ მოვიდენ ჩვენთანა, ვინათგან ერთგულებდენ ასლან-ბეგსა... წარვედით (ნიკო დადიანი და პოლკოვნიკი ი. აფხაზოვი _ დ.ზ.) და კაპეტის წყალის პირსა ზედა (მდ. ბზიფი _ დ.ზ.) დავებანაკეთ სასახლესა შინა ნარჩოუსასა და მუნით წარვგზავნეთ თარეშნი ჩვენნი ლეჩხუმელნი. და მოათარეშეს მრავალნი ადგილნი... და შემდგომად დავსწვით სასახლე ნარჩოუ ინალიშვილისა და გარემო სოფელი ყოველი და ძელსა ზედა დავმოკიდეთ (!) მუნ ორნი კაცნი შესაშინებელად აფხაზთა... და ესევითარის წარმატებით მოველთ კვალად ლუხუნს (ლიხნი _ დ.ზ.), სასახლესა შინა თავადს გარჩაკოვსთან“.110 ასლან-ბეი ძლივს გდაურჩა დატყვევებას. ის ძმების, როსტომ-ბეი და თაიარ-ბეი შარვაშიძეების დახმარებით ოსმალეთში გადაიხვეწა. თან ასლან-ბეიმ აფხაზი თავად-აზნაურებისგან აყვანილი 56 მძევალიც გაიყოლა, რომელთა ნაწილი გაყიდა, ხოლო დანარჩენი მოკლა111. ამჯერადაც, ასლან-ბეი რუსეთთან უთანასწორო ბრძოლაში იძულებული გახდა, დაეტოვებინა აფხაზეთი. ის ტრაპიზონში წავიდა და 1822 წლის ნოემბრამდე აფხაზეთში არ გამოჩენილა112. ამით რუსეთმა აფხაზეთის სამთავროში მთავრის ტახტზე ყველა ძლიერი კონკურენტი მოიშორა და 1821წ. ოქტომბერში უმოქმედო, რუსული ადმინისტრაციის მორჩილი კანდიდატი დიმიტრი შარვაშიძე დასვა113. იმერეთის მმართველის გენ. გორჩაკოვის სადამსჯელო ექსპედიციის სისასტიკეს სამართლიანად მკაცრი შეფასება მისცა პროფ. გ. ძიძარიამ, რომლის მიხედვით: „...в целом участники движения были разбиты военным экспедиционным отрядом ген. М. Горчакова. При этой операции пос- ледний действовал типичными для царского администратора военно-феодальными методами“.114 აფხაზეთის სამთავროში დიმიტრი შარვაშიძეს თითო-ოროლა თავად-აზნაური თუ ერთგულობდა. ასეთები იყვნენ, მაგალითად: სამურზაყანოელი თემურყვა ანჩაბაძე, დერუკა ინალიშვილი და მისი ძმები, მარღანიების მთელი საგვარეულო. წებელდელი მარშანიებიდან მას მხოლოდ სალარუფი მიემხრო, ხოლო დანარჩენები მის წინააღმდეგ იყვნენ განწყობილნი115. დიმიტრი შარვაშიძემ ჯიქელ თავადებს მოსთხოვა, ასლან-ბეისთვის ხელი არ შეეწყოთ, მაგრამ მათ დიმიტრი შარვაშიძეს, დანიშნულს აფხაზეთის მთავრად, განუცხადეს, რომ მას აფხაზეთის მთავრად არ აღიარებდნენ116. 1822წ. აგვისტოს დიმიტრი შარვაშიძე შეეცადა, რათა ეწარმოებინა სოხუმში მოლაპარაკება წებელდელებთან, მაგრამ უშედეგოდ. არც წებელდელები ცნობდნენ მას აფხაზეთის მთავრად117. დიმიტრი შარვაშიძე ისე გარდაიცვალა, რომ ვერც აფხაზი ხალხის ნდობა დაიმსახურა და ვერც რუსებს აჩვენა თავისი ძალა. ის 1822წ. 27 ოქტომბერს გარდაიცვალა118. დიმიტრი შარვაშიძის დედა _ თამარი ეჭვობდა, რომ მისი შვილი ასლან-ბეის თანამოაზრე ურუს ლაკობამ მოწამლა. ეჭვმიტანილი დიდი კვლევა-ძიების გარეშე ჩამოახრჩვეს. რუსული სამხედრო ადმინისტრაცია დაკმაყოფილდა მარტო დიმიტრის ძმის მიხეილისა და თამარ შარვაშიძის მონაცემებით. „დამნაშავეს“ ასევე აფხაზეთის მთავრად აღიარებულ მიხეილ შარვაშიძის მკვლელობის მცდელობაც დაბრალდა119. აფხაზეთის სამთავროში არეულობის თავიდან აცილების მიზნით, რუსულმა ადმინისტრაციამ ფორმალურად ორი შენაერთი ლიხნში დატოვა, რადგან დიმიტრი შარვაშიძის გარდაცვალების ცნობას შეეძლო გაეაქტიურებინა აფხაზები და თურქები, რომლებიც მთავრად ასლან-ბეი შარვაშიძეს დასვამდნენ, ხოლო გიორგი შარვაშიძის მეუღლე ითხოვდა, ლიხნში დამატებით გადმოესროლათ ორი შენაერთი, რისი შესაძლებლობა რუსულ სამხედრო ადმინისტრაციას არ გააჩნდა120. სამთავროში სტაბილურობის შესანარჩუნებლად საჭირო იყო მთავრის სასწრაფოდ არჩევა. რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ არჩევანი დიმიტრი შარვაშიძის ძმაზე მიხეილზე შეაჩერა, რომელიც აქტიურ მონაწილეობას იღებდა აფხაზების 1821წ. აჯანყების ჩახშობაში, ეწეოდა ერთგულ სამსახურს რუსულ შენაერთებში121. მიხეილ შარვაშიძე აფხაზეთის მთავრად 1823წ. 14 თებერვალს დაამტკიცეს. 1823 წლის ბოლოს ასლან-ბეი შარვაშიძე აფხაზეთში 600 ჩერქეზით კვლავ გამოჩნდა. მას მხარი თავისმა ძმებმა ბათალბეი, როსტომ-ბეი და თაიარ-ბეი შარვაშიძეებმა დაუჭირეს. ასლანბეის ასევე მიემხრნენ ნარზაი და გიორგი ინალიშვილები. აბჟუის ოლქის მფლობელი ალი-ბეი შარვაშიძე, შუა კელასურელი მარღანიები. ამავე დროს ერთდროულად აჯანყდნენ ბიჭვინთელები და წებელდელები. ასლან-ბეიმ მიხეილ შარვაშიძე ლიხნში, მთავრის სასახლეში ალყაში მოაქცია. ის იქიდან გენ. გორჩაკოვმაგამოიხსნა122. აფხაზეთში 1823 წლიდან რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ სამხედრო-პოლიტიკური მმართველობა ხელში აიღო. აფხაზები ამ ღონისძიებას დიდი უკმაყოფილებით შეხვდნენ. ამას თან დაერთო გლეხთა გამოსვლები. რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ გადაწყვიტა სადამსჯელო ექსპედიციები მოეწყო აფხაზურ სოფლებში. 1824წ. 22 მაისს სოხუმის გარნიზონის ნაწილმა სოფ. აკაფა გადაწვა. აქ მომხდარ ორმხრივ სროლაში აკაფელი თავადების მხრიდან სოლომონ და ლევან მარშანიები დაიჭრნენ. ისინი რუსული ადმინისტრაციის მტკიცებით, ასლანბეის თანამოაზრეები და აჯანყების უშუალო ინიციატორები იყვნენ123. უკან მობრუნებისას აკაფელებმა რუსული შენაერთი მთლიანად გაანადგურეს. აფხაზებმა სოხუმის გარნიზონის მეთაური, პოდპოლკოვნიკი მიხინი 47 ჯარისკაცთან ერთად დახოცეს. ეს კი საფუძველი გახდა ფართომასშტაბიანი აჯანყების დასაწყებად აფხაზეთის სამთავროში124. ამასობაში აჯანყებულ აფხაზებს ასლან-ბეიც წამოეშველა. 1824წ. ივნისის მეორე ნახევარში იგი თურქული გემით ანაპიდან აფხაზეთში მოვიდა125. ამის შემდეგ აჯანყების ალი მთელ აფხაზეთს მოედო. 12000-ზე მეტმა აფხაზმა სოხუმის ციხე-სიმაგრე და ლიხნის მთავრის სასახლე ალყაში მოაქცია. რუსული სამხედრო შენაერთები სრულ ბლოკადაში აღმოჩნდნენ. ამავე დროს ასლან-ბეი შარვაშიძე მიხეილს დაუკავშირდა. ის აფხაზეთის მთავრისაგან რუსეთის წინააღმდეგ ერთობლივ გამოსვლას მოითხოვდა. აფხაზეთის მთავარმა ასლან-ბეის უარი შეუთვალა. მიხეილ შარვაშიძე აფხაზეთში ვითარების მოსაგვარებლად დაპატიმრებული ჰასან-ბეის ავტორიტეტის მოშველიებას ცდილობდა, მაგრამ უშედეგოდ126. იმერეთის მმართველმა გენ. მ. გორჩაკოვმა 4000-მდე ჯარისკაცი შეაგროვა და ივლისში აფხაზეთში შევიდა. სახმელეთო ოპერაციის წარმატებულობას რუსული სამხედრო გემები „ორფეი“, „სპეშნი“ და „მერკური“ უზრუნველყოფდნენ. 10 ივლისს დილის 8 საათზე დაიწყო სამხედრო აქცია სოხუმის დასაკავებლად. აფხაზები ასლან-ბეის მეთაურობით რუსებს მედგარ წინააღმდეგობას უწევდნენ. რუსული სამხედრო გემებიდან მათი გამაგრებული პოზიციების დაბომბვა აფხაზებს აიძულებდა, ჩასაფრებული ადგილები დაეტოვებინათ. სოხუმისთვის ბრძოლაში რუსებმა 102 ჯარისკაცი დაკარგეს. დიდი დანაკარგი განიცადა ასევე სამეგრელოს მთავარმა ლევან დადიანმაც127. რუსულმა შენაერთებმა მხოლოდ საღამო ჟამს დაიკავეს სოხუმი, ხოლო 15 ივლისს _ ლიხნიც. ამის შემდეგ მიხეილი თავის დედასთან ერთად სამეგრელოში გადავიდა საცხოვრებლად და სოფ. ხეთაში დასახლდა. რუსული შენაერთები სოუქსუდან (ლიხნიდან) გავიდნენ. თურქებმა ისევ დაიწყეს აფხაზების სამხედრო აღჭურვილობით უზრუნველყოფა. ასლან-ბეიმ ისევ განაგრძო რუსეთის წინააღმდეგ მოსახლეობის ამხედრება. სოხუმში მყოფმა რუსულმა შენაერთმა 500 ჯარისკაცით ამას წინააღმდეგობა ვერ გაუწია. ამის მოწმე იყო აფხაზეთში სასულიერო მისიით გაგზავნილი არქიმანდრიტი იოანე, რომელიც 1824წ. ოქტომბერში საქართველოს ეგზარქოსს აცნობებდა: „მთელი აფხაზეთი აჯანყდა, სოუქსუ დატოვეს რუსის რაზმებმა, ტაძარი გაწითლებულია სისხლით. ტაძრის შიგნით აფხაზების მიერ მოკლულია 10 კაცი. ბუნტოვშიკების მალე დაწყნარება შეუძლებელია“.128 აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე 1827 წლამდე აფხაზეთში არ დაბრუნებულა, რის გამოც მისი გავლენა აფხაზეთში მიმდინარე პროცესებზე ნულის ტოლფასი იყო129. სამთავროში რუსეთის სამხედრო-პოლიტიკური რეჟიმი დამყარდა130. რუსულმა სამხედრო ადმინისტრაციამ აფხაზეთის სამთავროში ასლან-ბეის გავლენის შესასუტებლად მიიღო ერთადერთი სწორი გადაწყვეტილება _ ჰასან-ბეი დააბრუნა აფხაზეთში131. რუსები 1821წ. ჰასან-ბეის დაპატიმრებას ასლან-ბეის „ეშმაკობით“ ხსნიდნენ132. ასლან-ბეი შარვაშიძე 1830-იანი წლების დასაწყისშიც აქტიურად უწევდა წინააღმდეგობას რუსულ რაზმებს, რომლებსაც გენ.-მაიორ გესე მეთაურობდა აფხაზური ექსპედიციის მეთაურმა გენ. მაიორმა გესემ 1830წ. გაგრა დაიკავა. აქ განლაგებულ რუსულ შენაერთებს ასლან-ბეი თავისი რაზმით დაესხა თავს, მაგრამ უშედეგოდ. ის დარწმუნდა, რომ რუსეთთან ბრძოლა სამთავრო ტახტისთვის უპერსპექტივო იყო და საბოლოოდ თურქეთში გადასახლდა133. ამის შემდეგ ასლან-ბეი წყაროებში არ იხსენიება. ასლან-ბეის პოზიციების შესუსტებას, გარკვეულწილად, ისიც უწყობდა ხელს, რომ თურქეთმა საბოლოოდ 1826წ. აკერმანის კონვენციითა და 1829წ. ანდრიანოპოლის ზავით აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის გავლენის სფეროდ აღიარა134. ისტორიკოსები ასლან-ბეის მოღვაწეობას სხვადასხვანაირად აფასებენ. ერთნი (ნ. ბერძენიშვილი, გ. ძიძარია, ს. კაკაბაძე, ა. ფადეევი, მ. დუმბაძე, ნ. ქორთუა, გ. პაიჭაძე, ჯ. გამახარია, ზ. წურწუმია) აფხაზეთის სამთავროში მის მოღვაწეობას უარყოფითად აფასებენ. ისინი ასლან-ბეის ოსმალეთის აგენტს უწოდებენ. მაგ. პროფ. გ. ძიძარიას თქმით: „Аслан-бей и его единомышленники изменники и политические авантюристы, навсегда потерявшие место под солнцем на родине, в течение десятилетии тем и занимались, что постоянно тревожили жителей Абхазии и провоцировали переселение их в Султанскую Турцию“.135 აკად. ნ. ბერძენიშვილის მოსაზრებით: „ქელაიშ-ბეგები ეს აფხაზეთის ათასწლოვანი ისტორიის უარყოფაა.., ქართველობისაგან გამოთიშვაა.., ოსმალეთის სამსახურში ყოფნაა. და როგორ შეუძლია დღეს აფხაზ საბჭოთა მოქალაქეს უარყოს... საკუთარი სახელოვანი ისტორია და გმირი სწორედ ამ ისტორიის შემგინებელ-უარისმყოფელში დაიგულოს? გმირი იყო ლეონ I, ლიხთიმერეთის გამაერთიანებელი, გმირები იყვნენ ის გიორგი-კონსტანტინეები საქართველო-კავკასიის გაერთიანებას რომ ალევდნენ ძალებს... და არა ქელაიშ აჰმედ ბეგები – სულტნის ყურმოჭრილი მონები“.136 ავტორის ზემოხსენებულ შეფასებაში ასლან-ბეიც იგულისხმება. ხოლო აფხაზი ისტორიკოსი ს. ლაკობა ასლან-ბეის ბრძოლას სამთავრო ტახტის დასაუფლებლად დადებითად აფასებს. მისი თქმით, ის აფხაზეთის სამთავროს არაფორმალური ლიდერი იყო137. ჩვენი მოსაზრებით, აფხაზეთის სამთავროში შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე ასლან-ბეის ცალმხრივი შეფასება შეუძლებელია. მან მამის, ქელეშ-ბეის მკვლელობისთანავე დაშვებული შეცდომა გააცნობიერა და რუსეთის ქვეშევრდომობაში შესვლა ითხოვა, მაგრამ რუსული სამხედრო ადმინისტრაციის მოუქნელობისა და აფხაზეთის მთავრად გიორგი შარვაშიძის არამართებულად დანიშვნის გამო სიტუაცია უფრო გამწვავდა. აფხაზეთის მთავარ ქელეშ-ბეი შარვაშიძეს (1786-1808) მისი პოლიტიკის ღირსეულად გამგრძელებელი მემკვიდრე არ აღმოაჩნდა. უფროსი ასლან-ბეი იძულებული აღმოჩნდა თურქეთის მხარდაჭერით ესარგებლა, ხოლო მეორე საფარ-ბეი (გიორგი) საერთოდ რუსეთის მარიონეტად იქცა. ამის გამო აფხაზეთის სამთავრო რუსეთსა და თურქეთს შორის ბრძოლის არენად იქცა. სამთავროს შიდა საქმეებში რუსული სამხედრო ადმინისტრაციის უხეშმა ჩარევამ 1821 წელს გიორგი შარვაშიძის გარდაცვალების შემდეგ, როცა სამთავრო ტახტის დაუფლების სურვილის გამო რუსებმა ქელეშბეის შვილი ჰასან-ბეი დააპატიმრეს, აფხაზი ხალხის აღშფოთება გამოიწვია. ამან კი კიდევ უფრო გაამყარა ასლან-ბეის პოზიციები აფხაზეთში, თუმცა სამთავრო ტახტის დასაუფლებლად რუსეთთან მისი ბრძოლა წინასწარვე განწირული აღმოჩნდა. ამას ისიც უწყობდა ხელს, რომ თურქეთი, სისუსტის გამო, ასლან-ბეის საკმაო დახმარებას ვერ უწევდა. რუსეთმა ერთადერთი სწორი ნაბიჯი 1828წ. გადადგა. მან პატიმრობიდან ჰასან-ბეი გაათავისუფლა და ის ფაქტობრივად აფხაზეთის არაფორმალურ ლიდერად აღიარა. ამის შემდეგ აფხაზეთის სამთავროში ასლან-ბეის პოზიციები შესუსტდა. თურქეთმა ამასთანავე 1829წ. ადრიანოპოლის ზავით აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის საკუთრებად აღიარა. ასლან-ბეი შარვაშიძე საბოლოოდ მიხვდა, რომ რუსეთთან პაექრობა სამთავრო ტახტისთვის შეუძლებელი იყო და 1830 წლის შემდეგ თურქეთში გადასახლდა.

შენიშვნები

1. А. Пахомов. Записка об имениях князя Георгия Шарвашидзе. _ იხ.: ირ. ანთელავა, გ. ძიძარია. მასალები აფხაზეთის სამთავროს ისტორიისათვის. _ „საისტორიო მოამბე“, ტ. 7. თბ., 1953, გვ. 232. 2. А. Пахомов. Записка.., გვ. 232. 3. Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею (შემდგომში АКАК). Под. ред. А. Берже. Т. 6, ч. 1. Тифлис, 1874, გვ. 662. 4. Утверждение русского владычества на Кавказе. Т. III, ч. 2. Тифлис, 1904, გვ. 572. 5. А. Пахомов. Записка.., გვ. 233. 6. А. Пахомов. Записка.., გვ. 232. 7. А. Пахомов. Записка.., გვ. 232. 8. И. Г. Антелава. Очерки по истории Абхазии XVII-XVIII вв. Сухуми, 1949, გვ. 83; Г. А. Дзидзария. Присоединение Абхазии к России. – Труды, I. Сухуми, 1988, გვ. 38. 9. АКАК, т. 2. Тифлис, 1868, გვ. 438. 10. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება. ტექსტი გამოსცა, წინასიტყვაობა, გამოკვლევები, კომენტარები, საძიებელი და ლექსიკონი დაურთო შ. ბურჯანაძემ. თბ., 1962, გვ. 197. 11. АКАК, т. 3. Тифлис, 1869, გვ. 198-199. 12. АКАК, т. 3, გვ. 198-199. 13. ნ. ბერძენიშვილი. საქართველო XIX ს. I მეოთხედში. _ წგნ.: ნ. ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები. ტ. II. თბ., 1965, გვ. 405; ნ. ქორთუა. საქართველო 1806-12წწ. რუსეთ-თურქეთის ომში. თბ., 1964, გვ. 260; И. Г. Антелава. Очерки по истории Абхазии XVII-XVIII вв. Сухуми, 1949, გვ. 88; Г. А. Дзидзария. Присоединение.., გვ. 43-44; მ. დუმბაძე. დასავლეთ საქართველო XIX საუკუნის I ნახევარში, თბ., 1957, გვ. 220; А. В. Фадеев. Россия и Кавказ первой трети XIX в. М., 1960, გვ. 149; ს. კაკაბაძე. საქართველოს მოკლე ისტორია (ახალი საუკუნეების ეპოქა). თბ., 1920, გვ. 192; Г. А. Пайчадзе. Абхазия в составе Российской империи. 1810-1917 гг. – Разыскания по истории Абхазии/Грузия. Тб., 1999, გვ. 216; Г. Анчабадзе. Абхазская хроника XIX века. – „Свободная Грузия“, 3 августа, 1991г.; ზ. პაპასქირი. ნარკვევები თანამედროვე აფხაზეთის ისტორიული წარსულიდან, ნაკვ. I, უძველესი დროიდან 1917 წლამდე. თბ., 2004, გვ. 122; Дж. Гамахария, Б. Гогия. Абхазия – историческая область Грузии (историография, документы и материалы, комментарии, с древ. времен до 30-х годов XX века). Тб., 1997, გვ. 50, 662; ზ. წურწუმია. აფხაზეთის სამთავროს ისტორიის ზოგიერთი საკითხი თურქულ ისტორიოგრაფიაში. _ „საისტორიო ძიებანი“, 5. თბ., 2002, გვ. 133. 14. С. Броневский. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. Ч. 1. М., 1829, გვ. 348-349; Подвиги русских воинов в странах Кавказа (1800 по 1834 гг.), описанные Зубовым., Т. 1, Ч. 1. СПб, 1835, გვ. 46-47; Очерк устроиства общественно политического быта Абхазии. Гл. 2. – „Сборник сведений о Кавказских Горцах“. Вып. III. Тифлис, 1870, გვ. 18-22; М. Владыкин. Путеводитель и собеседник в путешествии по Кавказу. М., 1885, გვ. 338; Н. Дубровин. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. 6, СПб, 1887, გვ. 260; Утверждение наше в Абхазии. – „Кавказский сборник“ издаваемый под редакцией ген. л. Черняевского, т. 2. Тифлис, 1889, გვ. 127; Утверждение русского владычества на Кавказе. Т. 2. Тифлис, 1902, გვ. 42; С. Эсадзе. Историческая записка об управлении Кавказом. Т. 1. Тифлис, 1907, გვ. 105; А. Н. Дьячков-Тарасов. Абхазия и Сухум в XIX столетии. – Известия Кавказского отдела Императорского Русского географического общества, т. XX. 1909-1910, გვ. 149-165. 15. შ. Lაკ’ობა. Hისტორყ: 18-ტჰ ცენტურყ – 1917. – თჰე Aბკჰაზიანს (Aпცყაა). L., 1999, გვ. 70. 16. АКАК, т. 3, გვ. 205. 17. АКАК, т. 3, გვ. 206. 18. АКАК, т. 3, გვ. 198-199. 19. Материалы к истории покорения Западного Кавказа. – „Кавказский сборник“, т. 32. Тифлис, 1912, გვ. 63. 20. АКАК, т. 2, გვ. 178. 21. АКАК, т. 3, გვ. 196-197; 531-532; 541-542; ნ. ბერძენიშვილი. საქართველო.., გვ. 365-404; А. В. Фадеев. Краткий очерк по истории Абхазии. Ч. 1, Сухуми, 1934, გვ. 145; Г. Анчабадзе. Абхазская хроника XIX века. 22. АКАК, т. 2, გვ. 191-192, 394, 413, 536, 539. 23. АКАК, т. 2, გვ. 500, 503, 510, 514, 520-524, 537. 24. ნ. ბერძენიშვილი. საქართველო.., გვ. 402. 25. АКАК, т. 2, გვ. 528, 531-532; АКАК, т. 3, გვ. 189, 197. 26. АКАК, т. 3, გვ. 131-132. 27. АКАК, т. 3, გვ. 196-197. 28. АКАК, т. 4. Тифлис, 1870, გვ. 423-424. 29. Г. А. Дзидзария. Присоединение.., გვ. 41. 30. АКАК, т. 5. Тифлис, 1873, გვ. 889-890. 31. АКАК, т. 4, გვ. 412. 32. АКАК, т. 4, გვ. 389-390; Утверждение Русского владычества на Кавказе. Т. 1. Тифлис, 1901, გვ. 41-45. 33. АКАК, т. 3, გვ. 198-199, 205. 34.. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 197. 35. АКАК, т. 3, გვ. 205-206. 36. АКАК, т. 3, გვ. 207-208. 37. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 197. 38. АКАК, т. 3, გვ. 207-208. 39. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 197; ზ. პაპასქირი. ნარკვევები.., გვ. 124. 40. АКАК, т. 3, გვ. 207-208; ნ. ქორთუა. საქართველო.., გვ. 262. 41. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 197. 42. АКАК, т. 3, გვ. 201, 205, 206-207; 208-209. 43. АКАК, т. 4, გვ. 420-421. 44. АКАК, т. 4, გვ. 419. 45. АКАК, т. 4, გვ. 420. 46. АКАК, т. 3, გვ. 206-207; ს. ლეკიშვილი. ერთი ფურცელი XIX საუკუნის ისტორიიდან. _ გაზ. „სახალხო განათლება“, 1989წ. 31 მაისი. 47. АКАК, т. 4, გვ. 421. 48. АКАК, т. 4, გვ. 418. 49. АКАК, т. 3, გვ. 198-199; АКАК, т. 4, გვ. 416; ა. ტუღუში. ანაკლიის ისტორია. ზუგდიდი, 1991, გვ. 17. 50. АКАК, т. 4, გვ. 390. 51. АКАК, т. 4, გვ. 237. 52. АКАК, т. 4, გვ. 421. 53. АКАК, т. 4, გვ. 422. 54. მ. დუმბაძე. დასავლეთ საქართველო.., გვ. 194; Г. Анчабадзе. Абхазская хроника XIX века. 55. Г. Дзидзария. Присоединение.., გვ. 46. 56. АКАК, т. 4, გვ. 425. 57. ნ. დადიანი. ქართლის ცხოვრება, გვ. 202. 58. ზ. ჭიჭინაძე. ქართველ მაჰმადიანთა დიდი გადასახლება ოსმალეთში. მაჰაჯირთა ემიგრაცია. თბ., 1962, გვ. 109. 59. АКАК, т. 4, გვ. 397; Г. А. Дзидзария. Присоединение.., გვ. 45-46. 60. АКАК, т. 4, გვ. 423-424; Д. А. Новичев. История Турции. Т. II, ч.1 (1792-1839). Л., 1968, გვ. 90-95 61. Г. А. Дзидзария. Присоединение.., გვ. 43-44; შ. Lაკ’ობა. Hისტორყ.., გვ. 75. 62. АКАК, т. 4, გვ. 389-390, 412. 63. АКАК, т. 4, გვ. 399; ზ. პაპასქირი. ნარკვევები.., გვ. 124. 64. АКАК, т. 4, გვ. 348. 65. АКАК, т. 4, გვ. 336-339, 400. 66. Внешняя политика России XIX и начала XX века. ჩерия I, т. V. М., 1967, გვ. 719. 67. Внешняя политика России XIX и начала XX века. ჩерия II, т. VI. М., 1985, გვ. 509. 68. АКАК, т. 5, გვ. 781-782; Г. Пайчадзе. Абхазия в составе.., გვ. 219; А. В. Фадеев. Россия и Кавказ.., გვ. 161-164. 69. АКАК, т. 5, გვ. 784, 786-787; О. П. Маркова. Восстание в Кахетии, 1812 г. М., 1955, გვ. 217. 70. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 205; АКАК, т. 5, გვ. 609, 797, 784-7; ნ. ქორთუა. საქართველო.., გვ. 447; მ. დუმბაძე. დასავლეთ საქართველო.., გვ. 238; Г. Пайчадзе. Абхазия в составе.., გვ. 221. 71. АКАК, т. 5, გვ. 499; ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 204, Н. Дубровин. История войны.., т. 6, გვ. 136-137. 72. АКАК, т. 5, გვ. 505. 73. АКАК, т. 5, გვ. 499. 74. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 205. 75. АКАК, т. 5, გვ. 797-799. 76. АКАК, т. 5, გვ. 800-801. 77. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 205. 78. АКАК, т. 5, გვ. 505; Н. Дубровин. История войны. Т. V. СПб, 1887, გვ. 137. 79. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 205. 80. АКАК, т. 5, გვ. 480. 81. АКАК, т. 5, გვ. 490, 500, 499, 825-826. 82. АКАК, т. 5, გვ. 784-785; 797-799. 83. ჟ. ფ. გამბა. მოგზაურობა ამიერკავკასიაში. ფრანგულიდან თარგმნა მზია მგალობლიშვილმა. თბ., 1987, გვ. 82. 84. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 644. 85. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 645. 86. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 645. 87. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 575. 88. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 654-655. 89. Г. И. Филипсон. Воспоминания Кавказского офицера. М., 1885, გვ. 190. 90. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 643-644. 91. Материалы к истории покорения Западного Кавказа, გვ. 63. 92. Н. Дубровин. История войны.., т. 6, გვ. 461. 93. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 655. 94. Н. Дубровин. История войны.., т. 6. გვ. 461-462; ზ. პაპასქირი. ნარკვევები.., გვ. 135. 95. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 656; Н. Дубровин. История войны.., т. 5, გვ. 465-466. 96. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 492. 97. С. Эсадзе. Историческая записка.., т. 1, გვ. 156-157. 98. АКАК, т. 4, გვ. 405; ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 209. 99. АКАК, т. 4, გვ. 405; ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 209. 100. Утверждение Русского владычества на Кавказе, т. 2, გვ. 578-582. 101. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 658-569; მ. დუმბაძე. დასავლეთ საქართველო.., გვ. 240. 102. Н. Дубровин. История войны.., т. 6, გვ. 137. 103. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 209. 104. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 209. 105. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 209; Утверждение Русского владычества на Кавказе. Т. 2, ч. 2. Тифлис, 1904, გვ. 555. 106. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 209-210. 107. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 657; Н. Дубровин. История войны.., т. 6, გვ. 465-468. 108. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 210. 109. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 210. 110. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 210-211. 111. Г. А. Дзидзария. Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия. Сухуми, 1982, გვ. 264-265. 112. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 438, 661. 113. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 659; Н. Дубровин. История войны.., т. 6, გვ. 470. 114. Г. А. Дзидзария. Махаджирство.., გვ. 40; ზ. პაპასქირი. ნარკვევები.., გვ. 135. 115. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 658-659. ზ. პაპასქირი. ნარკვევები.., გვ. 136. 116. Н. Дубровин. История войны.., т. 5, გვ. 471. 117. Н. Дубровин. История войны.., т. 6, გვ. 512. 118. ნ. დადიანი. ქართველთ ცხოვრება, გვ. 211. 119. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 664-665. 120. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 660. 121. АКАК, т. 6, ч. 2. Тифлис, 1875, გვ. 438, АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 660: Н. Дубровин. История войны.., т. IV, გვ. 512. 122. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 658-659. 123. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 666. 124. АКАК, т. 7, ч. 1. Тифлис, 1878, გვ. 400-401; А. Н. Дьячков-Тарасов. Абхазия и Сухум в XIX столетии, გვ. 149-165; მ. დუმბაძე. დასავლეთ საქართველო.., გვ. 240; ზ. პაპასქირი. ნარკვევები.., 136-137. 125. Г. А. Дзидзария. Махаджирство.., გვ. 56. 126. Утверждение Русского владычества на Кавказе. Т. III, ч. II. Тифлис, 1904, გვ. 581-582. 127. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 635. 128. გ. როგავა. რელიგია და ეკლესია საქართველოში (XIX-XX სს.). თბ., 2002, გვ. 81. 129. АКАК, т. 7, ч. 1, გვ. 886. 130. Н. Дубровин. История войны.., т. 5, გვ. 471-517. 131. АКАК, т. 6, ч. 1, გვ. 665. 132. АКАК, т. 7, ч. 1, გვ. 401-403. 133. Утверждение наше в Абхазии.., გვ. 139. 134. АКАК, т. 7, ч. 1, გვ. 401; Г. Пайчадзе. Абхазия в составе.., გვ. 219; М. Гаприндашвили. Грузия в первой трети XIX в. – Очерки истории Грузии, т. 5. Тб., 1990, გვ. 45. 135. ნ. ბერძენიშვილი. საქართველო.., გვ. 409; Г. Дзидзария. Махаджирство.., გვ. 35; Г. Дзидзария. Присоединение.., გვ. 40-46, 54-55; ს. კაკაბაძე. საქართველოს მოკლე ისტორია, გვ. 192-194; А. Фадеев. Россия и Кавказ.., გვ. 149, 187, 255, 258; მ. დუმბაძე. დასავლეთ საქართველო.., გვ. 220, 222, 241; ნ. ქორთუა. საქართველო.., გვ. 260-261, 265, 267; Г. Пайчадзе. Абхазия в составе.., გვ. 216, 219, 222-223; Дж. Гамахария, Б. Гогия. Абхазия историческая.., გვ. 50-51; ზ. წურწუმია. აფხაზეთის ისტორიის.., გვ. 133. 136. ნ. ბერძენიშვილი. მცირე შენიშვნა დიდი საკითხის გამო. _ წგნ.: ნ. ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები, ტ. 3. თბ., 1966, გვ. 285. 137. შ. Lაკ’ობა. Hისტორყ.., გვ. 70-79.