რომელმან წყლისა მებადურნი რიტორთა მძლე ვყავ ყოველთა, ენა-უტყვი მეტყველ ჰყავ ანგელოზთა მთავრისა მიერ, აწცა განმარტე ენა-ბრგვნილი ისტორიათა და აზმათა მეტყველებასა შინა შარავანდედთასა.
ვიწყო თხრობად ამის თამარისა, სამგზის სანატრელისა და სამებისაგან ოთხად თანააღზავებულისა, რომელიც ეთეროან იქმნა ხელმწიფეთა შორის, რომლისა სახე და სახელი თვისისა ადგილსა სიტყვამან საცნაურ ყოს.
მამა იქმნა გიორგი, მეფე მეფეთა, ძე დიმიტრი მეფისა, რომელსა დავითიცა ესვა ძედ, ძესა დავითიანისასა, და აღმოსავლეთისა და კერძო-ჩრდილოეთისა მეციხოვნისა და ზღვართა დამდებლისა და ზღვათა ზღვამდე მპყრობელისა, რომლისა დიდებითა, სიმხნითა და გვარითა ცხოვრებასა აღმოაჩენს; იოვანე ფილოსოფოსისა ჭიმჭიმელისა შესხმა-მოთხრობა.
დიმიტრისა, მხნესა ჯდომათა შინა და მძლესა ბრძოლასა შინა, ორი ძე ებადა, რომელთაც დავით და გიორგი ეწოდებოდათ სახელად. მარჩეველი ძისა უმცროსისა და მკიცხველი ძისა უფროსისა. და ვედრებისა შემასმენელმა ღმერთმა დავითის დღეთა შემცირებითა სრულ ყო პირველ მამისა. და მამამან ძითური ძე ტკბილი, შემგვარი მამისა, აამაღლა თავისა თანა და ძისა სწორად მოსაყდრედ გამოაჩინა - მზე მნათობთა შორის.
ამას თვისსა მეფობასა შინა მოგვარა ცოლი მამამან, ასული მეფისა ხუდდანისი, სახელით ბურდუხან, ესე თვით შესატყვისი ქმრისა პირ-მზისა, ტან-ზომისა, თვით მზე-მზეთა მშვენებითა და მომფენაობითაცა....
ამან რა იპყრა შარავანდედი მეფობისა, შვიდ სამეფოდ განწესებული, აღმკულმა ზენათა პორფირითა და გვირგვინთა, აღიჭურა მკლავნიცა მუსრვად და ამოწყვედად წინააღმდგომთა ქრისტეს სულისათა: აგარიანთა, ისმაიტელთა და მაჰმადიანთა პირველად წყალობისა მიმფენმა იმიერთა და ამიერთა, ზემოთა და ქვემოთა, დიდებულთა და აზნაურთა, სპასალართა და სპასპეტთა, შინაურთა და გარეშეთა - ხელყო შეყრად და გამართებად ქალაქსა ზედა კაღზევანსა და წარმოტყვენა ყოველი ხევნები კლდოვანი და ქალაქები აშორნისა, სომეხთა მეფედ წოდებულისა შაჰარმენისა.
და შემდგომად ამისსა კვლავ შემყრელმა სპათა მისთა მიმართა დიდად ქალაქად და სახელგანთქმულად დვინად, აწ რომელიც არის არარატისა ძირსა ზღვარი სომხითისა და ადარბადაგანისა, და გამზადებულმა თვით წინამსრბოლობითა ისურვა კვეთება, რომელნიც მოაწყვდია ქალაქსა გარეთ. კვლავ შემძახებელმა სპათა მისთა აიღო და წარმოტყვენა ქალაქი, რომლისა სიმრავლემა ტყვეთა და საუნჯეთამა დაფარა პირი ველთა და მთათა. აივსო სამეფო ქალაქი ტფილისი, რომელიც ტყვესა თითო რამად გინა ფუკად მომსყიდავთაგან მომსყიდელობდენ. შემდგომად ამისა მნადირებელი და მომნადირებელი მთათა და ბართა მოივლიდა.
კვლავ ინება შეყრად და გალაშქრებად, და მიმართა დიდად ქალაქად ანისად, რომელიც ძველ ოდესმე ბერძენთა მეფეთა სახლი და საჯდომი იყო, რომელსა შინა მოდღესამდე არის ათასერთი ეკლესია. და მირიდებითა ბერძენთათა და მიმოცვალებითა ჟამთათა დიდად-გვარიანთა ვინმე შადადიანთა გამგეთა დადგმულთა ამას ზედა მყის მიმხდომმან სამი დღე იყო ომთა სიმრავლე და ძგერა ცხენთა, სიტყვით და საქმით ბოლოს გასტეხეს, გადახვეწასა შინა შადადიანისა ხელთ იგდო ქალაქი ნებისამებრ თვისისა და არა დამბრუნებელმა და შემტყობელმა დაიჭირა სადგომად, ტახტისა მისისა შესანახავად და გასამაგრებლად დამგდებელმა ივანე ორბელისა, მანდატურთ-უხუცესისა და ამირ-სპასალარისა, თანაშემწეობითა სარგის მხარგრძელისათა და სხვათა თემისა დიდებულთა აზნაურთათა ურვა-ქმნილმა მოჰმართა თვისთა სანადიროთა სათამაშოთა და გასახარებელთა.
რომლისა ჯავრისაგან აღიძრა ნაღველ-ფიცხელობა და ქედმაღლობა აგარიანთა და ისმაიტელთა. და შარიარმა სულტანად მწოდებელმა თავისა მაწვეველ იქმნა ყოვლისა შამისა, ჯაზირისა და დიარბაქირისა თურქთა თანა გარდმანისათა: არდოხის ძე, რომელიც პაპის მისისაგან დიდგვართა კუზის ძე იყო, რომლისა მამამან, ლაშქრობათა შინა სპა-მრავლად სახელგანთქმულმა, გამოჩენილი ივანე აბულეთი ძე ლტოლვილ ყო; სალდუხ სელჩუკიანი, რომელიც სულტანთა გვარსტომობდა სრულიად, მრავალთა დიდთა მეპატრონეთა და ფადიშაჰთა სპარსეთისათა თანა, მსგავსად მხეცთასა აღმლესველი კბილთა, დიდითა და მიუწვდომელითა ძალითა და უამრავითა ლაშქრითა მოვიდა და მოადგა ანისსა, ყოველთა დღეთა კართა ზედა მებრძოლი მაშქერებელი და მაძგერებელი ცხენთა და აბჯართა.
ხოლო ცნა ესე მეფემან მეფეთამან გიორგი ნაჭარმაგევსა სახლსა სათამაშოსა შინა, იხმნა დასნი და ზედადამმართველმა ერთმანეთთა ზენა-ქვენათა, როგორც ყოველთა ხილულთა ზესთაობასა წინააღმდგომ ექმნა ჩრდილოსა და აღმოსავალსა. და როგორც ითქმის, „გმირი სრბად გზასა, შეირტყა და წარემართა და სუფევდა“, აღარ დამხედველი მცირეთა, და ყოვლადვე არღა მომლოდინე ექმნა სახელგანთქმულთა ჭაბუკთა ლიხთ-იმერთა და ზოგიერთი ამერთაცა მინდობილი წყალობათა შემძლისა. არცა განმლეობასა მტერთასა მახვილთა ელვისა, გადამავალი მთათა ჩავიდა შირაკად, რომელსაც თანავაზირობდნენ იოვანე მწიგნობართ-უხუცესი და სუმბატ სვიმონ-ქმნილი, რომელიც სხვათა საჭურთა თანა საქმითასა აღჭურვილ იყო და მით მშლელ მისლვისათვის სიმცროსათვის სპათასა. არა დამორჩილდა მხნე მხნეთა და გოლიათი გოლიათთა, ჭეშმარიტად მიმღები მოწამეთა ღვაწლთა და გვირგვინსა, თვით სეხნაი ვითაცა მიმსგავსებული გიორგი: მან თუ ერთი ვეშაპი, ამან კვლა ბევრნი ბევრთა სახენი ასპიტთა და გველთა სძლია უძლეველმა მხედარმა, მართობთაცა შინა გონებისათა მიმართ. მხილველმა სარკინოზთა სპაებისა გადასლვითა მლოცველმა და მავედრებელმა, თვალთა ზეცად აღმპყრობელმა აღსაჭურველეს მიმცემელმა იოვანეს ძელისა ცხოვრებისა მიძღვანად. და ამხედრდენ გულითა გახშირებულითა და ურთიერთს განამხნევებდენ და შვილნი ცხოვრებისანი სიკვდილსა არა რიდებდენ თავსა.
ხოლო მეფემან მტკიცედ აღზევებულმა ცხენესა ზედა ხმითა მით ხოსროვანითა გასცა ღაღადი და სწავლა გულსა მხედართასა: „კაცნო ძმანო ერთსულნო და ერთ-რჯულნო! თუ რაზომ დიდად კეთილ არის საღმრთოთა რჯულთა და ქრისტეს სახარებისათვის სიკვდილი, რომელნიც სამარადისოდ ვნატრით ქრისტეს კვალთა შემდგომთა და მომკვდართა მათ თვით ბუნებითა მკვდართა სხეულთაგან და ხედავთა, თუ რაოდენ უფრო სასახელო არის მხნებრივ სიკვდილი, ვიდრე სენითა გადნობითა განლეულებასა შინა, რამეთუ სახე და სახელი კეთილისა საუკუნოდ გზად გაუყვება. რამეთუ გვსმენია ძველთა მომთხრობელთაგან, თუ რამდენნი კვეთებანი თავს ისხნეს საღმრთოთა რჯულთათვის ტომმან ებრაელთამან არტარქსერქსის ძე, ელინთა - ოდეს-იგი იძღვანებოდეს თემისტოკლეოს მიერ უცთომელისა სპასპეტისაგან სოფლისა მქონებელსა მძლესა არტარქსერქსის ზედა, რომელმაც ზღვაცა მტკიცე ყო უომრად სპაებთათვის, ხოლო ათინელთა ერთისა ოდენ ქალაქისაგან უკუნრღვეულ იქმნა. აწ ფრთოვანნო ლომნო ჩემნო, ჩემთვის განლახურილისა ავიღეთ ლახვარნი და ჰოროლნი, და უგმირნეთ ურწმუნოთა ღვთაებისა მისისათა“.
და წარმომთქმელმა უკანასკნელთა-ლოცვათამან მოუწოდა ამირახორსა მისსა სუმბატის ძესა ლიპარიტს, ბექასა სურამელს, ქირქიშს აბულეთის ძესა და სამ ათასთა თანა მბრძანებელმან, იქცა ღიმილითა და სიცილითა მლაღობელმან: „მოყმენი იგიცა ვჯობთ, რომელმანცა უსწრაფეს უხეთქეთ დროშის მქონესა, და დაცემითა მისთა დავსცეთ ბანაკი ნავალისი, მასმიეს და კედრისა ჩამოსულთა“.
ესეთ სასოებით მოქადულმან განვლნა რაზმნი და სუმპერაზმანი, განაწონნა შუბნი მსავსად აფროდისისა მქონესა წყობისა მამტკიცებელისასა. როდესაც იხილეს დროშა დაცემული მკლავითა გმირულითა, მბრუნავი მკვეთრ მკვეთელად, ისურვეს გაქცევა ძალისაებრ ცხენთასა, რომელსა შინა აღესრულა სიტყვა წაქცევად ერთისაგან ამირსპასალარნი, დიდებულნი და ლაშქარნი. ამათ აქათ და მათ იქიდან ადინეს ღვარი სისხლისა. და თვით მეფე ალექსანდრეს სვითა და სიაოშის მოყმეობითა სდევდა მრავალგზის გამომცვლელი რაზმთა, სცემდა და იცემებოდა, სრვიდა და ისროლებოდა, და ბუმბერაზნი მისნი თანაშემწეობდენ. მხედველნი მდეგი ვეღარა მპყრობელი ეტლთა განგებითა მსრბოლობისათა, ჩაეწურა დევნასა შინა მათსა.
და კვლავ შემქცეველთა იხილეს სიმრავლე სრვილისა და მოსრვილისა, ხელმწიფეთა და დიდებულთა, აზნაურთა ლომთა და მონათა, სიმრავლე კარავთა და სარაფარდათა, სიმდიდრე თვალთა და მარგალიტთა, ოქროთაჭედილთა და უჭედელთა, აქლემთა, ცხენთა და ჯორთა და ყოველთა განძთა, სოფლისა სიმდიდრეთა და მონაგებთა აღსარიცხად გადარეული. ცოცხალთა უამრავთა თანა იხილეს ოთხთა მკვდართა მიერ აპყრობა ხელისა, რომელიც უთხრა ათასისადა ათასთა ესე სახედ მგებარეთადა ქმნა, რათა იწყეს შეკრება ორმოთა ზედა.
და იხილა მეფემან კოსტანტინემ საყვარელნი და საკუთარნი ვეზირნი, სპასალარნი, ხელისუფალნი და თავადნი, დიდებულნი და აზნაურნი, მონანი და მოყმენი. და შეხადეს მას ყოველმან ერმან და ესეთ უთხრეს შემოსილსა ხელმწიფესა დაკოდილთა და ნაცემთაცა: „მშვიდობა რადცამცა სახედ დაისასახოდა, თუ ვითარ მხიარულნი და მმადლობელნი ღმრთისანი და ღმრთისაგან მის სახედ ჩენილისა პატრონისანი იშვებდენ ფრიად მპოვნელნი მამა ძისა და ძე მამისა, ძმა ძმისა და თვისი ნათესავისა, პატრონი ყმისა და ყმა პატრონისა. გამარჯვებულნი და აღვსილნი ყოვლითურთ სიხარულითა იღიმოდენ, ამბორს უყოფდენ ურთიერთს.
და ამას ესევითარსა განცხრომასა და სახარულსა მეფობასა შინა თვით მეფე მისით სპითურთ გადამავალი თაყვანისმცემელ ექმნა ზენასა განგებასა. არა რჯულთა სიმტკიცეთა, არცა მსხვილ-ბარკალთა მამაკაცისათა, არამედ მას ზენასა ხვედრსა და ზენა წმიდასა განგებასა უგალობდა, დამხედ სიმდაბლითა დავარდა წინაშე უფლისათ ღმრთისა იაჰვესა ძალთასა და ცრემლთა მიერ სულ-დართულ დაჯდა დასვენებად და აღებად ბევრისა ბევრეულთაგან ნიჭთა მცირედ მცირედისათა.
და ეგრეცა აღვსილმან საჭურავთა და საჭურჭლეთა მიერ, აღმსხმელმან ხელმწიფეთა და დიდებულთამან, აზნაურთა და მონათამან მარადის, სამი დღე დამყოფელმან კართა ანისისთა და მაურვებელმან ქალაქისამან და მას შინა დამყენებელმან ამირისამან და ლაშქართა ამყრელმან პირითა მხიარულითა წარმოავლინა მახარობელი წინაშე ფილოსოფოსთა და პატრიაქისა, რომლისა ლოცვა თანამწედ ჰქონდა. და თვით ნათლითა პირითა პირველად მივიდა გამზრდელისა მისისა წინაშე, თამარსა დედოფალსა დედოფალთასა, რომელმაც დაილპო პირველად ცრემლითა და მერე სიხარულითა გადარეულითა. და კვლავ შეეყარა ცოლსა თვისსა ურცხვენელითა პირითა და ახოვნითა სახითა.
ამას ესევითარსა მისსა მორჭეულობასა და გაზეებასა და აღმატებულებასა რომელმაც აღვლინა ყოვლითურთ საზღვარნი პაპათა და მამათანი, და განისმა ამოწყვეტა შამისა და ჯაზირის, სომხითისა და არზრუმის ლაშქართა, ხელმწიფეთა და დიდებულთა. მიესმა სულტანსა ხორასნისას და ერაყისასა, და ხალიფას მპყრობელსა დიდისა ბაბილონისასა და ცრუ რჯულისა მდებელსა სარკინოზობისასა, და ვარაზგ ათაბაგსა სპარსეთისასა. და მწვევართა და შემკრებელთა ისლამობისათა მოახსენეს და ძებნეს ცეცხლითა განლეულნი ძვალნი ზოროასტროსისნი, რომელიც იყო პირველი მეფე და ვარსკვლავთ-მრიცხველი სპარსთა შორის, რომელთათვის ითქვი ესეთ: „ვიდრემდე გქონდეს ესე, არა მოაკლდეს მეფობა სპარსთა“. და შეიყარეს რანს და მომართეს ქვემო კერძოსა ქვეყანასა სომხითისასა, და მოადგენ ციხესა გაგისასა. აიღეს იგი და მოაოხრეს ყოველნი საზღვარნი.
ცნა ესე სახელგანთქმულმან და უძლეველმან მხედარმან და უებრომან ჭაბუკმან გიორგი მეფემან და მსწრაფლ შემყრელმან შვიდთავე მისთა სამეფოთა, იმერთა და ამერთამან, და გამოასხა ოვსნი და ქვეყანანი დიდძალნი და მომართა სულტანსა, მყოფსა აურაცხელითა და უამრავითა ლაშქრითა. რამეთუ იყვნეს აქეთცა სიკეთე და სისრულე დაუსრულებელი, და მომართეს და გავიდენ ადგილთა მათ, ლაშქართასა. და როცა ცნა ესე სულტანმან, ათაბაგმან და ყოველთა ფალავანთა და დიდებულთა მათთა, თქვეს: „არა არის კაცი დღეს პირისპირ შემბმელი გიორგისი და მისთა ლაშქართა და უფროსღა გაგის შინა მყოფთა გავლეს წყალი ეკლეცისა, რომელსა შინა მსწრაფლ მსრბოლობამან და ჯარმან შეაყენა ისინი, და ეწივნენ მწვერვალნი ლაშქართანი, დაუწყეს ჩამოყრა.
ესე ვინაიდან ცნა ხელმწიფემან და სვე-განდიდებულმან, მკლავმან გმირულმან და გულმან მაღნინტოანმან, მიეტევა სახედ მხეცისა, მაგრამ უქმ იქმნავე ესევითარი ძლევად გამზადებულება. ანტაკრა ექმნენ ვინმე დიდებულთაგანნი ვიდრე სადვეთაცა დაჭიდებადმდე, ხოლო უფროსღა ვარდან კოლონკელის ძე, რომელსაც მას ჟამსა ერისთაობაცა ეპყრა ჰერეთს, კაცი დღითა მომწვისებული და ბრძოლათა შინა ძლიერი და გამოცდილი. ნუ უკვე შურმან და მტერობამან ყო ერთი-ერთისამან, რამეთუ კეთილისა და სრულისა ნაქმრისა დარღვევა ორთა ვნებათა მიერ; ან მოკლებისაგან ძალისა, ან შურისა. ხოლო ურჩეულეს ყოველთა ძალთა და ყოველთა ზესთა ძე ღმერთი როგორც მბადი ყოველთა ძალთა და მოქმედებათა. და არავინ ეკვეთეს მის მიერ ურჩეულესად დაბადებულსა მოკლებად ოდესმე ძალისა, რამეთუ მიზეზთა მიერ ზესთა ძალთასა აეგო იგი. კვლავ თუ შურისა მიერ დასდევ იგი დასარღვეოდ, როგორც ეგოს ურჩეულესი ყოველთა თვისსა ზემომქონეობასა და ბუნებით-კეთილობასა შორს? რამეთუ უცხო არის კეთილისაგან შური, როგორც სახენიცა სახად ჰყოფენ. და არა მიუშვეს მეტყველთა ამისთა: „ვინაიდან გაქცეულა სულტანი ყოვლითა სპითა მისითა, ნუღარა აღზევებულ მკადრებლობ ღმრთისა“. ესეთ მიზეზი უმიზეზო, სიტყვა უსიტყვე, საქმე უქმი. მაგრამ ვინაიდან მეფე ცნობითა ბრძენი და მომსმენი იყო, დამორჩილებული კვლავ ეგო, გამყრელი ლაშქართა თვისსავე შვებასა, სიხარულსა და ნადირობასა.
შემდგომად ამისსა სულტანი და ათაბაგი ყოვლითა ძალითა მათითა და სპითა მათითა ავიდა გელაქუნს, მომტყუებელი ძალისა მოვიდა და მოადგა კართა ანისისათა, და ზემოთ შაჰარმენი და ყოველი ხელმწიფე არაბეთისა. მას ჟამსა შინა ანისსა განამტკიცებდა თორელი, დიდი და სახელგანთქმული მოლაშქრე, და გაამზადა საბრძოლველნი და მანქანანი, დამრღვეველმან და მარბიელმან და ამაოხრებელმან გარეთთა ქვეყანათამან.
ესე ამბავი როდესაც მოისმა ქვეყანასა ამას, და მიიწია წინაშე მეფისა, რომელიც მცირედითა ლაშქრითა, მონადირე და მხიარული, იდგა შორის მთათა ლორისა და დმანისისათა, რომელსა წინაშე მოსულ იყოცა მოციქული სულტნისა, კაცი მოგვი და ტრელი, მეცნიერი საქმისა, ამხილველი და გამომხილველი ლაშქართა დგომისა, როგორც ითქმის ინდოთა აღწერილსა ქილილა-დამანასა შინა იგავი ბუთა და ყავთა, ეგრეთვე ამან, სახედ ყვავისა გამომცდელმან ლაშქართამან, მოისხა ფრთანი და აფრინდა, და მივიდა წინაშე სულტნისა და ათაბაგისა, და მეტყველმან ესეთ თქვა: „აჰა, ჟამი კვლავ-გებისა ჩვენისა. უკეთუ აწ არა მიხვდეთ, სხვა ჟამი ვეღარა ჰპოვოთ“.
ვინაიდან იხილა მცირედითა მდგომი, და განლაღებული ამას ზედა ძალითა შემმართებელითა მკლავ-მაგრისა, სვე-ამაღლებულისა მეფისა წარმმართველმან ღამისამან ჟამსა განთიადისასა მძინარეთა ზედა დამსხმელ ექმნენ ესეთ, რომ ძლივსღა შესძლო სწრაფად შეჭურვა და ამხედრება. ამას ზედა ივანე ამირ-სპასალარმან და სხვათა დიდებულთა კნინღა და შეპყრობისა სახედ წამოიყვანეს და გამომართეს მეტყველთა ამისთა: „მეფევ, ჟამი არ არის ომისა, არამედ ჟამი არის გაქცევისა, ვინაიდან ყოველსავე საქმესა ჟამი მიჩანს. რამეთუ ოდესმე ალექსანდრეცა იძლია დედაკაცისა მიერ, და ეგრეთვე სამბსონ დალილასაგან და სოლომონ სიბილასაგანი“. და სხვანი სახენი ხელმწიფეთა ძლეულებისანი წინაუყენეს, - „ნუ უკვე რათამე განვარისხეთ ზე-მეპყრი შარავანდედობისა შენისა და საწთოდ იმამებრივა მამამან ძისა სწორად აღზევებულსა ძესა დავითიანსა ზედა. ვინაიდან იგი საულისაგან იდევნებოდა, მეფე და წინასწარმეტყველი, უფროსღა მამად ძისა ღმრთისა განჩინებული. აწ ჩვენცა თავსმდებელთა შევძლოთ გაქცევა, და კვლავ შემძლევმან ძლევათამან ჩვეულებითავე მოგვაგოს უძლეველობა“.
და ესეთ იძულებითა წამოყვანილი და გამომართებული მრავალგზის იგი და მისნი მოყმენი რაზმსავე შინა იპოვეს გარე-უკუნმქცეველნი და დამოცელნი სპათა მისთანი, რომელთა ესევითარი სიმხნე, უცხო და განსაკრთომელი საქმე იხილა, რამეთუ არა დიდებული, არა აზნაური, არა ვარგი და საცნაური აზნაურის ყმაცა დაკლებულ იქმნა მათ ლაშქართა შინა, გარდა ერთისა ჯვარისმტვირთველისა ქანის ძისადა ერთისა ბედითის კაცის აზნაურის კიდე, მაგრამ ჯვარი წამოყვანებულ იქმნა მშვიდობით.
განსაკრთომელი სიმხნე და სიქველე და ხელი საუფლო! ვითარ რომელთა წყობათა შინა სმენილ არის, გინა ძველთა გინა ახალთა, ესეთ უვნებელობა უგრძნეულად დამსხმელობასა შინა შემდგომად ამისად და ვინაცა იხილეს ისლამთა განმფრხობი ხელთა მათთაგან, მეტყველთა ესე განიზრახეს: „ვინაიდან უგრძნეულოდ დამსხმელთა ვერ ხელთ ვიგდეთ, აწ გრძნობილისა დევნა-დევნა არის აჩრდილთა და წიაღითა პყრობა ქართა. აწ უკუნ ვიქცეთ, რომელიც მოგვცა ღმერთმან ამისნი მმადლობელნი, თვისადვე მამულად“.
ხოლო ესე ესე სახედ იპყარ ყოველმან მცნობელმან და წამკითხველმან ამისმან: „საზღვარი დასდევ და არა გადახდეს. აწ უკუეთუმცა მიუშვა ზენასა განგებისასა და არა წინააღმდგომ ჰქონდა გაქცევასა სულტნისასა, დაქანცულ იყვნენ ყოველნი მაღნარნი სარკინოზობისანი. და ეგრეთვე, არამარტო უკუნ ექციეს შიშსა და სიმხნესა მეფისასა და სპათა მისთასა, წარტყვენილ იყვნესმცა უმანკონი არენი და ადგილნი.
შემდგომად ამისა უბოძა ანისი თვისსავე მემამულესა და ითაყვანა თავისა თვისისა ყმად. და თვით შემოეხვეწა ელდიგუზ ათაბაგი და ჩამოდგა შუა სულტანსა და ქართველთა, და ითხოვა ზავი. აქეთ დედოფალი რუსუდან, და მათი, სულტნის ცოლყოფილი ჩამოდგა, და შეიქმნა მშვიდობა და ზავი ჟამ რამდენმე.
თვით მეფე დაჯდა სიხარულად და დასვენებად და ნადირობად. ოდესმე, ჟამსა ზამთრისასა, გადავიდოდა ლიხთ-იმერეთს და მიაღწევდა ზღვად პონტოსა, მოიწევდა და მოინადირებდა ალანთა ქვეყანას, რომელიც არის აფხაზეთი, ოდესმე გურგენის ზღვამდე. და ამას შინა სუფევდა და იხარებდა სუფევითა ულუმპიანითა. და ვინაიდან უღონო იქმნენ ლაშქარნი და დიდებულნი ამის სამეფეოსანი, მკადრებელნი იტყოდენ ესეთ: „არა არის ღონე დარჩენისა ჩვენისა გარდა ლაშქრობისა და რბევისა“ და მომსმენელმან მეფემან გაგზავნა ზავნი და ფიცნი შინა და ესე სახედ ილაშქრა ლიხთ-იქით. ყოფასა შინა დამსკვნელმან ლაშქრობისამან და ერთსა დღესა შინა პაემან-შემქმნელმან უბრძანა ტაოელთა, კლარჯთა და შავშთა მორბევა ოლთისიცა და ბანისა, მესხთა და თორელთა - კარისა და აშორნისა, და ამირ-სპასალარსა და სომხითართა - აქეთ ვიდრე განძამდე; თვით ხასაგანიანთა, ლიხთ-იმერთა და ქართველთა - განძას დამართებით მტკვრის პირი იმიერ და ამიერ ხოლთამდის, ჰერთა და კახთა - ალაზნის შესართავიდან ვიდრე შარვანამდე. იქმნა ესევითარი უცხო ლაშქრობა, რომლისა სიგრძე არასოდეს ვის ეხილა.
მხნედ და მსწრაფლ მავლობისა მისისა, მლაშქვრელმან და ავსებულმან აურაცხელითა და მიუწვდომელითა საუნჯითა გადმფრინველობისა ნავროზობითა გეგუთსვე ეგო, რომ იქ მყოფთა ძლივსღა სამე ირწმუნეს ყოფა ამისი.
ხოლო აწ ესევითარნი რა ენამან, ან რა გონებამან თვითეულისა ხელ ყო მოთხრობად, საწყენ სამე იქმნას აღწერილი განგრძობითა სათქმელთათა. ვინაიდან დავითიანობა და სოლომონიანობა მოჰგვარობდა ცხებულსა ღმრთისასა, ამასცა სოლომონიანებრ ჰმონებდენ ყოველნი მეფენი ქვეყანისანი.
მოვიდა ოდეს ანდრონიკე კომნიანოსი ცოლითა სახებრწყინვალითა და მშვენიერითა, თანა შვილებითურთ და დისწულითა, მამის ძმისწული დიდისა მანოელ კეისრისა და ყოვლისა დასავლეთისა და საბერძნეთისა მეფისა. და როგორც მართებდა, ეგრეთ მადლობელმან ღმრთისამან შეიწყნარა და მისცა პატივი შესატყვისი სახლის-შვილობისა მისისა. და მიმცემელმან ქალაქთა და ციხეთამან კმასაყოფელთამან დაუდგინა საჯდომნი სიახლესა საყდრისა თვისისასა, პირისპირ მამის დისწულისა მისისა აღსართანისასა, რომელიც მეფე იყო შარვანისა და ზღვის პირისა დარუბანდიდან ხირხალამდე, რომელიც მეფესა ჰყავდა როგორცა შვილად, როგორცა ერთი დიდებულთა მისთაგანი. ესე შარვანშა შემოეხვეწა ოდესმე გაჭირვებული დარუბანდელთა ხაზართაგან. მაშინ შეიყარა ლაშქარი იმიერიდან და ამიერიდან, თვით ძმა ბერძენთა მეფისა ანდრონიკე წაიყვანა წინაშე და მივიდა ვიდრე კარამდე დარუბანდისათა. მოაოხრა ქვეყანა მუსკურისა და შარაბამისა, და აიღო ქალაქი შაბურანი, რომლისა კართა თვით მჭვრეტელობასა შინა მეფისასა მოსაწონელ იქმნა ანდრონიკე თვით მისგან და ყოველთა სპათა მისთაგან. და უბოძა ქალაქი იგი მამის დისწულსა მისსა შარვანშას, და იქიდან მომრბეველი ბასიანისა, რომელი-ესე უცხო იყო შესაძლებელად კაცობრივისა ძალისაგან, შემოქცეული იქიდან და გამარჯვებული იშვებდა და სეირნობდა სამყოფელთა მისთა.
ოდესმე გამგზავნელი სპათა და სპასალართა მისთა, მიუწიის ნახჩევნის, ოდესმე მასისამდე და ღაღუამდე, ოდესმე ბარდავამდე და ბელაყანამდე. ამას ესევითარსა მარჯვებასა და ზეობასა შინა განამრავლა საჭურჭლენიცა, და დადვა თვით მისით მონაგები და მისთა ტყვეთაგან მონაგები ციხესა შინა უჯარმოისასა, რომელიც აგებულ იყო ვახტანგ გორგასლისაგან, რომელსა შინა თვით აღესრულა ლომი იგი ლომთა და გოლიათი გოლიათთა. სანადიროთა ქორთა და ძაღლთა სიმრავლე და სიტურფე და მოკაზმულობა არასოდეს ვისგან ქმნილა, არცა წიაღ-მართ ყოფად არის.
ამას ესევითარსა და სრულყოფასა ყოვლისა სოფლისასა და საწუთროთა გემოთა საწადელთასა მოიწიფა ძმისწული მისი, შვილი დავით ძმისა მისისა უხუცესისა, სახელით დემეტრე, სახე-კეთილი და ყოვლითა ხელითა მარჯვე, ნასწავლი, მსგავსი სახლიშვილობისა მათისა, მაგრამ რომელიც ცუდ იქმს ყოველთა სიკეთეთა და სწავლულებათა, სახე-უკლებობათა და ჭაბუკებათა, იგი ექმნა მკლველ და შემმწარებელ ჟამთა ცხოვრებისა მისისათა: უშიშობა ღმრთისა და გარდამავლობით მოქმედება რჯულისა ქრისტეს მცნებათასა, ვითარ თანაშთამამავლობა და გვართა უბედურობა ამის სამეფოსა კაცთა. ვინაიდან დავითცა, მამამან მისმან, ღალატსა და განდგომილებასა შინა მამისა მის დემეტრესსა ამოსწყვიტა ამის სამეფოსა დიდებულნი რომელნიმე ექსორია-ქმნითა, რომელნიმე სიკვდილითა და რომელნიმე განპატიჟებითა, აქაცა მსგავსად მისა შევიდა ეშმაკი გულსა და გონებასა მისსა და მის მიერ შერისხდა ღმერთი ორბელთა და ყოველთა ტომთა და მიმდგომთა მათთა: სამცხეთართა, ჰერეთთა, კახეთთა და სადაცა ნათესავი და ნატამალი მსმენარი მათდა იყო. იქმნა განდგომა, ბრძოლანი, კლვანი, სისხლნი და რბევანი. და არა მიმშვებელმან ღმერთმან, მოქმედმან სამართალთამან, რომელმან დავითის ძე აბესალომს არა მისცა უფლება - რომლისათვის ითქმის წმიდასა შინა სახარებასა: „უკეთუ უთხრას მშობელსა შვილმან „კორბან“ - ნიჭი, ჩემგან სარგებელ ყოფად სიკვდილითა მოაკვდინეთ“. ამისთვისცა მიცსა გიორგისვე ძლევა, მძლეთა მძლესა.
და შემყრელმან ლაშქართამან ტფილისიდან მიმართა სომხითის მთასა ყოფობასა შინა, იოტა, გააქცია, შეიხვეწა ციხესა ლორისასა, და წაართვა ყოველნი სიმაგრენი და ციხენი. ზოგიერთნი წამოუვიდა დემეტრეს - სარგის მხარგრძელი, შვილითა და ძმისწულითა მისითა, ძმა და საყვარელი ორბელთა, ესე შეიყვარა და შეიტკბო მეფემან, და მისცა მისანდობლობა გვარისშვილობისა მისისა. და მომრბეველმან ტაშირისა და ლორის კართამან დაიბანაკა აგარათა. და გაგზავნა ლაშქარნი, რომელნიც დარჩენილ იყვნენ ერთგულად მისად და სხვა თემისა და თემის: მესხნი, თორელნი, ქართლელნი, სომხითარნი და თვით გაზრდილი მისი მეჯინიბეთ-უხუცესი ჭიაბერი, და მივიდენ ქვეყანასა ჰერეთისასა და იქიდან მოვიდენ ჰერეთის ერისთავი და ყოველნი ჰერნი სრულითა ლეკითა და კავკასითა. და შეიქმნა ჟამნი ფიცხელნი და კვეთარკვეთებანი, რამეთუ იყვნესცა გამოცდილნი და ლომნი ჭაბუკნი. ამას შინა სძლია მსჯავრისა და სიმართლისა მქონებელმან, და გააქციეს ჰერნი, დიდებულნი აზნაურნი და ლეკნი შეიპყრეს. და გრიგოლ ასათის ძე, ფიცხლად დაიკარგა ომსა შინა, თვით ხმლის დაკოდილობითა და გამოკლვითა ცხენისათა შეიპყრეს ივანე ვარდანის ძე, რომელიც ითქმოდა პირველიდანვე მთხრებლად მთხრებლისად, და თანა შოთაცა, ძე ართავაჩოსძისა. ესენი როგორც შინათ-გამცემნი განზრახ განგებითა ხელთ იპყრეს, წამოსულთა მოასხეს წინაშე მეფისა, მარჯვება-აღმატებულისა. და გაიხარეს სიხარულითა დიდითა ფრიად, ვინაიდან ხედავდა მარჯვებისა მომცემსა ღმერთსა.
მაშინ მეფე აგარას მყოფი ავიდა და მოადგა ლორესა. იქიდაღმან წასულ იყვნენ სპარსეთს ქართლის ერისთავი სუმბატის ძე ლიპარიტ, მეჯინიბეთ-უხუცესი ქავთარ ივანეს ძე, რომელნი-ესე გიორგისაგანვე იყვნენ ხელისუფალნი, და ანანია დვინელი; ზოგნი შაჰარმენისა, ზოგნი ელდაგუზის ძეთასა. დაღაცათუ უშველეს და მოჰყვეს, ეგრეთვე უქმადვე უკუნ აქცია მართლმსაჯულებამან ქრისტესმან. ამას შინა დაუღონოვდა ლორეს შინა მდგომნი. დემეტრე, გარდამომბმელი საბლისა, გადმოხდა ციხისაგან და მომართა თავისავე ბიძასა. და ამირსპასალარი და სხვანი, რომელნიც დარჩენ ციხესა შინა, გამოასხეს მსგავსად სვისა და ეტლისა მათისა. აიღო ლორე და დაიჭირა თავისა თვისისათვის. ხოლო მას ჟამსა თვით მორჭმული და ზეამაღლებული წამოვიდა ურჩთა და მტერთა მისთა ზედა და შემსგავსებული საქმეთა მათთა მიაგო მისაგებელი. თვით მოვიდა ნაჭარმაგევს, იშვებდა და იხარებდა შემრისხველი მტერთა მისთა.
შემდგომად ამისსა მეორესა წელიწადსა შეიყარა ყოველი სამეფო მისი. და თვით მობრუნდა ღანუყიდან ნაჭარმაგევსა. შემყრელმან შვიდთავე სამეფოთა მისთამან აწვია დედოფალთა დედოფალი, ბედნიერი და სვიანი ცოლი მისი ბურდუხან და შვილი მათი თამარ, ნათელი და ბრწყინვალება თვალთა მათთა, და მანიაკი ყოველთა მეფეთა, და გვირგვინი ყოველთა ხელმწიფეთა.
გარჩევითა და გამორჩევითა, განგებითა და გაგონებითა ზენისა მის ხვედრისა შარავანდედთა მნებებელისათა მეფედ ყო თამარ, თანადგომითა ყოველთა პატრიარქთა და ეპისკოპოზთა, დიდებულთა იმიერთა და ამიერთა, ვაზირთა და სპასალართა და სპასპეტთა. და დაისვა მარჯვენიდან მისსა მეფე და დედოფალი, შემკული და შემოსილი პირად-პირადითა ფესვედითა ოქროანითა, ბისონითა და ზეზითა, რომელსა ხადა მთად ღმრთისად, მთად პოსილად და მთად შეყოფილად, და დაადგა გვირგვინი ოქროსა თავსა მისსა, ოქროსა მის ოფაზისა, აღმკული იაკინთთა, ზმირთა და სმარაგდოთა მიერ. და მდიდარნი ერისანი ლიტანიობდენ წინაშე პირსა მისსა. და თვით მეფე, მაფიცებელი ერთგულობისა და ერთსულობისა მისისათვის და ცრემლით მლტოლველი და შემვედრებელი ღმრთისა, მაკურთხეველ ექმნა აბრამიანთა ისაკისადმდე, და ისაკიანთა იაკობიასადმდე და იაკობიანთა ვიდრე იოსებიანთადმდე, რომელიც ჩანს როგორც მზე უღრუბლო ჰაერისა მიდღევანდლად დღედმდე, კურთხევა მამისა შვილსა საყვარელსა, ნანარსა და მშვიდსა დავითიანებრსა ზედა, რომელიც მსგავსად ლოდისა მის გამოვიდა მთისა მის, დანიელისაგან ხილულისა, იმატა, იმატოს და მერეცა იმატა, ვიდრემდე იქმნა მთა დიდ ლოდ საკიდურ და არა ლოდ შებრკოლებისა. და შემუსრა ყოველი ხატი და ყოველი კერპოვნება ოქროთა და ვეცხლისა, რკინისა რვალისა და კეცისა, რომელიმე უხილავთა ძალთა ძეგლები და ანდრიანტები, რომელიმე ხილულთა მბრძოლთა და წინააღმდგომთა.
შემდგომად ამისა დღეკეთილობასა და სვესრულებასა შინა მოიწია თანანადები სოფელსა ამას შინა, არამედ მოსულთა, მაგრამ უჟამო და შეუსწორებელი შემცირებით განწესებულთა მოქცევათა, და მიიცვალა დედოფალი ბურდუხან, დედა თამარისი, სწორი ძისა ღმრთისა დედისა. და თუ როცა ჟამთა და ვაებათა სიმრავლენი იქმნენ, შესატყვისნი მოსაწყვარისანი, რომელმანცა ენამან გამოთქვა? მაგრამ ესეოდენ ვთქვათ პატივად და სიმტკიცედ მოსაწევართა.
მეფესა, გეგუთს მყოფსა, უთხრეს ესეოდენ ზარგანხდილობა. თმათა და წვერთა ამფხვრელმან, მსგავსად მათ აბესალომ ოქროსთმოსნისათა, და ცრემლთა ნაკად-დენითა ათასეულთა და ბევრეულთა მცემელმან მკერდსა, მკვლელ უღონო ქმნილმან აღიკვეცა თმანიცა თავისა მისისანი, სოფლისანი, და ესევითარითა შემუსრვილითა გულითა აღისწრაფა შეყრა საყვარელისა და ტკბილისა დედისაგან უსამშობლო ქმნილისა, რომელსა ნათელი ცისკროვნება ჰაერისა მისისა სიბნელედ გადაქცეოდა. და ნაკადნი ცრემლთანი ოთხთავე თვალთაგან, მოხვევასა შინა ურთიერთას, მსგავსად სამოთხისა მომცენარეობდენ სახედ გეონისა, ვინაიდანცა ესე იქმნა ქვეყანა ქართლისა, კვლავ ნუგეშინის-მცემელი და შემატკბობელი შვილისა საყვარელისა და სატურფოსა უმეტეს ზომისა იმედის მდებელ ექმნა ორკერძოვე სიყვარულისა მინიჭებითა და ჟამისა უქმნელობითა. დააგდო ქართლი და მიჰმართა ჩაღმართ. როგორც წესი იყო, რა გარდახდა ჟამი ამის ვამისა და მისაწევრისა მოქცევისა, კვლავ იშვებდა მონადირე მთათა და ბართა, ბრძანებითა მპყრობელი აღმოსავლეთისა და დასავლეთისა, ჩრდილოსა და სამხრისა. სძღვნობდენ და სძმობდენ მას მეფენი ბერძენთანი, იერუსალიმს ალამანთანი, და რომთანი, და ჰინდოთანი, და ხონელნი; და ეგრეთვე სულტანნი ხორასნისა, ბაბილონისა, შამისა, ეგვიპტისა და იკონიისანი ჰმონებდენ, და შემდგომნი ამათნი სკვითნი, ხაზარნი, ალანნი, ხორასანი და ხუარაზმშა, და ბერეთელნი, აბაშნი, არაბნი, მიდნი, ელამიტელნი და შუამდინარელნი, და ყოველნი ენანი და ნათესავნი მაშრიყით მაღრიბამდე.
ამას ესევითარსა სისრულესა სოფლისა მონაგებთა და დიდებათასა აჰა მოიწია ჟამი ევას წყევლისა და ადამის ცთომათაგან დანასაჯი აბელ მართლისათ ვიდრე ზაქარიასა და ძმისა მისისა იოვანესამდის, აღმსარებელთა მართალთასა, ჯოჯოხეთად ტვირთვად სამოელ მკლველისა ჩვენისა და თვით თავისა მკლველისა, ცით ცათათ უფსკრულად ქვესკნელსა ჩასულისა, ანგელოზობისა და ნათელ-მოსილობისა სიბნელედ მყვისა და ეშმაკად გადაქცეულისა, რომლისა ხელთა შინა იპყრობოდენ მყვარებელნი და ყვარებულნი ღმრთისანი. ამისად ხსნად მნებებელმან ღმერთმან კაცთა ცდომილთა კაცობრივითა სახითა იმოქმედა, არა ძლიერებისა მომძლავრებელმან, ვინაიდან ოცდა ცამეტთა წელთა ქმნენ ნიშნი და სასწაულნი და იმეუფა ქვეყანასა ზედა მეუფემან და მექმემან ცისა და ქვეყანისამან. ამისად შემდგომად, თავისა-მსხმელმან ცოდვათა და ცთომათა მედინისა ამის და ხრწნადისა სოფლისათამან, მიიღო სიკვდილიცა უკუდავმან, მაგრამ ხორცთა ჩვენისაგან თბისა, ჩვენისა დახსნისათვის, ჩვენისა მიმღებმან. და ვინაიდან ღმერთმან და ძემან, უწინარეს საუკუნოთა უკუდავმან, არცაღა მისგან მოსილნი ხორცნი უკუდავ ყვნა, სხა რამცა ვსახე, სხვა რამცა გავისახე, რამცა ნუგეშინის-მცემელი სხვა რამცა, ოთხთა სტიქიითაგან დამჭირვად სული სხეულსა შინა მსმენელმან ამისმან? თუმცა პირველ იგი მზე მზეთა და შარავანდი ხელმწიფობისა, ახალი ნებროთ, ალექსანდრე აქილევს, ქვეყანით ცად მიიმართა, და ამანცა მასვე მსგეფსსა მის ვნებისასა ივნო; ესეთ „ვითარცა იგი ცათა შინა, ეგრეთვე ქვეყანასა ზედა“: ვინაიდან მან ხორცითა, სიგლახაკითა და სიმდაბლითა, წარვლნა ჟამნი ოცდა ცამეტისა მოქცევისანი, ხოლო ამან არა ესეთ, მაგრამ ვითარცა სახედ-ჩენილმან ღმრთისამან.
ესერა ესევითარი საგოდი და მოსაწევარი მოსაწევართა, განსახეთქელი კლდეთა და განსაპობელი კართა საბლისა და საშინელება ჩამოსაცვივრი მანანათა და ვარსკვლავთა, ესმა სამ-მნათობიერსა მეფეთ-მეფისაგან მეფედ ქმნულსა თამარს ქალაქსა შინა ტფილისსა, საჯდომსა მათსა ციხესა ისანს, ყოვლითურთ სამოთხის მსგავსი სამყოფი იქმნა მსგავს ჯოჯოხეთისა, და შვებათა წილ და სიმღერისა აჰხდეს ხმანი ვაებისა და ტყებისანი, და ნათელთა წილ მიუაჩრდილებელთა შეიმუსრეს არსნი და საგონებელ-არსნი. და თამარი, პირი იგი ეთეროვანი, და უკიმირო ჰაერი, და უმრუმო ნათელი შეიზღუდა ბნელითა. თმათა დამთხვრელსა თამარსა უსწრობდა წყარო სისხლის წყაროსა ცრემლთასა.
და წასულმა პატრიარქმა და დიდებულთა კმასაყოფელთა წამოიყვანეს სამშვილდიდან, მთხრობელთა საზაროთა და საშინელისა და მიუწვდომელისა სათქმელისათა, და მეფისა დედოფალი რუსუდან თანა გაზრდილითა მისითა, რომელთადა შემყრელნი იყვნენ. მომსვეველნი ურთიერთისანი და მოლპობილნი სისხლ-რეულითა ცრემლითა შევიდენ ტაძარსა სამეუფოსა. ამხილველთა თვალთა მათთასა, მხილველთა საყდრისა ცამდი ამაღლებულისათა ნათელმზე-გაბაონიანისა და შუქის-ჰალონიანისა საჯდომისა მარმენიონთა და სვეთაგან პოვეს დაცლილად. მიმოიხილეს გარემო და იხილეს მიქაელ პატრიარქი ყოველთა ეპისკოპოზითურთ მდგომი ვაზირი ანტონი, და ამირსპასალარი ყუბასარ და სხვანი ხელისუფალნი: ყუთლუ-არსლან მეჭურჭლეთ-უხუცესი, ვარდან დადიანი ჩუხჩარხი, ჭიაბერი მეჯინიბეთ-უხუცესი, აფრიდონ მსახურთ-უხუცესი, ივანე [...] და დიდებულნი აზნაურნი მონანი და მოყმენი თანა პორფირი და გვირგვინი სკიპტრითა და საჭურველითა სვიანად ხმარებულითა. და კვლავ ამხილველთა იხილეს კედლებიცა სრისა სავსე მეომართა, რაზმები, სპები, მონასპები, ქალაქები და ციხეები აწყვედილი და ოხერ-ქმნილი. და თვით იხილეს ტანითა გორგასლიანითა და მკლავითა აქილიანითა და პირითა მნათობიერითა კაცი იროად საგონებელი. რომლითაცა ენითა გამოთქვან ან რომელიცა შემოვიდა სახე უსახოსა მის დღისა? რანი გლოვანი, რანი ტყებანი, რანი ვაებანი, რანი სისხლრეულთა ცრემლთა ნაკადნი ათასკეცნი რანი მოთქმანი და მოხსენებანი ადამისნი აბელის მართლისადმდე, დავითისნი იონათანისადმდე და იაკობისნი იოსებისადმდე.
და წასულმა პატრიარქმა და დიდებულთა კმასაყოფელთა წამოიყვანეს სამშვილდიდან, მთხრობელთა საზაროთა და საშინელისა და მიუწვდომელისა სათქმელისათა, და მეფისა დედოფალი რუსუდან თანა გაზრდილითა მისითა, რომელთადა შემყრელნი იყვნენ. მომსვეველნი ურთიერთისანი და მოლპობილნი სისხლ-რეულითა ცრემლითა შევიდენ ტაძარსა სამეუფოსა. ამხილველთა თვალთა მათთასა, მხილველთა საყდრისა ცამდი ამაღლებულისათა ნათელმზე-გაბაონიანისა და შუქის-ჰალონიანისა საჯდომისა მარმენიონთა და სვეთაგან პოვეს დაცლილად. მიმოიხილეს გარემო და იხილეს მიქაელ პატრიარქი ყოველთა ეპისკოპოზითურთ მდგომი ვაზირი ანტონი, და ამირსპასალარი ყუბასარ და სხვანი ხელისუფალნი: ყუთლუ-არსლან მეჭურჭლეთ-უხუცესი, ვარდან დადიანი ჩუხჩარხი, ჭიაბერი მეჯინიბეთ-უხუცესი, აფრიდონ მსახურთ-უხუცესი, ივანე [...] და დიდებულნი აზნაურნი მონანი და მოყმენი თანა პორფირი და გვირგვინი სკიპტრითა და საჭურველითა სვიანად ხმარებულითა. და კვლავ ამხილველთა იხილეს კედლებიცა სრისა სავსე მეომართა, რაზმები, სპები, მონასპები, ქალაქები და ციხეები აწყვედილი და ოხერ-ქმნილი. და თვით იხილეს ტანითა გორგასლიანითა და მკლავითა აქილიანითა და პირითა მნათობიერითა კაცი იროად საგონებელი. რომლითაცა ენითა გამოთქვან ან რომელიცა შემოვიდა სახე უსახოსა მის დღისა? რანი გლოვანი, რანი ტყებანი, რანი ვაებანი, რანი სისხლრეულთა ცრემლთა ნაკადნი ათასკეცნი რანი მოთქმანი და მოხსენებანი ადამისნი აბელის მართლისადმდე, დავითისნი იონათანისადმდე და იაკობისნი იოსებისადმდე.
ამას ესევითარსა უნუეშინის-ცემულობასა უჭურო-ქმნასა სხვაებისასა, ჩაცმასა და დაფენასა ძაძისასა, კიდე-ქმნასა ყოვლისა სანოვაგისასა... ესენი ესთამდის. ხოლო ამიერიდან ვიწყო წყობად, ბრძოლად გონებისად მიმზიდავმან, და მკვეთებელმან მსგავსად ქვისა და რკინისამან აღმოვშობო ცეცხლი სიყვარულისა და ქებისა და სურვილისა, აღვატყინო და აღვამაღლო ცეცხლი ცამდინ. იქ შიგან აღმოვაჩინო ეთერიცა ცეცხლისა და ქვეყანა ცეცხლთაგან მლეველი ურჩთა და ცეცხლებრ ღონე და მოხმარებული მეგობართა და მოყვარეთა. თუ მაშინ ნაბუქოდონოსორ სამთა ყრმათა თანა ოთხებად იხილა ერთი სამებისაგანი, აქა კვლავ სამებისა, თანა იხილვება ოთხებად თამარ, მისწორებული და აღმატებული.
ხოლო შემყრელთა შვიდთავე ამის სამეფოსა მეთქვ-მეტყვთა ჰკადრეს და მოახსენეს დედოფალსა რუსუდანს: „დღეს შენა სჩან მშობელთა ამათთა ნაცვლად და ვინაიდან ვხედავთ ყრმასა თამარს გონებითა და ყრმებრივითა, მაგრამ მეცნიერითა ცნობიერითა, გონიერითა და მშვენიერითა, მომსმენელად და პატივისმცემელად შენდა, ხვედრთაებრ ჩვეულებითა, და უჩინოდ გხედავდეს სახედ მშობელთა, უთხარ მთქმელმან-მბრძანებელმან და მომხსენებელმან შეცვალება. ამის ესევითარისა შეითისაგან და, სადა ძმასა თქვენსა და მამასა მათსა დაუსვამს ზეობასა და სიმხნესა შინა მათსა, იქ ხელ-ყოს გაბრწყინებად ხელმწიფობასა და შარავანდედობასა ტომის-გვარისა თქვენისა. უკეთუმცა არა შემეცნებულ იყო სისრულესა და პყრობასა ულუმპიანობისა და, ზენა სთქვათ, ამთავრებისასა მანიაკი იგი გვირგვინი მეფობისა, არმცა მრწმუნებელ ქმნილ იყო საყდარსა დავითისსა და ბეჭედსა სოლომონისსა. აწ ვინაიდან მან ხელ-ყოს ხელითა მეფობასა და კურთხევითა გვირგვინოსან-ყოფად ავიდეს, და ამაღლდეს და ოდეს საყდარსა თვისთა მამათასა აღპყრობითა და წამძღვანებითა ძელისა ცხოვრებისათა და კურთხევითა მელქისედეკისათა, რომელიც ყო აბრამის მიმართ, და მან დაიპყროს კიდენი ქვეყანისანი და მეფობდეს იგი ზღვითი-ზღადმდე“.
ამისმან მსმენელმან, მომწონებელმან და მაჯერებელმან დედოფალმან უბრძანა და მოახსენა თამარსა, მეფესა და დედოფალსა და მორჩილებდა პირველსავე ბრძანებასა აწ კადრებულსა დიდებულთა შვიდთავე სამეფოთასა და, მსმენელი ჰაჯისა, ძალითა-სამე დამორჩილ იქმნა.
ამყვანელთა საყდართა და საჯდომთა მამა-პაპეულთა აღსვეს მზე იგი მზეთა და ნათელი ნათელთა, ელვარება და მზეებრ მაშუქებელი სხვათა. და მოიღეს გვირგვინი, და აიღეს ხმა მგალობელთა და ძლევით გვირგვინოსნობისა და მძლედ-მფლობელობისა, და მოახსენეს მთასა ზეთისხილთასა ჯვარი გამოჩენილი კოსტანტინესთვის. და ამას ესევითარსა შესხმასა და გალობასა შინა, ვინაიდან ლიხთ-იმერიდან იყო წესი დადგმად გვირგვინსა თავსა სამეუფოსა, აწვიეს მონაზონი ღირსი და მადლშემოსილი, მთავარეპისკოპოსი ქუთათელი ანტონი საღირის-ძე, მიღებად გვირგვინისა, და ცალის-კერძისა. კახაბერი, ერისთავი რაჭისა და თაკვერისა და სრულ ყვეს მოხელეთა სვიანთა და დიდებულთა ვარდანის-ძეთა, საღირის-ძეთა და ამანელის-ძეთა მოტანა და დადება ხმლისა. ამას შინა ჰკრეს სპერმურთა, ბუკთა, ქოსთა და წინწილთა, და იყო ზარი და ზაჰმი ქალაქსა შინა, სიხარული და შვება და იმედი უიმედო-ქმნილთა. თაყვანი სცეს, დალოცეს და ადიდეს სპათა შვიდისავე სამეფოსათა. და დაიპყრა ჟამიერად თვითოეულმან თვისი ადგილი. თამარ შვიდ-მნათობიერი იდიდა მისგან, რომელმა წამოაჩინა და აღმოაჩინა ექვსთა შინა დღეთა ყოველნი არს-საჩენნი და განსვენებად სცა მეშვიდესა.
ესე თამარ არის, რომლისათვის თქვა განსვენებად სულსა შინა მშვიდსა და წრფელსა და მოქადულ იქმნა მოქმედი აღზრდილისა აღთბებისა. აწ მხილველმან იხილა და იყო ნათელი უმეტეს ნათლისა მის პირველისა, „და იყო ნათელი და უწოდა ნათელსა მას დღე“, ამას უწოდა ნათელი ულუმპიანთა შორის დიდსვეობისა. და ამან, გამზადებელმან სიბრძნისა შვიდთა სვეტთამან, ააშენა მათ ზედა ტაძარი და სადგური შვიდთა მადლთა შვიდთავე სამპყრობელოთა განმანათლებელად. და შვიდგზის დღესა შინა მადიდებელმან ღმრთისამან შვიდწილ განწმენდილ ყვნა სიტყვანი სახედ მობადისა და მეფისა, როგორც იტყვის რომელსამე ესაია და რომელსამე დავით: „და პატივისმცემელი შვიდთა უფროსღა ნაწილ-ჰყოფს და მერვისა მისთვის, სიტყვისაებრ სოლომონისსა, განმაბრწყივებელი შვიდისა არვისა ერთად; კვლავ შვიდცა და სამოცდაათ შვიდცა ყვის შვიდეულსა თვითოეულსა შინა შემნდობლობა ბრალეულთა. და შვიდთა მათ სარტყელთა ცისათა და მნათეთა სფეროსთა, რომელიც არიან: კრონილს, ზევს და აფროდიტე, ერმი, აპოლონ და არეა - ამათ შეასახა სფერო მიწიერი ხუთთა მათ საგრძნოს-ცნობათათა შვიდმყოფელად თანადართვითა სულისა და გონებისათა, და ოდესმე რომელიმე აღებაძვის ზენასა მნათსა ქვენა მნათი, გინათუ მშვენებითა უცხოთა და უსახოთა, გინათუ სიბრძნის-მპყრობელობითა, გინათუ მზეებრ უხვებითა და მომფენობითა მართალთა ზედა და ცოდვილთა ზედა გინათუ მძლეველობითა სძლევდა საჭიროთა მიმართ.
და ესეთ განსწავლა ხუთნივე საგრენობელნი, და შეიზღუდა შიშითა ღმრთისათა, ხედვა, ყნოსა, სმენა, გემოს-ხილვა და შეხება, და ულიქნავად სატანას და გველისა მიერ და ესეთ მარად წარმდინარე ესე საწუთო და ქვე დამზიდველი, მსგავსად სოლინართა, შეუხებელმან ბიწისამან უვნებელად წარიხადა, და ესეოდენთა დიდებათა და სიმდიდრეთა გადარეულთა და სიმაღლესა შინა ესეთ იყო, ვითარმცა ყოვლად არა რა ჰქონებოდა, და უადარეს და უგლახაკეს ყოველთა კაცთასა შეერაცხა თავი თვისი, მომხსენებელი ხმისა მის: შიშველი გამოვედ დედის მუცლიდან ჩემიდან და შიშველსა მეგულების წასლვად. და ესეოდენსა ამა; ღმრთისმსახურებასა და კრძალულებასა შინა ნუ უკვე ქვეყნიერი ესე მეფობა უდიდებელად და განუგებელად დაუტევა, ნუ იყოფინ, არამედ უზენაეს ყოველთა მეფეთა და ბრძენთა და ფილოსოფოსთასა, კეთილად განაგო, და შეამკო, და წარმართა, რომელი-ესე შეუძლებელ არს სხვათა კაცთა მიერ ხმისაებრ სამეუფოსა: ორთა უფალთა მონება შეუძლებელ არსო, არამედ ამან პირველად მეძიებელმან სასუფეველისამან და ზენასა სუფევისა მოსურნემან ქვენაცა ესე დიდება და სიმდიდრე უხვებით და სავსებით მიიღო აღთქმისაებრ უტყუელისა: „პირველად ეძიებდით სასუფეველსა ღმრთისასა და სიმართლესა მისსა, და ესე ყოველი შეგეძინოს. რამეთუ აღიმაღლა მაღლად გონება და მდაბლითა სულითა განიცადა სიდიდე საქმისა მისდა ხვედრებულისა, მიაყვნა მყვანებელსა თვისსა ზედვა, და ვითარცა ორბმან ფრთე-მალემან აღიფრინვა ზე და მიმოავლნა გუგანი სახედველთანი.
და სივრცითა გონებისა თვისისათა შემოიკრიბა ყოველივე საღმრთონი და საერონი წესნი და განგებანი.
ამათ და ესევითართა მნათთა და ზოდთა თუ ვინ ეძიებს, თვისთა ძალთა თვითებასა აღაორძინებს თანაჰასაკისასა უმეტესად-უმეტეს. გარდაითავისა მონაბერმან ზენათა სვეთამან ავღუსტიანმან, როგორც სამოთხე, დასხმული ხელითა ღმრთისათა და სულნელებითა მით მადედლებელითა საყნოსელთათა. და შეკრიბნიან შორის მისსა ძღვენნი გონებათანი და სულთანი, გრძნობათანი და ნერგოვნებათანი; და გონება ღმერთუქმნია და სული მხედ მხედავისა არსთასა, და იქ შინა მყოფობს, ულიქნავი სატანას და გველისა მიერ. აჰა იხილვებისცა, ვითარ წყლის მილი, მცენსა თანა მედინთა ნაკადისათა, და ვითარ პითოდორა და კრიტია შენებულთა ხედვათაგან განსაცადნი. და ხელ-ყო ქაიხოსროს მსგავსმან ხელმწიფემან წყალობად და შეწყალებად, გაცემად და მინებებად. გახსნილითა მით თვალითა გახსნა საჭურჭლენი მონაგებნი პაპათა და მამათა მისთანი. პირველ ესეოდენი ნაწილი დაუდვა პირველსა მას და კვლავად და პირველისა მის ზეცისათვის და კვლავად ქვეყანისა ჩვენისათვის, რომლისა მცნებანი იპყრა, მაღლისა და განურყვნელისა, გარყვნად შეუხებელსა ადგილსა დამდებელმან; და ესეოდენისა დღეინდლადმდე წარმომდგინებელ იქმნა მსგავსად სიძუნწედ მშობელთამდე. რომლისა რიცხვი ურიცხვ არს და ჰამარი უამრავი. და იხსნა მოვალენი ვალთაგან, და მისცა ობოლთა ღონე და ქვრივთა ხელმწიფობა ქორწინებად, და ღონიერ ყვნა გლახაკნი და მდიდარ ღონიერნი. და თვით დედოფალი რუსუდან სწორად აღსარებულ იყო, თვით მისთვის და გაზრდილისა მისისათვის, მიცემითა ქალაქთაცა, ხევთა, სოფელთაცა სამსჭვალთათა.
ამას ესევითარსა შინა დაწყებასა წყალობისასა იმიერთა და ამიერთა, ზემოთა და ქვემოთა შვიდთავე თემთასა იწყეს რომელთამე ძველებრი კაცთა დაუდგრომელობისა შემსგავსებული საქმე; და დიდებულთა ვინმე ხელისუფალთა ყვეს ფიცი ესეთ: „აღარ ვეგებით ძველთა ხელისუფალთა და გამგებელთა საქმისათა ფარმანსა ქვეშე მყოფნი, ვინაიდან მათგან გაძარცვილნი და უპატიოდ გაძევებულნი ვართ, და გვარიანნი და მსახურეულნი სახლნი უპატიოდ და უსახელოდ გასულ ვართ უგვაროთა და უხმართაგან“.
დაღაცათუ ერთგული და კარგი მოყმე და ჭაბუკი იყო ყუბასარ, გაზრდილი პატრონთაგან, და იყო ამირსპასალარი და მანდატურთ-უხუცესი, თუმცა სენისა მიერ ფილენჯად წოდებულისა მოღებოდა ენა, ხელი და ფეხი. და აწვიეს მეფესა თამარს მოღებად ყოვლისა დიდებულისა ქონებისა და სიმდიდრისა, მაგრამ უქმ იქმნა განზრახვა მათი, ვინაიდან თამარი სახიერ იყო და მოწყალე, მოიხსენა სიყვარული, სამსახური და ზრდილობა მისი, გარდა ხელისუფლობისა და ლორისაგან კიდე არა რა დააკლო, და ეგრეცა სიყვარულითა დიდითა და პატივითა დაიჭირა დღემდი მიცვალებისა.
კვლავ აფრიდონ, აზნაურისა ყმობისაგან ღმრთის მობაძაობითა კაც-ქმნილი, მიიწია მსახურთ-უხუცესობამდის, თმოგვისა და სხვათა ციხეთა და ქვეყანათა პატრონობამდის აღზევებული, - მოიშალა და დაიმხო ნებითა დათნევითა ლაშქართათა. და ბრძოლამყოფთა ხელისუფლობისა და დიდებისათვის ურთიერთს დაუწყეს ზიდვა.
და ესეცა უცხო მოსაგონებელი: ყუთლუარსლან, ცხვარმან ჯორის სახედ ორ ბუნებისა მყოფელმან, ვითარ მისცემს ბიჭთა გონებისა მზაკვარება, მომღებელმან წესსა რასამე სპარსთა განაგისსა, ითხოვა კარავი დადგმად ველსა ისანისასა და სანახებსა საღოდებლისასა და თქვა: „დასხდომილნი იქ შიგა, განმგებელნი მიცემისა და მოღებისა, წყალობისა და შერისხვისანი, ვჰკადრებდეთ და ვაცნობებდეთ თამარს, მეფესა და დედოფალსა; მაშინღა სრულ იქმნებოდეს განგებული ჩვენი“.
ესე ვიეთ საწყენელ იყო - დასასრულისა ხელმწიფობისა პატრონისასა მიმცემელი - ესეთ იწყინა, და გაიკვირვა, და გაიგონა უკლებელმან გონებითა და საუნჯემან სიბრძნისამან. და მოიღონა ხელით გდება თავისა მის მოქმედთასა და, თანაზრახველ მყოფელმან ერთგულთა და საკუთართა მისთამან, შეიპყრა ყუთლუ-არსლან, მეჭურჭლეთ-უხუცესი და აწ თავისა თვისისა ამირსპასალარად და სომხითს სომეხთა მეფისა ადგილსა ლორეს დაჯდომად გამზადებული.
როცა ცნეს ესე ლაშქართა თანაშეფიცულთა და თანაშემწეთა მისისა მის გზად-გამყველობისა და უკეთურებისათა, შეიყარნენ და უკუდგნენ თამარს, დაადგინეს ახალი სიმტკიცე ყუთლუ-არსლანის გაშვებულობისა და, არა მიშვებისა ვნებად მისსა მეტყველნი, გაემზადნენ ისანისაცა შემობმად მაგრამ ვინაიდან ხელი საუფლო და მკლავი მაღალი შემწე და თანამბრძოლ ექმნებოდა მბრძოლთა მათ მისთა, და ვის წილ ამღებელი ჭურისა და ფარისა ეკვეთებოდა დამხობად წინააღმდგომთა მისთა, ცუდ სამე იქმნა განზრახვა მათი, ვითარ განზრახვა აბიათარ მღვდელისა და იოაბ სპასპეტისა, რომელნიც ეტანებოდეს ორნიას, ძმასა სოლომონისსა; და ამას შინა თამარ, წარმგზვნელმან ორთა საპატიოთა დიოფალთამან, რომელი იყო ერთი ხუაშაქი ცოქალი, დედა ქართლისა ერისთავთ-ერისთავისა რატისი, და ერთი კრავაი ჯაყელი, დედა აწ მყოფთა სამძივართა, უბრძანა ფიცით მონდობა და სხვისა არავისი ბრალობა. და მოჰყვეს დიდებულნი ბრძანებასა პატრონისასა და წინაშე მოსულთა დავრდომით თაყვანი სცეს, აიღეს ფიცი პატრონისაგან და მისცეს მათ პირი ერთგულობისა და ნების-მყოფლობისა მათისა.
კვლავ დაჯდა ცხებული ღმრთისა თამარ მეფე საყდართა მათ ცამდი აღმართებულთა მშვენებითა მით აფროდიტიანითა და სიუხვითა მით მზეებრითა აპოლონიანითა, სატრფო საჭვრეტი დაბნედამდის და გაჭრამდის ყოველთა გამცდელ-მხედთა და შეპყრობამდის წყალ-ჯავარითა მით უმსგავსოთა სახითა მით ღმრთივ-ქმნულითა. და ურვითა იურვოდა ურვა-ქმნისათვის ყოველთა შეურვებულთათვის.
პირველად გარდაცვალებასა ქართლისა კათალიკოსისა, ჭყონდიდელისა და მწიგნობართ-უხუცესისა მიქაელ მირიანის ძისსა და ამირსპასალარისა გამრეკელისა თორელისსა და გამორჩევასა შინა ორთა - ვაზირთა და სპასპეტთასა, - თანადგომითა და ერთ-ნებაობითა შვიდთავე სამეფოთა დიდებულთათა ბრძანა დამტკიცებად ჭყონდიდლად და მწიგნობართ-უხუცესად და ვაზირად ანტონი, გაზრდილივე მამისა მათისა, ბრძენი და გონიერი, პატრონთათვის სვიანი და ერთგული და შემეცნებული საურავთა. და განაჩინა ამირსპასალარად სარგის მხარგრძელი, კაცი გვარიანი და აღზრდილი ლაშქრობათა შინა და ჭაბუკობათა, და უბოძა ლორე სათავადო და სამთავრო სომხითსა შინა, და წყალობა ყო ძისაცა მისისა ზაქარიას.
ესე ზაქარია და ივანე მხარგრძელის ძენი, დაღაცათუ მეფეთათვის ერთგულნი იყვნენ და დიდად გამოცდილნი ლაშქრობათა შინა, კაცნი სახელოვანნი, მაგრამ სჯულითა სომეხნი იყვნენ. ესე ივანე წერილთა ზედამიწევნით მეცნიერი იყო, რომლისათვისცა გულისხმა-ჰყო სიმრუდე სჯულისა თვისისა, ნათელ-იღო და იქმნა ჭეშმარიტი ქრისტიანე, რომელიც ქვემორე სიტყვამან საცნაურ ყოს.
მეფემ დალოცვითა, და ითაყვანა დარბაზის ყმად უმცროსი შვილი მისი ივანე. და განაჩინა და უბოძა ჭიაბერსა მანდატურთ-უხუცესობა, და მისცა არგანი ოქროსა ხელთა მისთა, და ჩააცვეს ტანსა მისსა სკარამანგი, და დასვეს ხელებითა ოქრო-ჭედილითა რომელნიმე მარჯვენით მისსა და რომელნიმე მარცხენით. და კვლავ უბოძა მეჭურჭლეთ-უხუცესობა დიდსა და გვარიანსა კაცსა კახაბერს ვარდანის ძესა, და მსახურთ-უხუცესობა ვარდანს დადიანსა, ჩუხჩარეხობა მარუშიანსა, ძესა ჩუხჩარეხისასა ვინაცა მათ ორთავე მამანი მომხცოვნებულ იყვნენ, და დასდვა მამისა პატივი მათისა და დასხა სასთაულითა. და უბოძა ამილახორობა გამრეკელსა თორელსა, რომელი ამირსპასალარცა იქმნა შემდგომად სარგის მხარგრძელისა.
და ერისთავნი მის ჟამისან ესენი იყვნენ: ბარამ ვარდანის-ძე - სვანთა ერისთავი; კახაბერი კახაბერის-ძე - რაჭისა და თაკვერის ერისთავად; და ოთაღო შარვაშის-ძე - ცხუმის ერისთავად; ამანელის-ძე - არგვეთის ერისთავად; და ოდიშის ერისთავად ბედიანი. ლიხთ-ამერიდან: ქართლის ერისთავად - რატი სურამელი; კახეთის ერისთავად - ბაკურ-ყმა ძაგანის-ძე; ჰერეთის ერისთავად - გრიგოლის ძე ასათ, რომელმაც მოსტაცა მძლავრობით და მორევით საღირს კოლონკელის-ძესა და მცირედ-ჟამ ქონებასა შინა იაჯა არიშიანის ადგილსა დაჯდომა სასთაულითა, და ხელთ-უდვა შვილსა მისსა გრიგოლს ჰერეთის ერისთაობა; და სამცხის ერისთავად და სპასალარად აჩინეს ბოცო ჯაყელი. და სხვანი ხელის-უფალნი, ტაძრისა და საყდრისა სამეუფოსა წინაშე მდგომელნი, განაჩინეს წესისაებრ სახლისა.
ამას შინა აავსო ეპისკოპოსნი და საყდარნი შესაწირავითა, თავისუფალ ყვნა ეკლესიანი ხარაჯისა და ბეგარისაგან; გააზნაურდენ ქვეყანისა მოქმედნი, და გადიდებულდენ აზნაურნი, და გახელმწიფდენ დიდებულნი მეფობასა შინა ამისსა, რომელი აწ ჩანს დაწერასა შინა ამისსა ათერთმეტთა მოქცევთა ჟამთა თამარ სამგზის სანატრელიასათა, რომელმან სიმშვიდითა დავითიანითა, სიბრძნითა სოლომონიანითა, სიმქნითა და საურავთა დღესისთა ხვალისა არ-მიგდებითა ალექსანდრიანითა, იპყრა ზღვიდან პონტოსიდან ზღვამდე გურგანისად და სპერიდან დარუბანდამდის და ყოველნი კავკასიისა იმერელნი და ამერელნი ხაზარეთამდის და სკვითთამდის. მიმღებ იქმნა ცხოვრებითა და ნეტარებითა, რომელმაც ესევითარი იხმია ფრიადება ცნობიერებისა და სიმშვიდე გონიერებისა, ვიდრემდის ამისსა განგებასა ათორმეტსა წელიწადსა შინა არცა თუ ტაჯგანაგი უბრძანა ვის სადმე კრვად. კიდემქონებელი ყოვლისა მესისხლეობისა და მბნელობლობისა და ასოთა მიღებისა, ნება-აღმსრულებელი, შიშისა და ზარისა დამდებელი, მშვიდი და მშვიდობისმყოფელი იშვებს და სუფევს სამეუფოთა და სამფლობელოთა შინა მისთა, რომელი არა სადა ვის უხილავს, გარდა ამისსა, ესევითარსა კაცისა უვნებლობასა შინა უვნებელად და მშვიდობით დაჭირვა და მოწურთა კაცთა ქედფიცხელობისა და გონება-ურჩებისა.
ხოლო სხვანი ზნენი: გამმარჯვებლობანი, აღვლანი საზღვართა მიმართ, მამადობანი მამათა და ტომთა მისთანი, ოდესმე რაინდობანი და მკვირცხლ-მოქმედობანი და მხედრობანი მხედართანი, იროელად საგონებლობანი, ოდესმე ნარნარად და წყნარ-მშვიდად მეპასუხობანი, თუ რანი და რაოდენ იქმნეს, წინამდებარისაგან ეუწყენ მსმენელთა.
პირველი ქმარი თამარისი
რათა სრულ იქმნას წყალობა და წადილი პატრონისა ტკბილისა და სახიერისა ლაშქართა და სპათა მისთა ზედა, შეიყარნენ შემჭირნენი და ზრახვა ყვეს ძებნა წაღმართისა და მოყვანა ქმრისა. რომლისათვის სურდა თუმცა ყოფილიყო ჟამი გმირთა და გოლიათთა ყოფისა, ან-მე გარეშე წოდებულთა ელინთა სისხლისა დათხევისა, ან-მე გაჭრანი მიჯნურთა ცოფ-ქმნილთანი.
ვითარ თამთა თუმიანისთვის, ვითარ ამირან ხორაშნისთვის, ვითარ ხოსრო - შანშა ბანუისთვის, ვითარ მზეჭაბუკ მზისათვის ხაზართასა, ვითარ იაკობ რაქელისთვის და იოსებ ასანეთისთვის, დავით ბერსაბესთვის და აბისაკისთვის, ვითარ პელოპი მხნედ მბრძოლი იპოდამისთვის, ონომაოს ასულისა, ვითარ პლუტონ პერსეფონისთვის, ვითარ რამინ ვისისთვის, ვითარ ფრიდონ შაჰრინოს არნავაზისთვის, ვითარ შადბერ აინლიეთისთვის.
და უჩნდა სახამსოდ, თუმცა გამოჩენილ იყვნენ ვინმე ან გმირნი სახენი გმირთანი, ან მამანი სახენი მამათმთავართა მშვენიერთა და კეთილად მბრძოლთანი, ან მსგავსნი გარეშეთანი, სისხლდამთხეველნი შეყვარებულთათვის, ან მიჯნურნი ლომნი და მზენი, მხეცებრ გაჭრილნი ამის მზისა და უმეტეს მზისა და თვით მათ მითხრობილთა მზედ და მნათობლად საგონებელთა უბრწყინვალესისა და უნათლესისათვის.
მაგრამ ვინაიდან ცუდ საგინებელ იქმნა და აღარ დაებადა ღმერთსა სწორი ამისი, არცა მგონიეს თუ დაბადებად არს, გამოჩნდა ვინმე მეტყველი მკვიდრთა ტფილისისათა შინა, თავადი და მეფეთ-მეფისაგან წყალობა-ხელდასხმული და ამირა ქართლისა და ტფილისისა, სახელით აბულასან1, და მეტყველმან თქვა: „მე ვიცი შვილი ხელმწიფისა ანდრია დიდისა რუსთ მთავრისა, რომელსაც მონებენ სამასნი მთავარნი რუსთანი. და იგი, მცირედ დარჩენილი მამისაგან, ექსორია-ქმნით დევნილი გარდამოიხვეწა ბიძისა, სავალათად სახელწოდებულისაგან. და არს იგი ყივჩაყთა მეფისა სევინჯისა ქალაქსა“.
მაშინ მომსმენართა მისთა უხმეს ერთ მკვიდრთაგან დიდ-ვაჭარ ზანქან ზორაბაბელს. მსწრაფლ მისულმან ცვალებითა ზნეთათა წამოიყვანა და მოიყვანა უწინარე პაემნითა მოყმე სახე-კეკლუცი, სრული ანაგებითა და მჭვრეტთაგან საჩენი გვარისშვილად. ამისთა მნახველთა და გამცდელთა პატრიარქმან, დიდებულმან, ვაზირთა და სპათა მოახსენეს თამარს, და მათგან ნება-დაურთავი გაამზადეს ქორწილი. რამეთუ თამარ ჭეშმარიტი იყო და მტკიცე სულთა ზედა, და ვიეთნიმე დაღონებულობით აწვევდენ ალექსის მოყვანასა ქმრად, რომელიც ახლოს სთვისობდა და მამულად მამის ძმისწული იყო ბერძენთა მეფისა - ესე მას ჟამსა აქა მყოფ იყო, - და შიშითა ამისის ქმნისათა ყოვლად უწადინელმან ქორწინებისამან იაჯა ხსნა ქმროსნობისაგან. ხოლო არა მშვებელმან დედოფალმან და სპათა აიძულეს ქმნად. და ვითარ იყო ხვედრი და რიგი ულუმპიანობისა და შარავანდედობისა მათისა, ეგრეთ იქმნა ქორწილი სახედაუდებელი და იგავ-მიუწდომელი; სიმრავლენი სახეობათანი, ძღვნობანი და ნიჭებანი თვალთა და მარგალიტთანი, ოქროჭედილთა და უჭედელთანი, სიმდიდრეთა და ლართა კერულთა და უკერელთანი, მსგეფსამდი სიხარული, შვება, ძღვნობანი, გაცემანი.
ხოლო მე ესეცა გაუწყო საბრალო და ძნელი საქმე: რამეთუ მოსულ იყვნენ ოვსთა მეფეთა შვილნი, მშვენიერნი და სახეკეთილნი მოყმენი, მოაჯენი და მთხოველნი, ღირსნი და მინდობილნი ჭაბუკობისანი, ვითარ: „ღირს რამცა ვყავით მოწონებად და მიხვდომად ბედსა ამას მშვენიერსა!“ და ვინაცა უქმ იქმნა განზრახვა მათი, წასულთა თვისად მამულად ერთსა მათგანსა შეემთხვია მოუთმენელი სურვილი და სიყვარული თამარისი, რომლისათვის ვერგამძლე, მივრდომილი საგებლად ბნედასა შინა, მიიწია აღსასრულად ნიქოზს საყდარსა შინა წმიდისა რაჟდენისსა, რომელიც იქვე დაკრძალეს.
და სხვანი რამდენნი ხელმწიფეთა ძენი ამისთვის გაჭრით გამიჯნურებულნი და ხელქმნილნი ვერღარა სთმობდენ სურვილსა მისსა, ქვემორე სიტყვამან საცნაურ ჰყოს.
ამისდა შემდგომად ხელ-ყვეს გალაშქრებად და გავიდა ტფილისიდან მეფე რუსთა და უფროსღა აფხაზთა, და ააბეს დროშა სვიანი და ხმარებული, და წარიძღვანეს ძელი ცხოვრებისა, მცველი და მფარველი მეფეთა სკიპტრისა. პირველად ილაშქრეს ქვყანასა კარისა და კარნიფორისასა და მოარბიეს ვიდრე ბასიანამდის და გამარჯვებულნი და აღვსებულნი შემოიქცენ და მოვიდენ წინაშე პატრონსა მას ღმრთივ-განათლებულსა, და აივსნენ სიყვარულითა და სიხარულითა.
ამისგან უწინ მოვიდენ ლაშქარნი არანისა და გელაქუნისა თურქთანი ქვეყანასა პალაკაციოს და ძაღლის-ხევად წოდებულსა და მომრბეველთა ზედა გამრეკელი კახას ძე მიუხდა; და სვისაგან თამარ უძლეველისა მცირეთაგან დიდნი იძლივნენ გააქციეს, ამოსწყვიდეს და მოიღეს ძვირფასი საჩუქარი წინაშე თვითმპყრობელისა.
და მასვე ჟამსა მოვიდენ კარნუქალაქელნი, შამელნი და თურქნი გარმიანისანი ცხენოსანნი და ქვეითნი, და აივსო შავშეთისა და კლარჯეთისა ქვეყანა. აქეთ, შეიყარეს გუზან აბულასანის ძე ტაოელი და მის ქვეყანისა ლაშქარნი, და ბოცო და ვინცაღა იახლა, მიესწრეს მესხნი და მარბიელ-გაშვებულთა შეებეს იქვე. ბედმან და სვემან თამარისმან სძლია, გააქციეს და დახოცეს. და იქიდან მოიტანეს ურიცხვი კაცი და ცხენი წინაშე მეფისა ღმრთივ-გვირგვინოსნისა და დღითი-დღე აღმატებულისა და წარმართებულისა ამას შინა იხარებდენ, იშვებდენ, ნადირობდენ, მხიარულობდენ.
ამისა შემდგომად წავიდენ მხარგრძელნი, ძენი სარგისისნი და ვარამისნი, მოყმენი პირ-წაღმართნი, უხუცესნი ზაქარია და ზაქარია დალოცვილნი, ივანე და სარგის დაულოცველნი, და ილაშქრეს ქვეყანასა დვინისასა. და გამარჯვებულთა და ალაფაღებულთა მოეწივნენ ლაშქარნი დვინელნი და სურამელნი. და კმა იყო ლომისა სიფიცხედ, ვინაცა ბოლოს გააქციეს. და გამარჯვებულნი და ავსებულნი და სახელოვანნი მოვიდენ წინაშე მეფეთა და მათ წყალობის მყოფელთა გადაიხადეს მადლი.
ამისა შემდგომად წავიდენ მხარგრძელნი, ძენი სარგისისნი და ვარამისნი, მოყმენი პირ-წაღმართნი, უხუცესნი ზაქარია და ზაქარია დალოცვილნი, ივანე და სარგის დაულოცველნი, და ილაშქრეს ქვეყანასა დვინისასა. და გამარჯვებულთა და ალაფაღებულთა მოეწივნენ ლაშქარნი დვინელნი და სურამელნი. და კმა იყო ლომისა სიფიცხედ, ვინაცა ბოლოს გააქციეს. და გამარჯვებულნი და ავსებულნი და სახელოვანნი მოვიდენ წინაშე მეფეთა და მათ წყალობის მყოფელთა გადაიხადეს მადლი.
შემდგომად ამისა გამოსლვასა ხანისასა ლაშქრობდენ ქვემონი ქვემოთ, და ზემონი ზემოთ, და შუანი შუათ, და ყოველგან ძლევა-შემოსით და გამარჯვებით.
და კვლავ მეფემან, შემყრელმან სპათამან ბრძანებითა თამარისითა, მიმართა დვინად, მოაოხრა ქვეყანა პართთა, და წარმომღებელი და გამომღებელი ქალაქისა და მას შინა მყოფთა საუნჯეთა და ტყვეთა მოვიდა თამარს სვე-სრულსა და ნათელ-ბრწყინვალესა წინაშე, რომლისა თვალი უღამო და დღე უუკუნო, და საწადელ და საშვებელ სულისა და ხორცთა. ამას შინა ოდესმე მოისვენიან ლაშქრობათაგან, და მშვებელნი გარდავიდიან იმერთა ქვეყანათა წესისაებრ და ჟამსა ოდესმე ჩავიდიან შარვანისა ზღვრამდე, და მოვიდის შარვანშა დიდითა ნიჭითა და ძღვნითა, და, ერთგან მომნადირებელნი მინდორთანი და მხიარულნი, კვლავ განიყარნიან. და უბოძის საბოძვართა სიმრავლე და წარგზავნის პატივითა ძმებრივითა, და მონებდა და მსახურებდა იგი მონებითა ყმებრივითა.
და კვლავ მეფემან, შემყრელმან სპათამან ბრძანებითა თამარისითა, მიმართა დვინად, მოაოხრა ქვეყანა პართთა, და წარმომღებელი და გამომღებელი ქალაქისა და მას შინა მყოფთა საუნჯეთა და ტყვეთა მოვიდა თამარს სვე-სრულსა და ნათელ-ბრწყინვალესა წინაშე, რომლისა თვალი უღამო და დღე უუკუნო, და საწადელ და საშვებელ სულისა და ხორცთა. ამას შინა ოდესმე მოისვენიან ლაშქრობათაგან, და მშვებელნი გარდავიდიან იმერთა ქვეყანათა წესისაებრ და ჟამსა ოდესმე ჩავიდიან შარვანისა ზღვრამდე, და მოვიდის შარვანშა დიდითა ნიჭითა და ძღვნითა, და, ერთგან მომნადირებელნი მინდორთანი და მხიარულნი, კვლავ განიყარნიან. და უბოძის საბოძვართა სიმრავლე და წარგზავნის პატივითა ძმებრივითა, და მონებდა და მსახურებდა იგი მონებითა ყმებრივითა.
შემდგომად ამისსა შეიყარა დიდძალითა ლაშქრითა და მიმართა გელაქუნად, რომელიც ძნელ იყო შესამართებლად ზღვის ქვიშასახეობითა თურქმანთათა; დაესხეს, ამოსწყვიტეს და აიღეს დიდძალი ნატყვენავი და იავარი. გამომართულთა მოეწია ყოველი თურქმანობა გელაქუნისა, წინაძღომითა შამელთა დიდებულთა როსტომ და იალღუზ-ალფესითა, რომელნი მას შინა დაემჭირეს ყიზილ-არსლან ათაბაგსა. და ვითარ წყობა და რაზმი ერთმანეთს განეწყვნეს. იმათებურეს მოყმეთა თამარისთა: და უსწრობდა ბერი ყრმასა და ყრმა ბერსა, პატრონი ყმასა და ყმა პატრონსა; გააქციეს, და ამოსწყვიდეს და დახოცეს და მოვიდენ თვისადე სამეფოდ წინაშე მეფისა და დედოფლისა ყოვლისა აღმოსავლეთისა და დასავლისა, ჩრდილოეთისა და სამხრეთისა.
შემდგომად ამისსა წვევითა ასათ გრიგოლის ძისათა დიდად და სასახელოდ ილაშქრეს განძას ქვემოთ ბელაყნამდე, შემდგომად ზემო-კერძო რახსისა პირი მასისამდე. იქაც დიდთა ლაშქართა მოწევასა შინა ისახელეს თავი ბუმბერაზთა ამის სამეფოსათა, თვით მეფისა უჭვრეტელობასა შინა, ვარდან დადიანმან მსახურთ-უხუცესმან, ოთხსავე მხარგრძელთა და სხვათა დიდებულთა და აზნაურთა დიდი გაჭირვებული ომი გადაიხადეს, და გააქციეს და შემოიქცეს იქიდან გამარჯვებულნი და ავსებულნი სიხარულითა.
ამას ესევითარსა მშვიდობასა, მარჯვებასა და ზეობასა შემოვიდა უცხო რამე და უმსგავსი საქმე, შეუმსგავსებელი და დაუჯერებელი კაცთა გონებისაგან; შევიდა სატანა გულსა სვე-უბედურისა რუსისასა, სკვით-რამე სახელდებულისა, და სიტყვით აღიძრა წყენად თამარისა, ხელმაიფეთა მზისა და მეფეთა ელვა-ცისკროვნებისა, და იუდა-მყოფელმან თავისა მისისამან აღარ იცოდა რამცა ექმნა. ძლეული და ტაძარ-ქმნილი შვიდთა სულთა უბოროტესთა პირველისათა სოდომურიცა მოიპოვა ქცევა დაქცევითა დაქცეულმან და წარწყმედითა წარწემედულმან. ამას ესევითარისა უცხოსა და ურიგსა საქმისა შემოსლვასა შინა ითმენდა თამარ წყნარი და ნარნარი ცნობიერი და გონიერი, და ორ წლამდის და უმეტეს იყო განსაცდელისა უცხოსა თმენასა შინა.
როდესაც იგრძნეს ესე ვაზირთა და დიდებულთა, გაკვირვებულთა ერთხმა ყვეს მცნობელთა ამისთა, ვითარმედ ესე მისვე ძველისა მტერისა არს, რომელმან მოაკვლევინა ძმასა ძმა და მამასა შვილი და ექსორია-ქმნა პირველი იგი კაცი სამოთხით, ვითარ ესე აწ ხილულისა ამის სამოთხისა და უბრწყინვალესისა ედემისადა შეუმზადებია ექსორი-ქმნა, რამეთუ მისვე ძველისა ხაკან სკვითისა შემსგავსებულად მოსდგომია აქაცა. აქ თუ იგი მოადგა დედოფალსა ქალაქთასა, აქა ესე დედოფალსა დედოფალთასა და მეფესა- მეფეთასა ბოლოდ რაღა გარდა ამისსა. ვერღარა მინდობილთა უღონო ქმნილისა მის ეშმთა ბომონისა ხელ-ყვეს ცრემლ-მდინარეობასა შინა თამარისსა ჯერცა მოწყალისა და გაურისხებელისასა, და წაიყვანეს ექსორია-ქმნად, თუმცა აურაცხელითა ლარითა-სიმდიდრითა და საჭურჭლითა, ვინაიდან რომელი სიკვდილსა ემართლებოდა და არავის მისცა სასიკვდინოდ, იგივე სიუხვითა მზეებრითა არავის მიეშვა გაძარცვასა, და ვინაცა ჩასმული ნავითა ზღვად მიიწია კოსტანტინეპოლედ, და იყოფოდა ჟამთა რაოდენთამე იქ.
ამისსა, შემდგომად უფროს და უფროს, უკეთ და უკეთ მთავრობასა და ხელმწიფებასა ათქმევს ყოველსა მწირსა ხელი საუფლო და მკლავი მაღალი, თანაშემწე და თანამძლე ბრძოლათა შინა, და არა-მსგავსებული ბედი და სვე პაპათა და მამათა მისთა, ნუ უკვე არცა ბედისა ოდენ მინდობილთა წარმართთა. რამეთუ ამას სძღვნობდენ ყოველნი მეფენი აღმოსავლით დასავლეთამდი ამისთვის. ხელდებიან ყოველნი მსმენნი ესეთ სახებრწყინვალეობისა მისისანი რამეთუ ბერძენთა მეფისა მანოელისა შვილი უხუცესი იყო გაჭრითა და გახელებით, არათუმცა ანდრონიკეს, ჟამსა მის მეფობისასა და მისგან ბერძენთა ამოწყვედისასა, შეეპყრა და განეპატიჟა იგი მოყმე პოლიკარპოს. მსგავსი - ასურასტანისა და შუამდინარისა ანტიოქელისა მეფისა შვილი იყო: უკუეთუმცა ჰქონებოდა გზა მრავალ-გვართა ბარბაროზთა შუაყოფისაგან, წამსაცა შინა აქა პოვნილ იყო. კვლავ სულტნისა ყიზილ-არსლანის. შვილთაგანი ერთი, ამბვისა სმენითა ხელ-ქმნილი, ძალითღა-სამე დაიმჭირა მამამან სჯულისა დაგდებისა შიშითა.
ხოლო ახლო მყოფთა ესევითარი ქონდა ტრფიალი, რომელ არცა უღირსთა უღირსობისა ქონდა კდემა-რცხვენა, არცაღა თვისთა თვისობისა გავლენა. ვინაცა სახედ მზისა შარავანდნი ცისაგან იშუქებდენ მიწიერთა საჭვრეტლად, ეგრეთვე ქვეყანისაგან თამარის ხელმწიფობისა შარავანდთა ნათელთა ბრწყინვლებანი ეფინებიან იატაკსა ამას ზედა ცისასა.
მცნობელმან ამისმან სალდუხის ძის ძემან, სახელით მუტაფრადინ, აღარ დამხედმან მშობელთა არნებობისამან და დამგდებელმან მუჰამედისამან სჯულისა ტკბილისამან, რომელმან მოზიდვითა კაცთათა უმოძღვრა კაცთა საწუთრო ესე ნებასა ზედა თვისსა, სურვილითა და სმენა-სატურფოთა სახეთაგან ძლეული მოვიდა წინაშე თვითმფლობელისა, ყოველთა მეფეთა უზენაესისა ამის თამარისა სამფლობელოთ თვისით დიდითა ლაშქრითა, მრავლითა დიდებულითა. ხოჯაებითა და საჭურისითა, მონებითა და მხევლითა, ბარგითა და სიმდიდრითა, სახელმწიფოთა ძღვნითა კმასაყოფინელითა, თვალისა და მარგალიტისა, საჭურჭლეთა და ლართა თანა ავასებისა და ტაიჭებისა სიმრავლითა.
და წესისაებრ სახლისა სახელმწიფოსა მიეგებნენ დიდებულნი პატივითა და სიყვარულითა, მოიყვანეს ალერსით სამეფოდ, რომლისა პაპა სალდუხ ეზდინი პაპასა ამათსა დემეტრეს, ხელმწიფესა დიდსა და სახელ-განთქმულსა, ჭაბუკსა გორგასლიანსა, ძალითა და ღვაწლთა სიმრავლითა ხელთ-ეგდო და მოეყვანა. აწ ამან სიტყვითა, და ნუ უკვე არცაღა სიტყვისა ღირსებითა, მოიყვანა ვითარცა მონა მოხარკე ნელად და წყნარად და დაყოვნებითრე უდარბაზა, რომელმან ნახვასავე თანა რამინისებრი აჩვენა ცრემლთა ნაკადთ-მრავლობა. დასვა პატივითა ტახტსა თანა ხელითა, და იქმნა სიხარული გამოუთქმელი, როგორც მართებს ნადიმსა და წყლიანობასა ამის სახლისა დიდებულთა მოყმეთა, უკლებლობასა მრავალგვართა სახეობათა, მომღერალთა და მოთამაშეთა განწყობილობათა, ნიჭთა და საბოძვართა და შემოსათა ვინაცა იქმნა უამრავი. ამას ესეთსა სიყვარულსა, პატივსა და ბოძებასა შინა დაყო ჟამი ზამთრისა სომხითს და ტფილისს მომწონებელმან სანადიროთა ქვეყანათა და მოყმეთამან თვით თავადის პატრონისამან, რომლისა სიკეთისა მითხრობა კაცთაგან შეუძლებელ არს და ჟამსა ღანუყობისასა თანაწარმტანელთა აჩვენეს საყოფნი სანადირონი, მინდორნი მოედანნი ქვემო კახეთისანი და რანისანი. და რანისა დიდებულნი მოყმენი და ლაშქარნი, განაღამცა მომწონებელნი და მაქებელნი, იშვებდენ და იხარებდენ და ადიდებდენ მომლოდენი ჟამისა მის პატრონისა მათისა უკუდავ-ქმნილისანი.
თუმცა ვინაიდან თამარ ამაყი და ლაღი, უჯერო შესატყვისობისა, აზეებდა ფრთოვანებასა გონებისა გონებისა მისისა, შემოსულთა ქალაქად სამეფოდ დაამხვეს ქედმაღლობა ტრფიალისა მისისა, და წინა-უკმო საულისა იპოვა შვილი სალჩუკმანი: მან მძებნელმან კარაულებისა მამისამან პოვა მეფობა, ამან მძებნელმან მეფობისა და ზესთა მეფეთა მეფობისამან პოვა რომელი საულისა დანაკარგი ხამდა.
იყო ვინმე ერთი ხარჭთაგანისა ნაშობი, რეცა სახელდებული შვილად მეფისა. და ვინაცა მთქმელთა არა უქმ-საგონებლობისათა, უფროსღა უქმ-მყოფელთა და დამასკუნელთა ქორწილისათა შერთეს და გადაიხადეს ქორწილი სახელოვანი. შემოსასა თანა მრავალ-მრავალსა უბოძეს ცხენნი და აკაზმულობანი სხვათა საქონელთა და სიმდიდრეთა თანა და ლართა, და წარგზავნეს თვისად საყოფლად არზრუმად, მაგრამ თუ ვითარითა ცრემლითა და ვითარითა გლოვითა, გამოუთქმელ არს კაცთა ენისაგან.
ხოლო შემდგომად ამისა რეცა დარბაზობისა სახედ მოვიდა შარვანშა აღსართან, რომელიც მიხდილ იყო ცნობათა სიყვარულისაგან და, სჯულისაებრ ძველისა და თვით დღეთა ისლიმთასა, გვარისაგან განვლენილი, თვისისა სჯულისა დაგდებად გამზადებული, მახვეწარ იქმნა ყოველთა საქმის მოქმედთა, მოძღვრისა და კათალიკოსისა, მიუწვდომელისა ქრთამისა მძებნელი. მაგრამ უქმ სადმე და ცუდ იქმნებოდის ზაკვანი ეშმაკისნი, ვინაიდან ქონდა თამარს სული მყოვარე და შეყვარებული ზენარისა მის ხვედრისა, და გონება, მშობელი სიტყვისა, გონებისა მის დიდისა მიმართ აღემსჭვალა, და სეფე-გვარ ჰყოფდა ტაძარსა შვიდწილ განწმედილსა ღმრთისა სიტყვისასა. და ყოველთა მამონისაგან ძლეულთა და ქმნად მაწვეველთა სირცხვილეულ ჰყოფდა მომსმენელთა სატანას ზაკვით. წარმავლინებელმან წესისაებრ პატივითა და სიყვარულითა ნიჭ-მრავლობასა შინა მისცა მცნება: „კვლავ აღარა შესძინედ ესევითართა თქმადი“.
მეორე ქმრის ამბავი
თამარ სვე-სვიანისა ხელმწიფისა იმატებენ ზარნი, ლაშქრობენ მოყმენი, არს მარჯვება, სიხარული, სიყვარული, შვება და ნადირობა მთათა და ბართა, თუმცა წუხდენ და იურვოდენ შეეჭირნენი უწაღმართობისა და შვილის-უსმელობისანი. და ვითარ მოეცვა შვიდივე ესე სამეფო შეჭირვებასა ესევითარისა საქმისასა, იპოვეს ღონე განგებითა ღმრთისათა, რომელი აღამაღლებს მდაბალთა და შემუსრავს ლაღთა, რომელი ბრძანებს წმიდასა შინა სახარებასა: „არა რომელთა მე გამომირჩიონ, მაგრამ რომელნი მე გამოვირჩიე“. და ვითარ იტყვის დავით, რომელსა აწ სათნო ეყო გამოჩინებად: „უმცირეს ვიყავ მე ძმათა ჩემთა და უმრწემეს სახლსა მამისა ჩემისასა, ხოლო თავადმან უფალმან მოიღო და მცხო ზეთითა ცხებულისა მისისათა“ და შემდგომი.
იყო სახლსა შინა დედოფლისა რუსუდანისსა მოყმე ეფრემის ძეთაგანი, რომელნიც არიან ოვსნი, კაცნი მძლენი და ძლიერნი ბრძოლასა შინა. ესე დედოფალსა რუსუდანს, ვინაიდან თვის ეყვოდა მამის დისა მისისა დავითის ასულისა ოვსეთს გათხოვილობისა მიზეზითა, მოიყვანა საზრდელად სახლსა შინა მისსა და იხილეს იქ მიმავალთა და წამომავალთა, რამეთუ მოყმე იყო ფერ-ნაკუთად კარგი, ბეჭ-ბრტყელი, პირად ტურფა და ტანად ზომიერი, ორთავე კერძოთა გვართაგან სახელმწიფო.
ჰკადრეს და მოახსენეს დედოფალსა რუსუდანს მკვიდრთა ამის სამეფოსათა, იგი განაღამცა ნებისა დამრთავი, ვაზირთა და დიდებულთა თანაშემწე-ქმნითა მომხსენებელ და მოაჯე ექმნეს თამარს, მეტყველნი ამისნი: უკუთუმცა არა იყო ზენა განგება მისსა მოქმედებასა შინა, ჰხედავს შარავანდედობა თქვენი, თუ რაოდენნი რაოდენგზის მოყმენი, შვილნი ხელმწიფეთანი - ბერძენთა და ჰრომთანი, სულტანთა და სკვითთანი, სპარსთა და ოვსთანი, მცდელნი, სამართალთაებრ უკუნ-არღვია არშემძლეობამან გარდა ბრძანებისა საუფლოსა“.
მაშინ თამარ, მინდობილმან მამის დისა მისისამან მშობლისა სახედ და მისგან დიდად წყალობიანთა ლაშქართა და სპათამან ესე თქვა მბრძანებელმან: „მოწამე არს ჩვენდა ღმერთი, არასოდეს ყოფილა გული ჩემი მოწადინე ქმროსნობისა, არცა პირველ არცა აწე, თუმცა არა მოსვლოდა უწაღმართობა ჩემი საყდარსა, რომელი რწმუნებულ არს ჩემდა პირველ ღმრთისაგან და შემდგომად მშობელთა ჩემთაგან, აწცა ამისი ვარ მოაჯე“.
მაშინ არ მომშვებელთა ჰკადრეს დედოფალსა და წავიდნენ დიდებულნი იმერნი და ამერნი, და წამოიყვანეს დედოფალი და გაზრდილი მისი დავით, რჩეული ღმრთისა მის, და მოვიდენ სრასა დიდუბისასა, სანახებსა ტფილისისასა. და იქ ქმნეს ქორწილი შესატყვისი და შემსგავსებული ხელმწიფობისა და სახელზეობისა მათისა. ვინაიდან დედოფალი რუსუდან ყოვლითა სიბრძნითა სავსე მოქმედებდა: აქათ ბაგრატოანი ბაგრატოანითა გვარ-ზეობითა აწყობდა რიგთა სახლისათა, და ქვემოთ ხუარასნისა და ერაყისა სულტანთა რძლობითა გამეცნიერებული, იქაურებრივითა სახიობითა და შვებითა მოქმედებდა. მშვებელნი იხარებდენ, გლახაკნი განმდიდრდებოდენ; იყო ხმა მგოსანთა და მომღერალთა, მსახიობათა მჭვრეტელნი იყო რაზმთა სიმრავლე და სრულ-ქმნა ამასა შინა. მითხრობად შეუძლებელ არს, თუ ვითარსა ბედნიერობასა, სვიანობასა დღეკეთილობა თამარისი დავითის, მოყმისა დავითიანის, თანა ბედნიერ, და გამარჯვებულ ქმნა, და წაღმართ-წაღმართითა მით მითხრობითა წინამდებარითა გეუწყოს.
ესე დავით წელიწადის მოქცევამდე ესეთ წაეჯობინა ყოველსა მშვილდოსანსა ცხენისანსა და მცურავსა, მოასპარეზესა, მწიგნობარსა და ყოველსა ნასწავლსა ხელთა სიკეთითა, როგორც დღეს ჩანს, რომელ შინათ ვინ ყოფილა მისი მსწავლებელი და თანა მოსწავლე, და თუ გარეთთა ქვეყანათა მოსულა, ვერავინ სადა გამოჩენილა მისებრი.
შემდგომად ამისსა, მშვიდობისა და მტერთა მძლეობისა ამათისა, ოდესმე მოესმა, ვითარმედ რუსი იგი ძნელბედი და სვე-უსვეო წამოსულა კოსტანტინეპოლიდან და მოსულა ქვეყანად ერზინკისად, კარნუ ქალაქისად.
და მას ჟამსა ნაცვალი მეჭურჭლეთა უხუცესისა, რჯულითა ბარბაროზი და ქცევითა ტარტაროზი, კეთილთა და ჰამოთა პატრონთაგან სრულწყლიანი, საქმის მოციქულად წარავლინა საქმისა რასათვისმე, და მას კარნუ-ქალაქსა მისვლასა შინა შეიყარნენ რუსი და იგი ერთად. მიემხრნენ იმიერნი, რათა რუსი სასახლესა შინა შეყვანილ ყონ; მისისა სარგებლისა მოწადინენი შეეხვეწეს ამას დიდსა მოციქულსა, რომელიც აქით მისულ იყო. მაშინ ცნეს ამის სამეფოსა კაცთა და უფროსღა ეშმაკმან, რომელი მარადის მბრძოლ არს ვითარ „გაკვირვებასა დავითისსა სიცრუე კაცთა გულებისა“ და რომელნიც თანაზიარ მეფობისა მათისა და უხვად და უგულსავსედ წყალობითა იყვნენ, მათცა ქმნეს საქმე ყოველთა ძველთა გინა ახალთაგან უბოროტესი. უკეთუ ამას სამეფოსა განდგომად პატრონთა უნებელ ქმნილა რომელი, დაწყებიდან სოფლისათ არავის ოდეს სადა უნახავს წარმართებული და გამარჯვებული, მაგრამ ეგრეცა თვისთა და ნატამალთა, შვილთა და ძმათა ამის სახლისათა მიზეზითა ქმნილა. მაგრამ ესე ვინა ან საით?
პირველად მიერთო გუზან, პატრონი კლარჯეთისა და შავშეთისა, რომელიც ძველთა მეფეთა ტაოელთა დიდებულთა ადგილსა ზედა შეეწყალა პატრონსა. აქით ბოცო, სამცხისა სპასალარი და სისრულისაცა აღმატებით შეწყალებული, სხვითა მესხითა დიდებულ-აზნაურითურთ, გარდა ივანე ციხისჯვარელისა, რომელსაც ყვარყვარეცა ეწოდების. ეს გამაგრდა თვისითურთ მოკიდულითურთ, როგორც გვარს ეკუთვნოდა მომგონებელსა სულასა ერთგულობისასა, რომელმაც ბაღვაშსა ზედა უერთგულა ბაგრატს. ვარდან დადიანი, მსახურთ-უხუცესი, ლიხთ-აქით პატრონი ორბეთის და კაენისა, ლიხთ-იქით ნიკოფსიამდის უცილობელად ქონებისა, და თვით ქვეშისა ციხესა მყოფი, მაგარსა და მტერთაგან უვნებელსა. ესე მცირედისა რამეს წავიდა და მივიდა გეგუთს, რეცა პატრონისა წადილითა შეყარა ყოველი სუანეთი და აფხაზეთი, საეგრო, გურია, სამოქალაქო, რაჭა, თაკვერი და არგვეთი. მომრთველმან სანიგთა და ქაშაგთამან აფიცა რუსისა გამეფებისა და მისის მეფე-ყოფისათვის დიდებულნი და ლაშქარნი ქვეყანისანი.
გაგზავნა ლაშქარნი ქვეყანისანი და მივიდენ გუზანისად. იქიდან წამოვიდა რუსი, და შეყრილთა მიჰმართეს სამცხესა. და მიეგება ბოცო და ვინცა მისი მიმდგომი იყო. და გარდამვლელნი მთისანი მივიდენ გეგუთს. იქმნა ღაღადი დიდი და განსაკვირვებელი კაცთა ცნობისა! ვინა ან ვისიღა მოსაყდრე საყდარსა დაჯდა დავითიანსა?
მაშინ თამარ, ქალაქსა მყოფი, უსახურისა და უაზრავისა საქმისა გაკვირვებული, პირველად მომხადველი ჩვეულებისამებრ ზენათა წყალობათა, მბრძანებელ ექმნა ყოველთა ერისთავთა ერთგულთა, ვინაცა შემოკრიბეს სპასალარნი და დიდებულნი ჰერეთიდან, კახეთიდან, ქართლიდან, სომხითიდან და სამცხიდან. მკვირნეთა საქმითა ჰკადრეს ფიცით არა მათგან ნებადართულობა საქმისა, და როგორც შეაჯერეს უმათოდ ქმნილობა, მხეცებრ გამხნევდა გული მათი ერთგულობისათვის და თავისა საწამებელად დადებისათვის. და თვით თამარ ხელითა საუფლოთა და სიტყვითა ოქრო-ნექტარითა მრავალგზის მართლად იკითხავდა მიზეზსა მკვიდრთა მისთაგან. ოდესმე თევდორე პატრიარქსა და ანტონი ქუთათელსა, რომელი-იგი ოდენ დარჩა მას ჟამსა ერთგულად ლიხთ-იმერიდან, სისხლთა დათხევამდის, და სხვათა ეპისკოპოსთა გზავნიდა, ოდესმე შინაურსა ეჯიბსა და მესტუმრესა, და მათგან ვერას პირის მპოვნელი.
მაშინ შეიკრიბა კრებული ღმრთის მბრძოლი, აიღეს მახვილები და წათები, წარმოემართნენ პატრონსა ღმერთ-შემოსილსა ზედა. ნახევარნი თვით მეფე-საგონებელითურთ გარდამოვიდნენ მთითა ლიხისათა: ამწყვედელნი და ამაოხრებელნი ქართლისანი მოვიდენ ნაჭარმაგევამდის და გორამდის. და ნახევართა, დადიანთა წინაძღომითა, გადაიარეს რკინის-ჯვარი და ჩავიდენ ციხის-ჯვარს და დაწვეს ქალაქი ოძრხე. იქ შეიყარენ ბოცო და მესხნი, ვინცა იყვნენ მიმდგომნი მათნი. და განმგებელთა ესევითარისა საქმისა, ღმრთისა უკითხავად, შვილთა მზეგრძელ უქმეს, რამეთუ გაიგეს პირველად აღება ჯავახეთისა, თმოგვისა და ახალქალაქისა, თრიალეთისა და სომხითისა, ვინაიდან ქურდვაჭრისა იქით გასდგომოდა ყოველი სომხითი: ივანე ვარდანის-ძე, პატრონი გაგისა; მაყა, პატრონი კაიწონისა, - კაენი თვით ვარდანისი იყო, - სხვანი მის ქვეყანისა აზნაურისშვილნი, გარდა ზაქარია ვარამის ძისა; იგი კაცი ერთგული იყო და ჭაბუკი გამოცდილი. ამათ ყოველთავე აგარათა შეყრა გააგეს და იქიდან მათ და ზემო-ქართლის მყოფთა კართა ქალაქისათა მოსლვა, სადა-იგი იყო მზე-მზეთა, ნათელი ნათელთა, ტარიგი უმანკო, მსგავსი ქრისტესი, მშვიდითა მით დავითიანებრითა გონებითა მინდობილი ზენასა მას განგებასა იმედისა მდებელი წყალობათა მისთა გულმოწყალეთა.
მაშინ უბრძანა ამირსპასალარსა გამრეკელსა და ოთხთა მხარგრძელთა და სხვათა თორელთა, ზემოთა და ქვემოთა, წასლვა და მიგებება წინა ქვეყანასა ჯავახეთისასა და იქვე ცნობა ძალისა მათისა, უფროსღა ცნობა ძლიერებისა მართლმსაჯულობისა ღმრთისასა. და მივიდენ მტკვარსა ზედა, ვინაიდან იგინიცა იქვე მოსულ იყვნენ. და მიერთნენ მესხნიცა, ერთგულად დარჩენილნი; და აქით ესენი მისულნი მტკვარსა ზედა, და იგინი იქიდან ხიდსა ზედა შეიბნენ.
და შეიქმნა ომი და სროლა. მას დღესა სიღამემან და წყლის შუა-ყოფამან გაჰყარა. როდესაც შეღამდა, შეიყარენ და ზრახვა-ყვეს: „ვხედავთ მხეცთქმნილობასა ამათ ლაშქართასა, და ვინაიდან არა გვაქვს ძალი და ღონე შებმისა, აწ მივრიდოთ სიმაგრისაკენ და იქიდან ღონითა ვეცადოთ ღალატსა და ძლევასა“. სიქველისა მომნიჭებელმან თამარის კერძთა ლაშქართა ამცნო გულ-უყოვნელ ქმნა შებმისა და დევნა-ყოფისა. და გამვლელთა ხიდისათა მიმართეს მთასა ტორნაძიად სახელდებულსა, ღონედ სიმაგრისა საძებნელად და, ვეღარა იქ დამდგმელთა, გარიდეს და მიიწიეს ველსა ნიალისასა და წყალსა ხინგრისასა; თმოგვსა და ერუშეთს შუა შეიქმნა ომი, ვითა ხვდებოდა რჩეულებსა იმერთა და ამერთა მოყმეთასა, რომელი კმა იყო ძველთაცა გოლიათთა და ჭაბუკთა ომად, რომელთა ზედა მოვიდოდენ ქვეითთა სიმწვავენი და მოკვეთილებანი ისრისანი, მფეთებანი ხმალთანი და მხეთქელობანი ჰოროლთანი. და განგრძობასა შინა ჰომთასა მიეცა ძლევა ბუმბერაზთა და მოყმეთა თამარისთა, და გაქცეულნი რომელნიმე დაიპყრეს, დახოცეს და ტყვე-ყვეს. ამათ არა ევნო არცა სიკვდილითა, არცა დაკოდითა, მხოლოდ ივანე სარგისის ძე დაკოდეს.
შემოქცეულთა მხიარულითა პირითა და განათლებულითა გულითა თავისუფალ და უდევნელ ყვნეს იგინი ქენებისა და პატრონისავე არა დაკლებისათვის. და მოვიდენ წინაშე ღმრთივ-გვირგვინოსნისა მეფისა და მეფეთ-მეფისა. მიმცემელმან ღმრთისა მიმართ ჯეროვნისა მადლობისამან ნახა მოყმენი მისნი პირითა ბრწყინვალითა, თვალითა ტკბილითა და გულითა დაჯერებულითა ვინაცა ცნეს ესე პირველ მახარობლისა მოსლვითა, სარგის ვარამის ძისათა, ზრახვა ყვეს რომელნი მყოფ იყვნენ. მის წინაშე; თვით ჭიაბერი მანდატურთ-უხუცესი, ჰერნი და კახნი, დიდებულნი და აზნაურნი, თანადართვითა ყივჩაყთათა, და შეყრილთა ქართლისა დიდებულთა, წინამძღვანვითა დავით მეფისა სვიანისათა, დასხმა ყვეს ქართლს მყოფთა, რომელთა მიერთნენ ზოგნი ქართველნიცა და სიმრავლე ყოვლისა კავკასიისა და მთეულობისა.
როდესაც იგრძნენ მათ ამოწყვედა და გაქცევა ზემოთა ლაშქართა, მსწრაფლ იწყეს გარდავლა. და შემოქცეულთა და მოსულთა წინაშე თვით თამარისა ჰკადრეს. გასლვა სომხითიდან და მიმართება ურჩთა და განდგომილთა მეფობისა მისისათა. დამორჩილდა ქრისტე-შემოსილი ხელმწიფე, შემეცნებული ღმრთისა წყალობა აურაცხელობითა.
ვინა ესეცა უწყოდეთ, რომელ წვრთათა ღმრთისათა სივრცე დიდ ფრიად არს; რამეთუ კეთილთა და კეთილ-გაეგონეთა ნიშთა აღჩენითა სწვრთის კეთილად-დართვითა, ძლევა-მინიჭებითა. რამეთუ კეთილისა სულისათვის ღმრთის-მოყვარე და თვისად მისი არს, ვითარ იტყვისცა დღე ბერძენთა ხედვისა პლატონ: „კეთილი კეთილთათვის არს კეთილ, ვინა იგივე კეთილი ბოროტთათვის ბოროტ“.
ხოლო აწ ხამს და უფროსღა გაგონება ნათქვამთა მათ დაუვიწყებად და ხედვა ზენათა წყალობათა, რათა დავჰყოთ თვალი იგი ამათ ესევითართა წყალობათა განგრძობითა.
ხოლო აწ როდესაც ცნეს განდგომილთა შერისხვა ღმრთისა მათთანათა თვის-თვისთა, ზოგნი დამგდებელ იქმნენ აწ ციხეთა და სიმაგრეთა და უწინარეს სჯულისანიცა, ვინაიდან თამარსა ზედა ესევითარი უსახური საქმე იკადრეს; რომელნიმე მოვიდენ ყელ-საბელ მობმით; ზოგნი მკლველ-ექმნენ თავის ბიძასა, და ეგრეთ მოვიდენ. და იქვე იქმნა ჩვეულებითი გამარჯვება. შემოქცეული დადგა ჭალასა აგარათასა. მონადირე და მონადიმე, მხიარული და შემწყალებელი ერთგულთა და საკუთართა მისთა.
შეიწყალა ზაქარია ვარამის ძე და უბოძა გაგი ქურდვაჭრითა განძამდის მრავლითა საკუთარითა და მრავლითა სანახევროთა ქალაქებითა, ციხეებითა და სოფლებითა. შეიწყალეს და უბოძეს სარგისის ძესა ივანეს პირველად მსახურთუხუცესობა, ხელი შინაური და საპატიო, და კაენი და კაიწონი გელაქუნით და სხვითა მრავლითა სახარაჯოთა ქალაქითა და ციხითა. შეიწყალეს და დალოცეს სხვანიცა დიდებულნი მრავალნი, და შექცეულთა მიმართეს სახლთა მათ და ნატამალთა ნაჭარმაგევსა.
და ლიხთ-იმერთა დიდებულთა, შემნანებელთა შეცოდებისათა და მოაჯეთა შენდობისათა, ითხოვეს ცხოველნი ხატნი და თვით დედოფალი რუსუდან მათ წინაშე საყოფელად, კათალიკოსი, მანდატურთ-უხუცესი, და სხვანი ეპისკოპოსნი შინაურითურთ სახელდებულით. ვინაცა გარდამოვიდენ სუანი დიდებულნი და მეხევენი და გარდამოიტანეს რუსი, მეფე-ყოფილი, და მისცა დედოფალმან სიმტკიცე პირველად რუსის უვნებელად გაშვებისათვის, და მერე მის ჟამისა შეცოდებისათვის არას შენანებისა და წარმოძღვანებითა დედოფლისათა მოვიდენ ნაჭარმაგევად და რუსი, ივანეს მისანდობელად მთხოველი, წავიდა, მასვე მისსა სვე-უბედურსა გზასა გაემართა. და შეიქმნა მშვიდობა, სიხარული და ერთობა, რომელიც არასოდეს სადა ვის უხილავს. და „ერთბამად მოვიდენ ლომი და ხარი, და იხარებდენ ვეფხი თიკანთა თანა, და მგელი ცხვართა თანა“. განდიდდა სახელი თამარისი ყოველსა ზედა პირსა ქვეყანისასა. და ლაშქრობდა დავით ბრძანებითა და გამორჩევითა თამარ სვე-ალექსანდრიანისათა და იმარჯვებდა შეწევნითა ზეგარდამოთა.
და ამას შინა მიიცვალა გამრეკელი ამირსპასალარი, და თმოგვისაგან კიდე არა დააკლეს შვილთა მისთა. მაშინ უბოძეს ამირსპასალარობა ზაქარიას მხარგრძელსა, ძესა სარგის ამირსპასალარისასა, მჯდომსა სომეხთა მეფისა ადგილსა, პატრონსა ლორისასა. მოუმატეს ქალაქიცა რუსთავი მოყმესა ღირსსა სპასპეტობისასა. და ჭიაბერსა მანდატურთ-უხუცესსა მოუმატეს და უბოძეს ჟინვანი ქალაქი და ციხე, მრავლითა მთიულეთითა. და შეიწყალეს სარგის ვარამის ძე, დალოცეს და უბოძეს თმოგვი, და ქვემოთ წირქუალელნი, ზარტიბის ძენი, გრიგოლოს ძენი, ჭიაბერის ძენი და მახატლის ძენი, და თავნი კახეთისანი თორღას ძენი - შეიწყალეს თვითოეულნი თვისითა წესითა: ზოგნი ახლად დალოცვითა, ზოგნი მომატებითა; ეგრეთვე ქართველნი, სომხითარნი, თორელნი, მესხნი და ტაოელნი. გუზან პირველითგანვე წარმწყმედელი თავისა, აწცა გამტანელი ტაოსკარისა, ვაშლოვანისა და სხვათა ციხეთა მრავალთა, წავიდა ქვეყანასა შაჰარმენისასა, და სამძივარი სხვითა აზნაურისშვილებითა, რომელთა თანა იყო მეღვინეთ-უხუცესიცა, სეფე-შვილად კლარჯეთისა და შავშეთისა, და გავიდენ მთასა კოლისასა. მოეგებნენ წინა ზაქარია ფანასკერტელი და ძინიელნი, კალმახლელნი, ყრმანი კარგნი და პატრონისაგან შეწყალებულნი. და შეყრასავე თანა ცნეს გუზანის შვილისა და შაჰარმენის ლაშქრითა მისლვა გუზანის ცოლისა და შვილისა წარსხმად და ციხეთა შინა თურქთა შეყენებად. დაღაცათუ ლაშქარნი დიდნი იყვნენ და პატრონნი თორმეტისა დროშისანი და ესენი მცირენი, და მხსენებელთა ქრისტეს სჯულისათა და თამარის ბედისა და სიმართლისათა შებმა ყვეს და სიდიდითა მათითა და სიკეთითა დიდად გაჭირვებული ომი გადაიხადეს. ბოლოს, მათთა გამქცეველთა და ამომწყვედელთა, ხელთამყრელთა გუზანის ცოლ-შვილთა, თანაშემოქცეულთა აიღეს ციხენი და სიმაგრენი. და კვალმგებელნი ქვეყანისანი მოიწიეს წინაშე თამარისა, რომელმან მოჰფინა ნათელი წყალობისა და გადაიხადა მადლი გაჭირვებისა და სიმხნისა მათისათვის, და დარჩენ ყრმანი სახელოვანნი და პატრონი სარგებლიანი.
და ამას ესევითარსა წყალობასა შინა ღმრთისასა ორნიღა მკლებიან წაღმართის გამოჩენილობანი; ილოცვიდენ მახვეწარნი, ღმრთისა და წმიდათა ხატთა მომხსენენი პირმშოთა ძლიერებითა. ხოლო ვინაიდან ჰყოფს წყალობათა „დამრეკელთა განღებისასა, და მთხოველთა ნიჭებისასა, და მეძიებელთა პოვნისათა, ვითარ იქმნა სარას ზე, გინა თუ რაქაელისსა, ან თუ ელისაბედისსა და უფროსღა ანნასსა და, ვიკადრო, მარიამისსა, მიუდგა თამარი განწმედილითა გონებითა და ტაძრისა ღმრთისა აღმსჭვალულისა სანთლითა სხეულისათა, მხურვალითა გულითა და განათლებულითა სულითა ტაბახმელისა ბეთლემ-მყოფელმან იქ შვა ძე, სწორი ძისა ღმრთისა, და უწოდა სახელი ახოვნისა მის მამისა თვისისა გიორგი, რომლისათვისცა ყვავილი უკუდავთა ნაწილისა აღმოგვეყვავილა.
ამას ესევითარსა მოხედვასა ღმრთისასა, სამებითა სრულისასა, პირველ დარჩენასა თამარისსა და აღმოშობასა ძისა გორგასლიანისასა რაც თქმად მიეგებოდა სახე სიხარულისა ან მადლობისა ღმრთისა? იხარებდენ, იშვებდენ, იმოთხვიდენ სამოთხესა შინა ამის საწუთოსასა, განმათავისუფლებელნი ტყვეთანი, შეეწირველნი ეკლესიათანი, მწირვებელნი მღვდელთანი და მიმცემელნი მონაზონთანი, მოწყალენი გლახაკთანი, ერთბამად მადიდებელნი ღმრთისანი, მწყობელნი ეპისკოპოსთანი შვიდისავე სამეფოსა სპათა თანა. და თვით დედოფალმან რუსუდან, და გაზრდილმან მისმან მეფემან დავით, და დამან თამარისმან, და ყოველთა მეყოფთა ამის სამეფოსათა, მსგავსად მოგვთასა, ხელ-ყვეს ძღვნებად და მინიჭებად. მცნობთა გარეთ ბერძენთა მეფეთა, სულტანთა, ათაბაგთა და ამირათა სპარსეთისათა წარმოავლინეს ნიჭნი და განძნი კმა-საყოფელნი.
და ესევითარსა ამას დღეკეთილობასა შინა იხილე ყრმა ახალი, პირველ საუკუნეთა განწესებული ძედ მეფისა, მეფედ, შვილად ცხებულად დავითიასად. რამეთუ ოდეს დახატული ბუნებისაგან იშვა და წარმოიჩინა, მოქონდეს თვის შორის ხატნი და სახენი თვისთა დამსახთა მშობელთანი, და მნათობნი სცვიდეს მას, და ენთებოდა სული ზენისა სფეროისა, და მეტ-ბედი ბედსა ზედა და სვიანობა სვესა ზედა, მარჯვებანი უმეტესნი წარემატებოდენ შარავანდთაგან მამრჩობლებითა. ესევითარი, იქმნა გალაშქრება, რომელი არასოდეს ვისგან ქმნილ იყო ბაგრატოანისა.
პირველად შემკრებელთა ბედსა და სვესა ზედა ლაშასა, რომელი განმანათლებელად სოფლისა ითარგმანა აფსართა ენითა, მიჰმართეს ბარდავად, დიდად და ძველად ქალაქად. ამომწყვედელთა არანისათა გამოიღეს დიდძალთა ომთა პირველ ნებროთისა ჰეროსის ძმისა ბარდოსისა მამული და შენებული. ავსილთა სიმრავლითა ტყვეთა და საუნჯეთათა აურაცხელთა ათავისუფლეს სამ-ბევრობა ტყვეთა დღეგრძელობისათივს თამარისა და ძისა მისისა.
პირველად შემკრებელთა ბედსა და სვესა ზედა ლაშასა, რომელი განმანათლებელად სოფლისა ითარგმანა აფსართა ენითა, მიჰმართეს ბარდავად, დიდად და ძველად ქალაქად. ამომწყვედელთა არანისათა გამოიღეს დიდძალთა ომთა პირველ ნებროთისა ჰეროსის ძმისა ბარდოსისა მამული და შენებული. ავსილთა სიმრავლითა ტყვეთა და საუნჯეთათა აურაცხელთა ათავისუფლეს სამ-ბევრობა ტყვეთა დღეგრძელობისათივს თამარისა და ძისა მისისა.
იქიდან გამომგზავრებულთა არცა თუ თვისა ერთისა გამომსვენებელთა მსწრაფლ წასულთა ილაშქრეს არზრუმს, კარსა კარნუ-ქალაქისასა. და იქ იყო სიმრავლე ომთა, წყობა ჰუნეთა და ხეთქება აბჯართა, რომლისა მეშველად იყვნეს სურმანელი, კარელი და შიგნით სალდუხის ძე ნასრ-ადინ და ორნი ძენი მისნი ლაშქრისა სიმრავლითა, ქვეითისა და ცხენოსნისათა, უამრავითა. და ცისკრისა ბინდსა მისულთა და დამწყებელთა ომისათა ღამისა ბინდმან ულხინა გაყრად. და ვითარ გამოხდა ღამე იგი, და მოვიდენ ლაშქარნი უთვალავითა და მიუწვდომელითა ალაფითა. და შიგნით მეყოფნი, ვითარცა მხეცნი, იღრჭენდენ კბილსა მათსა და წვერსა იფხვრიდენ მხილველნი ვინმე ცოლთა დატყვევებულთანი, და ვინმე შვილთა, და ვინმე სიმრავლესა ჯოგისასა და რემისასა, და მთქმელნი ესე ტიროდენ: „ვინა ჩემდა ესევითარი შერისხვა, და ვინაიდან არასოდეს გვიხილავს ტომი ქრისტიანეთა სანახებსა საყოფელთა ჩვენთასა“.
როდესაც გათენდა, ჰკრეს ბუკთა და დაბდაბთა, და შეიქმნა ზაჰმი ქალაქთა შინა. დამსკუნელნი სისხლთა მათთა დათხევისანი გამოვიდენ ბჭეთა ქალაქისათა, გააწყვეს რაზმი ქვეითისა და ცხენოსნისა; წარმოდგენ ბანსა ზედა და შუკთა შინა ისრის მსროლელნი და ქვის მსროლელნი. როდესაც იხილა მეფემან დავით და სპათა მისთა გულ-მყარად გამოსულება მათი, ითხოვეს საჭურველი და აღსხდენ რაშთა, ამხმელნი ჰოროლთანი. აჰა მისლვასავე დასტეხეს სახედ მეხის-ტეხისა, აიღეს და ჰკრეს. და დაჯერებულნი თავის კატობასა შეიხვეწეს ჯარითა, ამწყვედელნი ერთმანეთისანი და რცხვენილნი ცოლთაგან, საკიცხელ და სანერწყვავ იქმნენ ბიბთა ელიმთა და ხადუმთაგან, მკილენი და მგინობარნი მუჰმედის რჯულის-მდებლობისანი. და შემოქცეულნი მეფე დავით და ლაშქარნი მისნი მოვიდენ მხიარულნი ქვეყანადვე თვისად, იქიდან ძლევა-შემოსილნი და აქათ მნახავნი თამარის საშოთ მთიებისა აღმობრწყინებულისა იაკობის ვარსკვლავისანი, რომელმან იზმნა სვენი, იზმნა ძლევანი, იზმნა ნათელი.
ხოლო მე, მორიდეს განგრძობასა წყინობისასა მცონის დაგდებად ღვაწლი ომთა და მარჯვებათა უკანასკნელთა, უმჯობესთა პირველისათა. და მაიძულებელი გული აღძრავს ორღანოსა გონებისასა, რომელი არს ენა მეტყველი და წარმომეტყველი მთხრობლთა ესევითართა.
ოდესმე ჟამსა ერთსა შინა შეყრილნი გავიდენ გელაქუნად, ჩაიარეს ხაჩენი, და ჩავიდენ ქვეყანად ყარყარად (კარკარი, ქარქარი, ბაილაყანის მახლობლად მდებარე ციხე-ქალაქი), და მიუწიეს ბელაყნამდე, და მოარბიეს ყოველი არანი და ამოიარეს კარი განძისა. და შეიქმნა კართა ზედა დიდი შუღლი და განაღამცა გააქციეს და შეიხვეწეს ქალაქად, და ყარყრით შამქორამდის ექვსი დღე იარეს. და რომელი დღე გადასულა, თუმცა არა მოწეულ იყვნენ ლაშქარნი და არა შემობმოდეს? და ყოველგან ძლევა-შემოსილნი და მძლენი შემოიქცეს, და მოვიდენ სიხარულსა წინაშე ყოვლისა სოფლისასა.
და კვლავ ლორიდან წავიდენ ორნი ძმანი, სარგისის ძენი, ზაქარია ამირსპასალარი და მსახურთ-უხუცესი ივანე, მორბევად რახსის პირსა. და იქიდან წამოსულ იყვნენ ლაშქარნი დვინელნი, ბიჯნელნი და ამბერდელნი მეკობრობად და მზერად ქარავნისა. ვერ ცნეს ამათ, შეიყარეს გზისა შუასა, ეკვეთეს ურთიერთას, და უფროს ომისა და მხნედ-ბრძოლვისა საქებელ იყო წამღებელი სულისა სიფიცხე ქველობისა მათისა. ავსებულნი და სახელოვანნი მოვიდენ წინაშე დავით სვე-ამაღლებულისა და თამარ ღმრთივ-დამყარებულისა.
ოდესმე ჟამსა ერთსა შინა შეყრილნი გავიდენ გელაქუნად, ჩაიარეს ხაჩენი, და ჩავიდენ ქვეყანად ყარყარად (კარკარი, ქარქარი, ბაილაყანის მახლობლად მდებარე ციხე-ქალაქი), და მიუწიეს ბელაყნამდე, და მოარბიეს ყოველი არანი და ამოიარეს კარი განძისა. და შეიქმნა კართა ზედა დიდი შუღლი და განაღამცა გააქციეს და შეიხვეწეს ქალაქად, და ყარყრით შამქორამდის ექვსი დღე იარეს. და რომელი დღე გადასულა, თუმცა არა მოწეულ იყვნენ ლაშქარნი და არა შემობმოდეს? და ყოველგან ძლევა-შემოსილნი და მძლენი შემოიქცეს, და მოვიდენ სიხარულსა წინაშე ყოვლისა სოფლისასა.
და კვლავ ლორიდან წავიდენ ორნი ძმანი, სარგისის ძენი, ზაქარია ამირსპასალარი და მსახურთ-უხუცესი ივანე, მორბევად რახსის პირსა. და იქიდან წამოსულ იყვნენ ლაშქარნი დვინელნი, ბიჯნელნი და ამბერდელნი მეკობრობად და მზერად ქარავნისა. ვერ ცნეს ამათ, შეიყარეს გზისა შუასა, ეკვეთეს ურთიერთას, და უფროს ომისა და მხნედ-ბრძოლვისა საქებელ იყო წამღებელი სულისა სიფიცხე ქველობისა მათისა. ავსებულნი და სახელოვანნი მოვიდენ წინაშე დავით სვე-ამაღლებულისა და თამარ ღმრთივ-დამყარებულისა.
შემდგომად ამისსა კაენისა პატრონმან ივანე მსახურთ-უხუცესმან აწვია დავით ლაშქრობისა ძალითა შესამართებად დიდსა და სასახელოსა: მოსარბეველად დიდისა გელაქუნისა, სპარსი-ბაზრისა და გორალაუქისა. მაშინ გაჰყვა მოყმე დღითი-დღე მატებული, წარმართებული და წაკვეთებული ომთა და ლაშქრობათა. დამსმელთა აიღეს ტყვისა, ჯოგისა, აქლემისა, ძროხისა და ცხვრისა სიმრავლე, შემსგავსებული ქვიშათა, და სადაცა ვის ლაშქარნი და მეშველნი თავისა დედა-წულთანი გაეკიდენ, გააქციეს, ამოსწყვიდეს და დახოცეს. ვინაცა იავარ-მქმნელთა სპარსი-ბაზრისა სულტნის მოედანს შინა ხელ-ყვეს სიხარულად და ასპარეზობად, რომელი-ესეცა არასოდეს ვისგან ქმნილ იყო.
ვინაიდან ოდესმე იგივე რუსი, ამის სამოთხისაგან ექსორია-ქმნილი, კაენისაებრ მკლვლელი არა ძმისა, არამედ თავისა თვისისა, ვერცა ღირს იქმნა და მოიშალა სამოთხესა, ქალაქსა კოსტანტინეპოლის, ყოფისაგან. ყოველგნით არა მტერ-აწყვედილი მეფე, არამედ სამბერველ-აწმყვედილი მივიდა ათაბაგისა და მისგან აიღო არანის ქვეყანისა სამეფო, შემსგავსებული სვისა მისისა. იქიდან შემყრელი ლაშქართა განძისა და არანისათა მოვიდა ქვეყანასა კამბეჩანისასა და შიგნით მინდორი მოარბია, და აიღო სიმრავლე ტყვისა და ნატყვენავისა.
მაშინ ხორნაბუჯისა პატრონმან საღირ მახატლის ძემან ცნა ესე და შეიყარა მცირედითა ლაშქრითა და მიეწია სამითა შვილითა წამებად თავისა. არა თუ ორნი ერთისათვის ლაშქრობდენ, და ათნი ერთისათვის, და ოცნი ორთათვის; მაგრამ მანვე სვემან და სიმართლემან თამარისმან დასცა რისხვა ღმრთისა უხილავი და, ვითარცა გედეონისგან გასმიეს, მცირედნი მიეწიენ და გააქციეს, ჩამოყარეს და დახოცეს, ვინა რუსი ძლივს-სადმე გადაიხვეწა.
ხოლო ესეცა უწყოდით თქვენ, მსმენელთა, დაღაცათუ სამისოდ გაჭრით მხეცქმნილთა მხეცებრ აჩვენის ულმობელობითა უწყალო-ქმნა, მაგრამ იხილეთ თუ ვითარ ასატურფო და ანდამატებრივი მომზიდობა აქვს მხეცთა გულებისა, ოდესმე შარვაშეზ ლომისა ბოკვერი გამოეგზავნა, მათ გაეზარდეს. და ესოდენ დიდი და საზარელი შეიქმნა, რომელ არცა ველური, არცა შინაური გაზრდილი არცა-ვის უნახავს მისი არაკი. რაჟამსცა დარბაზს მოიყვანიან, ესეთ ქონდა ტრფიალი, სურვილი და სიყვარული თამარ ღმრთივ-განათლებულისა, რომელ მრჩობლთა ჯაჭვთა მი-და მოცალებამან კაცთა კიდებისამან ვერ დაიჭირის, ვიდრე თავი უბეთა არა ჩაუდვის და ლოშნიდის, ვითარცა ძველ ოდესმე მოწამეთა მეტაფრასები მოგვითხრობს. და ოდესმე დაიჭირიან და დამაგრდიან, წყაროს მსგავსნი ცრემლნი გარდამოსთხივნის თვალთაგან, რომელნიც დაალპობდენ მიწასა.
შამქორის ბრძოლა
ამას ესევითარსა მძლეველობასა მტერთა და მხეცთასა, წინააღმდგომთა და ურჩთა დამხობასა, შინათა და გარეთასა, გახდა შიში და ზარი, სახელი ოთხ-ბუნებათა და ოთხ-კუთხებათა სულისა ანგელოზებისა, აღმოსავლეთით დასავლეთამდე, ჩრდილოეთით სამხრეთამდის.
ამას ჟამსა შინა მოიკლა ყიზილ-არსლან ათაბაგი, და აწ გასულტნებული, მუჰლიდთა მიერ. დარჩნენ სამნი შვილნი ფალავანდისნი, მპყრობელად ყოვლისა სპარსეთისა, რომელთა მამისაგან და ბიძისაგან გაჰყვეს ქვეყანანი ესეთ: უფროსსა, ხუტლუ-ინანჩის, ერაყით ხორასნამდის და ბაბილონამდის; და შემდეგსა, ამირ-ბუბაქარს, ადარბადაგანი სომხითამდის; და უმცროსსა, ამირ-მირმანს, არანი გურგანის ზღვით გელაქუნის ზღვამდე.
ამას შინა, როგორც არს წესი მრავალმთავრობისა, შეიქმნა შური და ხდომა, და სძლია ამირ-ბუბაქარ და აოტა უფროსი ძმა, და დაჯდა ათაბაგად. და უმცროსი ძმა არანიდან, ამირ-მირმან, შეესიძა შარვანშას. და თვით შარვანშას და მას ბელაყნის კარსა ზედა დაესხა და გააქცია, და თვით დარჩა გადიდებული და გალაღებული ჟამადმდე. ხოლო ვინაიდან უღონო იქმნეს შარვანშა და ამირ-მირმან, რამეთუ მას ჟამსა შერისხვაცა მოიწია სახლსა ზედა შარვანისასა: „რომელიც შეაძრწუნებს ქვეყანასა, შეახებს მთათა და აღკუმოლებს“, შერყევით შეარყია და დასცა ზღუდენი და ციხენი შამახიისანი; უჩინო იქმნენ ყოველნი მას შინა მყოფნი, რომელსა შინა წარწყმდეს შარვანშას ცოლი და შვილნი.
და მსმენელთა ამისთა, მტყებელთა თავისათა, დამსხმელთა თავთა ნაცრისათა, აიხილეს თვალნი მათნი, და არავინ იხილეს მხსნელი და მაცხოვარი მათი, მხოლოდ ღმერთი მხოლოდ და ღმრთისაგან ღმერთ-ქმნილნი დავით და თამარ. წარმოავლინეს მოციქულნი შემოსახვეწელად ძღვნითა ურიცხვითა, თვალისა და მარგალიტისა. ფასდაუდებელისა წარმოგზავნითა, და მოაჯეთა და მოქენეთაცა ამისთა: „ვინაიდან ძალ აქვს ძალსა თქვენსა და ბრძნივგამო რჩეულებასა და სვესა ალექსანდრიანსა თქვენ თამარისასა, სიმხნესა და სიქველესა თქვენ დავითიანისასა, უებრობასა ლაშქართა თქვენთასა აღებად ყოვლისა სპარსეთისა, - მაშინ დასვით ასული თქვენი, ნათელი და შესატყვისი ნაყოფი საამო მეცნიერებისა და ბრწყინვალება შარავანდთ-მკრთომელობისა თქვენისა, პატრონად ყოვლისა სპარსეთისა.
ამას შინა, როგორც არს წესი მრავალმთავრობისა, შეიქმნა შური და ხდომა, და სძლია ამირ-ბუბაქარ და აოტა უფროსი ძმა, და დაჯდა ათაბაგად. და უმცროსი ძმა არანიდან, ამირ-მირმან, შეესიძა შარვანშას. და თვით შარვანშას და მას ბელაყნის კარსა ზედა დაესხა და გააქცია, და თვით დარჩა გადიდებული და გალაღებული ჟამადმდე. ხოლო ვინაიდან უღონო იქმნეს შარვანშა და ამირ-მირმან, რამეთუ მას ჟამსა შერისხვაცა მოიწია სახლსა ზედა შარვანისასა: „რომელიც შეაძრწუნებს ქვეყანასა, შეახებს მთათა და აღკუმოლებს“, შერყევით შეარყია და დასცა ზღუდენი და ციხენი შამახიისანი; უჩინო იქმნენ ყოველნი მას შინა მყოფნი, რომელსა შინა წარწყმდეს შარვანშას ცოლი და შვილნი.
და მსმენელთა ამისთა, მტყებელთა თავისათა, დამსხმელთა თავთა ნაცრისათა, აიხილეს თვალნი მათნი, და არავინ იხილეს მხსნელი და მაცხოვარი მათი, მხოლოდ ღმერთი მხოლოდ და ღმრთისაგან ღმერთ-ქმნილნი დავით და თამარ. წარმოავლინეს მოციქულნი შემოსახვეწელად ძღვნითა ურიცხვითა, თვალისა და მარგალიტისა. ფასდაუდებელისა წარმოგზავნითა, და მოაჯეთა და მოქენეთაცა ამისთა: „ვინაიდან ძალ აქვს ძალსა თქვენსა და ბრძნივგამო რჩეულებასა და სვესა ალექსანდრიანსა თქვენ თამარისასა, სიმხნესა და სიქველესა თქვენ დავითიანისასა, უებრობასა ლაშქართა თქვენთასა აღებად ყოვლისა სპარსეთისა, - მაშინ დასვით ასული თქვენი, ნათელი და შესატყვისი ნაყოფი საამო მეცნიერებისა და ბრწყინვალება შარავანდთ-მკრთომელობისა თქვენისა, პატრონად ყოვლისა სპარსეთისა.
მაშინ არა-მაღირსმან სიძობისამან უბრძანეს იმედი შველისა და ხელის-აპყრობისა; და გასცა ბრძანება და წარავლინა შიკრიკნი და მალე-მსბოლნი წვევად ლაშქრისა იმერით და ამერით. რამეთუ მას ჟამსა ძმა ყივჩაყთა მეფისა სევინჯისა სავალათი აქა იყო სამსახურად, დიდთა ლაშქართა შემყრელნი დადგენ დასოთა შინა, რომლისა სიმრავლითა აავსეს მტკვრის პირი, ალგეთის პირი, ქციის პირი და ქურდვაჭრის პირი, ესე ოთხნივე მდინარენი ტფილისით ყარლჩამდის.
მაშინ მოვიდენ ამირ-მირმანი ფალავანდის-შვილი და აღსართან შარვანშა, ყოვლისა არანისა დიდებულითა და ჰულამითა. დადგენ ხელმწიფენი სვე-სრულნი და ღმრთივ-აღმობრწყინვებულნი ჭალასა აგარათასა და პატივისმცემელთა ნების-მყოფლობისა მათისათა აწვიეს და მოიწვიეს დიდითა ზარითა და პატივითა დედოფალი რუსუდან; აქა რომელმანცა სახემან ანუ ვისმცა გონებამან და ენამან აღმოთქვა ქებანი ზართა დიდებისათა, კარავთა და სარაფარდათა, კოშკთა და ფილოპატთანი, მოკაზმულობანი და შემკობილებანი ბესელიელებრნი გინა სოლომონიანნი ტაძრისა ღმრთისანი, რომელსა შინა იხილვებოდა ღმრთისაგან ღმერთქმნილად, შორის ღმერთთა გამკითხველად ღმრთისა სახეობად, რომელსა მოესთულო სურნელება და შვება სამოთხისა, მოეფუტკრა ვარდბუტკობა, ყვავილ-მცენარეობა, ასფოდელ-ნარგისობა ილვისიოს-ველის ნამორჩებთა? ანუ ვისეცა ქება მიხდომოდა დავითის მოყმისა, ბაყათარისა და თარხნისა მსგავსისა, ეფრემიანისა და დიდებულთა ბუმბერაზთა და მოყმეთა მსგავსთა როსტომისთა, და გივისითა.
და შეიყარენ ზარითა მით, გონებისა ზარგანხდილითა, და შეიქმნა დარბაზობა. და დასხდენ ტახტსა ზედა ოქრო-ჭედილსა თვით თამარ, დავით და ძე მათი გიორგი, მადიდებელნი და მასახელებელნი ყოვლისა ულუმპიანობისა და შარავანდთ-მპყრობელობისა გვარფესვობისანი, და რომელთათვის მოქალაქობისა მოქმედნი. ვითარ თქვას სიტყვამან: „შევინანნე კაცნი ესენი“, კაცთ-ზენამან კაცთმოყვარებამან კაცნი საყვარნი, მბაძნი დასაბამისა ღმრთის გამგებლობისა კაცთ-ქმნილობით კაცთა ხსნისათვის, შეწევნითა და ძალითა მის ზენას მკლავისათა იხსნეცა სიკვდილისა და ექსორიობისაგან მვედრნი და შემხვეწნი ფეხთა მათთანი.
პირველად რა გამოვიდენ ტფილისი ქალაქიდან, მიეგებნენ წინა ოვსნი და ყივჩაყნი ახალნი; და შემდგომად ამისა ჰერნი და კახნი; შემდგომად ქართველნი; და შემდგომად მესხნი და თორელნი, შავშ-კლარჯ-ტაოელნი; შემდგომად სომხითარნი; შემდგომად აფხაზნი და სუან-მეგრელ-გურიელნი თანა რაჭა-თაკვერ-მარგველითურთ, და თვით კარვის კარსა ხელისუფალნი და შინაურნი.
ხოლო ვინაიდან შინაური და თვისი იყო შარვანშა პირველად შემოვიდა იგი და, თაყვანისმცემელი, მოიკითხეს წესისაებრ და დასვეს თვისსა ადგილსა. და შემდგომად მისსა მოვიდა ამირ-მირმან, მამულად ძმისწული სულტანისა, შვილი ფალავანდისი, და დედა მისი იყო ასული ინანჯანისი, ხორასნის მემამულისა, რომელი აწ ცოლი იყო ტუღრილ სულტნისა. და მოიყვანეს პატივითა და ზარითა; მომკითხველთა დასვეს პატივითა და შეიტკბეს, ვითარცა შვილი, მოყმე კარგი და შესახედავ-საყვარელი. და მოასხეს დიდებულნი, ზოგნი ელდიგოზისნი, ზოგნი შვილთა მისთანი, ათაყვანეს და მოიკითხეს შესატყვისითა პატივითა.
და შეიქმნა სიხარული გულისა მათისა მიუთხრობელი და მათ, განცვიფრებულ-ქმნილთა. ფიცითა დაამტკიცეს: „არა ნახულა კაცთა თვალთაგან, არცა წაგვიკითხავს ძველთა წერილთა შინა, გინა ახალთა, სახე თამარისი და მსგავსი ქცევითა ყოფისა მისისა“ და მოეწონა თვით მეფე დავით და დიდებულნი და მოყმენი მათნი, და თქვეს მხიარულთა და იმედოანთა: „გავიმაგრეთ გულნი ჩვენნი და აღვიძარცვოთ კმაება შეჭირვებისა თვალთაგან ჩვენთა! ჭეშმარიტად ძალ-უც ხსნა ჩვენი და კვლავ-გება მამულადვე ჩვენდა“.
მაშინ ითხოვეს პური და შემდგომად პურობისა დაიდვეს ნადიმი, სიკეთე და სიტურფე გამოუთქმელი. იყო სიხარული და ხმა მგოსანთა და მომღერალთა. იგინიცა მსგეფსისა ერთისათა ჰქონდა ყოველთა დღეთა სიხარული: მათგან ძღვნობა, ამათგან ბოძება, ნადირობა და ბურთობა. რომლისათვისცა ისმოდა ქება თვით ამირ-მირმანისი და დიდებულთა და ჰულამთა მისთა, ვითა: „ერაყსა, ადარბადაგანსა და ერანს ამათებრნი მობურთალნი არ დარჩენილან“.
უბრძანა მეფემან ამირსპასალარსა მისსა ზაქარიას და მსახურთ-უხუცესსა ივანეს, ჰერეთისა ერისთავსა გრიგოლს და სხვათა მოყმეთა და ჩავიდენ მოედანს და იქიდან ჩამოვიდა ამირ-მირმან მისითა დიდებულითა და მონითა, და თვით თამარ საჭვრეტელად პირითა მით ბრწყინვალითა და ნათელთა-მოფენითა. ისლამნი, დაჯერებულნი მეცნიერობისანი და მძლე-მბრძოლნი, მსწრაფლ იძლივნენ დავით მეფისა და მისთა მოყმეთაგან და შეიქცენ დამწუხრებულნი.
ამა სიხარულსა და შვებასა შინა ეკაზმოდენ და ემზადებოდენ დამსკუნელნი შუღლისანი. და მოვიდენ და აცნობეს ათაბაგსა, ნახჭევანიდან ყოვლისა სპარსეთისა შეყრითა მყოლსა, არანს მოსულსა, რომლისადა წარმოეგზავნა ხალიფას დროშა მისი და ლაშქარნი, რომლისა თავსა ზედა იყო ოქრო ათასისა ხალიფურისა.
მაშინ შეიკრიბენ თამარს წინაშე ყოველნი ვაზირნი და სპანი და თვით შარვანშა. დამასკუნელთა მიმართებისათა უყოვნელ ყვეს დღენი ყოველთავე თვითეულად თემთა და თვით შარვანშა და ამირ-მირმან წინაშე ითხოვეს სიტყვა მდაბლისა და გამარჯვებულისა, მძლევისა და წარმართებულისა პირისა მისგან სვიანისა.
და წარემართა დავით, წარმძღვანელი ძელისა ცხოვრებისა და შემყრელი დროშთა სვიანად მოხმარებულისა, ბაგრატოანურისა და უფროსღა გორგასლიანურისა. წასულთა დაიბანაკეს წყალსა ზედა ელეკეცისასა. და იქიდან აყრილნი მოვიდენ სიახლესა შამქორისასა, თვესა ივნისსა, დღესა ხუთშაბათსა, რომელიც გათენდებოდა პარასკევად, რომელსა შინა ქრისტემან ღმერთმან ჩვენმან შემუსრა ძლიერება მხდომისა და დათრგუნა ორთავი იგი ვეშაპი.
რომლისა იხილეთ აქაცა ძალი და ძლიერება ძელისა მის ცხოვრებისა და პატივისცემა პარასკევისა. როდესაც გათენდა, მოვიდენ კაცნი წინამავალნი მსტოვართაგანნი და თქვეს: „ჩვენ თვალითა ჩვენითა გვიხილან ათასნი ათასთანი და ბევრნი ბევრთანი, უმრავლესნი რიცხვისანი, ვითარცა კალიანი და ვითარცა ქვიშა ზღვისა შამქორიდან ვიდრე მთად შოთისა და ვარდანაშტისა, განძის კარამდი ვერ მისაწვდომელ არიან თვალნი განცდად და გარდაწთომად“.
როდესაც ცნა მეფემან და სპათა მისთა შარვანშა და ამირ-მირმან და ლაშქართა მათთა, პირველად მხიარულთა და მმადლობელთა ღმრთისათა ახლოს პოვნისათვის მტერისა მათისა, დაეცა გაკვირვება, თუ „ვითარ დამგდებმან განძისა და არანისა ჭალათა, მთათა მაგართასა ახედა საფარველი, და მკვირცხლ შეუმართებია ომად მოგებვად წინა“. მაგრამ ესე სამე გამორჩევითა და განზრახვითა მოსულ იყვნენ ადგილსა მას, პირველად იმედითა სიმრავლე-აურაცხელობისათა, მერე ხევისა და სიმაგრისა შეზღუდვილობითა.
მაშინ აღიჭურა და შეიჭურა მეფე, შეჯდა ზურდაგსა, რომელიც სახელგანთქმულობისათვის ეყიდა ვახტანგ ხაჩენელისაგან მბოძებელსა ციხისა და სოფლისასა, რომელ არიან ჭარმანი, ამირ-მირმან მოყმემან, ამღებელმან ჰოროლთამან, შეირტყა მშვილდკაპარჭი, მოიმახოს უცთომელმან მსროლელ მან და ვითარ განსწავლილმან კენტავროსისაგან.
და მას ჟამსა მწიგნობართა-უხუცესი ანტონიცა წინაშე იყო, კაცი შესახედავითაცა ჭაბუკი და გვარტომად. მას უბრძანა წარძღვანვა ძელისა ცხოვრებისა, რომელ არს სკიპტრა და ჯაჭვ-ჭურ მეფეთა. განმამხნობელნი ურთიერთარსისანი, მომგონებელნი ქრისტეს მათისათვის ვნებათანი, აღეხილველნი ღმრთისა და მითვალულნი, და მისდა შევრდომითა თაყვანისმცემელნი, შემვედრნი სულთა და სხეულთანი მოახსენებდენ ურთიერთისა სიმხნესა, მარჯვებულობასა პაპათა და მამათასა, თუ ვითარ ძველ ოდესმე წინაშე დავითისა ოცდაათჩვიდმეტნი გმირნი მბრძოლობდენ და მძლეობდენ უცხოთესლთა როგორც სპანი ვახტანგისნი წინაშე ვახტანგისა, როგორც სპანი ახლისა დავითისნი წყობათა დავითისთა იერუსალემს ერთობდენ, აწ შვილისა მის თამარისნი, რომელიც დავით წინასწარმეტყველითგან ოთხმეოცსა-ერთობს შვილად ცხებულად.
და მეტყველნი სპასპეტნი სპათანი: თუ-იგი ვინმე მაშინ იყვნენ მძებარნი სახელთანი და დამდებნი თავისანი ისტორიის ქებისანი შესხმათასა აწ ჩვენცა უსწროთ და გარდავსტაცოთ ქება მაქებელთა და შემსხმელთა, დავძველნეთ და დავარცხვინეთ ჰომთა მათთა და მოვიგონეთ ზოგნი სჯულისა და ქრისტეს კვალთა შედგომილებისათვის სახელი; მძებრობისათვის არამრიდნი სიკვდილისანი, და ვინმე მიჯნურნი და მნათობთა მათთა მოგონებითა ყოვლად უწყალო მქნელნი ხორცთა და სულისანი. აჰა, ჩვენცა ხელნი ხმლად და სული ღმრთად!“.
მაშინ ჰკრეს სპერმურთა, და სცეს ზარი, დააწყვეს რაზმი წესისაებრ; მიუწია წვერმან რაზმისამან მარჯვენიდან მთად და მარცხენიდან მტკვრად. და წარემართენ და წავიდენ სიახლოვესა შამქორისასა, დაეცენ ზედა, და გაყო რაზმი მიმახლლებელმან ქალაქისამან და ომთამან. თვით მეფე, რაზმითა დამგდებელი მარჯვენიდან შამქორსა, მოსწრაფე იქმნა გასლვად წყლისა შანქორისასა. და უმცირეს რაზმისასა კართა ზედა და ხიდთა შეიქმნა ომი და სროლა. ძნელსა და საჭიროსა გზასა სიმხნითა ხელ-ყვეს ხსნად. გავიდენ პირსა ისლამთა რაზმისასა, რომლისა ზარი - უზარო, ჰამრი - უამარო გაგონებისაგან და თვალთა მხედველობისაგან. შეიქმნა ომი და კვეთება არათუ სრულობით წარმოღვრითა რაზმისათა, მაგრამ წინამსრბოლთაგან, რომელთა ყივჩაყთა ენითა „ჭალაშ“ და „დასნაჭტდა“ ეწოდების.
და გაგრძელდა ომი გზისა სიგრძისაგან, ვინაიდან მეფე და რაზმნი მისნი მიზეზითა ბეღთა და კაპანთათა დაყოვნებულ იყვნენ. და მოუკლეს ცხენი ზაქარიას ვარამის ძესა, და დაუკოდეს სხვათა მრავალთა დიდებულთა. მაშინ ცნეს მხარგრძელთა, ძეთა სარგისისთა, ზაქარია ამირსპასალარმან და ივანე მსახურთ-უხუცესმან, წარმომართეს, ვითარცა ვეფხთა, ფრთოსანთა, და მოესწრეს კნინსა გაჭირვებისაგან უკურიდებულთა. და მომხედველთა იხილეს: მიახლებოდა მეფე და მისი რაზმი; დროშა იგი გორგასლიანი, რომელიც სინდეთს შესლვიდან მოსპეტაკდებოდა, ყოვლადცა პატივისმცემელ ექმნებოდა ზენა იგი განგება და მათ, პირველ-მოსულთა, წახეთქეს ნახევარნი ლაშქართა და რაზმთანი, ვიდრე მეფისა მოსლვამდი გამაგრდა რაზმი ათაბაგისა.
და რაჟამს იხილეს მეფე დაეცა რისხვა ღმრთისა უხილავი და ხმლები და ჰოროლები მეფისა, რაზმთა მისთა მსრველი. და აჰა, მისლვამდი იოტეს და გააქციეს, დაათრვეს ისარნი სისხლითა და ხმალნი ჭამდეს ხორცთა მტერთა მათთასა. და მეფე იქცეოდა მსგავსად აქილევისა. და მიუწია მდევარმან ერთკერძომან განძის შუალმთამდი, ერთკერძომან მთამდი გელაქუნისა არა თუ წამქცეველი ერთი ათასთა და ორი ბევრთა იხილვებოდენ, არამედ შემომქცეველნი ერთი ათასთა და ერთი ბევრთა ტყვე-მქმნელად ხელმწიფეთა, დიდებულთა და აზნაურთა, მაგრამ ათაბაგი მხოლოდ განერა ერთითა მონითა. დაიონავრეს ქალაქნი სამნი, ვითა არს წესი სარკინოზთა ლაშქართა შინა-ქონება ქალაქთა და სიმდიდრეთა: ერთი ათაბაგისა, ძისა ბეშქენ ქველისა, ერთი სათმაზ ეზდინის ძისა, რომლისა მამისა სიუხვია სახელი სპარსეთს ასეთი ითქმოდა: „ჰათემ თაიელისა“.
და წაართვეს დროშაცა ხალიფასაგან ღაზოდ წარმოგზავნილი. მადლიანითა და ჭეშმარიტითა პირითა კურთხეული ესევითარი აჩვენეს აწ საქმისა გამარჯვებულება. მიმხედრობითაღა სამე დევნისაგან შემოიქცა მეფე და მიეგება წინა ანტონი ვაზირი ხელგაპყრობით მადიდებელი ღმრთისა და თვით ავსილი ლარითა და საჭურჭლითა ათაბაგისათა, რომელმან რიდობითა მონაზონობისათა არა იხადა მახვილი და მისულმან სამითა ყრმითა შემოაქცია სამასი ჯორი და აქლემი.
მაშინ მოვიდენ მადიდებელნი სპანი და სპასალარნი და სპასპეტნი, თვით შარვანშა და ამირ-მირმან; პირითა მხიარულითა გადმოხდენ, თაყვანი სცეს, დალოცეს და ქება შეასხეს მეფესა და ბუმბერაზთა მისთა. და მას ღამესა დაიბანაკეს სადგომსა მათსა, რომელიც გუშინ მნახველთაგან აღარ იცნობებოდა. მადრასათა წილ აღმართეს ეკლესიანი და მყივანთა წილ ჰკრეს ძელსა, და ნაცვლად მუყრთა იხილვებოდა ღაღადება მღვდელთა ადონაისადმი: „უფალო საბაოთ ძალთასა“.
როდესაც გათენდა, მოვიდენ შამქორელნი და მოართვეს კლიტენი. და ამღებელმან ქალაქისამან და ყოველთა მისთა მიმდგომთა ქალაქთა და ციხეთამან ითაყვანა ამირ-მირმან და უბოძა მას. თვით გაემართა განძას და მივიდა სიახლოესა ქალაქისასა: გამოეგებნენ დიდებულნი და დიდვაჭარნი, ყადი და მულიმნი. დავრდომით მიწა-ქნით თაყვანისმცემელთა შეასხეს ქება დავით მეფესა და ცრემლით მახვეწართა შეავედრეს თავნი თვისნი და შვილნი; გაააღეს კარნი ქალაქისანი, და მიუფენდენ ძვირფას ქსოვილებს სასახლემდი სულტინისა, და გადააყრიდნენ თავსა ოქროსა და ვერცხლსა, დრამასა და დრაჰკანსა. და ვითარცა შევიდა სასახლესა და დაჯდა ტახტსა სულტნისასა.
შეიქმნა დარბაზობა, და დასხდენ ამირ-მირმან და შარვანშა თვითეული თვისსა ადგილსა. ეგრეთვე ვაზირნი: მანდატურთ-უხუცესი და ამირსპასალარი და შემდგომნი წესისაებრ, რომელიცა ქონდა წესი ჯდომისა და დგომისა, დასვეს. მაშინდელი ზარი და ზეიმი ვისმანმცა ენამან გამოთქვა, ანმცა ვისი გონება მისწვდა მეფობისა და სულტნობისა ერთად მქნელობასა, ათაბაგის ძისა და შარვანშა; ყმად ყოლასა, ყოვლისა მუსულმანობისა ტყვე-ქმნასა შინა და რომელნი დარჩენილ იყვნენ მოსლვასა და სამიწოდ თაყვანებასა შინა? შეიქმნა პურობა და ნადიმობა შესატყვისი ჟამთა და მის დღისა.
მაშინ წარმოგზავნეს მახარობლად მანდატურთ-უხუცესი ჭიაბერი. და მოვიდა ტაბახმელასა და ჰკადრა თამარს საქმე აღსავსე სიხარულითა გამოუთქმელითა. ხოლო აღუზავებელითა და წყნარითა ტკბილითა სულითა და ლმობიერითა გულითა შეწირეს ღმრთისა მიმართ მადლი და ქება ჯეროვანი.
და ქალაქს სლვისა გამომრჩეველნი მივიდეს სასახლესა. და მოვიდა მეფე და მის წინაშე ლაშქარნი, სავსენი წყალობითა ღმრთისათა, სახელითა მიუწდომელითა დასარგებელითა გამოუთქმელითა. მოიღეს ნიჭი, არმაღანი და განძი აურაცხელი კაცი (ხელმწიფე-აზნაურთა მონამდის) თორმეტი ათასი, ავაზა ორმოცი, ცხენი ოცი ათასი, ჯორი შვიდი ათასი, აქლემი თხუთმეტი ათასი. დროშათა სხვათა, სიმრავლეთა საჭურჭლეთა, ოქროთა და ლართა ვინმცა უძლო აღრიცხვად? იქმნა თამარისა შეწყალება, რომლისათვის დროშა იგი ხალიფასი, რომელიც მოიტანა შალვა ახალციხელმან, წარგზავნა ესე მონასტერსა დიდსა წინაშე ხახულისა ღვთისმშობელისასა, მსგავსად მამის პაპისა მათისა: მაშინ მას წარეგზავნა წართმეული ქედისაგან დორბეზე სადაყაის ძისა, ჟამთა დიდგორთა გაქცევისათა მანიაკი ოქროსა, შემკული თვალებითა ძვირფასისათა. მიზეზად ძღვნისა-შემწირველობისასა და მვედრებელობისა ამანცა ესევითარად ესე იამბიკო ხუთეული ოცდახუთ ლექსად აღწერა:
ცასა ცათასა დამწყებ არს ღმერთ-მთავრობა,
ძე საუკუნობს პირველი და კვლავადი.
სულმან მან ღმერთმან სრულ ყო მოქმედებადი,
სამებით სრულმან ერთითა ღმრთაებითა,
მიწით პირველის, პირმშოისა კაცისა.
შენ მიერ მისთვის დრკუსა მის განმგებელი
დრკუი მიდრკა უვნებელი ვნებისადმი,
ივნო და ვნება პირველი უვნებელ ყო.
შენგან შობილმან. ჩვენ ღირს-გვყვნა აღმოშობად ბნელით
ნათელსა, ნათელთა მხედველობად.
შენგან, ქალწულო, რომელსა შენთვის დავით
როკვიდა, ძისა ღმრთისა ძედ შენდა ყოფად.
მე თამარ, მიწა შენი და მიერივე,
ცხებულობასა ღირს მყავ და თვისობასა.
ედემს, ღადითად, სიმხნით, და ჩრდილოეთით
შუამფლობელი იავარს შენდა ვმრთმელობ,
ხალიფას დროშა თანავე მანიაკსა
შევრთე, ცრუ-სჯულთა მოძღვრისა ღაზოდ მძღვანი,
ვინ დავით, ძეებრ ეფრემის მოისარმან,
მოირთხნა, მოსრნა სულტნითა, ათაბაგით.
ერანს ებრძოლეს ჩემ მიერ მისთა სპათა
ჩუენნი მხედარნი, მოსავნი შენნი, რძალო;
მოწყლეს, მოსწყვიდეს აგარის ნათესავნი.
იქიდან მოსმულთა ნიჭთაგან ერთსა ამას.
შენდა შევწირავ! მიოხე ძეებრ, ღმერთო!
და ვინაიდან თამარ მზესავით უხვი იყო და ყოვლად უჭნოთა მათ ნიჭთა ამღებელი იქმნებოდა, ამისგან თვითოსა დამჯერებელმან აიღო საპატრონო პატრონმან ხმელთა და ზღვისამან. და მადლისა და წყალობისა გარდამხდელმან აყარა ლაშქარნი. ხოლო მწყემს ოდენ ეკმაებოდენ ტყვესა და ნატყვენავსა, და თვით იშვებდენ, იხარებდენ, ნადირობდენ და სუფევდენ ულუმპიანად და მშვენიერად ბედიანნი და სვიანნი თამარ და დავით ორთა შვილთა თანა, ნათელ-მოსილთა და ბრწყინვალეთა.
აწ თქვას სიტყვამან ესეცა, საძნაური და საბრალო. ვინაიდან სიბრძნედ და მეცნიერობად ნათესავსა აგარიანთასა აქვს საქმე გრძნებისა და მოგვობისა განსწავლილთა იუნიტანისაგან, რომელ ნებროთ, იხილა კიდესა ზღვისასა კვიროისა-ზე და დარიოსისა. შემდგომითი შემდგომად არიან მჩხიბავნი, მწამლველნი უარისმყოფელნი ღმრთისანი. აქაცა რწმენა ვინმე დიდძალისა ოქროსა ქადებითა ბუბუქარ ათაბაგ-ყოფილმან და ნახჭევანს გადახვეწილმან მოწამლვა და სიკვდილი ძმისა მისისა ამირ-მირმანისა. და მისცეს წამალი სასიკვდინე და დასნეულდა. და გაგზავნეს კაცი მცნობებელი და იქიდან დიდითა შიშითა და ზარითა, ასპიტისაგან კბილნი მთართახნი, ძლივ-სადმე მოვიდა მთასა კაპისსა, სანახებსა განძისანა. და ცნეს დასტური სიკვდილი; მოვიდა ბუბქარ განძას; გავიდენ და შეიბნენ ყმანი ამირ-მირმანისეულნი. და ზოგნი დახოცეს და ზოგნი გარდახვეწეს; თვით მოიფიცა განძა და გამაგრდა შიშითა.
მაშინ დავით, არა-დამყოვნელი ხანისა, გავიდა, ჯერეთ არმცოდნე ამირ-მირმანის სიკვდილისა, არა-დამხედავი მცირეთა ყოვლისა. გაემართა და მივიდა შამქორამდი. და იქღა მოეგებნეს დიდებულნი არანისანი მტირალნი, დამსხმელნი თავსა ნაცრისანი, და ჰკადრეს: „ჟამად აღარა იქმნებისო; სიმაგრეთა ესე წაუღიათ და ბუბქარს აღარსად დაუდგნა ამას ქვეყანასა“.
მაშინ შემოიქცა მეფე დიდებულითურთ, მოვიდა წინაშე თამარისა და მსგავსად ალექსანდრესა, ვით დასდვა პატივი დიდი პორეს ლუსკუმასა შინა ჯდომითა, ეგრეთვე შავითა შეიმოსა ნათელი იგი, პირველი ნათლისაცა - უბრწყინვალესი, და დიდითა ცრემლითა მოიტირა. დიდებულნი ხასაგიანნი და მონანი ამირ-მირმანისეულნი დიდითა პატივითა და სიყვარულითა დაიჭირეს.
ხოლო ივანე მხარგრძელი მხნე და ბრძენი იყო ომთა და ლაშქრობისა საქმესა შინა. მოჰმართა, და გავიდა გელაქუნად მცირედითა ლაშქრითა, და დადარნა ვითარცა დათვმან მომზირალმან ბრჭალსა მტერისასა, ვით ლეკვმან ლომისამან, და ძეთა ისრაელისათა ძეთათვის ბენიამენისთა, და არავინ იახლა თანა ყმა ფიცხელი.
ამას შინა თვით ივანე, მდგომმან მსტოვრობასა შინა, იხილა ლაშქარნი შორს, ჯეკმად ათკეცად უფროს ლაშქართა მისთასა, მომავალნი განძით და მიმავალნი ქვეყანასა დვინისასა სურმანს, მასისის გვირაბისა და შურისასა; თვით ბალბან (იზ ად-დინ ბალბანი, 1206-1207 წლებში ხლათის გამგებელი), გაზრდილი ელდიგუზ ათაბაგისა, ლომი ჭაბუკი, პატრონი დვინისა და სომხითისა, ძმა სურმანელისა, სურმანელითა ლაშქრითა; ალი შურიშამი, დიდად მყოფი, კაცი მარჯვე, ეგრეთვე დროშის პატრონი. ვინაიდან ივანე კაცი გულ-მხეცი იყო, არ დახედა სიმცროსა მათსა და უფროსობასა მტერთა მათთასა, და გამომხდომმან დაფანჩნა და დაფანტა, ვითა წერონი ტუღრილმან და ვითა ჯოგი კანჯრისა ლომმან, დახოცა, ამოსწყვიდა და რისხვა ღმრთისა მოვლინა თავსა მათსა ზედა; თვით ბალბან, ლაშქარნი და დროშანი, მკვდრისაგან კიდე კაცი ცოცხალი ოთხი მოიღო. თვითმპყრობელთა განაღამცა გაიხარეს დიდად წყალობათა მიმცემელთა და. ღმერთსა შესწირევდენ მადლობასა ჯეროვანსა.
შეიყარა მეფე სპითა იმიერთა და ამიერთათა ქვეყანასა განძისასა, და თამარ ჩავიდა დვირამდი (მდებარეობდა ორი დღის სავალზე, საქართველოსა და არანის საზღვარზე), წინაშე მოვიდა შარვანშა სამსახურად; და გაგზავნა ლაშქარი, შემოქცეული დადგა აგარათა მორჭმითა და სუფევითა. და მივიდენ კარსა განძისასა. ამწყვედელთა და მსრველთა არანისათა დაყვეს კარსა ქალაქისასა დღე ოცდახუთი. ცალკე ივანე მსახურთ-უხუცესმან, დიდთა ლაშქართა და ურიცხვისა ალაფისა შინა გამომგზავნელმან, ხაჩინელნი დიდებულნი მიიტანნა წინაშე მეფისა. რამეთუ განმაქარვებელნი არანისანი, და განძისა და სხვათა ქალაქთგან ხარაჯა-ძლეულნი, შემოიქცენ სამეფოდ ძლევაშემოსილნი, შარვანშას თანამომტანელნი. მაშინ უბოძა საბოძვარი; და შემოსეს მრავალ-მრავალჯერ, გაგზავნეს შინა პატივითა და წავიდნენ.
ლიხთ-იმერეთს ჩასულთა ზღვა პონტოსა მოიურვეს, და მოირჭუნეს დიდად და კარგად. ვინაიდან ქვეყანა არტანისა, ძაღინის ხევისა, პალაკაციო წაეღო თურქთა და თამარსა, გონებითა და განზრახვითა ბრძენსა, არ ავიწყდებოდა მას ყაბოს მკვლეველი კეკოს. და მიუწია მარბიელმან ბასიანამდის და ყურაბებამდი. ავსილთა დაიბანაკეს სისხლის მუცელსა, აწცა იხილვებოდა, მსგავსადვე ძუელ ოდესმე თქმულისა და მქონელისა, ქვეყანა და საყოფი მათი, ვითარცა „სისხლის მუცელი“.
ამა ძლევითა და გამარჯვებითა იყო თვით მეფე მეფეთა. არცა იგი უმადლოდ იპოვებოდა გამმარჯვებელისა მისისა, არამედ დიდ-ბუნება იყო სკიპტრის მპყრობელთა შორის უსაჩინოესთა ესე თამარ. გონებითა და განზრახვითა ბრძენი, და არ ავიწყდებოდა მას ყაბოს მკვლელელი კეკოს.
ამისათვისცა უდიდესთა ხელ-ყო საქმეთა, რომელთა მთხრობელად მოწევნული მყის თავსა შორის ჩემსა, უხმოსა და უგუნებოსა, მსგავსი იპოვებოდი უმეცრებით ლექსთა მეტყველებად. და ვინაიდან საქმეთა დიდთა კეთილთა დავიწყებად შეიქნა, არა ჯერ ვიჩინე დადუმებად, რომელნიც ზესთა ძალისა არიან არა ჩემთვის ოდენ, არამედ ვგონებ პირველთა სიტყვის-მოქმედთა ვინა უტყველი პირი იტყვის: „ეძიებდი სასუფეველსა ღმრთისასა და სიმართლესა მისსა, და ესე ყოველი შეგეძინოს“. და ამისმან მსმენელმან და კეთილად გულის-ხმის მყოფელმან აღიხილა თვალნი მაღლისა მიმართ და აღამაღლა გონება, ყოვლად რამე ბრძენი და კეთილად ცნობა-გონიერი, რომელიც ყოვლითურთ შეეყო მაღალსა მას, ყოველთა ზედა მხედველსა, და შემსჭვალა თვალი მრუმედ მხედველი, რათა მეცნიერ ყოს და მას მხოლოსა ხედავდენ.
ვერ შეიტყუა იგი საშვებელმან ამის საწუთროსამან, არცა მეფობამან გვირგვინისამან და სკიპტრამან, არცა ქვათა პატიოსანთა უხვად ქონებამან, არცა სპათა სიმრავლემან და ესოდენ სიმხნემან, რომელი სიტყვა, ცხად-ყოს. არა მიდრკა, ვერცა წარიპარა სიმდიდრემან, ვითარ ძველ-ოდესმე მეფენი მრავალნი და უმეტეს ამის სანატრელისა მამა, ყოველთა ბრძენთა უპირატესი და უმეტესი სოლომონ. ესე უბრძნე იქმნა ბრძენისა მის, რომელ ესეოდენ შეიყვარა ღმერთი იგი და უცხო ექმნა საცთურთა სოფლისათა. ამან ისმინა ხმა იგი უტყუელისა პირისა და შეიტკბო იგი, რამეთუ ღამე ყოველ მღვიძარება, ლოცვა, მუხლთ-დრეკა და ცრემლით ვედრება ღმრთისა ზემდგომრობითა განსაკვირვებელ ქონდა, და ღამე ყო ხელსაქმარი, რომელი გლახაკთა მიეცემოდა. ერთი ოდენ ვახსენოთ.
ლოცვისა და ხელსაქმარისა მიერ დაღლილმან მცირედ მიიძინა ბუნებითისა წესისაებრ. ამას მცირედ მირულებასა შინა იხილა ჩვენებით რაცა საყოფელი, სახილავად ტურფა და სიკეთე-აღმატებული ადგილი, ყვავილთა, მწვანილთა და ნერგთა მიერ გამშვენებული, რომელი საწადელ იყო მხილველთათვის და სიკეთესა და მშვენიერებასა მისსა სამოთხისასა მითხრობა შეუძლებელ. ამას შინა იყო შესწორებული საყდრები და სარკმლები, პატიოსნად შემკული ოქროთა, რომელიმე ვერცხლითა, თვითო ფერად გამშვენებული საჯდომი თვითოეულისა კაცისა, არძანგისაებრ საქმეთა, ნაქმარისა მისისა. ხოლო ზენა-კერძო იყო ტახტი, უპატიოსნესი ყოველთა დასაჯდომელთა, ოქროსა, შემკული თვალითა და მარგალიტითა პატიოსნითა. ამას სამოთხესა შინა შეიყვანეს ჭეშმარიტად ღირსი მას შინა ყოფისა მეფე თამარ. იხილა საჯდომები და განიზრახა გულსა შინა თვისსა: „მეფე ვარ მპყრობელი და ჩემი არს უზენაესი და უპატიოსნესი ესე საჯდომი“. და მყის მიმართა მან დაჯდომად. ხოლო წარმოუდგა კაცი ვინმე ნათლითა მოსილი და უპყრა ხელი, მოხედა და თქვა: „შენი არა არს საჯდომი ისი, რამეთუ შენ ვერ შემძლებელ ხარ დაპყრობად იმისსა“. და მეფე იტყოდა: „ვინ უპატიოსნეს არს ჩემსა, რომელმან დაიპყრას უპატიოსნესი საჯდომი?“. მან თქვა: „საყდარი ისი შენისა დიასახლისისა არს, ამისთვის რომელ ათორმეტთა მღვდელთა მისთა ხელთა შესთული ჰმოსეს, რაჟამს წარდგენ შესაძრწუნებელსა და საშინლსა ტრაპეზსა შეწირვად უსისხლოსა და პატიოსნისა მსხვერპლისა. ამისთვის იგი უზენაეს შენსა არს; დაღაცათუ შენ მეფე ხარ, კმარ არს შენდა დიდება ესე, დაღათუ საყოფი შენი აქავე არს“. და უჩვენა უდარესი და უუნდოესი საჯდომი.
როდესაც გაიღვიძა, წინაშე მოყვანებად სცა დიასახლისი იგი, რომელმან აღიარა თორმეტისა მღვდელისათვის უფროსად სრულისა კვართ-ფილონისა შესთვა და მღვდელთა მიძღვანვა. ამიერიდან იწყო ამანცა ალექსანდრიიდან ვაჭართა მოტანილისა მატყლისაგან სთვად და ქმნად შესამოსლისას ვიდრემდე ათორმეტად სრულ-ყოს.
თქმულ არს ესეცა, დაღათუ მოუწყობელ არ სიტყვა, ვითარმედ თვისითა ხელითა ამასცა შვრებოდა, რომელ მის დღისა საჭამადი მისი ფას-რაოდენ დღივ შეჭამის. ხელით-საქმარი მისი განყიდის და ეგოდენ ფასი გლახაკთა ახელსაქმრის და მისცის არა სამეფოდ შემოსავალთაგან. საეკლესიო ლოცვად წესი ლოცვისა დაუკლებელად. აღესრულებოდის, ვითარცა ტიბიკონი მოასწავებდა და განწესება პალესტინისა მონასტრისა მოგვითხრობს, ყოველი სრულიად. დარბაზის კარს მყოფი წირვად ვერვინ დააკლდებოდა: მწუხრი, დილეულ, სამხრი, ვითარცა თქმულ არს.
მაგრამ სამართალთათვის მისთა არა იყო მიმმძლავრებელი, არცა მტაცებელი, არცა მეკობრე და მპარავი. იტყოდა: „მე ვარ მამა ობოლთა და მსაჯული ქვრივთა“. მოწყალებისათვის კმა გეყავნ დადიანი ვარდან, გუზან, რომელიც თვალ-მრუმე ოდენ ყვეს, ბოცოს-ძე ბოცო და ამათნი მიმდგომნი დიდებულნი და აზნაურნი, რომელნიც ჩანან შეწყალებულნი.
ვინაიდან უდიდესნი საქმენი წინამდებობენ, ვითა თქმულ არს, „ვინმცა მცნა მე ფრთენი მტრედისანი“, ვინმცა მცნა მე ისტორიათ-აღმწერელმან ქმნა ღმრთის-მოყვარესა თამარს წინაშე სასწაული განსაკრთომელი და ყოველთა ქართველთა და მართლმადიდებელთა აღმატებულითა სიხარულითა ამმაღლებელი.
მოვიდნენ ძმანი ორნი მეფეს წინაშე მსახურებად, ძენი სარგის ამირსპასალარისანი, რომელნიც მას ჟამსა დიდად განდიდებულნი იყვნენ მეფისა მიერ: ზაქარია ამირსპასალარი და ივანე მსახურთ-უხუცესი. ყოველნი მკვიდრნი მეფის წინაშე იყვნენ: კათალიკოსი იოანე, სულმობერული, კაცი ანგელოზთა მოსაგრე, და მცირენი ეპისკოპოსნი, და სხვანიცა საქართველოს წარჩინებულნი შეკრებულ იყვნენ. ვითარ კათალიკოსი იოანე უსისხლოსა მსხვერპლსა მღვდელმოქმედებდა, მოიღო და შესწირა მან ჟამი. აღსრულებისა ყოველნი ღირსნი მოუხდებოდენ ჭამად სეფისკვერისა. ინება ზაქარია ამირსპასალარმან შეხებად და აღებად სეფისკვერისა. ხოლო მღვდელთა არა მისცეს, რამეთუ იყო სარწმუნოებით სომეხი, შეჩვენებულთაგანი; და სირცხვილითა იკადრა ზაქარია აღტაცებად სეფისკვერისა და შეჭმად. რომლისათვის კათალიკოსი, ცეცხლებრ აღტყინებული, ძლიერად ამხილებდა და ეტყოდა: „ნეფსით არავინ მართლმადიდებელთაგანი იკადრებს მღვდელმოქმედებასა სეფისკვერს თქვენ, შვიდგზის წყეულთა სომეხთა, მოცემად, მომტაცებელი ძაღლიცა თუ იპოვოს“. რომლისათვისცა სირცხვილეული წავიდა ზაქარია კარვად თვისად.
და დარბაზს მასერებელი ზაქარია ამირსპასალარი მცირედ რამე სიტყვასა ჰყოფდა ურწმუნოსა, რამეთუ სიტყვითა ჰგმობდა სარწმუნოებასა ჩვენსა. ვითარ სულმობერული კათალიკოსი მიუგებდა და აუხსნიდა, წინააღდგომად ვერ შემძლებელი ზაქარია ეტყოდა: „მე, მელაშქრე, ვერ კეთილად მეცნიერ ვარ სიტყვის-გებად შენდა; მაგრამ მოუწოდებ მოძღვართა სარწმუნოებისა ჩვენისათა, რომელთა ჩემწილ სირცხვილეულ-გყონ“. კათალიკოსი იოანე მიუგებდა: „იყავნ ნება ქრისტესი და მარადის-ქალწულისა ღმრთისმშობელისა, რომელმან სირცხვილეულ ყვნეს უარისმყოფელნი თვისნი!“.
ამისმან მსმენელმა ზაქარიამ წარავლინა კაცი კათალიკოსისა მიმართ მათისა, თანა-და ეპისკოპოსთა, ყოველთა ვარდაპეტთა და მეცნიერთა. ხოლო ივანე წინააღუდგებოდა და ეტყოდა: „განიყენე მაგისა ქმნად, რამეთუ უწყით, ვითარმედ ჭეშმარიტი სარწმუნოება ესე არს“. თუმცა არა ისმინა ზაქარიამ.
და მოვიდა კათალიკოსი ვანისა და ყოველნი ვარდაპეტნი და დაიდგა სამსჯავრო, და დაჯდა დედოფალი, დედოფლისა მოსავი, დავით მეფე და წარჩინებულნი საქართველოსნი ერთმხარეს, მხარგრძელნი ზაქარია და ივანე მეორე მხარეს. მოუწოდეს კათალიკოსსა იოანეს. შევიდა და იტყოდა ფსალმუნსა ამას: „აღდეგ, ღმერთო, საჯე სჯა შენი, მოიხსენე ყვედრება შენი, რომელიც არს უგუნურთაგან. როდესაც შევიდა, აღდგენ მეფენი და პატივით თანადაისვეს; ეგრეთვე მარღასთა და ვარდაპეტთა სომეხთა მათცა პატივი უყვეს წესისაებრ.
ვითარ მოკითხვამან ჟამი მოიღო, დადუმდენ ყოველნი და იწყეს სომეხთა სარწმუნოებისა მათისა თქმად სიტყვა-მჭევრად და ვრცელ-სიტყვად, ვინცა კეთილად მოხსენებულ იყვნენ. კათალიკოსი, ზეგარდამოთა ნიჭითა აღსავსე, გონიერებით აუხსნიდა და ბრძნად მიუგებდა უკურღვევად თქმულთა მათთა, ხოლო თვისისა დამამტკიცებელად. და გაგრძელდა სიტყვის-გება მიმწუხრამდე.
მოშიშმან ისტორიისა სიგრძისამან კმა-ვიყო თქმად: ვითარ უწყით სომეხთა სიტყვა-მასვეობისა, ძლიერი ღაღადი აღუტევეს, ცილობისა სწორი ძლევა იქმნებოდა. ამის მსმენელმან კათალიკოსმან იოანე, ღმრთის-მეტყველისა მოსახელემან, ნუ უკვე ზენათ სულის წმიდის მიერ აღვსებულმან ან თუ მართლისა სარწმუნოებისა მინდობილმან-არა უწყის, გააღო პირი ბრძნად მეტყველი შეუვალთა სიტყვათა. ოდესმე დიდი ელია მსხვერპლსა ზედა მოხედვიდა ცეცხლითა ღმრთისა მიერ მლოცველი; იხილეთ, თუ ვითარ უაღრეს აღსახდელ არს უსისხლო მსხვერპლი-ხორცი და სისხლი ღმრთისა კაც-ქმნულისა-მსხვერპლსა ძროხისასა, რომელი აჩრდილსა მწერებულად იყო, ეგოდენ უბრწყინვალეს და უზენაეს არს, რომელი აწ იქმნა და ითქვა, ვჰგონებ, სულისა მიერ წმიდისა, პირითა მსახურისა მისისა კათალიკოსისათა. რამეთუ თქვა:
„სახლით თარგამოსნო, რომელნი შეკრებულ ხართ მისთვის და მტერად მართლისა სარწმუნოებისა! უწყითა, რომელ ნათესავსა კაცთასა ეუფლა ეშმაკი? დამყოფელმან თვალთა გონებისათამან შეასაკუთრა სწავლასა, და არამეცნიერნი და დამტევებელნი ღმრთისანი შესწირავდენ კერპთა, ხახვსა და ნიორსა და ჯინჭარსა. ხოლო ღმერთი, არა უგულებელს-მყოფელი დაბადებულთა თვისთა, ეზრახა აბრაჰამს და მერე ნათესავსა მისსა; კვლავ მოსეს მოსცა სჯული და მსჯავრი უკანასკნელ, უმეტესთა წყალობათა აღძრული, ზეცით გარდამოხდა ერთი სამებისაგანი, ძე და სიტყვა, ქალწულისა მარიამისგან ხორცნი შეისხა და მსგავს კაცთა იქმნა, რამეთუ სისხლთაგან ქალწულისათა მიიღო ხორცნი კაცობრივნი და სული სიტყვიერი, იქცეოდა კაცთა თანა და ყოველნივე განგებულნი აღასრულა. რაჟამს შესაძრწუნებელი იგი ნებსით ჯვარცმა ეგულებოდა, ათორმეტთა მოწაფეთა თანა ისერა და სრულ-ყო პასექი ვითარ სრულ იქმნა, იწყო ახალსა ამას ღმერთ-მყოფელსა საიდუმლოსა: მოიღო პური, გატეხა და მისცა მოწაფეთა, და თქვა: „მიიღეთ და ჭამეთ, ესე ხორცი ჩემი არს მისატევებელად ცოდვათა“ ეგრეთვე სასმელიცა: „ხუთ ამისგან, ესე სისხლი ჩემი არს“ და პირველად იტყოდა: „უკეთუ არა სჭამოთ ხორცი ძისა კაცისა, არა გქონდეს ნაწილი ჩემ თანა“. და კვლავ იტყოდავე: „ხორცი ჩემი ჭეშმარიტი საჭმელი არს და სისხლი ჩემი ჭეშმარიტი სასმელი არს. და მრავალ-სადმე არიან ესევითარნი სიტყვანი. აწ უკვე მომიგეთ: გრწმენა ესევითარნი ხმანი მახარობელთანი“ - ხოლო მათ მიუგეს: „უცილობელ არს ეგე. რამეთუ მოგვცა ხორცი და სისხლი მისი. რათა უკვდავებად ვჭამდეთ და ვსვამდეთ; ესე არს ნიჭი დიდი ჩვენდა მომართ, რათა ქრისტეს ღმერთად აღმსარებელნი ვჭამდეთ ხორცსა მისსა და ვსვამდეთ სისხლსა მისსა“.
და კვლავ კათალიკოსმან ხმა ყო ბრწყინვალედ: „კეთილ, შვილნო, ვინაიდან აღიარეთ, აწ უკვე ესეცა გწამს, ვითარმედ ახალი სჯული და ახალი პასექი იყო სერობა იგი, და ყოველნი, ქრისტეს ღმრთად და კაცად აღმსარებელნი, მღვდელ-ვმოქმედებთ ქრისტეს ვნებათა მომხსენებელნი; ვჭამთ ხორცსა მისსა და ვსვამთ სისხლსა მისსა; იგი არს სჯული ჩვენი და მცნება ახალი“. ხოლო სომეხთა მიუგეს: „აგრე, ამას არავინ უმეცარ არს“.
კათალიკოსმა თქვა: „აწ უწყოდეთ, უკეთუ სარწმუნოება თქვენი უმჯობეს-სადამე არს, თქვენ მიერ შეიცვალების პური ხორცად უფლისად. თუ ჩვენი უმჯობეს არს, ჩვენ მიერ მღვდელმოქმედებული შეიცვალების ხორცად უფლისად“. მათ თქვეს: „ეგრეთ არს“. კათალიკოსმან თქვა საშინელი სასმენელად სიტყვა: „საქმითა გამოვაჩინოთ, არა სიტყვითა“. მათ თქვეს: „რომელსა ჰყოფ, ჰყავ“.
კათალიკოსი ეტყოდა: „მოგცემ ძაღლსა ერთსა და დრო-გიყოფ სამთა დღეთა, რომე ღამე განათიოთ ლიტანიითა და ღმრთისა ვედრებითა; სამ დღე ძაღლი უჭმელად დამარხეთ. და ერთი ძაღლი მე მომეცით, სამ დღე უჭმელად დავმარხო, ღამე გავათენო ლიტანიითა და ღმრთისა ვედრებითა. და გამოჩნდეს მართალი სარწმუნოება. მესამესა დღესა აღვასრულებ უსისხლოსა მსხვერპლსა და მოვიღებ სეფისკვერსა ხელითა ჩემითა. დაღათუ არა საკადრებელ არს, დაუგებ ძაღლსა წინა, რომელიც თქვენ გყავს, და ეგრეთვე თქვენ სეფისკვერი მოიტანეთ და დაუგეთ ძაღლსა მას, რომელი მე მყავს. რომლისაცა შეჭამოს, მისი რწმუნება არა არს; თქვენი შეჭამოს, თქვენ გრცხვენეს; თუ ჩვენი შეჭამოს, ჩვენ გვრცხვენეს“.
ესმა ესე მეფეთა და ერსა, გაკვირდენ და უღონოებამან მოიცვა. როდესაც გონს მოვიდენ, უთხრეს კათალიკოსსა: „რა ესე სთქვი, სასმენელადცა ზარია!“ კათალიკოსი უმეტეს დაამტკიცებდა. მაგრამ სომეხთა აღარ ენება, მისცეს ძაღლნი ურთიერთსა, და წავიდენ კარავთა მიმართ.
ხოლო მეფე, ძლიერად მბრძოლი, ეტყოდა კათალიკოსსა: „რა სთქვი, ვინ შემძლებელ არს ამისდა ქმნად, მოგონებად და სმენად, რამეთუ განსაკვირვებელ არს?“ კათალიკოსი წყნარითა გონებითა მიუგებდა: „საქმე ესე არა მინდობითა თავისა ჩემისათა ვყავ, არამედ ვყოფ ამას სასოებითა ქრისტეს ღმრთისათა, რათა აჩვენოს მორწმუნეთა მართალი მორწმუნეობა თუ ვისი არს და ვინ არიან მართლ აღმსარებელნი და ვისითა მღვდელმოქმედებითა შეიწირავს უსისხლოსა მსხვერპლსა და ვისთა ხელთა მისცემს კრავი ღმრთისა დაკლვად თავსა თვისსა, ან ვინ ვჭამთ ხორცსა მისსა და ვსვამთ სისხლსა მისსა; მინდობითა მართლმადიდებლობისათა ცხად ვყოფთ ჭეშმარიტებასა. მეფეო, შემეწიე შენ და ყოველნი ქართველნი, დიდი და მცირე“. გაუკვირდა მეფეს და ყოველ ერს, ისმინეს რა ბრძანება კათალიკოსისა, და წავიდენ თვის-თვისად.
იყო დღე იგი პარასკევი. იწყეს ლიტანიობად: ერთკენ მეფემან და კათალიკოსმან და ყოველმან სამღვდელომან კრებულმან (მცირედნი იყვნენ იქ ეპისკოპოსნი, რამეთუ არა კრება ეყო მეფესა), და ერთ-კერძო სომეხნი და მხარგრძელნი ზაქარია და ივანე ღამე იგი ორთავე გაათენეს, შაბათსა კვლავ იწყეს ლიტანიობად და მწუხრი ერთშაბათი გაათენეს. და აღმოხდა მზე და ყოველნი გაემართენ ეკლესიას, ცრემლით მვედრებელნი ღმრთისანი. განამზადეს წმიდა ტრაპეზი ორგნითვე, იყო ტირილი ორისავე კრებულისაგან. და სრულ-ყო რა უსისხლოსა მსხვერპლისა შეწირვა, აღიქვა კათალიკოსმან ფეშხუმითა შესაძრწუნებელი იგი ხორცი ჩვენთვის კაც-ქმნილისა ქრისტეს ღმრთისა. წამოვიდა კრებულისა მიმართ მგზავრ მეტყველი: „წმიდა არს, წმიდა არს, წმიდა არს უფალი საბაოთ, სავსე არიან ცანი და ქვეყანა დიდებითა მისითა“.
მოუწოდა სომეხთა ეპისკოპოსთა და მხარგრძელთა და ყოველთავე სარწმუნოებისა მათისა ზიართა და ეტყოდა: „ისმინეთ აწ, სახლო თარგამოსისო! უწყით, რამეთუ ღმერთმან, ჩვენთვის კაც-ქმნა მან, მოგვცა ხორცი თვისი საჭმელად მეტყველმან: უკეთუ არა სჭამოთ ხორცი ჩემი, არა გქონდეთ ცხოვრება, ამას ჰყოფდით მოსახსენებელად ჩემდა“. და მოციქულიცა იტყვის; „პურსა ამას რომელსა გავტეხთ, არა-მე ზიარება ხორცთა ქრისტესთა არს?“ აწ უკეთუ სარწმუნოება თქვენი ჭეშმარიტ არს, პური. ესე წმიდა ხორცი ქრისტესი იქმნების; უკეთუ ჩვენი სარწმუნოება მოსწონს, ჩვენ მიერ კურთხეულ იქმნების ხორცად უფლისად ყოვლადვე ნუ იყოფინ, რომელ იკადროს რომელმანცა უარისყოფა. აწ მოიყვანეთ ძაღლი, რომელიც მე მოგეც; დაღაცათუ არა საკადრებელ არს, წინადაუგებ პურსა ამას წმიდასა. უკეთუ შეეხოს ძაღლი და იკადროს მიახლებად, არა სადამე არს სარწმუნოება ჩვენი. მოყვანებად ვცეთ ძაღლი თქვენი, დაუდვათ პური თქვენ მიერ კურთხეული; იხილეთ რა-ძი იქმნას, და მას ზედა გამოჩნდეს, ვისი სარწმუნოება მოსწონს ქრისტესა“.
ხოლო სომეხთა დაღაცათუ არა ენებათ, მაგრამ არა იყო პასუხი სამართლისა; ძლივს ეტყოდენ კათალიკოსსა: „შენ მიერ განჩინებულსა ამას საქმესა შენ გიღირს ქმნად“. ხოლო იყო ერსა ზედა შემოსვლად ჯარი, რა-ძი იქმნას. და ამისმან მსმენელმან კათალიკოსმან თქვა - „მე ვყო“. და ბრძანა ერისა შორად განყენება და მრგვლივ გარემოდგომა, რათა ყოველთა მიერ სახილველ იქმნას დიდებულება ღმრთისა და განდგა ერი შორად-რე.
წარმოდგა კათალიკოსი იოანე შემოსილი, და ხელთა ეტვირთა ზარის ასახდელი იგი საიდუმლო, ხორც-ქმნილი, მღვდელ-მოქმედებული. მეფე და ყოველი ერი ხედავდენ განცვიფრებულნი და შეძრწუნებულნი. და კათალიკოსი იდგა ვითარცა გოდოლი შეურყეველი, ტურფად აღშენებული, ესე მტკიცედ იდგა გამშვენებულითა პირითა. მაშინ მოყვანება ბრძანა სამ-დღე უჭმელისა ძაღლისა; და მოიყვანეს ძაღლი იგი შიმშილითა, განლიგებული. და წარდგა იოანე კათალიკოსი და აღმოუტევა ხმა ბრწყინვალე: „ქრისტე მეუფეო, ხსნისათვის კაცთასა განკაცებულო, ჯვარცმულო ჩვენთვის, დაფლულო და აღდგომილო და ზეცად მამისა ამაღლებულო, რომელმან მოგვეც ხორცი შენი, რათა მოსახსენებლად შენდა ვჰყოფდეთ; შენ, მეუფეო, გსურს სარწმუნოება ქართველთა, გსურს სარწმუნოება ესე ჩვენი, შეუხებელად და მიუახლებელად დაიცევ ზარისა ასახდელი ხორცი ესე შენი, ჩვენ მიერ მღვდელ-მოქმედებული; შენ უკვე შეიწირე შეუძრველი ეგე და აჩვენე ერსა ამას გზა ჭეშმარიტი, და მოხედე მსხვერპლსა ამას და სირცხვილეულ ყვენ წინააღმდგომნი ჩვენნი!“.
და რაჟამს ესე ითხოვა, დააგო შესაძრწუნებელი იგი უსისხლოსა მსხვერპლისა აღმონაკვეთი მოყმარისა მის ძაღლისა წინა. ხოლო მხილველი პურისა ვითარ მიეტევა მიეახლა მიუახლებელსა მას; მყის ძლიერად იყვირა ძაღლმან და ვერ შეეხო წმიდასა მას წმიდათასა, და იხილეს განსაკრთომელი ესე სასწაული განკრთენ მეფე და ყოველი ერი. მაღლითა ხმითა ხმა-ყო კათალიკოსმან და ყოველმან სიმრავლემან ერისამან: „დიდ ხარ შენ, უფალო, და საკვირველ არიან საქმენი შენნი!“ და აღუტევეს ხმა სიხარულისა მადიდებელად ღმრთისა ცრემლითა სიხარულისათა. ხოლო სომეხნი, უღონოებასა მიცემულნი, გაკვირვებულნი იდგენ და უკვირდათ.
მაშინ ევედრა კათალიკოსი მეფესა, რათა დაადუმოს ერი იგი. და ვითარ დაწყნარდეს ხმანი იგი, უთხრა ნათელ-მოფენილითა პირითა მარღასთა სომხითისათა და მხარგრძელთა: „მისმინეთ და უწყოდით: ღმერთი, უხილავი და მიუახლებელი და შეუხებელი ბოროტისა რომლისაგანვე, უბოროტო არს და მან თავადმან ბრძანა პურისა ამის წმიდისა ხორც ქმნად. ნუ გიკვირს, რამეთუ მანვე თქვა: იყავნ ნათელი და კვლავ გამოჩნდა ნათელი, „ხმელ - და გამოჩნდა“, მანვე სიტყვამან არა-რასაგან ქმნა ხმელი. არა თუ სახისმეტყველებ არს, არამედ ჭეშმარიტად ხორცი მისი. ამას რა შეეხებოდა? ხორცი მისი და პური ან ორივე ერთ არს, ან უმჯობეს რომელიმე“.
ხოლო სომეხთა არათუ ენებათ, უნებლიეთ თანაედვა ამისი ქმნად. ვითარ მღვდელნი ადგენ და მოიყვანეს ძაღლი, რომელიც ჰყავდა კათალიკოსსა, და მოუგდენ მსხვერპლი მათი და მყის აიტაცა. და ქართველთა იწყეს მადლობად ღმრთისა ხმითა სიხარულისათა, იქით და აქეთ ხლდომითა მასვე იტყოდენ: „დიდ ხარ შენ, უფალო, და საკვირველ არიან საქმენი შენნი“. და კათალიკოსი შემოსილი შესვეს ჰუნესა თვისსა, და ხელთა ეტვირთა ტაბაკითა სეფისკვერი და თანაჰყვებოდეს ყოველნი წარჩინებულნი და ლაშქართა შინა დადიდოდენ მეტყველნი ესეთ ფსალმუნსა ასოცდამერვესა:
„მრავალგზის მებრძოდეს მე მტერნი ჩემნი სიყრმით ჩემითგან და მე ვერ მერეოდეს. ბეჭთა ჩემთა მცემდეს მე ცოდვილნი და განაგრძეს უსჯულოება მათი. უფალმან შემუსრა ქედნი ცოდვილთანი. რცხვენოდენ და მართლ უკუნ იქცენ ყოველნი მოძულენი სიონისანი, უფალსა უგალობდით. რამეთუ დიდებით დიდებულ არს. უფალმან შემუსრა მბრძოლნი, უფალ არს სახელი მისი“.
ესეთ მხიარულითა პირითა მოვლეს ყოველი ბანაკი. სომეხნი, ვითარცა მყვარი უტბო, ეგრეთ იდგენ უხმოდ, ქვეყანად მხედველნი, ვითარ ძველ ოდესმე მღვდელნი ასტარტესნი. ხოლო თუ ვითარი სიხარული, სასოება და მადლობა ღმრთისა მოიწია ქართველთა ზედა, თხრობა შეუძლებელ არს. და შევიდენ რა, დიდი სერი შემზადეს მეფემან და კათალიკოსმან.
ხოლო სომეხნი სირცხვლეულნი წავიდენ მხარგრძელთა კარვად. ივანე მსახურთუხუცესი ეტყოდა ძმასა თვისსა ამირსპასალარსა ზაქარიას: „მე არა მენება ცილობა; ქართველთა მართალი სარწმუნოება უპყრიათ. რაღა არს მყენებელ ჩვენდა, რომე მართალი სარწმუნოება არა შევიწყნაროთ და არა ნათელ-ვიღოთ ქართველისა კათალიკოსისა მიერ?“ ხოლო იგი მიუგებდა: „უწყი, ძმაო, რამეთუ მართალი სჯული არს ქართველთა, მაგრამ რომელი განიკითხვის დღესა მას, ჰკითხონ; მე არა შევერთვი ქართველთა!“ და ესმა ივანეს და უთხრა: „მიკვირს სიბრძნისა შენისაგან, რომელ უმჯობესსა არა არჩევ, მე არა შევერთვი განზრახვასა შენსა, ნათელ-ვიღებ სარწმუნოებასა ზედა ქართველთასა“.
რადღა სახმარ არს სიტყვა? მოვიდა და ნათელ-იღო სარწმუნოებასა ზედა ჩვენსა იოანეს მიერ კათალიკოსისა. და მრავალი სიმრავლე სომეხთა მოვიდა ნათლისღებად. და იქმნა სიხარული, და ზაქარია ეგოვე ურწმუნოებასა ზედა.
ესევითარი ნიჭი და პატივი მიმადლა მის მიერ შეყვარებულმან ღმერთმან თამარსა, მაგრამ არცა ის უდებ იქმნა მოქმედებად საქმეთა სათნოთა ღმრთისათა. ამისთვის ხელ-ყო აღშენებად საყოფელსა გამმარჯვებელსა მისსა ზენა-კურთხეულსა ვარძიისა ღმრთისმშობელსა, ზემო ვარძიის ქვემო ვარძიითა მიცვალებითა, რომელი კლდისაგან გამოჰკვეთა, თვით პატიოსანი ეკლესია და მონაზონთა საყოფი სენაკები, რომელი მტერთაგანცა შეუვალ და უბრძოლველ იყო. ესე ვარძია პირველად დაეწყო სანატრელსა მამასა მისსა გიორგის, მაგრამ ვერ სრულ ქმნა და დაეტევა, რომელ დიდმან ამან აღასრულა და შეამკო ყოვლითურთ, და შესწირა მრავალნი და დიდროანი სოფლები, და შეჰკაზმნა ტრაპეზისა შემოსავალნი დიდნი, რომელიც ყოვლისაგანცა მოთხრობა ძნელ არს. თუ ვისმე ნებავს ამისგან იხილენ ვარძია და საქმენი მისნი ქმნულნი და ნაშენები ქვაბ-ქმნილი. ვინა მეფემან თამარ გულს-იდგინა მსახურებად უბიწოსა და განსაკრთომელისა სასწაულთა-მოქმედისა ვარძიისა ღმრთისმშობელისა, ამისათვის უმეტეს პირველთა იდიდა მეფობა მისი.
ხოლო სხვანი საქმენი მისნი, აღშენებანი და შეწირვანი მონასტერთანი ისმინენით. არა მხოლოდ საქართველოსა მონასტერნი ააშენა, არამედ პალესტინეს, იერუსალემს ააშენა პირველად მონასტერი; და კვლავ კვიპრეს ღალია შეამკო და უყიდა შესავალნი და ააშენა მონასტერი და შეამკო ყოვლითა წესითა პატიოსნისა მონასტრისათა. და კვლავ კოსტანტინეპოლის ააშენა მეტოქი მათი. და გრძელ სადამე არს ყოვლისა მოთხრობილობა, რომელ საბერძნეთს და ყოველსა ელადას შინანი მონასტერნი უხვად წყალობა-მიფენილ ყვნა და საქართველოსა მცირითგან მონასტრით საყდარ-ეკლესიანი არა დაუტევა, რომელ არა წყალობითა აავსო.
ესეთ კეთილად აღეპყრა საუკუნოსა გონებასა, და მომნიჭებელი წარმოუმატებდა საქმესა დღე-კეთილობასა შინა. და ყოველნი გარემოს მყოფნი მეფენი, ქალაქნი და ამირანი ძღვნითა და ხარკითა მომშვიდებდეს პირსა მხნეთა სპათა მისთასა, და არბევდიან ურჩთა.
აქამომდე კარი თურქთა ჰქონდათ. წარავლინა ლაშქარნი გარემოდგომად. და ცნეს თურქთა, დააგდეს კარი და ივლტოდენ. ხოლო მეფემან აიღო და მიითვალა კარი და დაუტევა კარის მცველად ივანე, და აჩინა მონაპირედ, და უბოძა ათაბაგობა და ამირთა-ამირაობა, რომლისათვისცა დიდი წყება შექმნა თურქთა; და დიდად ავნებდა, რომელ წარუღო თურქთა გარეშემონი ქვეყანანი, აიღო და მიითვალა. და წარმოგზავნა მახარობელი მეფისა წინაშე და დაიმადლა. ივანესვე უბოძა კარული და მისი ქვეყანა. და წარემართებოდა სამეფო თამარისი და შეემატებოდა დღითი-დღე. შიში და ზარი მეფისა იყო ყოველთა სულტანთა ზედა.
უდიდესნი საქმენი აღმომიჩნდენ და გონება ვიწყე უღონოებად თხრობისა სიდიდითა საქმეთათა, დაღათუ არა შესატყვისი არს ჩემდა ამათ მოთხრობა, არამედ დიდთა სიტყვის-მოქმედთა პირველთა არს.
ესე ესმა მაღალსა სულტანსა სელჩუქინსა, სახელით რუქნადინს, რომელი უმაღლეს და უდიდეს იყო სხვათა ყოველთა სულტანთა, რომელი მთავრობს დიდსა საბერძნეთსა, ასიასა და კაპადოკიასა ვიდრე პონტოდ ზღვამდე. ამან მოუწოდა ყოველსა სიმრავლესა სპასა მისსა და შეკრიბა კაცი ორმოცი ბევრი, რომელ არს ოთხასი ათასი და წარმოავლინა მოციქული მეფეს წინაშე და წარმოსცა წიგნი, რომელსა წერილ იყო სახე ესევითარი:
„ღმრთისა ოდენ უხვეწარისა და ყოველთა კიდეთა მპყრობელისა! ყოველი დიაცი რეგვენია, და შენ გიბრძანებია ქართველთათვის აღებად ხმალი მუსულმანთა ხოცად. ესე არცა რომელ ხმალი დიდისა მოციქულისა მოჰმედისა. მისისა ერისთავისა, ბოძებულთა. აწ წარმომივლენია ყოველი მხედრობა ჩემი, რათა აღვხოცო ყოველი მამაკაცი მაგ ქვეყნისა, და ცოცხალი იგი ოდენ დარჩეს, რომელი წინამომეგებოს, თაყვანი სცეს ჩათრსა ჩემსა სასოება იგი თქვენი ჯვარი წინაშე ჩემსა დალეწოს და მოჰმადი აღიაროს“.
როდესაც მოვიდა მოციქული და შეიყვანეს მეფეს თანა თამარსა წინაშე, წიგნი, მისცა და წარდგა, იწყო არა-საკადრებელთა სიტყვათა თქმად: „უკეთუ მეფემან თქვენმან დაუტეოს სჯული, იპყრას სულტანმან ცოლად; და უკეთუ არა დაუტეოს სჯული, იყოს ხარჭად სულტნისა“. რადგან ამპარტავნად იტყოდა სიტყვათა ამათ, წამოდგა ზაქარია ამირსპასალარი და უხეთქა ხელითა პირსა, და ვითარცა მკვდარი დაეცა და იდვა. როდესაც აზიდეს და ამართეს და ცნობად მოვიდა, უთხრა ზაქარიამ: „თუ მოციქული არა იყავ, პირველად ენისა აღმოკვეთა იყო შენი სამართალი და მერმეღა თავისა კარნიერად კადრებისათვის. აწ არა არს სიტყვა! ესე წიგნი მიართვი ნუქრადინს და უარი: ჩვენ მზად ვართ წყობად და წინამოგებებად, სამართალი ღმრთისა, იყავნ!“
მისცა ესევითარი წიგნი, და მერე შემოსეს და ნიჭი უბოძეს, წარზავნეს პასუხითა მწვავითა. მაშინ მოუწოდეს სპათა იმერთა და ამერთა, ნიკოფსით დარუბანდამდის, და შეკრიბეს ჯავახეთს. და მივიდა თამარ ვარძიას, ვარძიისა ღმრთისმშობელისა წინაშე და ცრემლით შეავედრა სოსლან დავით და სპა მისი; და დროშა მისი სვიანი და ბედნიერად მყოფი გაგზავნა ვარძიით. ლაშქარნი წარემართენ. წინამებრძოლად იყო ზაქარია მხარგრძელი ამირსპასალარი, და ორნიცა იგი ძმანი ახალციხელნი, შალვა და ივანე, დაღათუ შალვა მანდატურთ-უხუცესი იყო, ჭიაბერი და სხვანი თორელნი, და წარემართენ ბასიანის კერძოსა. და მეფე თამარ მოვიდა ოძრხეს: და ეახლნენ შავთელი კაცი ფილასოფოსი და რიტორი, ლექსთა გამომთქმელი და მოღვაწებათა შინა განთქმული, და ევლოგი სალოსად წოდებული და წინასწარ-მცნობლობისა ღირსქმნილი. ამათ თანა იყო მეფე თამარ დღისი და ღამე ლოცვითა, ფსალმუნებითა, ღამისთევითა დაუძინებელად, და ყოველთა ღამეთა დღე-ლიტანიობდა და არა დასცხრებოდა. და ყოველგან საყდართა, მონასტერთა და სოფელთა უბრძანა ლიტანიობა და ვედრება ღმრთისა.
ხოლო მეფემან დავით ქმნა, უნდოდა რამეთუ ზედა-მიჰმართა სადა დაბანაკებულ იყო ბასიანისსა ადგილსა ბოლოსციხედ წოდებულსა. და ეახლეს ბანაკსა სულთნისა! რომელ არა იყო რიცხვი ცხენისა, ჯორისა და აქლემისა მათისა კარვებისა და სარაფარდებისა მინდორი იგი ძლივს იტევდა კარვებსა მათსა და აღმდგომსა მისსა, და უმეტეს ქართველთასა. ესეთ წყნარად და უკადრად მდგომარე იყო სულტანი. და ეახლა დავით და ქართველნი. დააწყვეს რაზმი, სადა-იგი წინამბრძოლად იყო ზაქარია მხარგრძელი ამირსპასალარი და ახალციხელი შალვა და ივანე, და სხვანი თორელნი; და ერთკერძო აფხაზნი და იმერნი ერთ-კერძო ამერნი და ჰერ-კახნი. ესეთ წყნარად მიდიდოდენ. დარაჯნი არა უდგეს სულტანსა, არამედ იხილა კაცმან სულტნისამან: მოვიდა სპა ურიცხვი ქაფარი. წარიკვეთა სასოება მეფისა მათისა. ხოლო იგინი განკრთეს და მოიღეს ჯოგი; აღიჭურნენ და აღსხდენ ჰუნეთა, ბარგი და კარვები დაუტევეს. რა მოვლეს კარავთაგან, წინაგანეწყვნენ, და ეახლნენ წინამბრძოლნი ორთავე, და იქმნა ომი ფიცხელი და ძლიერი, რომელი ძველ-ოდესმე ქმნილ იყო მხნეთაგან ეგევითარი ომი.
და გაგრძელდა მყოვარ-ჟამ და მოსწყდებოდენ ორგნითვე, ხოლო უმეტეს სულტნისა სპანი მოისრვოდენ. და ესოდენ განგრძელდა ომი, რომელშიც მოუკლეს ცხენი ივანეს მსახურ-უხუცესსა, ზაქარია გაგელს, ახალციხელთა შალვასა და ივანეს, თაყაიადინ თმოგველსა, კაცსა მხნესა, და სხვათა მრავალთა თავადთა. და კნინღა სივლტოლად მოდრიკენ, და ქვეითად დარჩეს რაზმსა შინა მხნენი საქართველოსანი. და იხილეს ლაშქართა თავის-თავისნი პატრონნი ქვეითნი, გაწირეს თავნი სიკვდილად და ჩამოხდეს ცხენისაგან და პატრონთა მათთა გვერდსა დაუდგეს, ქვეითნი ქვეითთა; და ეგრეთ ძლიერი ომი შეიქმნა.
როდესაც იხილა დავით მხნემან, ამანცა მხნემან მორიდა ერთ-კერძომან, და მარჯვენასა მხარსა მორიდა ზაქარია მხარგრძელმან. და ვითარ ქართველთა განეშორეს, რათა არა ცხენითა მათითა დაითრგუნა ქვეითნი ქართველნი, და მიმართეს სპარსთ-კერძ. და ვითარ ნადირისთვის მოსწრაფე იქმნეს მონადირე, ეგრეთ მსწრაფლ მოეტევნენ ერთისმხრივ სოსლან დავით და მეორე მხრივ ზაქარია, თუმცა ვინ უმახლობელეს იყო, უწინარეს მივიდა, მასვე წამსა შინა დავით და სპა მისი მივიდა და, ვითარ მგელნი ცხვართა, ეგრეთ შეუცვივდენ ურიცხვსა მას სპასა შინა სულტნისასა. პირველსა მოკიდებასა და ხეთქებასა ხმალთასა მოხედა წყალობა აურაცხელმან ღმერთმან მოსავთა ჯვარისათა, და განადიდა დიდება დავითისი და თამარისი ვარძიისა ღმრთისმშობელმან. და ანაზდათ ეგოდენი სიმრავლე გასკდა, იძლია, დაიფანტა, და ამას ჰგვანდა - თვალგარდუწოდებელი მაღნარი მიწითურთ მოგლეჯილ იყო და დაზულეულ, და ღირს სადმე ყოფილიყო. სადგან თვალი იხილველობდა, ყოველგან ტყეთა მსგავსი ლაშქარი იხილვებოდა ლტოლვილი.
ხოლო მხნე ესე ქართველნი, რომელნი-ესე ზემო ქვეითად მყოფნი ვახსენეთ აღსხდენ ჰუნეთა და, ვიდრე ღამემდე დევნა ყვეს და ხოცდენ, ჩამოჰყრიდენ და იპყრობდენ. და თვით მათვე ჯარითა ვერ იტყვიდენ და ურთიერთას დასთრგუნვიდენ.
ამათ თხრობათა მოწევნულსა კვლავ მენება დუმილი. გაკვირვებულ ვარ, თუ ვითარითა წყალობითა მოხედა სამკვიდრებელსა თვისსა ღმერთმან და ვარძიისა ღმრთისმშობელმან. ვითარ უვნებლად დაიცვა მის წინაშე და მისი შევედრებული ერი ქართველთა და ეგრეთ წარმოვლენილი ერი, რომელ ეგოდენისა სიმრავლისაგან არცა ერთი ვარგი, მეფისაგან შესწავლილი, კაცი მოკვდა, ვითარ ეგოდენი სიმრავლე სპისა მათისა ივლტოდა და თუ ვითარ უვნებლად დაიცვა სპანი თამარისნი. აივსნენ ოქროთა და ვეცრხლითა და ჭურჭლითა პატიოსნითა. ხოლო ცხენ-ჯორისა და აქლემისა სიმრავლე, რომელიც დაყარეს, ვინმემ აღრაცხეს. ხოლო კარავთა საფენელთა და შესამოსელთა და ლარის არტახთა მიერ სავსე იყო ყოველი საბანაკო მათი, რამეთუ ესოდენ ზარგანხდილნი ივლტოდენ, რომელიც მოსწრაფენი არა მიხედვიდენ კარავთა და ფარდაგთა მათ სიმდიდრეთა, არამედ თვითოთა ცხენითა ივლტოდენ და მარქაფასა განუტევებდენ.
ესეთ ძლევა-შემოსილნი, მადიდებელნი ღმრთისანი, შემოიქცენ და დადგენ კარავთა შინა მათთა. ვითარ რიყე იდვა მუზარადი შაქრისა. და იყო იგი ადგილი წყაროთა სავსე; მოვიდოდა კაცი და მუზარადისა სადები ამოჰფრიწდა, და შაქრითა გატენიდა, წყლითა აავსებდა და სვამდა. ესეთ სახელოვანმან დავით მიმართა მზესა მისსა მიმართ.
ხოლო ესე თქმულ არს, რომელ მეფისა თამარისა ოძრხეს ყოფასა შინა ეახლენ შავთელი იოვანე და ევლოგია და იყო ვედრება ღმრთისა და ღამეთა გათევა ლაშქართა გამარჯვებისათვის. დღესა ერთსა შავთელი და ევლოგი მეფესა თამარსა წინაშე ისხდენ; და ანაზდათ გაკვირვება დაეცა ევლოგის: იწყო აღმართ ხედვად. ვითარ ხედავდა, ანაზდათ ევლოგი დაეცა ჭმუნვის სახედ - და ვითარ აჰაჰ ესერა - სამგზის და მყისეულად ახლტა და ხმა ყო: „აჰა წყალობა ღმრთისა სახლსა ზედა თამარისსა მოიწია“. და ივლტოდა და ავიდა მთასა, რომელსა ჰქვია არაგანნი. უწყოდე, მეფეო, რომელ ჩვენება იხილა სულელ-საგონებელმან, თუმცა ჩვენებასა კეთილსა ვჰგონებ!“ ამისთვის დაწერეს დღე და ღამე და ჟამი იგი.
მოწყალემან ღმერთმან პირველ შესახა ესე ყოველი ნივთთა აგება უკანასკნელისა ხსნისა ჩვენისათვის. და მოწყალემან მასვე დღესა შესახა ხსნა ჩვენი აღდგომითა თვისითა. და ესეთ მხიარულითა პირითა სახელგანთქმულნი მოვიდენ ვარძიას, თვით თამარიცა მივიდა, და ჯეროვანი მადლობა შეწირეს.
ამათ დღითი-დღე წარმართებათა და განდიდებათა შინა იყო სკიპტრის-მპყრობელთა ყოველთა უბრწყინვალესი თამარ; უმეტეს შეუმატებდა ღმრთისმსახურებასა, ეკლესიათა და მონასტერთა კაზმასა და შენებასა, ობოლთა და ქვრივთა შეწყალებასა და სამართლისა მოფენასა. ამას შინა იშვებდენ და იხარებდენ სამეფოსა; ჟამ გადავიდოდნენ აფხაზეთს და განაგებდნენ საქმეს იქაურს, და მოინადირიან კეთილი იგი სანადირო - გეგუთი და აჯამეთი. მერმე გარდმოვიდიან ქართლს, სომხითს, და დადგიან დურს; მოვიდიან ხარაჯითა განძელნი და აღმართ-ქალაქნი. გაზაფხულ აღმოვლიან სომხითი, მოიღიან ხარაჯა ნახჭევნელთა; და წავიდიან კოლას, თავსა არტანისასა, და იქიდან მოიღიან ხარაჯა კარნუ-ქალაქით და ეზინკით და სხვათა გარემოსა ქალაქთა.
ესეთ სიხარულსა შეცვლის მწუხარება. ამისთვის მოიწია მწუხარება, რამეთუ მიიცვალა სოსლან დავით, კაცი აღსავსე ყოვლითა სიკეთითა, საღმრთოთა და საკაცობოთა, შესახედავად განმშვენებული, ხოლო წყობათა და ომთა შინა მხნე ვინმე გულოვანთაგანი, უხვი და მდაბალი და სიკეთე აღმატებული. და დაუტევა ორნი შვილი: ყრმა ვიდრემე ლაშა-გიორგი, ხოლო ასული რუსუდან. და იტირეს და იტყებდენ და დაუტევეს მწუხარება ყოველსა მკვიდროვანსა.
მათ უკვე ჟამთა, არა მცირედ მყოფელთა, მშვიდობა იყო ყოველგან. და მეფე იყო გეგუთს, რამეთუ იყო წმიდა-მარხვანი; მხარგრძელნი ორნივე მეფეს წინაშე იყვნენ. და ვითარ ცნა არდაველის სულტანმან, აღძრა მტერობა ქრისტეანეთა ზედა, და მოუწოდა სპათა მისთა, და წარმოემართა და მოაოხრა ანისი, რამეთუ უწყოდა მხარგრძელთა შინა-უმყოფლობა. წამოვიდა და აღვლო რახსის პირი, და უგრძნობლად მოვიდა ანისსა; გზა-გზა არავის ავნო და დიდსა შაბათსა მწუხრის მოვიდა ქალაქსა ანისისასა. და ვითარ ცისკარი მოეახლა და ჰკრეს ძელსა და გააღეს კარნი ქალაქისანი, მყის მიეტევნეს კარსა ქალქისასა, შეუტევეს ცხენი, და ვერ მოასწრეს კარნი, და შევიდეს ქალაქად. იწყეს ხოცად, კლვად, ტყვეობად. უმრავლესი ერი იყო ეკლესიათა შინა, ვითარ შეჰგავს ქრისტეანეთა სჯულსა. რომელიმე ივლტოდა დარბაზოანთა და იქ გამაგრდა, რომელიმე ივლტოდა ქვაბონსა, რომელსაც ქარტუნობითა უძახდნენ. და რაც განერიდა, ან ციხესა ან ქარტუნსა შინა შევიდა, რამეთუ გარეშემო სამგნით ქარაფი იყო კლდიანი და ქვებიანი.
ესეთ ხელთ იგდეს ქალაქი, ერთი ბევრი და ორი ათასი კაცი ეკლესიათა შინა, ვითარ ცხვარი დაკლეს, გარდა იმისსა, რომელიც უბანთა და ფოლოცთა შინა მოიკლა. ესეოდენ მძვინვარედ მოაოხრეს ანისი, და სავსენი ტყვითა და ალაფითა მიიწიეს შინა.
ესე ანისისა მოოხრებისა ამბავი გეგუთს ახალ-კვირიაკეს აცნობეს მეფესა თამარს, ამირსპასალარსა ზაქრიას და მსახურთ-უხუცესსა ივანეს. ესმა და დიდად დამძიმდენ, და მწუხარებამან მოიცვა, და რამცა ყვეს არა უწყოდეს; გულნი მათნი ცეცხლებრ ენთებოდა. მეფე და ყოველნი სპანი მისნი მწუხარებითა და გულისწყრომითა მოცულნი სპარსთა მიმართ ბრძოლისა ყოფად გაემზადნენ.
მაშინ მხარგრძელთა უთხრეს მეფესა: „მოიწია ბოროტი ჩვენ ზედა გარდასლვითა მცნებათა ღმრთისათა; უბოროტესად ესოდენი სჯული ქრისტიანე მოიკლა ცუდრჯულთა სარკინოზთა მიერ ცოდვათა ჩვენთათვის. ვესავ წყალობასა ღმრთისასა და პატიოსანსა ჯვარსა, რათა არა მისცეს მოსავნი ჯვარისანი სრულიადსა წარწყმედასა სარკინოზთა მიერ, არამედ შურ-ვაგოთ, ნაცვლის ქმნად განვემზადეთ, და სიცრუე მათი მათვე მიექცეს. შენ, მეფეო, ამცენ სპათა შენთა - მზად იყვნენ არდაველის სულტანსა ზედა; წავიდეთ ანისს და, ვინ სადა ვპოვოთ სპარსთაგან, მოვინადიროთ. ნუ დიდნი წავალთ, მხოლოდ მცირენი. რამეთუ, უკეთუ დიდნი წავალთ, სცნობენ და სიმაგრეთა შევლენ; მცირითა ლაშქრითა შემეწიე. რაჟამს შეგინებული მარხვა მოვიდეს, რამცა არიან, რომელ ჩვენ მოგახსენოთ. მოეწონა მეფესა თქმული მათი. და უბრძანა მეფემან, რათა მზად იყვნენ სპანი მისნი.
და მხარგრძელნი წამოვიდენ ანისს და იწყეს კაზმად. და მოეახლა ბილწისა სჯულისა მათისა მარხვა. წარმოავლინეს მეფეს წინაშე კაცი ლაშქრის, მთხოველი. მაშინ უბრძანა მესხთა თორელთა თმოგველთა ჰერ-კახთა, სომხითართა; ქართველნი არა წაიყვანეს, რათა არა აგრძნიან არდაველს მყოფთა. შეიკრიბეს ანისს და წარემართენ არდაველს. გარდავლეს გელაქუნი და ჩავლეს ისპიანი, გავიდენ ხუაფრიდის ხიდსა და მიმართეს არდაველს. როდესაც მოვიდა ჟამი, რომელ აიდი გათენდებოდა, რომელ არს აღვსება მათი, და მას ღამესა გარე მიადგენ არდაველს.
როდესაც ხმა-ყო ქადაგმან ბილწისა ქადაგებისა მათისამან და გახშირდა მუყრთა ყივილი, ყოვლგნით ცხენი შემოუტივეს მხარგრძელთა, შეუხდენ და უომრად ხელთ იგდეს ქალაქი, თვით სულტანი, ცოლნი და შვილნი მისნი და ყოველი სიმდიდრე სულტნისა ქალაქისა. ესეთ აივსენ სიმდიდრითა აურაცხელითა, თვალითა და მარგალიტითა, ოქროთა და ვერცხლითა, ჭურჭლითა ოქროსა და ვერცხლისათა, შესამოსლითა, საფენელითა და ყოვლითა სიმდიდრითა ეგოდენ გამდიდრებულისა ქალაქისა, რომელ მოთხრთბა ძნელ სადმე არს. აივსნენ ცხენითა, ჯორითა, აქლემითა, საქონელი მათი თვით მათვე სახედართა ძლივს აჰკიდეს და წარმოემართნენ ხოლო სულტანი არდაველისა მოკლეს, ცოლნი და შვილნი მისნი ტყვე-ჰყვეს და წამოასხეს; ათორმეტი ათასი კაცი რჩეული მიზგითთა შინა მოკლეს, ვითარ მათ ყვეს ანისისა ეკლესიასა შინა; სხვა უმრავლესი ერი ამოსწყვიდეს და სხვა ტყვე-ჰყვეს. აღმოიარეს იგივე გზა და ასეთი ძლევაშემოსილნი მოვიდენ ანისს. დიდად ნუგეშინისმცემელნი მოვიდენ მეფეთა-მეფესა და მზეთა-მზესა და დედოფალთ-დედოფალსა წინაშე; მოიღეს ძღვენი და არმაღანი აავსეს ყოველი მთავარი, თვით მეფე და ყოველნი წინაშე მისსა მყოფნი. მას ჟამსა კოლას იდგა მეფე, აივსო ყოველი ქვეყანა სიმდიდრითა, ოქროთა, ვერცხლითა, თვალითა, მარგალიტითა, რომელიც მოიტანეს ზაქარია და ივანემ, რომლისათვისცა დიდად მადლიერმან მეფემან უბოძა მრავალნი ციხენი და ქალაქნი და ქვეყანანი. ესე მადიდებელნი ღმრთისა იშვებდენ და მეფე ნებიერად იყოფოდა და მოუდიოდა გარეშემოთადაღმან ხარაჯა და ძღვენი ურიცხვი.
მალე სხვანი უდიდესი საქმენი გამოუჩნდენ. მოვიდენ მხარგრძელნი, ამირსპასალარი ზაქარია და მსახურთუხუცესი ივანე და ვარამ გაგელი, მეფეს წინაშე და მოახსენეს: „ძლიერო ხელმწიფეო, შარავანდედთა შორის უმეტეს აღმობრწყინვებულო იხილე და განიცადე სამეფო თქვენი და ცან სიმხნე და სიქველე სპათა შენთა; გულის ხმა ყავ, რამეთუ მრავალნი ახოვანნი, მხნენი და რჩეულნი იპოვებიან სპათა შენთა შორის, რამეთუ არა არს წინააღმდგომი მათი. აწ ბრძანოს მეფობამან თქვენმან რათა არა ცუდად დავიწყებასა მიეცეს სადამე სპათა შენთა საქმენი, არამედ აღამხედროთ ერაყს, რომ-გურსა ზედა, რომელიც არს ხორასანი, და ცნან ყოველთა სპათა აღმოსავლეთისათა ძალი და სიმხნე ჩვენი. და უბრძანე სპათა საქართველოსათა - მზად იყვნენ ლაშქრობად ხორასანს. დაღათუ არავინ ქართველთაგანი მიწევნულ არს ხორასანს და ერაყს, არამედ ბრძანე, რათა ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე აღიჭურნენ და მზად იყვნენ!“
და ვითარ ესმეს თქმული მხარგძელთანი მეფესა, მოუწოდა ყოველთა წარჩინებულთა ამის სამეფოსათა, იმერთა და ამერთა, და აუწყა თქმული მათი. ვითარ ესმა ლაშქრად წვევა მხარგრძელთაგან, მოეწონათ ყოველთა თქმული მათი და დაასკვნეს ლაშქრობა და იწყეს კაზმა.
მოიწია არე სთულისა, მოვიდენ ტფილისს მეფეს წინაშე. განახნა სპანი მისნი და იხილა აბჯარითა კეთილითა და პატიოსნითა და მოუწონა აბჯარი და ცხენკეთილობა მათი, სიდიდე და სიმხნე სპათა მისთა, შურითა სპარსთათა აღსავსეობა. და მოიტანა დროშა სვიანად ხმარებული, გორგასლიანი და დავითიანი, და შეავედრა მასვე ვარძიისა ღმრთისმშობელს. დროშა და ლაშქარი დალოცა და წარავლინა სპარსეთს. და მისცა დროშა ზაქარია ამირსპასალარსა, და წარემართენ სპარსეთად.
ჩავლეს პირი ნახჭევნისა და გავიდენ ჯუღას და რახსა, და შევლეს ვიწრო იგი ხევი დარდუზისა, და ავიდენ მარანდსა. ხოლო მარანდელნი, ამისნი მცნობელნი ლტოლვილ იქმნენ კლდეთა შინა. ხოლო ესენი მარანდს რა მივიდენ, არა პოვეს კაცი, ეგონათ მთასა მარანდისასა ყოფად სპათა ადარბადაგანისათა. ამისთვის აარჩიეს ხუთასი მხედარი რჩეული დიდებული და აზნაური, უჩინეს მხედართ-მთავრად თაყაიადინ თმოგველი. წარემართენ, აღვლეს აღმართნი მარანდისანი, ავიდენ ვაკესა თავსა მარანდისასა და დადგეს მთასა მას, რამეთუ ესეთ ემცნო ზაქარიას: „არავის ბრძოლოს მიღმართ, სადამდის არა მივიდეს იგი და სრულადა ლაშქარი მთასა მას ზედა. თუ დიდი ლაშქარი ნახონ, აცნობონ ზაქარიას: რაცა უთხრას, ყონ“.
და დადგა ხუთასი კაცი წარჩინებული. იხილეს მთით მარანდელთა, რომელნიც შელტოლვილ იყვნენ ღირღალთა და კლდეთა მაღალთა, რომელ არს ზედ-კერძო თავსა მთასა მარანდისასა, უმაღლესი სხვათა მთათა, სავსე ქვითა და კლდითა. იხილეს მცირე ლაშქარი და აღიჭურენ, მოუხდენ ზარითა და ამბოხებითა მარანელნი. რამეთუ საწუნელ უჩნდეს სიმცროსათვის. ხოლო ესენი მიეტევნენ ესოდენ ძლიერ და აოტეს, რომელ მცირედნი განერიდეს, და უმრავლესი მოკლეს და სხვათა დევნა უყვეს გრძლად.
მაშინ ავიდენ ლაშქარნი და იხილეს ნაომარი ადგილი მკვდრითა კაცითა და ცხენითა სავსე, და ქართველთა კაცი არცა ერთი იპოვებოდა. ესოდენი ძლევა მოეც ღმერთსა, რომელ ხუთასი შუბი ხუთასსა კაცსა და ცხენსა ზედა ესვა. იხილეს და გაკვირდნენ; კაცსა ქართველისა ვერ პოვნა უკვირდათ. ამისთვის უღონო-ქმნილი და მწუხარე ზაქარია იგონებდა და არა უწყოდა, რამცა ყო. მცირე ხანი დაყვეს. გამოჩნდენ დევნისაგან შემოქცეულნი ლაშქარნი. და იხილა ზაქარია და გამხიარულდა. და დიდად მადლობდენ ღმერთსა, რომელიდან არცა ერთი კაცი მომკვდარიყო ქართველი და ასეთი ძლევა მისცემოდა, რომელ ხუთასი შუბი ხუთასსავე კაცსა ხუთასისა ცხენისა და კაცისათვის მეცა და ხუთასთა ზედა დასობილი იხილეს. დაღათუ ესეთ და ესეთ გამარჯვებოდა, თუმცა ყოვლად აბრალობდენ თაყაიადინს, და უმეტეს ზაქარია მქისედ ეტყოდა სიტყვასა ამბავის უცნობებლად შებმისათვის.
ესე გამხიარულებულნი და მადიდებელნი ღმრთისანი გამარჯვებისათვის წარმოემართენ და მიმართეს ქალაქსა თავრეზს. გარდავლეს მთა დევსოფნად წოდებული. და ვითარ ესმა თავრეზს მყოფთა მისვლა ქართველთა ლაშქრისა, განკრთენ და ძრწოლამან შეიპყრა ყოველნი მკვიდრნი თავრეზისანი. ხოჯანი და ყოველნი წარჩინებულნი და მიმდგომნი თავრეზისანი განიზრახვიდენ, რათა ხარკის მიცემითა, და ძღვნითა და შევრდომითა და ზენარისა თხოვნით დაამშვიდეს ქართველნი თავადნი და სპანი. წარმოავლინეს მოციქული, ითხოვეს მშვიდობა, არა მოოხრება ქალაქისა მათისა. აღუთქვეს ძღვენი: ოქრო და ვეცხლი უამრავი თვალი პატიოსნი და მარგალიტნი ძვირფასისანი. გაკვირდნენ ყოველნი წარჩინებულნი ქართველთანი, ზაქარიაცა და ივანე მხარგრძელნი; აღუთქვეს მშვიდობა და უვნებელ გავლა ქვეყანისა მათისა, მოიმტკიცეს ფიცისა მიერ. მოვიდენ ყადნი, ხოჯანი, დარვეშნი და ყოველნი თავადნი თავრეზისანი, მოიღეს ოქრო და ვეცხლი, ლარი, ცხენები, ჯორი და აქლემი, თვალი, მარგალიტი, შესამოსელი, საზრდელი კმა-საყოფი ლაშქართათვის. აივსნენ დიდი და მცირენი.
მისცეს ქალაქსა მცველნი და წავიდენ ადარბადაგანიდან, მიმართეს მიანას. და ცნა მელიქმან მიანისამან მისლვა ქართველთა და ქმნული თავრეზელთა. ითხოვა მანცა მშვიდობა და აღუთქვა მოცემად ურიცხვი საქონელი. რომელი უსმინა ზაქარია, მოიყვანა მშვიდობის ყოფად, და მოიღო მანცა ოქრო და ვერცხლი და ქვანი ძვირფასისანი. აავსნა მანცა ყოვლითა სიმდიდრითა. დაუტევეს მცველნი და წამოვიდენ მშვიდობით დამტევნელნი მიანისანი.
მიიწიეს მცირესა ქალაქსა ზანგანს ალიზის ზღუდით გამაგრებულსა. ხოლო ქალაქი ძლიერად გაამაგრეს და იწყეს ფიცხლად ბრძოლა. რადგან გაგრძელდა ომი, გაყვეს თემთა და თემთა ზღუდე ქალაქისა, რათა შესთხარონ. და იწყეს თხრად ზღუდეთა: უწინარეს მარჯვენასა მხარსა მესხთა შეხვრიტეს ზღუდე - ალიზით იყო -, და უწინ შევიდენ ქალაქსა შინა და იწყეს ხოცად და სრვად ვინცა მეომარი იყო. აივსნენ მესხნი საქონლითა. შემოუხვრიტეს ყოველმხრით და შემოვიდენ, მოატყვევეს და აივსნენ საქონლითა. დადგენ და მცირედ განისვენენ; და შემდეგ ამხდერნენ და წარემართნენ ხორასნად და მწუხრს მივიდენ მცირესა სოფელ-ქალაქსა მუსულმანსა, რომელიც მოაოხრეს და განისვენეს სადამე.
მერე წარემართენ ქალაქსა ხორასნისასა, და ყაზმინს რა მიიწივნეს - მახლობლად ყაზმინისა და აჰვრისა - ვერ წინააღუდგენ; მოარბიეს და აივსნენ საქონლითა; აჰკიდეს საქონელი მათი მათთავე სახედართა; კაცთა არა ავნეს, ტყვედ წამოიყვანდენ კაცთა და მცირედსა ვაჟსა. წარემართენ, მათ ლტოლვილთა მიესცეს და მიეწიეს. აივსეს იქაცა ოქროთა და ვერცხლითა, ცოლთა მათთა სამკაულითა. და უშინაგანესისა რომ-გურისა (რომ-გური ხორასნის სინონიმად იხმარებოდა) მიმართ მიიწიეს, რომელიც არის ხორასანი.
და რაღა გრძელ სიტყვა სახმარ არს? მიიწიეს ვიდრე გურგანისად ქალაქად და მოაოხრეს ქვეყანა იგი. ვერ ძალ-ედვა წიაღ მისლვად ალაფისაგან. შემოიქცენ გამარჯვებულნი და ძლევა-შემოსილნი ქართველნი. ქართველთა ნათესავი ვერავინ მიწევნილ იყო ლაშქრად, არა მეფე, არა მთავარი, და ვერავინ წინააღუდგა სპარსეთს შესულთა, ვერ ხორასნისა სულტანი, ვერ ერაყისა და ვერა რომელი თემი. ესეთ უზომოთა და ურიცხვითა სიმდიდრითა შემოქცეულნი მივიდენ კერძოთა ერაყისათა. და ვითარ გურგანისა ქვეყანისა ამბავი, ქართველთა მიერ ქმნული, უცნაურ ქმნულ იყო ყოველთა და ერაყის სულტანი; მოსრვა, კაცი ვინმე მოსულ იყო მიანას სულტანსა თანა, ესევითარი ტყუილი სიტყვა ეთქვა: „როდესაც მოვიდა თვით დიდი სულტანი და გილანელნი, ყოვლაგნით გზა შეუკრეს ქართველთა და მოსრეს და მოსწყვიდეს, რომელ არცა ერთი კაცი განერიდა ეგოდენისა სიმრავლისაგან, არცა მთხრობელი მივა საქართველოთა“.
ხოლო ესე რა ესმა მელიქს მიანისასა და მიანელთა და გაიხარეს, ქართველთაგან დატევებულნი მცველნი მიანისანი დახოცეს და ძელსა ზედა ჩამოჰკიდეს. თუმცა ერთი კაცი დაიმალა მცველთა მათგანი ქალაქსა შინა. როდესაც მოვიდენ ქართველნი გამარჯვებულნი მიანას, წინა მიეგება მიანისა სულტანი ძღვნითა, ნაქმრისა მათისა დაფარვა ეგონა. და იხილა ზაქარიამ, იკითხა მცველნი მისგან დატოვებულნი: უთხრეს მათ: „თავრეზს წავიდენ იქ დატევებულთა მცველთა თანა“. მოვიდა დამალული იგი კაცი მცველთა, და აუწყა ნაქმარი მიანელთა და მცველთა ამოწყვედა, ტყავის გახდა და ძელსა ზედა დაკიდება, და შესწამა მელიქს პირისპირ, და იგინი იდგენ უსიტყველ.
და როცა ესმა ესე ზაქარიას და ივანეს, ძლიერად გამწარდენ და ბოროტად აღუჩნდა; და შეიპყრეს მელიქი და თვისნი მისნი, და ყოველნი სიკვდილად დასაჯეს და მოაკვდინეს თვით იგი და შვილნი მისნი, და გახადეს ტყავები და საყივარსა, რომელსა მენარა უწოდეს, ზედა ჩამოჰკიდეს, და ქალაქი მოაოხრეს, მოწვეს, ტყვე-ყვეს, ხოლო სიმდიდრე რომელ წარმოიღეს შეუძლებელ სადამე არს აღრიცხვა მათი.
და ესე მოჰმართეს გზასა, რომელ აღმავალ იყო ადარბადაგანიდან, და მოვიდენ. და მოეგებნეს პირველად უჟენით და მერე თავრეზელნი მითვე ძღვნითა ურიცხვითა, და მოართვეს სიმდიდრე აურაცხელი, რომლითა აივსო სრულიად სამეფო თვით მეფეთა მზისა და მზეთაცა მზისათვის წარმოგზავნეს თვალნი დიდ-ფასისანი, ძვირად საპოვნელნი, და ჭურჭელნი უცხონი. და დაუტევეს მშვიდობით მყოფნი ადარბადაგანისანი და ქალაქნი ადარბადაგანისანი, გამოვლეს რახსი, და შემოვლეს პირი ნახჭევნისა და მოვიდენ ტფილისს მეფეს წინაშე. მხიარულ იქმნა მეფეთა მეფე, მმადლობელი ღმრთისა, მხიარულითა პირითა გაეგება, ზემითა და დიდებითა. იყო ხმა ბუკთა და დუმბულთა, რომელი არცა ძველ ოდესმე ქმნულ იყო ესევითარი გამარჯვება არცა მეფეთაგან, არცა მთავართაგან.
შევიდენ ისანთა, დაჯდა მეფე ტახტსა სამეფოსა; შეუძღვა ამირსპასალარი და შევიდენ თავადნი და დასხდენ წესისაებრ. და მოიღეს არმაღანი ურიცხვი და დადვეს მეფეს წინაშე. გაკვირდა მეფე; არავის ქართველთაგანსა ენახა ეზომი სიმდიდრე, და აურაცხელნი თვალნი და მარგალიტნი. ხოლო მეფეცა თამარ არა უმადლო იპოვა ღმრთისა მიმართ; აღასრულებდა ლიტანიობასა და ღამისთევასა, მრავალნი გასცა ობოლთა და გლახაკთა ზედა, და ლაშქართა ზედა გაყო საჭურჭლე დიდი, აღვსებულნი კვლავ აავსნა. იყო მადლობა ესევითარისა გამარჯვებისათვის ღმრთისა მიმართ!
ვინაიდან მოიწია მწუხარება, და მიიცვალა ზაქარია ამირსპასალარი, ძე სარგის ამირსპასალარისავე, კაცი დიდად გამდიდრებული და ყოვლითა სათნოებითა აღსავსე, გამარჯვებული მხნე და ძლიერად მბრძოლი მთავარი თემისა ლორისა, რომელი მეფემან იგლოვა და ყოველმან კაცმან საქართველოს მყოფმან. რამეთუ არავინ მხნედ გამოჩენილ იყო მთავარი ჟამთა ამათ, რამეთუ გვარისაგანცა მოქონდა, რომელი იყო ნათესავი არტაქსერქსი მხარგძელისა და იყო სარწმუნოებითა სომეხი მაგრამ ყოველნი სათნოებანი საღმრთონი და საკაცობონი ქონდა. და ესე დაემარხა მხნე მამა დამტევებელი შვილისა ერთისა, რომელსა შანშა ეწოდებოდა.
მაშინ მეფემან მოუწოდა ძმასა ზაქარიასა ივანეს მსახურთ-უხუცესსა, და ინება პატივსა ძმისა მისისასა აღყვანება, და უბოძა ამირსპასალარობისა პატივი. ხოლო ივანე საქმეთა შინა გაკვირვებულ იყო და ესე უთხრა მეფესა: „პატივი ესე, რომლითა პატივ-გიცემიეს ჩემდა, დიდად დიდი არს და მე უღირს ვარ; ესეთ შემეწიე, რათა ძმისა ჩემისა სახელსა ჩემ ზედა არა ახსენებდენ, რათა არა მრცხვენეს ნაცვლად მისა დგომად, არამედ ათაბაგობითა პატივ-მეც; საქართველოსა არა არს წესად და ხელად თქვენ მეფეთა წინაშე ათაბაგობა. და ამით განადიდე წყალობა შენი ჩემ ზედა, რომე ახალსა და უაღრესსა პატივსა ღირს მყო და ათაბაგობა მიბოძო, რომელ სულტანთა წესი არს ათაბაგი, რომელიც მამად და გამზრდელად, მეფეთა და სულტანთა იწოდების ათაბაგი; ამით განადიდე წყალობა შენი უწინარეს ჩემთა პირველთა“. ყოცა მეფემან და უბოძა ათაბაგობა, რომელიც არა ყოფილ იყო საქართველოს მეფეთა წინაშე, არცა ვის ბოძებოდა. მსახურთ-უხუცესობა უბოძა ვარამს, ზაქარია გაგელის ძესა, კაცსა საპატიოსა და ლაშქრობათა შინა გამარჯვებულსა. ესეთ იყვნენ მეფეს წინაშე.
ხოლო მეფე თამარ ზამთრის დურს იყო და ზაფხულის კოლას და ცელის ტბასა, ზოგჯერ გადავიდოდა აფხაზეთს: გეგუთს და ცხუმს.
მათ უკვე ჟამთა იწყეს მთეულთა განდგომად, კაცთა ფხოველთა და დიდოთა. დიდონი უკვე ბუნებითა მჩვართა და უხარშავსა ჭამენ, და მრავალნი ძმანი ერთსა დედაკაცსა მიიყვანებენ ცოლად; რომელნიც უჩინარსა რასამე ეშმაკსა თაყვანის-ცემენ და ზოგნი უნიშნოსა შავსა ძაღლსა, და ამას ჰყოფენ. ხოლო ფხოველნი ჯვარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობასა იჩემებენ. ამათ იწყეს რბევად და ხოცად და ტყვეობად ცხადად და ღამით.
მოუწოდა მეფემან ათაბაგსა და ყოველთა მთეულთა: დვალთა, ცხრაზმელთა, მოხევეთა, ხადელთა, ცხავატელთა, ჭართალთა, ერწო-თიანელთა, მისცა ივანე ათაბაგსა და წარავლინა მათ ზედა. ხოლო ივანე გონიერად მოიქცა: ავიდა მთასა ხადისასა და წარვლო წვერი მთისა, წარდგა მთასა ფხოველთასა და დიდოთასა, რომელიც არავის ექმნა, არცა პირველ, არცა შემდგომად, რამეთუ ერთმხარეს დაურჩა დურძუკეთი და მეორე მხარეს დიდოეთი და ფხოეთი.
ცნეს რა მისლვა ათაბაგისა, მოვიდენ ძღვენითა მეფენი დურძუკთანი, მოსცეს ლაშქარი და დაუდგენ გვერდსა. და იწყეს ზეიდაღმან ბრძოლად, და რბევად, და კლვად, და ტყვეობად და დაწვად; ამოსწყვიდეს ურიცხვი კაცი დიდოი და ფხოვი, და დაყვეს სამნი თვენი: ივნისი, ივლისი და აგვისტო. მაშინ შევიწროვებულთა ათაბაგისათა მოსცეს მძევლები და აღუთქვეს მსახურებად ხარაჯა, და პირი სიმტკიცისა აღუთქვეს. წამოასხეს მძევლები, ქმნეს ზავნი და ესეთ გამარჯვებითა მოვიდა ივანე მეფეს წინაშე და უთხრა: „ძლიერო მეფეო! იქმნა ბრძანება შენი, მოვაოხრე ურჩნი შენნი დიდოეთი და ფხოეთი“. ხოლო მეფემან დიდად დაიმადლა და უაღრესსა პატივსა აიყვანა.
და იყო ყოველგან მშვიდობა, წარმატება, დღითი-დღე შემატება სამეფოთა ღმრთივდაცულისა მეფისა თამარისი, ხოლო სპანი მისნი განსვენებას ნადირობასა და ბურთაობასა. თვით თავადნი და წარჩინებულნი მარადის მეფეს წინაშე იყვნენ, განისვენებდნენ და აივსებოდნენ საბოძვრითა მეფისა მიერ მათისა.
ხოლო ვითარ დიდისა კოსტანტინეს ძმისწულისა ივბიმიანოსისათვის წერილ არს, რომელიც უთხრა ანგელოზმა მონაზონსა ვინმე მგოდებელსა სიკვდილისათვის ივბიმიანოსისა: „რასა დააკლო ღმერთმან ქრისტიანეთა ესევითარი ესე მეფე, რომელსა ანგელოზმან დაადგა გვირგვინი სახილველად ყოველთა“ - და ეტყოდა ანგელოზი: „რა არს, ბერო, გამოძიება შენი მსჯავრთა ღმრთისათა? აწ გიბრძანებს, დასცხერ ბოროტისგან. არა უწყი, რომელ აღმოსავლეთით დასავლეთამდის უკეთუ ყოველი ქვეყანა მართლმადიდებელი იყო, არცა იგი ღირს იყო მეფობასა ივბიმიანოსისასა“, არა თუმცა საბერძნეთი ოდენი, - ეგრეთვე აწცა იქმნა ამის დიდისა მეფისა საქმე: არა ღირს იყო არამცა ყოველი ქვეყანა - არათუმცა საქართველო ოდენ - ამის მეფობასა.
ამისთვისცა მოხედა რისხვით მოწყალემან ღმერთმან სამკვიდრებელსა თვისსა და მიიცვალა მეფე თამარ ხელსა დგომასა შინა. მოიწია მწუხარება დიდი და მიუთხრობელი ყოველთა მკვდრთა საქართველოსათა. და ძნელად გამწარებულნი იტყებდენ და ისხმიდნენ თავსა ნაცარსა და მტვერსა ათაბაგი და ყოველნი და იქმნა ტყება მსგავსი კალოთა ატადესთა და გოდებანი მსგავსნი მოოხრებისა იერუსალემისანი იერემიას მიერ მგოდებელისა, და ჯერცა ეგრე იყო. და ყოველთა ადგილთა მსხდომარეთა გოდებათა და ტყებათა შეიწვებოდეს მკვიდრნი სამეფოსანი. და იტყოდიან მიუთხრობელთა სიკეთეთა მისთა, გამარჯვებათა და მოწყალეობათა, მოსამართლეობათა, სიუხვეთა, სიმდაბლეთა. და წაიყვანეს სამკვიდრებელსა მათსა გელათს და დამარხეს სამარხოსა პატიოსანსა. და დაუტევა სამეფო ძესა თვისსა ლაშას.
არსენი იტყვის იყალთოელი:
მეფე, მთავარი, სიონი და წყარონი;
ჭაბუკი, ქალწული, ებგური საებგურო;
აღვირი კიცუთა, თუალნი და ისრაელი,
გოდოლი, მენავე, სახლი და მამაცა,
ეგვიპტელი ცხენი, ლაზარე, ქუდი.
იოანე იტყვის ჭიმჭიმელი: თუ თალი მილისეველმან სფერო შესახა შამსისი,
მან ისტრულაბსა დასცა და მიდგნა დაყიყა ჯამსისი,
დავით - ვთქვა - ზესთა განდიდნეს, მით ხმალი ხორცსა ჭამს მისი,
და აქილევისებრ ძალითა მპყრობ ელადეთსა ხამს ისი.
ამან დიდმან და სახელგანთქმულმან ცხოვრებასა შინა დაუტევა მძლეობა ქართველთა გამარჯვებისა.
პირველად რა გამოვიდენ ტფილისი ქალაქიდან, მიეგებნენ წინა ოვსნი და ყივჩაყნი ახალნი; და შემდგომად ამისა ჰერნი და კახნი; შემდგომად ქართველნი; და შემდგომად მესხნი და თორელნი, შავშ-კლარჯ-ტაოელნი; შემდგომად სომხითარნი; შემდგომად აფხაზნი და სუან-მეგრელ-გურიელნი თანა რაჭა-თაკვერ-მარგველითურთ, და თვით კარვის კარსა ხელისუფალნი და შინაურნი.
ხოლო ვინაიდან შინაური და თვისი იყო შარვანშა პირველად შემოვიდა იგი და, თაყვანისმცემელი, მოიკითხეს წესისაებრ და დასვეს თვისსა ადგილსა. და შემდგომად მისსა მოვიდა ამირ-მირმან, მამულად ძმისწული სულტანისა, შვილი ფალავანდისი, და დედა მისი იყო ასული ინანჯანისი, ხორასნის მემამულისა, რომელი აწ ცოლი იყო ტუღრილ სულტნისა. და მოიყვანეს პატივითა და ზარითა; მომკითხველთა დასვეს პატივითა და შეიტკბეს, ვითარცა შვილი, მოყმე კარგი და შესახედავ-საყვარელი. და მოასხეს დიდებულნი, ზოგნი ელდიგოზისნი, ზოგნი შვილთა მისთანი, ათაყვანეს და მოიკითხეს შესატყვისითა პატივითა.
და შეიქმნა სიხარული გულისა მათისა მიუთხრობელი და მათ, განცვიფრებულ-ქმნილთა. ფიცითა დაამტკიცეს: „არა ნახულა კაცთა თვალთაგან, არცა წაგვიკითხავს ძველთა წერილთა შინა, გინა ახალთა, სახე თამარისი და მსგავსი ქცევითა ყოფისა მისისა“ და მოეწონა თვით მეფე დავით და დიდებულნი და მოყმენი მათნი, და თქვეს მხიარულთა და იმედოანთა: „გავიმაგრეთ გულნი ჩვენნი და აღვიძარცვოთ კმაება შეჭირვებისა თვალთაგან ჩვენთა! ჭეშმარიტად ძალ-უც ხსნა ჩვენი და კვლავ-გება მამულადვე ჩვენდა“.
მაშინ ითხოვეს პური და შემდგომად პურობისა დაიდვეს ნადიმი, სიკეთე და სიტურფე გამოუთქმელი. იყო სიხარული და ხმა მგოსანთა და მომღერალთა. იგინიცა მსგეფსისა ერთისათა ჰქონდა ყოველთა დღეთა სიხარული: მათგან ძღვნობა, ამათგან ბოძება, ნადირობა და ბურთობა. რომლისათვისცა ისმოდა ქება თვით ამირ-მირმანისი და დიდებულთა და ჰულამთა მისთა, ვითა: „ერაყსა, ადარბადაგანსა და ერანს ამათებრნი მობურთალნი არ დარჩენილან“.
უბრძანა მეფემან ამირსპასალარსა მისსა ზაქარიას და მსახურთ-უხუცესსა ივანეს, ჰერეთისა ერისთავსა გრიგოლს და სხვათა მოყმეთა და ჩავიდენ მოედანს და იქიდან ჩამოვიდა ამირ-მირმან მისითა დიდებულითა და მონითა, და თვით თამარ საჭვრეტელად პირითა მით ბრწყინვალითა და ნათელთა-მოფენითა. ისლამნი, დაჯერებულნი მეცნიერობისანი და მძლე-მბრძოლნი, მსწრაფლ იძლივნენ დავით მეფისა და მისთა მოყმეთაგან და შეიქცენ დამწუხრებულნი.
ამა სიხარულსა და შვებასა შინა ეკაზმოდენ და ემზადებოდენ დამსკუნელნი შუღლისანი. და მოვიდენ და აცნობეს ათაბაგსა, ნახჭევანიდან ყოვლისა სპარსეთისა შეყრითა მყოლსა, არანს მოსულსა, რომლისადა წარმოეგზავნა ხალიფას დროშა მისი და ლაშქარნი, რომლისა თავსა ზედა იყო ოქრო ათასისა ხალიფურისა.
მაშინ შეიკრიბენ თამარს წინაშე ყოველნი ვაზირნი და სპანი და თვით შარვანშა. დამასკუნელთა მიმართებისათა უყოვნელ ყვეს დღენი ყოველთავე თვითეულად თემთა და თვით შარვანშა და ამირ-მირმან წინაშე ითხოვეს სიტყვა მდაბლისა და გამარჯვებულისა, მძლევისა და წარმართებულისა პირისა მისგან სვიანისა.
და წარემართა დავით, წარმძღვანელი ძელისა ცხოვრებისა და შემყრელი დროშთა სვიანად მოხმარებულისა, ბაგრატოანურისა და უფროსღა გორგასლიანურისა. წასულთა დაიბანაკეს წყალსა ზედა ელეკეცისასა. და იქიდან აყრილნი მოვიდენ სიახლესა შამქორისასა, თვესა ივნისსა, დღესა ხუთშაბათსა, რომელიც გათენდებოდა პარასკევად, რომელსა შინა ქრისტემან ღმერთმან ჩვენმან შემუსრა ძლიერება მხდომისა და დათრგუნა ორთავი იგი ვეშაპი.
რომლისა იხილეთ აქაცა ძალი და ძლიერება ძელისა მის ცხოვრებისა და პატივისცემა პარასკევისა. როდესაც გათენდა, მოვიდენ კაცნი წინამავალნი მსტოვართაგანნი და თქვეს: „ჩვენ თვალითა ჩვენითა გვიხილან ათასნი ათასთანი და ბევრნი ბევრთანი, უმრავლესნი რიცხვისანი, ვითარცა კალიანი და ვითარცა ქვიშა ზღვისა შამქორიდან ვიდრე მთად შოთისა და ვარდანაშტისა, განძის კარამდი ვერ მისაწვდომელ არიან თვალნი განცდად და გარდაწთომად“.
როდესაც ცნა მეფემან და სპათა მისთა შარვანშა და ამირ-მირმან და ლაშქართა მათთა, პირველად მხიარულთა და მმადლობელთა ღმრთისათა ახლოს პოვნისათვის მტერისა მათისა, დაეცა გაკვირვება, თუ „ვითარ დამგდებმან განძისა და არანისა ჭალათა, მთათა მაგართასა ახედა საფარველი, და მკვირცხლ შეუმართებია ომად მოგებვად წინა“. მაგრამ ესე სამე გამორჩევითა და განზრახვითა მოსულ იყვნენ ადგილსა მას, პირველად იმედითა სიმრავლე-აურაცხელობისათა, მერე ხევისა და სიმაგრისა შეზღუდვილობითა.
მაშინ აღიჭურა და შეიჭურა მეფე, შეჯდა ზურდაგსა, რომელიც სახელგანთქმულობისათვის ეყიდა ვახტანგ ხაჩენელისაგან მბოძებელსა ციხისა და სოფლისასა, რომელ არიან ჭარმანი, ამირ-მირმან მოყმემან, ამღებელმან ჰოროლთამან, შეირტყა მშვილდკაპარჭი, მოიმახოს უცთომელმან მსროლელ მან და ვითარ განსწავლილმან კენტავროსისაგან.
და მას ჟამსა მწიგნობართა-უხუცესი ანტონიცა წინაშე იყო, კაცი შესახედავითაცა ჭაბუკი და გვარტომად. მას უბრძანა წარძღვანვა ძელისა ცხოვრებისა, რომელ არს სკიპტრა და ჯაჭვ-ჭურ მეფეთა. განმამხნობელნი ურთიერთარსისანი, მომგონებელნი ქრისტეს მათისათვის ვნებათანი, აღეხილველნი ღმრთისა და მითვალულნი, და მისდა შევრდომითა თაყვანისმცემელნი, შემვედრნი სულთა და სხეულთანი მოახსენებდენ ურთიერთისა სიმხნესა, მარჯვებულობასა პაპათა და მამათასა, თუ ვითარ ძველ ოდესმე წინაშე დავითისა ოცდაათჩვიდმეტნი გმირნი მბრძოლობდენ და მძლეობდენ უცხოთესლთა როგორც სპანი ვახტანგისნი წინაშე ვახტანგისა, როგორც სპანი ახლისა დავითისნი წყობათა დავითისთა იერუსალემს ერთობდენ, აწ შვილისა მის თამარისნი, რომელიც დავით წინასწარმეტყველითგან ოთხმეოცსა-ერთობს შვილად ცხებულად.
და მეტყველნი სპასპეტნი სპათანი: თუ-იგი ვინმე მაშინ იყვნენ მძებარნი სახელთანი და დამდებნი თავისანი ისტორიის ქებისანი შესხმათასა აწ ჩვენცა უსწროთ და გარდავსტაცოთ ქება მაქებელთა და შემსხმელთა, დავძველნეთ და დავარცხვინეთ ჰომთა მათთა და მოვიგონეთ ზოგნი სჯულისა და ქრისტეს კვალთა შედგომილებისათვის სახელი; მძებრობისათვის არამრიდნი სიკვდილისანი, და ვინმე მიჯნურნი და მნათობთა მათთა მოგონებითა ყოვლად უწყალო მქნელნი ხორცთა და სულისანი. აჰა, ჩვენცა ხელნი ხმლად და სული ღმრთად!“.
მაშინ ჰკრეს სპერმურთა, და სცეს ზარი, დააწყვეს რაზმი წესისაებრ; მიუწია წვერმან რაზმისამან მარჯვენიდან მთად და მარცხენიდან მტკვრად. და წარემართენ და წავიდენ სიახლოვესა შამქორისასა, დაეცენ ზედა, და გაყო რაზმი მიმახლლებელმან ქალაქისამან და ომთამან. თვით მეფე, რაზმითა დამგდებელი მარჯვენიდან შამქორსა, მოსწრაფე იქმნა გასლვად წყლისა შანქორისასა. და უმცირეს რაზმისასა კართა ზედა და ხიდთა შეიქმნა ომი და სროლა. ძნელსა და საჭიროსა გზასა სიმხნითა ხელ-ყვეს ხსნად. გავიდენ პირსა ისლამთა რაზმისასა, რომლისა ზარი - უზარო, ჰამრი - უამარო გაგონებისაგან და თვალთა მხედველობისაგან. შეიქმნა ომი და კვეთება არათუ სრულობით წარმოღვრითა რაზმისათა, მაგრამ წინამსრბოლთაგან, რომელთა ყივჩაყთა ენითა „ჭალაშ“ და „დასნაჭტდა“ ეწოდების.
და გაგრძელდა ომი გზისა სიგრძისაგან, ვინაიდან მეფე და რაზმნი მისნი მიზეზითა ბეღთა და კაპანთათა დაყოვნებულ იყვნენ. და მოუკლეს ცხენი ზაქარიას ვარამის ძესა, და დაუკოდეს სხვათა მრავალთა დიდებულთა. მაშინ ცნეს მხარგრძელთა, ძეთა სარგისისთა, ზაქარია ამირსპასალარმან და ივანე მსახურთ-უხუცესმან, წარმომართეს, ვითარცა ვეფხთა, ფრთოსანთა, და მოესწრეს კნინსა გაჭირვებისაგან უკურიდებულთა. და მომხედველთა იხილეს: მიახლებოდა მეფე და მისი რაზმი; დროშა იგი გორგასლიანი, რომელიც სინდეთს შესლვიდან მოსპეტაკდებოდა, ყოვლადცა პატივისმცემელ ექმნებოდა ზენა იგი განგება და მათ, პირველ-მოსულთა, წახეთქეს ნახევარნი ლაშქართა და რაზმთანი, ვიდრე მეფისა მოსლვამდი გამაგრდა რაზმი ათაბაგისა.
და რაჟამს იხილეს მეფე დაეცა რისხვა ღმრთისა უხილავი და ხმლები და ჰოროლები მეფისა, რაზმთა მისთა მსრველი. და აჰა, მისლვამდი იოტეს და გააქციეს, დაათრვეს ისარნი სისხლითა და ხმალნი ჭამდეს ხორცთა მტერთა მათთასა. და მეფე იქცეოდა მსგავსად აქილევისა. და მიუწია მდევარმან ერთკერძომან განძის შუალმთამდი, ერთკერძომან მთამდი გელაქუნისა არა თუ წამქცეველი ერთი ათასთა და ორი ბევრთა იხილვებოდენ, არამედ შემომქცეველნი ერთი ათასთა და ერთი ბევრთა ტყვე-მქმნელად ხელმწიფეთა, დიდებულთა და აზნაურთა, მაგრამ ათაბაგი მხოლოდ განერა ერთითა მონითა. დაიონავრეს ქალაქნი სამნი, ვითა არს წესი სარკინოზთა ლაშქართა შინა-ქონება ქალაქთა და სიმდიდრეთა: ერთი ათაბაგისა, ძისა ბეშქენ ქველისა, ერთი სათმაზ ეზდინის ძისა, რომლისა მამისა სიუხვია სახელი სპარსეთს ასეთი ითქმოდა: „ჰათემ თაიელისა“.
და წაართვეს დროშაცა ხალიფასაგან ღაზოდ წარმოგზავნილი. მადლიანითა და ჭეშმარიტითა პირითა კურთხეული ესევითარი აჩვენეს აწ საქმისა გამარჯვებულება. მიმხედრობითაღა სამე დევნისაგან შემოიქცა მეფე და მიეგება წინა ანტონი ვაზირი ხელგაპყრობით მადიდებელი ღმრთისა და თვით ავსილი ლარითა და საჭურჭლითა ათაბაგისათა, რომელმან რიდობითა მონაზონობისათა არა იხადა მახვილი და მისულმან სამითა ყრმითა შემოაქცია სამასი ჯორი და აქლემი.
მაშინ მოვიდენ მადიდებელნი სპანი და სპასალარნი და სპასპეტნი, თვით შარვანშა და ამირ-მირმან; პირითა მხიარულითა გადმოხდენ, თაყვანი სცეს, დალოცეს და ქება შეასხეს მეფესა და ბუმბერაზთა მისთა. და მას ღამესა დაიბანაკეს სადგომსა მათსა, რომელიც გუშინ მნახველთაგან აღარ იცნობებოდა. მადრასათა წილ აღმართეს ეკლესიანი და მყივანთა წილ ჰკრეს ძელსა, და ნაცვლად მუყრთა იხილვებოდა ღაღადება მღვდელთა ადონაისადმი: „უფალო საბაოთ ძალთასა“.
როდესაც გათენდა, მოვიდენ შამქორელნი და მოართვეს კლიტენი. და ამღებელმან ქალაქისამან და ყოველთა მისთა მიმდგომთა ქალაქთა და ციხეთამან ითაყვანა ამირ-მირმან და უბოძა მას. თვით გაემართა განძას და მივიდა სიახლოესა ქალაქისასა: გამოეგებნენ დიდებულნი და დიდვაჭარნი, ყადი და მულიმნი. დავრდომით მიწა-ქნით თაყვანისმცემელთა შეასხეს ქება დავით მეფესა და ცრემლით მახვეწართა შეავედრეს თავნი თვისნი და შვილნი; გაააღეს კარნი ქალაქისანი, და მიუფენდენ ძვირფას ქსოვილებს სასახლემდი სულტინისა, და გადააყრიდნენ თავსა ოქროსა და ვერცხლსა, დრამასა და დრაჰკანსა. და ვითარცა შევიდა სასახლესა და დაჯდა ტახტსა სულტნისასა.
შეიქმნა დარბაზობა, და დასხდენ ამირ-მირმან და შარვანშა თვითეული თვისსა ადგილსა. ეგრეთვე ვაზირნი: მანდატურთ-უხუცესი და ამირსპასალარი და შემდგომნი წესისაებრ, რომელიცა ქონდა წესი ჯდომისა და დგომისა, დასვეს. მაშინდელი ზარი და ზეიმი ვისმანმცა ენამან გამოთქვა, ანმცა ვისი გონება მისწვდა მეფობისა და სულტნობისა ერთად მქნელობასა, ათაბაგის ძისა და შარვანშა; ყმად ყოლასა, ყოვლისა მუსულმანობისა ტყვე-ქმნასა შინა და რომელნი დარჩენილ იყვნენ მოსლვასა და სამიწოდ თაყვანებასა შინა? შეიქმნა პურობა და ნადიმობა შესატყვისი ჟამთა და მის დღისა.
მაშინ წარმოგზავნეს მახარობლად მანდატურთ-უხუცესი ჭიაბერი. და მოვიდა ტაბახმელასა და ჰკადრა თამარს საქმე აღსავსე სიხარულითა გამოუთქმელითა. ხოლო აღუზავებელითა და წყნარითა ტკბილითა სულითა და ლმობიერითა გულითა შეწირეს ღმრთისა მიმართ მადლი და ქება ჯეროვანი.
და ქალაქს სლვისა გამომრჩეველნი მივიდეს სასახლესა. და მოვიდა მეფე და მის წინაშე ლაშქარნი, სავსენი წყალობითა ღმრთისათა, სახელითა მიუწდომელითა დასარგებელითა გამოუთქმელითა. მოიღეს ნიჭი, არმაღანი და განძი აურაცხელი კაცი (ხელმწიფე-აზნაურთა მონამდის) თორმეტი ათასი, ავაზა ორმოცი, ცხენი ოცი ათასი, ჯორი შვიდი ათასი, აქლემი თხუთმეტი ათასი. დროშათა სხვათა, სიმრავლეთა საჭურჭლეთა, ოქროთა და ლართა ვინმცა უძლო აღრიცხვად? იქმნა თამარისა შეწყალება, რომლისათვის დროშა იგი ხალიფასი, რომელიც მოიტანა შალვა ახალციხელმან, წარგზავნა ესე მონასტერსა დიდსა წინაშე ხახულისა ღვთისმშობელისასა, მსგავსად მამის პაპისა მათისა: მაშინ მას წარეგზავნა წართმეული ქედისაგან დორბეზე სადაყაის ძისა, ჟამთა დიდგორთა გაქცევისათა მანიაკი ოქროსა, შემკული თვალებითა ძვირფასისათა. მიზეზად ძღვნისა-შემწირველობისასა და მვედრებელობისა ამანცა ესევითარად ესე იამბიკო ხუთეული ოცდახუთ ლექსად აღწერა:
ცასა ცათასა დამწყებ არს ღმერთ-მთავრობა,
ძე საუკუნობს პირველი და კვლავადი.
სულმან მან ღმერთმან სრულ ყო მოქმედებადი,
სამებით სრულმან ერთითა ღმრთაებითა,
მიწით პირველის, პირმშოისა კაცისა.
შენ მიერ მისთვის დრკუსა მის განმგებელი
დრკუი მიდრკა უვნებელი ვნებისადმი,
ივნო და ვნება პირველი უვნებელ ყო.
შენგან შობილმან. ჩვენ ღირს-გვყვნა აღმოშობად ბნელით
ნათელსა, ნათელთა მხედველობად.
შენგან, ქალწულო, რომელსა შენთვის დავით
როკვიდა, ძისა ღმრთისა ძედ შენდა ყოფად.
მე თამარ, მიწა შენი და მიერივე,
ცხებულობასა ღირს მყავ და თვისობასა.
ედემს, ღადითად, სიმხნით, და ჩრდილოეთით
შუამფლობელი იავარს შენდა ვმრთმელობ,
ხალიფას დროშა თანავე მანიაკსა
შევრთე, ცრუ-სჯულთა მოძღვრისა ღაზოდ მძღვანი,
ვინ დავით, ძეებრ ეფრემის მოისარმან,
მოირთხნა, მოსრნა სულტნითა, ათაბაგით.
ერანს ებრძოლეს ჩემ მიერ მისთა სპათა
ჩუენნი მხედარნი, მოსავნი შენნი, რძალო;
მოწყლეს, მოსწყვიდეს აგარის ნათესავნი.
იქიდან მოსმულთა ნიჭთაგან ერთსა ამას.
შენდა შევწირავ! მიოხე ძეებრ, ღმერთო!
და ვინაიდან თამარ მზესავით უხვი იყო და ყოვლად უჭნოთა მათ ნიჭთა ამღებელი იქმნებოდა, ამისგან თვითოსა დამჯერებელმან აიღო საპატრონო პატრონმან ხმელთა და ზღვისამან. და მადლისა და წყალობისა გარდამხდელმან აყარა ლაშქარნი. ხოლო მწყემს ოდენ ეკმაებოდენ ტყვესა და ნატყვენავსა, და თვით იშვებდენ, იხარებდენ, ნადირობდენ და სუფევდენ ულუმპიანად და მშვენიერად ბედიანნი და სვიანნი თამარ და დავით ორთა შვილთა თანა, ნათელ-მოსილთა და ბრწყინვალეთა.
აწ თქვას სიტყვამან ესეცა, საძნაური და საბრალო. ვინაიდან სიბრძნედ და მეცნიერობად ნათესავსა აგარიანთასა აქვს საქმე გრძნებისა და მოგვობისა განსწავლილთა იუნიტანისაგან, რომელ ნებროთ, იხილა კიდესა ზღვისასა კვიროისა-ზე და დარიოსისა. შემდგომითი შემდგომად არიან მჩხიბავნი, მწამლველნი უარისმყოფელნი ღმრთისანი. აქაცა რწმენა ვინმე დიდძალისა ოქროსა ქადებითა ბუბუქარ ათაბაგ-ყოფილმან და ნახჭევანს გადახვეწილმან მოწამლვა და სიკვდილი ძმისა მისისა ამირ-მირმანისა. და მისცეს წამალი სასიკვდინე და დასნეულდა. და გაგზავნეს კაცი მცნობებელი და იქიდან დიდითა შიშითა და ზარითა, ასპიტისაგან კბილნი მთართახნი, ძლივ-სადმე მოვიდა მთასა კაპისსა, სანახებსა განძისანა. და ცნეს დასტური სიკვდილი; მოვიდა ბუბქარ განძას; გავიდენ და შეიბნენ ყმანი ამირ-მირმანისეულნი. და ზოგნი დახოცეს და ზოგნი გარდახვეწეს; თვით მოიფიცა განძა და გამაგრდა შიშითა.
მაშინ დავით, არა-დამყოვნელი ხანისა, გავიდა, ჯერეთ არმცოდნე ამირ-მირმანის სიკვდილისა, არა-დამხედავი მცირეთა ყოვლისა. გაემართა და მივიდა შამქორამდი. და იქღა მოეგებნეს დიდებულნი არანისანი მტირალნი, დამსხმელნი თავსა ნაცრისანი, და ჰკადრეს: „ჟამად აღარა იქმნებისო; სიმაგრეთა ესე წაუღიათ და ბუბქარს აღარსად დაუდგნა ამას ქვეყანასა“.
მაშინ შემოიქცა მეფე დიდებულითურთ, მოვიდა წინაშე თამარისა და მსგავსად ალექსანდრესა, ვით დასდვა პატივი დიდი პორეს ლუსკუმასა შინა ჯდომითა, ეგრეთვე შავითა შეიმოსა ნათელი იგი, პირველი ნათლისაცა - უბრწყინვალესი, და დიდითა ცრემლითა მოიტირა. დიდებულნი ხასაგიანნი და მონანი ამირ-მირმანისეულნი დიდითა პატივითა და სიყვარულითა დაიჭირეს.
ხოლო ივანე მხარგრძელი მხნე და ბრძენი იყო ომთა და ლაშქრობისა საქმესა შინა. მოჰმართა, და გავიდა გელაქუნად მცირედითა ლაშქრითა, და დადარნა ვითარცა დათვმან მომზირალმან ბრჭალსა მტერისასა, ვით ლეკვმან ლომისამან, და ძეთა ისრაელისათა ძეთათვის ბენიამენისთა, და არავინ იახლა თანა ყმა ფიცხელი.
ამას შინა თვით ივანე, მდგომმან მსტოვრობასა შინა, იხილა ლაშქარნი შორს, ჯეკმად ათკეცად უფროს ლაშქართა მისთასა, მომავალნი განძით და მიმავალნი ქვეყანასა დვინისასა სურმანს, მასისის გვირაბისა და შურისასა; თვით ბალბან (იზ ად-დინ ბალბანი, 1206-1207 წლებში ხლათის გამგებელი), გაზრდილი ელდიგუზ ათაბაგისა, ლომი ჭაბუკი, პატრონი დვინისა და სომხითისა, ძმა სურმანელისა, სურმანელითა ლაშქრითა; ალი შურიშამი, დიდად მყოფი, კაცი მარჯვე, ეგრეთვე დროშის პატრონი. ვინაიდან ივანე კაცი გულ-მხეცი იყო, არ დახედა სიმცროსა მათსა და უფროსობასა მტერთა მათთასა, და გამომხდომმან დაფანჩნა და დაფანტა, ვითა წერონი ტუღრილმან და ვითა ჯოგი კანჯრისა ლომმან, დახოცა, ამოსწყვიდა და რისხვა ღმრთისა მოვლინა თავსა მათსა ზედა; თვით ბალბან, ლაშქარნი და დროშანი, მკვდრისაგან კიდე კაცი ცოცხალი ოთხი მოიღო. თვითმპყრობელთა განაღამცა გაიხარეს დიდად წყალობათა მიმცემელთა და. ღმერთსა შესწირევდენ მადლობასა ჯეროვანსა.
შეიყარა მეფე სპითა იმიერთა და ამიერთათა ქვეყანასა განძისასა, და თამარ ჩავიდა დვირამდი (მდებარეობდა ორი დღის სავალზე, საქართველოსა და არანის საზღვარზე), წინაშე მოვიდა შარვანშა სამსახურად; და გაგზავნა ლაშქარი, შემოქცეული დადგა აგარათა მორჭმითა და სუფევითა. და მივიდენ კარსა განძისასა. ამწყვედელთა და მსრველთა არანისათა დაყვეს კარსა ქალაქისასა დღე ოცდახუთი. ცალკე ივანე მსახურთ-უხუცესმან, დიდთა ლაშქართა და ურიცხვისა ალაფისა შინა გამომგზავნელმან, ხაჩინელნი დიდებულნი მიიტანნა წინაშე მეფისა. რამეთუ განმაქარვებელნი არანისანი, და განძისა და სხვათა ქალაქთგან ხარაჯა-ძლეულნი, შემოიქცენ სამეფოდ ძლევაშემოსილნი, შარვანშას თანამომტანელნი. მაშინ უბოძა საბოძვარი; და შემოსეს მრავალ-მრავალჯერ, გაგზავნეს შინა პატივითა და წავიდნენ.
ლიხთ-იმერეთს ჩასულთა ზღვა პონტოსა მოიურვეს, და მოირჭუნეს დიდად და კარგად. ვინაიდან ქვეყანა არტანისა, ძაღინის ხევისა, პალაკაციო წაეღო თურქთა და თამარსა, გონებითა და განზრახვითა ბრძენსა, არ ავიწყდებოდა მას ყაბოს მკვლეველი კეკოს. და მიუწია მარბიელმან ბასიანამდის და ყურაბებამდი. ავსილთა დაიბანაკეს სისხლის მუცელსა, აწცა იხილვებოდა, მსგავსადვე ძუელ ოდესმე თქმულისა და მქონელისა, ქვეყანა და საყოფი მათი, ვითარცა „სისხლის მუცელი“.
ამა ძლევითა და გამარჯვებითა იყო თვით მეფე მეფეთა. არცა იგი უმადლოდ იპოვებოდა გამმარჯვებელისა მისისა, არამედ დიდ-ბუნება იყო სკიპტრის მპყრობელთა შორის უსაჩინოესთა ესე თამარ. გონებითა და განზრახვითა ბრძენი, და არ ავიწყდებოდა მას ყაბოს მკვლელელი კეკოს.
ამისათვისცა უდიდესთა ხელ-ყო საქმეთა, რომელთა მთხრობელად მოწევნული მყის თავსა შორის ჩემსა, უხმოსა და უგუნებოსა, მსგავსი იპოვებოდი უმეცრებით ლექსთა მეტყველებად. და ვინაიდან საქმეთა დიდთა კეთილთა დავიწყებად შეიქნა, არა ჯერ ვიჩინე დადუმებად, რომელნიც ზესთა ძალისა არიან არა ჩემთვის ოდენ, არამედ ვგონებ პირველთა სიტყვის-მოქმედთა ვინა უტყველი პირი იტყვის: „ეძიებდი სასუფეველსა ღმრთისასა და სიმართლესა მისსა, და ესე ყოველი შეგეძინოს“. და ამისმან მსმენელმან და კეთილად გულის-ხმის მყოფელმან აღიხილა თვალნი მაღლისა მიმართ და აღამაღლა გონება, ყოვლად რამე ბრძენი და კეთილად ცნობა-გონიერი, რომელიც ყოვლითურთ შეეყო მაღალსა მას, ყოველთა ზედა მხედველსა, და შემსჭვალა თვალი მრუმედ მხედველი, რათა მეცნიერ ყოს და მას მხოლოსა ხედავდენ.
ვერ შეიტყუა იგი საშვებელმან ამის საწუთროსამან, არცა მეფობამან გვირგვინისამან და სკიპტრამან, არცა ქვათა პატიოსანთა უხვად ქონებამან, არცა სპათა სიმრავლემან და ესოდენ სიმხნემან, რომელი სიტყვა, ცხად-ყოს. არა მიდრკა, ვერცა წარიპარა სიმდიდრემან, ვითარ ძველ-ოდესმე მეფენი მრავალნი და უმეტეს ამის სანატრელისა მამა, ყოველთა ბრძენთა უპირატესი და უმეტესი სოლომონ. ესე უბრძნე იქმნა ბრძენისა მის, რომელ ესეოდენ შეიყვარა ღმერთი იგი და უცხო ექმნა საცთურთა სოფლისათა. ამან ისმინა ხმა იგი უტყუელისა პირისა და შეიტკბო იგი, რამეთუ ღამე ყოველ მღვიძარება, ლოცვა, მუხლთ-დრეკა და ცრემლით ვედრება ღმრთისა ზემდგომრობითა განსაკვირვებელ ქონდა, და ღამე ყო ხელსაქმარი, რომელი გლახაკთა მიეცემოდა. ერთი ოდენ ვახსენოთ.
ლოცვისა და ხელსაქმარისა მიერ დაღლილმან მცირედ მიიძინა ბუნებითისა წესისაებრ. ამას მცირედ მირულებასა შინა იხილა ჩვენებით რაცა საყოფელი, სახილავად ტურფა და სიკეთე-აღმატებული ადგილი, ყვავილთა, მწვანილთა და ნერგთა მიერ გამშვენებული, რომელი საწადელ იყო მხილველთათვის და სიკეთესა და მშვენიერებასა მისსა სამოთხისასა მითხრობა შეუძლებელ. ამას შინა იყო შესწორებული საყდრები და სარკმლები, პატიოსნად შემკული ოქროთა, რომელიმე ვერცხლითა, თვითო ფერად გამშვენებული საჯდომი თვითოეულისა კაცისა, არძანგისაებრ საქმეთა, ნაქმარისა მისისა. ხოლო ზენა-კერძო იყო ტახტი, უპატიოსნესი ყოველთა დასაჯდომელთა, ოქროსა, შემკული თვალითა და მარგალიტითა პატიოსნითა. ამას სამოთხესა შინა შეიყვანეს ჭეშმარიტად ღირსი მას შინა ყოფისა მეფე თამარ. იხილა საჯდომები და განიზრახა გულსა შინა თვისსა: „მეფე ვარ მპყრობელი და ჩემი არს უზენაესი და უპატიოსნესი ესე საჯდომი“. და მყის მიმართა მან დაჯდომად. ხოლო წარმოუდგა კაცი ვინმე ნათლითა მოსილი და უპყრა ხელი, მოხედა და თქვა: „შენი არა არს საჯდომი ისი, რამეთუ შენ ვერ შემძლებელ ხარ დაპყრობად იმისსა“. და მეფე იტყოდა: „ვინ უპატიოსნეს არს ჩემსა, რომელმან დაიპყრას უპატიოსნესი საჯდომი?“. მან თქვა: „საყდარი ისი შენისა დიასახლისისა არს, ამისთვის რომელ ათორმეტთა მღვდელთა მისთა ხელთა შესთული ჰმოსეს, რაჟამს წარდგენ შესაძრწუნებელსა და საშინლსა ტრაპეზსა შეწირვად უსისხლოსა და პატიოსნისა მსხვერპლისა. ამისთვის იგი უზენაეს შენსა არს; დაღაცათუ შენ მეფე ხარ, კმარ არს შენდა დიდება ესე, დაღათუ საყოფი შენი აქავე არს“. და უჩვენა უდარესი და უუნდოესი საჯდომი.
როდესაც გაიღვიძა, წინაშე მოყვანებად სცა დიასახლისი იგი, რომელმან აღიარა თორმეტისა მღვდელისათვის უფროსად სრულისა კვართ-ფილონისა შესთვა და მღვდელთა მიძღვანვა. ამიერიდან იწყო ამანცა ალექსანდრიიდან ვაჭართა მოტანილისა მატყლისაგან სთვად და ქმნად შესამოსლისას ვიდრემდე ათორმეტად სრულ-ყოს.
თქმულ არს ესეცა, დაღათუ მოუწყობელ არ სიტყვა, ვითარმედ თვისითა ხელითა ამასცა შვრებოდა, რომელ მის დღისა საჭამადი მისი ფას-რაოდენ დღივ შეჭამის. ხელით-საქმარი მისი განყიდის და ეგოდენ ფასი გლახაკთა ახელსაქმრის და მისცის არა სამეფოდ შემოსავალთაგან. საეკლესიო ლოცვად წესი ლოცვისა დაუკლებელად. აღესრულებოდის, ვითარცა ტიბიკონი მოასწავებდა და განწესება პალესტინისა მონასტრისა მოგვითხრობს, ყოველი სრულიად. დარბაზის კარს მყოფი წირვად ვერვინ დააკლდებოდა: მწუხრი, დილეულ, სამხრი, ვითარცა თქმულ არს.
მაგრამ სამართალთათვის მისთა არა იყო მიმმძლავრებელი, არცა მტაცებელი, არცა მეკობრე და მპარავი. იტყოდა: „მე ვარ მამა ობოლთა და მსაჯული ქვრივთა“. მოწყალებისათვის კმა გეყავნ დადიანი ვარდან, გუზან, რომელიც თვალ-მრუმე ოდენ ყვეს, ბოცოს-ძე ბოცო და ამათნი მიმდგომნი დიდებულნი და აზნაურნი, რომელნიც ჩანან შეწყალებულნი.
ვინაიდან უდიდესნი საქმენი წინამდებობენ, ვითა თქმულ არს, „ვინმცა მცნა მე ფრთენი მტრედისანი“, ვინმცა მცნა მე ისტორიათ-აღმწერელმან ქმნა ღმრთის-მოყვარესა თამარს წინაშე სასწაული განსაკრთომელი და ყოველთა ქართველთა და მართლმადიდებელთა აღმატებულითა სიხარულითა ამმაღლებელი.
მოვიდნენ ძმანი ორნი მეფეს წინაშე მსახურებად, ძენი სარგის ამირსპასალარისანი, რომელნიც მას ჟამსა დიდად განდიდებულნი იყვნენ მეფისა მიერ: ზაქარია ამირსპასალარი და ივანე მსახურთ-უხუცესი. ყოველნი მკვიდრნი მეფის წინაშე იყვნენ: კათალიკოსი იოანე, სულმობერული, კაცი ანგელოზთა მოსაგრე, და მცირენი ეპისკოპოსნი, და სხვანიცა საქართველოს წარჩინებულნი შეკრებულ იყვნენ. ვითარ კათალიკოსი იოანე უსისხლოსა მსხვერპლსა მღვდელმოქმედებდა, მოიღო და შესწირა მან ჟამი. აღსრულებისა ყოველნი ღირსნი მოუხდებოდენ ჭამად სეფისკვერისა. ინება ზაქარია ამირსპასალარმან შეხებად და აღებად სეფისკვერისა. ხოლო მღვდელთა არა მისცეს, რამეთუ იყო სარწმუნოებით სომეხი, შეჩვენებულთაგანი; და სირცხვილითა იკადრა ზაქარია აღტაცებად სეფისკვერისა და შეჭმად. რომლისათვის კათალიკოსი, ცეცხლებრ აღტყინებული, ძლიერად ამხილებდა და ეტყოდა: „ნეფსით არავინ მართლმადიდებელთაგანი იკადრებს მღვდელმოქმედებასა სეფისკვერს თქვენ, შვიდგზის წყეულთა სომეხთა, მოცემად, მომტაცებელი ძაღლიცა თუ იპოვოს“. რომლისათვისცა სირცხვილეული წავიდა ზაქარია კარვად თვისად.
და დარბაზს მასერებელი ზაქარია ამირსპასალარი მცირედ რამე სიტყვასა ჰყოფდა ურწმუნოსა, რამეთუ სიტყვითა ჰგმობდა სარწმუნოებასა ჩვენსა. ვითარ სულმობერული კათალიკოსი მიუგებდა და აუხსნიდა, წინააღდგომად ვერ შემძლებელი ზაქარია ეტყოდა: „მე, მელაშქრე, ვერ კეთილად მეცნიერ ვარ სიტყვის-გებად შენდა; მაგრამ მოუწოდებ მოძღვართა სარწმუნოებისა ჩვენისათა, რომელთა ჩემწილ სირცხვილეულ-გყონ“. კათალიკოსი იოანე მიუგებდა: „იყავნ ნება ქრისტესი და მარადის-ქალწულისა ღმრთისმშობელისა, რომელმან სირცხვილეულ ყვნეს უარისმყოფელნი თვისნი!“.
ამისმან მსმენელმა ზაქარიამ წარავლინა კაცი კათალიკოსისა მიმართ მათისა, თანა-და ეპისკოპოსთა, ყოველთა ვარდაპეტთა და მეცნიერთა. ხოლო ივანე წინააღუდგებოდა და ეტყოდა: „განიყენე მაგისა ქმნად, რამეთუ უწყით, ვითარმედ ჭეშმარიტი სარწმუნოება ესე არს“. თუმცა არა ისმინა ზაქარიამ.
და მოვიდა კათალიკოსი ვანისა და ყოველნი ვარდაპეტნი და დაიდგა სამსჯავრო, და დაჯდა დედოფალი, დედოფლისა მოსავი, დავით მეფე და წარჩინებულნი საქართველოსნი ერთმხარეს, მხარგრძელნი ზაქარია და ივანე მეორე მხარეს. მოუწოდეს კათალიკოსსა იოანეს. შევიდა და იტყოდა ფსალმუნსა ამას: „აღდეგ, ღმერთო, საჯე სჯა შენი, მოიხსენე ყვედრება შენი, რომელიც არს უგუნურთაგან. როდესაც შევიდა, აღდგენ მეფენი და პატივით თანადაისვეს; ეგრეთვე მარღასთა და ვარდაპეტთა სომეხთა მათცა პატივი უყვეს წესისაებრ.
ვითარ მოკითხვამან ჟამი მოიღო, დადუმდენ ყოველნი და იწყეს სომეხთა სარწმუნოებისა მათისა თქმად სიტყვა-მჭევრად და ვრცელ-სიტყვად, ვინცა კეთილად მოხსენებულ იყვნენ. კათალიკოსი, ზეგარდამოთა ნიჭითა აღსავსე, გონიერებით აუხსნიდა და ბრძნად მიუგებდა უკურღვევად თქმულთა მათთა, ხოლო თვისისა დამამტკიცებელად. და გაგრძელდა სიტყვის-გება მიმწუხრამდე.
მოშიშმან ისტორიისა სიგრძისამან კმა-ვიყო თქმად: ვითარ უწყით სომეხთა სიტყვა-მასვეობისა, ძლიერი ღაღადი აღუტევეს, ცილობისა სწორი ძლევა იქმნებოდა. ამის მსმენელმან კათალიკოსმან იოანე, ღმრთის-მეტყველისა მოსახელემან, ნუ უკვე ზენათ სულის წმიდის მიერ აღვსებულმან ან თუ მართლისა სარწმუნოებისა მინდობილმან-არა უწყის, გააღო პირი ბრძნად მეტყველი შეუვალთა სიტყვათა. ოდესმე დიდი ელია მსხვერპლსა ზედა მოხედვიდა ცეცხლითა ღმრთისა მიერ მლოცველი; იხილეთ, თუ ვითარ უაღრეს აღსახდელ არს უსისხლო მსხვერპლი-ხორცი და სისხლი ღმრთისა კაც-ქმნულისა-მსხვერპლსა ძროხისასა, რომელი აჩრდილსა მწერებულად იყო, ეგოდენ უბრწყინვალეს და უზენაეს არს, რომელი აწ იქმნა და ითქვა, ვჰგონებ, სულისა მიერ წმიდისა, პირითა მსახურისა მისისა კათალიკოსისათა. რამეთუ თქვა:
„სახლით თარგამოსნო, რომელნი შეკრებულ ხართ მისთვის და მტერად მართლისა სარწმუნოებისა! უწყითა, რომელ ნათესავსა კაცთასა ეუფლა ეშმაკი? დამყოფელმან თვალთა გონებისათამან შეასაკუთრა სწავლასა, და არამეცნიერნი და დამტევებელნი ღმრთისანი შესწირავდენ კერპთა, ხახვსა და ნიორსა და ჯინჭარსა. ხოლო ღმერთი, არა უგულებელს-მყოფელი დაბადებულთა თვისთა, ეზრახა აბრაჰამს და მერე ნათესავსა მისსა; კვლავ მოსეს მოსცა სჯული და მსჯავრი უკანასკნელ, უმეტესთა წყალობათა აღძრული, ზეცით გარდამოხდა ერთი სამებისაგანი, ძე და სიტყვა, ქალწულისა მარიამისგან ხორცნი შეისხა და მსგავს კაცთა იქმნა, რამეთუ სისხლთაგან ქალწულისათა მიიღო ხორცნი კაცობრივნი და სული სიტყვიერი, იქცეოდა კაცთა თანა და ყოველნივე განგებულნი აღასრულა. რაჟამს შესაძრწუნებელი იგი ნებსით ჯვარცმა ეგულებოდა, ათორმეტთა მოწაფეთა თანა ისერა და სრულ-ყო პასექი ვითარ სრულ იქმნა, იწყო ახალსა ამას ღმერთ-მყოფელსა საიდუმლოსა: მოიღო პური, გატეხა და მისცა მოწაფეთა, და თქვა: „მიიღეთ და ჭამეთ, ესე ხორცი ჩემი არს მისატევებელად ცოდვათა“ ეგრეთვე სასმელიცა: „ხუთ ამისგან, ესე სისხლი ჩემი არს“ და პირველად იტყოდა: „უკეთუ არა სჭამოთ ხორცი ძისა კაცისა, არა გქონდეს ნაწილი ჩემ თანა“. და კვლავ იტყოდავე: „ხორცი ჩემი ჭეშმარიტი საჭმელი არს და სისხლი ჩემი ჭეშმარიტი სასმელი არს. და მრავალ-სადმე არიან ესევითარნი სიტყვანი. აწ უკვე მომიგეთ: გრწმენა ესევითარნი ხმანი მახარობელთანი“ - ხოლო მათ მიუგეს: „უცილობელ არს ეგე. რამეთუ მოგვცა ხორცი და სისხლი მისი. რათა უკვდავებად ვჭამდეთ და ვსვამდეთ; ესე არს ნიჭი დიდი ჩვენდა მომართ, რათა ქრისტეს ღმერთად აღმსარებელნი ვჭამდეთ ხორცსა მისსა და ვსვამდეთ სისხლსა მისსა“.
და კვლავ კათალიკოსმან ხმა ყო ბრწყინვალედ: „კეთილ, შვილნო, ვინაიდან აღიარეთ, აწ უკვე ესეცა გწამს, ვითარმედ ახალი სჯული და ახალი პასექი იყო სერობა იგი, და ყოველნი, ქრისტეს ღმრთად და კაცად აღმსარებელნი, მღვდელ-ვმოქმედებთ ქრისტეს ვნებათა მომხსენებელნი; ვჭამთ ხორცსა მისსა და ვსვამთ სისხლსა მისსა; იგი არს სჯული ჩვენი და მცნება ახალი“. ხოლო სომეხთა მიუგეს: „აგრე, ამას არავინ უმეცარ არს“.
კათალიკოსმა თქვა: „აწ უწყოდეთ, უკეთუ სარწმუნოება თქვენი უმჯობეს-სადამე არს, თქვენ მიერ შეიცვალების პური ხორცად უფლისად. თუ ჩვენი უმჯობეს არს, ჩვენ მიერ მღვდელმოქმედებული შეიცვალების ხორცად უფლისად“. მათ თქვეს: „ეგრეთ არს“. კათალიკოსმან თქვა საშინელი სასმენელად სიტყვა: „საქმითა გამოვაჩინოთ, არა სიტყვითა“. მათ თქვეს: „რომელსა ჰყოფ, ჰყავ“.
კათალიკოსი ეტყოდა: „მოგცემ ძაღლსა ერთსა და დრო-გიყოფ სამთა დღეთა, რომე ღამე განათიოთ ლიტანიითა და ღმრთისა ვედრებითა; სამ დღე ძაღლი უჭმელად დამარხეთ. და ერთი ძაღლი მე მომეცით, სამ დღე უჭმელად დავმარხო, ღამე გავათენო ლიტანიითა და ღმრთისა ვედრებითა. და გამოჩნდეს მართალი სარწმუნოება. მესამესა დღესა აღვასრულებ უსისხლოსა მსხვერპლსა და მოვიღებ სეფისკვერსა ხელითა ჩემითა. დაღათუ არა საკადრებელ არს, დაუგებ ძაღლსა წინა, რომელიც თქვენ გყავს, და ეგრეთვე თქვენ სეფისკვერი მოიტანეთ და დაუგეთ ძაღლსა მას, რომელი მე მყავს. რომლისაცა შეჭამოს, მისი რწმუნება არა არს; თქვენი შეჭამოს, თქვენ გრცხვენეს; თუ ჩვენი შეჭამოს, ჩვენ გვრცხვენეს“.
ესმა ესე მეფეთა და ერსა, გაკვირდენ და უღონოებამან მოიცვა. როდესაც გონს მოვიდენ, უთხრეს კათალიკოსსა: „რა ესე სთქვი, სასმენელადცა ზარია!“ კათალიკოსი უმეტეს დაამტკიცებდა. მაგრამ სომეხთა აღარ ენება, მისცეს ძაღლნი ურთიერთსა, და წავიდენ კარავთა მიმართ.
ხოლო მეფე, ძლიერად მბრძოლი, ეტყოდა კათალიკოსსა: „რა სთქვი, ვინ შემძლებელ არს ამისდა ქმნად, მოგონებად და სმენად, რამეთუ განსაკვირვებელ არს?“ კათალიკოსი წყნარითა გონებითა მიუგებდა: „საქმე ესე არა მინდობითა თავისა ჩემისათა ვყავ, არამედ ვყოფ ამას სასოებითა ქრისტეს ღმრთისათა, რათა აჩვენოს მორწმუნეთა მართალი მორწმუნეობა თუ ვისი არს და ვინ არიან მართლ აღმსარებელნი და ვისითა მღვდელმოქმედებითა შეიწირავს უსისხლოსა მსხვერპლსა და ვისთა ხელთა მისცემს კრავი ღმრთისა დაკლვად თავსა თვისსა, ან ვინ ვჭამთ ხორცსა მისსა და ვსვამთ სისხლსა მისსა; მინდობითა მართლმადიდებლობისათა ცხად ვყოფთ ჭეშმარიტებასა. მეფეო, შემეწიე შენ და ყოველნი ქართველნი, დიდი და მცირე“. გაუკვირდა მეფეს და ყოველ ერს, ისმინეს რა ბრძანება კათალიკოსისა, და წავიდენ თვის-თვისად.
იყო დღე იგი პარასკევი. იწყეს ლიტანიობად: ერთკენ მეფემან და კათალიკოსმან და ყოველმან სამღვდელომან კრებულმან (მცირედნი იყვნენ იქ ეპისკოპოსნი, რამეთუ არა კრება ეყო მეფესა), და ერთ-კერძო სომეხნი და მხარგრძელნი ზაქარია და ივანე ღამე იგი ორთავე გაათენეს, შაბათსა კვლავ იწყეს ლიტანიობად და მწუხრი ერთშაბათი გაათენეს. და აღმოხდა მზე და ყოველნი გაემართენ ეკლესიას, ცრემლით მვედრებელნი ღმრთისანი. განამზადეს წმიდა ტრაპეზი ორგნითვე, იყო ტირილი ორისავე კრებულისაგან. და სრულ-ყო რა უსისხლოსა მსხვერპლისა შეწირვა, აღიქვა კათალიკოსმან ფეშხუმითა შესაძრწუნებელი იგი ხორცი ჩვენთვის კაც-ქმნილისა ქრისტეს ღმრთისა. წამოვიდა კრებულისა მიმართ მგზავრ მეტყველი: „წმიდა არს, წმიდა არს, წმიდა არს უფალი საბაოთ, სავსე არიან ცანი და ქვეყანა დიდებითა მისითა“.
მოუწოდა სომეხთა ეპისკოპოსთა და მხარგრძელთა და ყოველთავე სარწმუნოებისა მათისა ზიართა და ეტყოდა: „ისმინეთ აწ, სახლო თარგამოსისო! უწყით, რამეთუ ღმერთმან, ჩვენთვის კაც-ქმნა მან, მოგვცა ხორცი თვისი საჭმელად მეტყველმან: უკეთუ არა სჭამოთ ხორცი ჩემი, არა გქონდეთ ცხოვრება, ამას ჰყოფდით მოსახსენებელად ჩემდა“. და მოციქულიცა იტყვის; „პურსა ამას რომელსა გავტეხთ, არა-მე ზიარება ხორცთა ქრისტესთა არს?“ აწ უკეთუ სარწმუნოება თქვენი ჭეშმარიტ არს, პური. ესე წმიდა ხორცი ქრისტესი იქმნების; უკეთუ ჩვენი სარწმუნოება მოსწონს, ჩვენ მიერ კურთხეულ იქმნების ხორცად უფლისად ყოვლადვე ნუ იყოფინ, რომელ იკადროს რომელმანცა უარისყოფა. აწ მოიყვანეთ ძაღლი, რომელიც მე მოგეც; დაღაცათუ არა საკადრებელ არს, წინადაუგებ პურსა ამას წმიდასა. უკეთუ შეეხოს ძაღლი და იკადროს მიახლებად, არა სადამე არს სარწმუნოება ჩვენი. მოყვანებად ვცეთ ძაღლი თქვენი, დაუდვათ პური თქვენ მიერ კურთხეული; იხილეთ რა-ძი იქმნას, და მას ზედა გამოჩნდეს, ვისი სარწმუნოება მოსწონს ქრისტესა“.
ხოლო სომეხთა დაღაცათუ არა ენებათ, მაგრამ არა იყო პასუხი სამართლისა; ძლივს ეტყოდენ კათალიკოსსა: „შენ მიერ განჩინებულსა ამას საქმესა შენ გიღირს ქმნად“. ხოლო იყო ერსა ზედა შემოსვლად ჯარი, რა-ძი იქმნას. და ამისმან მსმენელმან კათალიკოსმან თქვა - „მე ვყო“. და ბრძანა ერისა შორად განყენება და მრგვლივ გარემოდგომა, რათა ყოველთა მიერ სახილველ იქმნას დიდებულება ღმრთისა და განდგა ერი შორად-რე.
წარმოდგა კათალიკოსი იოანე შემოსილი, და ხელთა ეტვირთა ზარის ასახდელი იგი საიდუმლო, ხორც-ქმნილი, მღვდელ-მოქმედებული. მეფე და ყოველი ერი ხედავდენ განცვიფრებულნი და შეძრწუნებულნი. და კათალიკოსი იდგა ვითარცა გოდოლი შეურყეველი, ტურფად აღშენებული, ესე მტკიცედ იდგა გამშვენებულითა პირითა. მაშინ მოყვანება ბრძანა სამ-დღე უჭმელისა ძაღლისა; და მოიყვანეს ძაღლი იგი შიმშილითა, განლიგებული. და წარდგა იოანე კათალიკოსი და აღმოუტევა ხმა ბრწყინვალე: „ქრისტე მეუფეო, ხსნისათვის კაცთასა განკაცებულო, ჯვარცმულო ჩვენთვის, დაფლულო და აღდგომილო და ზეცად მამისა ამაღლებულო, რომელმან მოგვეც ხორცი შენი, რათა მოსახსენებლად შენდა ვჰყოფდეთ; შენ, მეუფეო, გსურს სარწმუნოება ქართველთა, გსურს სარწმუნოება ესე ჩვენი, შეუხებელად და მიუახლებელად დაიცევ ზარისა ასახდელი ხორცი ესე შენი, ჩვენ მიერ მღვდელ-მოქმედებული; შენ უკვე შეიწირე შეუძრველი ეგე და აჩვენე ერსა ამას გზა ჭეშმარიტი, და მოხედე მსხვერპლსა ამას და სირცხვილეულ ყვენ წინააღმდგომნი ჩვენნი!“.
და რაჟამს ესე ითხოვა, დააგო შესაძრწუნებელი იგი უსისხლოსა მსხვერპლისა აღმონაკვეთი მოყმარისა მის ძაღლისა წინა. ხოლო მხილველი პურისა ვითარ მიეტევა მიეახლა მიუახლებელსა მას; მყის ძლიერად იყვირა ძაღლმან და ვერ შეეხო წმიდასა მას წმიდათასა, და იხილეს განსაკრთომელი ესე სასწაული განკრთენ მეფე და ყოველი ერი. მაღლითა ხმითა ხმა-ყო კათალიკოსმან და ყოველმან სიმრავლემან ერისამან: „დიდ ხარ შენ, უფალო, და საკვირველ არიან საქმენი შენნი!“ და აღუტევეს ხმა სიხარულისა მადიდებელად ღმრთისა ცრემლითა სიხარულისათა. ხოლო სომეხნი, უღონოებასა მიცემულნი, გაკვირვებულნი იდგენ და უკვირდათ.
მაშინ ევედრა კათალიკოსი მეფესა, რათა დაადუმოს ერი იგი. და ვითარ დაწყნარდეს ხმანი იგი, უთხრა ნათელ-მოფენილითა პირითა მარღასთა სომხითისათა და მხარგრძელთა: „მისმინეთ და უწყოდით: ღმერთი, უხილავი და მიუახლებელი და შეუხებელი ბოროტისა რომლისაგანვე, უბოროტო არს და მან თავადმან ბრძანა პურისა ამის წმიდისა ხორც ქმნად. ნუ გიკვირს, რამეთუ მანვე თქვა: იყავნ ნათელი და კვლავ გამოჩნდა ნათელი, „ხმელ - და გამოჩნდა“, მანვე სიტყვამან არა-რასაგან ქმნა ხმელი. არა თუ სახისმეტყველებ არს, არამედ ჭეშმარიტად ხორცი მისი. ამას რა შეეხებოდა? ხორცი მისი და პური ან ორივე ერთ არს, ან უმჯობეს რომელიმე“.
ხოლო სომეხთა არათუ ენებათ, უნებლიეთ თანაედვა ამისი ქმნად. ვითარ მღვდელნი ადგენ და მოიყვანეს ძაღლი, რომელიც ჰყავდა კათალიკოსსა, და მოუგდენ მსხვერპლი მათი და მყის აიტაცა. და ქართველთა იწყეს მადლობად ღმრთისა ხმითა სიხარულისათა, იქით და აქეთ ხლდომითა მასვე იტყოდენ: „დიდ ხარ შენ, უფალო, და საკვირველ არიან საქმენი შენნი“. და კათალიკოსი შემოსილი შესვეს ჰუნესა თვისსა, და ხელთა ეტვირთა ტაბაკითა სეფისკვერი და თანაჰყვებოდეს ყოველნი წარჩინებულნი და ლაშქართა შინა დადიდოდენ მეტყველნი ესეთ ფსალმუნსა ასოცდამერვესა:
„მრავალგზის მებრძოდეს მე მტერნი ჩემნი სიყრმით ჩემითგან და მე ვერ მერეოდეს. ბეჭთა ჩემთა მცემდეს მე ცოდვილნი და განაგრძეს უსჯულოება მათი. უფალმან შემუსრა ქედნი ცოდვილთანი. რცხვენოდენ და მართლ უკუნ იქცენ ყოველნი მოძულენი სიონისანი, უფალსა უგალობდით. რამეთუ დიდებით დიდებულ არს. უფალმან შემუსრა მბრძოლნი, უფალ არს სახელი მისი“.
ესეთ მხიარულითა პირითა მოვლეს ყოველი ბანაკი. სომეხნი, ვითარცა მყვარი უტბო, ეგრეთ იდგენ უხმოდ, ქვეყანად მხედველნი, ვითარ ძველ ოდესმე მღვდელნი ასტარტესნი. ხოლო თუ ვითარი სიხარული, სასოება და მადლობა ღმრთისა მოიწია ქართველთა ზედა, თხრობა შეუძლებელ არს. და შევიდენ რა, დიდი სერი შემზადეს მეფემან და კათალიკოსმან.
ხოლო სომეხნი სირცხვლეულნი წავიდენ მხარგრძელთა კარვად. ივანე მსახურთუხუცესი ეტყოდა ძმასა თვისსა ამირსპასალარსა ზაქარიას: „მე არა მენება ცილობა; ქართველთა მართალი სარწმუნოება უპყრიათ. რაღა არს მყენებელ ჩვენდა, რომე მართალი სარწმუნოება არა შევიწყნაროთ და არა ნათელ-ვიღოთ ქართველისა კათალიკოსისა მიერ?“ ხოლო იგი მიუგებდა: „უწყი, ძმაო, რამეთუ მართალი სჯული არს ქართველთა, მაგრამ რომელი განიკითხვის დღესა მას, ჰკითხონ; მე არა შევერთვი ქართველთა!“ და ესმა ივანეს და უთხრა: „მიკვირს სიბრძნისა შენისაგან, რომელ უმჯობესსა არა არჩევ, მე არა შევერთვი განზრახვასა შენსა, ნათელ-ვიღებ სარწმუნოებასა ზედა ქართველთასა“.
რადღა სახმარ არს სიტყვა? მოვიდა და ნათელ-იღო სარწმუნოებასა ზედა ჩვენსა იოანეს მიერ კათალიკოსისა. და მრავალი სიმრავლე სომეხთა მოვიდა ნათლისღებად. და იქმნა სიხარული, და ზაქარია ეგოვე ურწმუნოებასა ზედა.
ესევითარი ნიჭი და პატივი მიმადლა მის მიერ შეყვარებულმან ღმერთმან თამარსა, მაგრამ არცა ის უდებ იქმნა მოქმედებად საქმეთა სათნოთა ღმრთისათა. ამისთვის ხელ-ყო აღშენებად საყოფელსა გამმარჯვებელსა მისსა ზენა-კურთხეულსა ვარძიისა ღმრთისმშობელსა, ზემო ვარძიის ქვემო ვარძიითა მიცვალებითა, რომელი კლდისაგან გამოჰკვეთა, თვით პატიოსანი ეკლესია და მონაზონთა საყოფი სენაკები, რომელი მტერთაგანცა შეუვალ და უბრძოლველ იყო. ესე ვარძია პირველად დაეწყო სანატრელსა მამასა მისსა გიორგის, მაგრამ ვერ სრულ ქმნა და დაეტევა, რომელ დიდმან ამან აღასრულა და შეამკო ყოვლითურთ, და შესწირა მრავალნი და დიდროანი სოფლები, და შეჰკაზმნა ტრაპეზისა შემოსავალნი დიდნი, რომელიც ყოვლისაგანცა მოთხრობა ძნელ არს. თუ ვისმე ნებავს ამისგან იხილენ ვარძია და საქმენი მისნი ქმნულნი და ნაშენები ქვაბ-ქმნილი. ვინა მეფემან თამარ გულს-იდგინა მსახურებად უბიწოსა და განსაკრთომელისა სასწაულთა-მოქმედისა ვარძიისა ღმრთისმშობელისა, ამისათვის უმეტეს პირველთა იდიდა მეფობა მისი.
ხოლო სხვანი საქმენი მისნი, აღშენებანი და შეწირვანი მონასტერთანი ისმინენით. არა მხოლოდ საქართველოსა მონასტერნი ააშენა, არამედ პალესტინეს, იერუსალემს ააშენა პირველად მონასტერი; და კვლავ კვიპრეს ღალია შეამკო და უყიდა შესავალნი და ააშენა მონასტერი და შეამკო ყოვლითა წესითა პატიოსნისა მონასტრისათა. და კვლავ კოსტანტინეპოლის ააშენა მეტოქი მათი. და გრძელ სადამე არს ყოვლისა მოთხრობილობა, რომელ საბერძნეთს და ყოველსა ელადას შინანი მონასტერნი უხვად წყალობა-მიფენილ ყვნა და საქართველოსა მცირითგან მონასტრით საყდარ-ეკლესიანი არა დაუტევა, რომელ არა წყალობითა აავსო.
ესეთ კეთილად აღეპყრა საუკუნოსა გონებასა, და მომნიჭებელი წარმოუმატებდა საქმესა დღე-კეთილობასა შინა. და ყოველნი გარემოს მყოფნი მეფენი, ქალაქნი და ამირანი ძღვნითა და ხარკითა მომშვიდებდეს პირსა მხნეთა სპათა მისთასა, და არბევდიან ურჩთა.
აქამომდე კარი თურქთა ჰქონდათ. წარავლინა ლაშქარნი გარემოდგომად. და ცნეს თურქთა, დააგდეს კარი და ივლტოდენ. ხოლო მეფემან აიღო და მიითვალა კარი და დაუტევა კარის მცველად ივანე, და აჩინა მონაპირედ, და უბოძა ათაბაგობა და ამირთა-ამირაობა, რომლისათვისცა დიდი წყება შექმნა თურქთა; და დიდად ავნებდა, რომელ წარუღო თურქთა გარეშემონი ქვეყანანი, აიღო და მიითვალა. და წარმოგზავნა მახარობელი მეფისა წინაშე და დაიმადლა. ივანესვე უბოძა კარული და მისი ქვეყანა. და წარემართებოდა სამეფო თამარისი და შეემატებოდა დღითი-დღე. შიში და ზარი მეფისა იყო ყოველთა სულტანთა ზედა.
უდიდესნი საქმენი აღმომიჩნდენ და გონება ვიწყე უღონოებად თხრობისა სიდიდითა საქმეთათა, დაღათუ არა შესატყვისი არს ჩემდა ამათ მოთხრობა, არამედ დიდთა სიტყვის-მოქმედთა პირველთა არს.
ესე ესმა მაღალსა სულტანსა სელჩუქინსა, სახელით რუქნადინს, რომელი უმაღლეს და უდიდეს იყო სხვათა ყოველთა სულტანთა, რომელი მთავრობს დიდსა საბერძნეთსა, ასიასა და კაპადოკიასა ვიდრე პონტოდ ზღვამდე. ამან მოუწოდა ყოველსა სიმრავლესა სპასა მისსა და შეკრიბა კაცი ორმოცი ბევრი, რომელ არს ოთხასი ათასი და წარმოავლინა მოციქული მეფეს წინაშე და წარმოსცა წიგნი, რომელსა წერილ იყო სახე ესევითარი:
„ღმრთისა ოდენ უხვეწარისა და ყოველთა კიდეთა მპყრობელისა! ყოველი დიაცი რეგვენია, და შენ გიბრძანებია ქართველთათვის აღებად ხმალი მუსულმანთა ხოცად. ესე არცა რომელ ხმალი დიდისა მოციქულისა მოჰმედისა. მისისა ერისთავისა, ბოძებულთა. აწ წარმომივლენია ყოველი მხედრობა ჩემი, რათა აღვხოცო ყოველი მამაკაცი მაგ ქვეყნისა, და ცოცხალი იგი ოდენ დარჩეს, რომელი წინამომეგებოს, თაყვანი სცეს ჩათრსა ჩემსა სასოება იგი თქვენი ჯვარი წინაშე ჩემსა დალეწოს და მოჰმადი აღიაროს“.
ნაცვალი სიტყვა მეფისა ნუქრადინისადმი
ძალსა ღმრთისა ყოვლისა მპყრობელისასა მინდობილმან მარადის ქალწულისა მარიამისა სასოებით მოსავმან და პატიოსნისა ჯვარისა მვედრებელმან წავიკითხე ღმრთისა განმარისხებელი წიგნი შენი, ნუქრადინო, და ვცან სიცრუენი შენნი, რომელთა ბჭე ღმერთი იყოს! შენ ოქროსა მევირეთა სიმრავლისად მინდობილ ხარ, ხოლო მე არცა სიმდიდრესა და არცა ძალსა სპათა ჩემთასა, არამედ ძალსა ღმრთისა ყოვლისა მპყრობელისასა და ჯვარისა წმიდისა, რომელი შენ ჰგმე. აწ წარმომივლენია ყოველი მხედრობა ჩემი წინამოგებებად შენდა. იყავნ ნება ღმრთისა, ნუ შენი! სამართალი მისი, ნუ შენი!“როდესაც მოვიდა მოციქული და შეიყვანეს მეფეს თანა თამარსა წინაშე, წიგნი, მისცა და წარდგა, იწყო არა-საკადრებელთა სიტყვათა თქმად: „უკეთუ მეფემან თქვენმან დაუტეოს სჯული, იპყრას სულტანმან ცოლად; და უკეთუ არა დაუტეოს სჯული, იყოს ხარჭად სულტნისა“. რადგან ამპარტავნად იტყოდა სიტყვათა ამათ, წამოდგა ზაქარია ამირსპასალარი და უხეთქა ხელითა პირსა, და ვითარცა მკვდარი დაეცა და იდვა. როდესაც აზიდეს და ამართეს და ცნობად მოვიდა, უთხრა ზაქარიამ: „თუ მოციქული არა იყავ, პირველად ენისა აღმოკვეთა იყო შენი სამართალი და მერმეღა თავისა კარნიერად კადრებისათვის. აწ არა არს სიტყვა! ესე წიგნი მიართვი ნუქრადინს და უარი: ჩვენ მზად ვართ წყობად და წინამოგებებად, სამართალი ღმრთისა, იყავნ!“
მისცა ესევითარი წიგნი, და მერე შემოსეს და ნიჭი უბოძეს, წარზავნეს პასუხითა მწვავითა. მაშინ მოუწოდეს სპათა იმერთა და ამერთა, ნიკოფსით დარუბანდამდის, და შეკრიბეს ჯავახეთს. და მივიდა თამარ ვარძიას, ვარძიისა ღმრთისმშობელისა წინაშე და ცრემლით შეავედრა სოსლან დავით და სპა მისი; და დროშა მისი სვიანი და ბედნიერად მყოფი გაგზავნა ვარძიით. ლაშქარნი წარემართენ. წინამებრძოლად იყო ზაქარია მხარგრძელი ამირსპასალარი, და ორნიცა იგი ძმანი ახალციხელნი, შალვა და ივანე, დაღათუ შალვა მანდატურთ-უხუცესი იყო, ჭიაბერი და სხვანი თორელნი, და წარემართენ ბასიანის კერძოსა. და მეფე თამარ მოვიდა ოძრხეს: და ეახლნენ შავთელი კაცი ფილასოფოსი და რიტორი, ლექსთა გამომთქმელი და მოღვაწებათა შინა განთქმული, და ევლოგი სალოსად წოდებული და წინასწარ-მცნობლობისა ღირსქმნილი. ამათ თანა იყო მეფე თამარ დღისი და ღამე ლოცვითა, ფსალმუნებითა, ღამისთევითა დაუძინებელად, და ყოველთა ღამეთა დღე-ლიტანიობდა და არა დასცხრებოდა. და ყოველგან საყდართა, მონასტერთა და სოფელთა უბრძანა ლიტანიობა და ვედრება ღმრთისა.
ხოლო მეფემან დავით ქმნა, უნდოდა რამეთუ ზედა-მიჰმართა სადა დაბანაკებულ იყო ბასიანისსა ადგილსა ბოლოსციხედ წოდებულსა. და ეახლეს ბანაკსა სულთნისა! რომელ არა იყო რიცხვი ცხენისა, ჯორისა და აქლემისა მათისა კარვებისა და სარაფარდებისა მინდორი იგი ძლივს იტევდა კარვებსა მათსა და აღმდგომსა მისსა, და უმეტეს ქართველთასა. ესეთ წყნარად და უკადრად მდგომარე იყო სულტანი. და ეახლა დავით და ქართველნი. დააწყვეს რაზმი, სადა-იგი წინამბრძოლად იყო ზაქარია მხარგრძელი ამირსპასალარი და ახალციხელი შალვა და ივანე, და სხვანი თორელნი; და ერთკერძო აფხაზნი და იმერნი ერთ-კერძო ამერნი და ჰერ-კახნი. ესეთ წყნარად მიდიდოდენ. დარაჯნი არა უდგეს სულტანსა, არამედ იხილა კაცმან სულტნისამან: მოვიდა სპა ურიცხვი ქაფარი. წარიკვეთა სასოება მეფისა მათისა. ხოლო იგინი განკრთეს და მოიღეს ჯოგი; აღიჭურნენ და აღსხდენ ჰუნეთა, ბარგი და კარვები დაუტევეს. რა მოვლეს კარავთაგან, წინაგანეწყვნენ, და ეახლნენ წინამბრძოლნი ორთავე, და იქმნა ომი ფიცხელი და ძლიერი, რომელი ძველ-ოდესმე ქმნილ იყო მხნეთაგან ეგევითარი ომი.
და გაგრძელდა მყოვარ-ჟამ და მოსწყდებოდენ ორგნითვე, ხოლო უმეტეს სულტნისა სპანი მოისრვოდენ. და ესოდენ განგრძელდა ომი, რომელშიც მოუკლეს ცხენი ივანეს მსახურ-უხუცესსა, ზაქარია გაგელს, ახალციხელთა შალვასა და ივანეს, თაყაიადინ თმოგველსა, კაცსა მხნესა, და სხვათა მრავალთა თავადთა. და კნინღა სივლტოლად მოდრიკენ, და ქვეითად დარჩეს რაზმსა შინა მხნენი საქართველოსანი. და იხილეს ლაშქართა თავის-თავისნი პატრონნი ქვეითნი, გაწირეს თავნი სიკვდილად და ჩამოხდეს ცხენისაგან და პატრონთა მათთა გვერდსა დაუდგეს, ქვეითნი ქვეითთა; და ეგრეთ ძლიერი ომი შეიქმნა.
როდესაც იხილა დავით მხნემან, ამანცა მხნემან მორიდა ერთ-კერძომან, და მარჯვენასა მხარსა მორიდა ზაქარია მხარგრძელმან. და ვითარ ქართველთა განეშორეს, რათა არა ცხენითა მათითა დაითრგუნა ქვეითნი ქართველნი, და მიმართეს სპარსთ-კერძ. და ვითარ ნადირისთვის მოსწრაფე იქმნეს მონადირე, ეგრეთ მსწრაფლ მოეტევნენ ერთისმხრივ სოსლან დავით და მეორე მხრივ ზაქარია, თუმცა ვინ უმახლობელეს იყო, უწინარეს მივიდა, მასვე წამსა შინა დავით და სპა მისი მივიდა და, ვითარ მგელნი ცხვართა, ეგრეთ შეუცვივდენ ურიცხვსა მას სპასა შინა სულტნისასა. პირველსა მოკიდებასა და ხეთქებასა ხმალთასა მოხედა წყალობა აურაცხელმან ღმერთმან მოსავთა ჯვარისათა, და განადიდა დიდება დავითისი და თამარისი ვარძიისა ღმრთისმშობელმან. და ანაზდათ ეგოდენი სიმრავლე გასკდა, იძლია, დაიფანტა, და ამას ჰგვანდა - თვალგარდუწოდებელი მაღნარი მიწითურთ მოგლეჯილ იყო და დაზულეულ, და ღირს სადმე ყოფილიყო. სადგან თვალი იხილველობდა, ყოველგან ტყეთა მსგავსი ლაშქარი იხილვებოდა ლტოლვილი.
ხოლო მხნე ესე ქართველნი, რომელნი-ესე ზემო ქვეითად მყოფნი ვახსენეთ აღსხდენ ჰუნეთა და, ვიდრე ღამემდე დევნა ყვეს და ხოცდენ, ჩამოჰყრიდენ და იპყრობდენ. და თვით მათვე ჯარითა ვერ იტყვიდენ და ურთიერთას დასთრგუნვიდენ.
ამათ თხრობათა მოწევნულსა კვლავ მენება დუმილი. გაკვირვებულ ვარ, თუ ვითარითა წყალობითა მოხედა სამკვიდრებელსა თვისსა ღმერთმან და ვარძიისა ღმრთისმშობელმან. ვითარ უვნებლად დაიცვა მის წინაშე და მისი შევედრებული ერი ქართველთა და ეგრეთ წარმოვლენილი ერი, რომელ ეგოდენისა სიმრავლისაგან არცა ერთი ვარგი, მეფისაგან შესწავლილი, კაცი მოკვდა, ვითარ ეგოდენი სიმრავლე სპისა მათისა ივლტოდა და თუ ვითარ უვნებლად დაიცვა სპანი თამარისნი. აივსნენ ოქროთა და ვეცრხლითა და ჭურჭლითა პატიოსნითა. ხოლო ცხენ-ჯორისა და აქლემისა სიმრავლე, რომელიც დაყარეს, ვინმემ აღრაცხეს. ხოლო კარავთა საფენელთა და შესამოსელთა და ლარის არტახთა მიერ სავსე იყო ყოველი საბანაკო მათი, რამეთუ ესოდენ ზარგანხდილნი ივლტოდენ, რომელიც მოსწრაფენი არა მიხედვიდენ კარავთა და ფარდაგთა მათ სიმდიდრეთა, არამედ თვითოთა ცხენითა ივლტოდენ და მარქაფასა განუტევებდენ.
ესეთ ძლევა-შემოსილნი, მადიდებელნი ღმრთისანი, შემოიქცენ და დადგენ კარავთა შინა მათთა. ვითარ რიყე იდვა მუზარადი შაქრისა. და იყო იგი ადგილი წყაროთა სავსე; მოვიდოდა კაცი და მუზარადისა სადები ამოჰფრიწდა, და შაქრითა გატენიდა, წყლითა აავსებდა და სვამდა. ესეთ სახელოვანმან დავით მიმართა მზესა მისსა მიმართ.
ხოლო ესე თქმულ არს, რომელ მეფისა თამარისა ოძრხეს ყოფასა შინა ეახლენ შავთელი იოვანე და ევლოგია და იყო ვედრება ღმრთისა და ღამეთა გათევა ლაშქართა გამარჯვებისათვის. დღესა ერთსა შავთელი და ევლოგი მეფესა თამარსა წინაშე ისხდენ; და ანაზდათ გაკვირვება დაეცა ევლოგის: იწყო აღმართ ხედვად. ვითარ ხედავდა, ანაზდათ ევლოგი დაეცა ჭმუნვის სახედ - და ვითარ აჰაჰ ესერა - სამგზის და მყისეულად ახლტა და ხმა ყო: „აჰა წყალობა ღმრთისა სახლსა ზედა თამარისსა მოიწია“. და ივლტოდა და ავიდა მთასა, რომელსა ჰქვია არაგანნი. უწყოდე, მეფეო, რომელ ჩვენება იხილა სულელ-საგონებელმან, თუმცა ჩვენებასა კეთილსა ვჰგონებ!“ ამისთვის დაწერეს დღე და ღამე და ჟამი იგი.
მოწყალემან ღმერთმან პირველ შესახა ესე ყოველი ნივთთა აგება უკანასკნელისა ხსნისა ჩვენისათვის. და მოწყალემან მასვე დღესა შესახა ხსნა ჩვენი აღდგომითა თვისითა. და ესეთ მხიარულითა პირითა სახელგანთქმულნი მოვიდენ ვარძიას, თვით თამარიცა მივიდა, და ჯეროვანი მადლობა შეწირეს.
ამათ დღითი-დღე წარმართებათა და განდიდებათა შინა იყო სკიპტრის-მპყრობელთა ყოველთა უბრწყინვალესი თამარ; უმეტეს შეუმატებდა ღმრთისმსახურებასა, ეკლესიათა და მონასტერთა კაზმასა და შენებასა, ობოლთა და ქვრივთა შეწყალებასა და სამართლისა მოფენასა. ამას შინა იშვებდენ და იხარებდენ სამეფოსა; ჟამ გადავიდოდნენ აფხაზეთს და განაგებდნენ საქმეს იქაურს, და მოინადირიან კეთილი იგი სანადირო - გეგუთი და აჯამეთი. მერმე გარდმოვიდიან ქართლს, სომხითს, და დადგიან დურს; მოვიდიან ხარაჯითა განძელნი და აღმართ-ქალაქნი. გაზაფხულ აღმოვლიან სომხითი, მოიღიან ხარაჯა ნახჭევნელთა; და წავიდიან კოლას, თავსა არტანისასა, და იქიდან მოიღიან ხარაჯა კარნუ-ქალაქით და ეზინკით და სხვათა გარემოსა ქალაქთა.
ესეთ სიხარულსა შეცვლის მწუხარება. ამისთვის მოიწია მწუხარება, რამეთუ მიიცვალა სოსლან დავით, კაცი აღსავსე ყოვლითა სიკეთითა, საღმრთოთა და საკაცობოთა, შესახედავად განმშვენებული, ხოლო წყობათა და ომთა შინა მხნე ვინმე გულოვანთაგანი, უხვი და მდაბალი და სიკეთე აღმატებული. და დაუტევა ორნი შვილი: ყრმა ვიდრემე ლაშა-გიორგი, ხოლო ასული რუსუდან. და იტირეს და იტყებდენ და დაუტევეს მწუხარება ყოველსა მკვიდროვანსა.
მათ უკვე ჟამთა, არა მცირედ მყოფელთა, მშვიდობა იყო ყოველგან. და მეფე იყო გეგუთს, რამეთუ იყო წმიდა-მარხვანი; მხარგრძელნი ორნივე მეფეს წინაშე იყვნენ. და ვითარ ცნა არდაველის სულტანმან, აღძრა მტერობა ქრისტეანეთა ზედა, და მოუწოდა სპათა მისთა, და წარმოემართა და მოაოხრა ანისი, რამეთუ უწყოდა მხარგრძელთა შინა-უმყოფლობა. წამოვიდა და აღვლო რახსის პირი, და უგრძნობლად მოვიდა ანისსა; გზა-გზა არავის ავნო და დიდსა შაბათსა მწუხრის მოვიდა ქალაქსა ანისისასა. და ვითარ ცისკარი მოეახლა და ჰკრეს ძელსა და გააღეს კარნი ქალაქისანი, მყის მიეტევნეს კარსა ქალქისასა, შეუტევეს ცხენი, და ვერ მოასწრეს კარნი, და შევიდეს ქალაქად. იწყეს ხოცად, კლვად, ტყვეობად. უმრავლესი ერი იყო ეკლესიათა შინა, ვითარ შეჰგავს ქრისტეანეთა სჯულსა. რომელიმე ივლტოდა დარბაზოანთა და იქ გამაგრდა, რომელიმე ივლტოდა ქვაბონსა, რომელსაც ქარტუნობითა უძახდნენ. და რაც განერიდა, ან ციხესა ან ქარტუნსა შინა შევიდა, რამეთუ გარეშემო სამგნით ქარაფი იყო კლდიანი და ქვებიანი.
ესეთ ხელთ იგდეს ქალაქი, ერთი ბევრი და ორი ათასი კაცი ეკლესიათა შინა, ვითარ ცხვარი დაკლეს, გარდა იმისსა, რომელიც უბანთა და ფოლოცთა შინა მოიკლა. ესეოდენ მძვინვარედ მოაოხრეს ანისი, და სავსენი ტყვითა და ალაფითა მიიწიეს შინა.
ესე ანისისა მოოხრებისა ამბავი გეგუთს ახალ-კვირიაკეს აცნობეს მეფესა თამარს, ამირსპასალარსა ზაქრიას და მსახურთ-უხუცესსა ივანეს. ესმა და დიდად დამძიმდენ, და მწუხარებამან მოიცვა, და რამცა ყვეს არა უწყოდეს; გულნი მათნი ცეცხლებრ ენთებოდა. მეფე და ყოველნი სპანი მისნი მწუხარებითა და გულისწყრომითა მოცულნი სპარსთა მიმართ ბრძოლისა ყოფად გაემზადნენ.
მაშინ მხარგრძელთა უთხრეს მეფესა: „მოიწია ბოროტი ჩვენ ზედა გარდასლვითა მცნებათა ღმრთისათა; უბოროტესად ესოდენი სჯული ქრისტიანე მოიკლა ცუდრჯულთა სარკინოზთა მიერ ცოდვათა ჩვენთათვის. ვესავ წყალობასა ღმრთისასა და პატიოსანსა ჯვარსა, რათა არა მისცეს მოსავნი ჯვარისანი სრულიადსა წარწყმედასა სარკინოზთა მიერ, არამედ შურ-ვაგოთ, ნაცვლის ქმნად განვემზადეთ, და სიცრუე მათი მათვე მიექცეს. შენ, მეფეო, ამცენ სპათა შენთა - მზად იყვნენ არდაველის სულტანსა ზედა; წავიდეთ ანისს და, ვინ სადა ვპოვოთ სპარსთაგან, მოვინადიროთ. ნუ დიდნი წავალთ, მხოლოდ მცირენი. რამეთუ, უკეთუ დიდნი წავალთ, სცნობენ და სიმაგრეთა შევლენ; მცირითა ლაშქრითა შემეწიე. რაჟამს შეგინებული მარხვა მოვიდეს, რამცა არიან, რომელ ჩვენ მოგახსენოთ. მოეწონა მეფესა თქმული მათი. და უბრძანა მეფემან, რათა მზად იყვნენ სპანი მისნი.
და მხარგრძელნი წამოვიდენ ანისს და იწყეს კაზმად. და მოეახლა ბილწისა სჯულისა მათისა მარხვა. წარმოავლინეს მეფეს წინაშე კაცი ლაშქრის, მთხოველი. მაშინ უბრძანა მესხთა თორელთა თმოგველთა ჰერ-კახთა, სომხითართა; ქართველნი არა წაიყვანეს, რათა არა აგრძნიან არდაველს მყოფთა. შეიკრიბეს ანისს და წარემართენ არდაველს. გარდავლეს გელაქუნი და ჩავლეს ისპიანი, გავიდენ ხუაფრიდის ხიდსა და მიმართეს არდაველს. როდესაც მოვიდა ჟამი, რომელ აიდი გათენდებოდა, რომელ არს აღვსება მათი, და მას ღამესა გარე მიადგენ არდაველს.
როდესაც ხმა-ყო ქადაგმან ბილწისა ქადაგებისა მათისამან და გახშირდა მუყრთა ყივილი, ყოვლგნით ცხენი შემოუტივეს მხარგრძელთა, შეუხდენ და უომრად ხელთ იგდეს ქალაქი, თვით სულტანი, ცოლნი და შვილნი მისნი და ყოველი სიმდიდრე სულტნისა ქალაქისა. ესეთ აივსენ სიმდიდრითა აურაცხელითა, თვალითა და მარგალიტითა, ოქროთა და ვერცხლითა, ჭურჭლითა ოქროსა და ვერცხლისათა, შესამოსლითა, საფენელითა და ყოვლითა სიმდიდრითა ეგოდენ გამდიდრებულისა ქალაქისა, რომელ მოთხრთბა ძნელ სადმე არს. აივსნენ ცხენითა, ჯორითა, აქლემითა, საქონელი მათი თვით მათვე სახედართა ძლივს აჰკიდეს და წარმოემართნენ ხოლო სულტანი არდაველისა მოკლეს, ცოლნი და შვილნი მისნი ტყვე-ჰყვეს და წამოასხეს; ათორმეტი ათასი კაცი რჩეული მიზგითთა შინა მოკლეს, ვითარ მათ ყვეს ანისისა ეკლესიასა შინა; სხვა უმრავლესი ერი ამოსწყვიდეს და სხვა ტყვე-ჰყვეს. აღმოიარეს იგივე გზა და ასეთი ძლევაშემოსილნი მოვიდენ ანისს. დიდად ნუგეშინისმცემელნი მოვიდენ მეფეთა-მეფესა და მზეთა-მზესა და დედოფალთ-დედოფალსა წინაშე; მოიღეს ძღვენი და არმაღანი აავსეს ყოველი მთავარი, თვით მეფე და ყოველნი წინაშე მისსა მყოფნი. მას ჟამსა კოლას იდგა მეფე, აივსო ყოველი ქვეყანა სიმდიდრითა, ოქროთა, ვერცხლითა, თვალითა, მარგალიტითა, რომელიც მოიტანეს ზაქარია და ივანემ, რომლისათვისცა დიდად მადლიერმან მეფემან უბოძა მრავალნი ციხენი და ქალაქნი და ქვეყანანი. ესე მადიდებელნი ღმრთისა იშვებდენ და მეფე ნებიერად იყოფოდა და მოუდიოდა გარეშემოთადაღმან ხარაჯა და ძღვენი ურიცხვი.
მალე სხვანი უდიდესი საქმენი გამოუჩნდენ. მოვიდენ მხარგრძელნი, ამირსპასალარი ზაქარია და მსახურთუხუცესი ივანე და ვარამ გაგელი, მეფეს წინაშე და მოახსენეს: „ძლიერო ხელმწიფეო, შარავანდედთა შორის უმეტეს აღმობრწყინვებულო იხილე და განიცადე სამეფო თქვენი და ცან სიმხნე და სიქველე სპათა შენთა; გულის ხმა ყავ, რამეთუ მრავალნი ახოვანნი, მხნენი და რჩეულნი იპოვებიან სპათა შენთა შორის, რამეთუ არა არს წინააღმდგომი მათი. აწ ბრძანოს მეფობამან თქვენმან რათა არა ცუდად დავიწყებასა მიეცეს სადამე სპათა შენთა საქმენი, არამედ აღამხედროთ ერაყს, რომ-გურსა ზედა, რომელიც არს ხორასანი, და ცნან ყოველთა სპათა აღმოსავლეთისათა ძალი და სიმხნე ჩვენი. და უბრძანე სპათა საქართველოსათა - მზად იყვნენ ლაშქრობად ხორასანს. დაღათუ არავინ ქართველთაგანი მიწევნულ არს ხორასანს და ერაყს, არამედ ბრძანე, რათა ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე აღიჭურნენ და მზად იყვნენ!“
და ვითარ ესმეს თქმული მხარგძელთანი მეფესა, მოუწოდა ყოველთა წარჩინებულთა ამის სამეფოსათა, იმერთა და ამერთა, და აუწყა თქმული მათი. ვითარ ესმა ლაშქრად წვევა მხარგრძელთაგან, მოეწონათ ყოველთა თქმული მათი და დაასკვნეს ლაშქრობა და იწყეს კაზმა.
მოიწია არე სთულისა, მოვიდენ ტფილისს მეფეს წინაშე. განახნა სპანი მისნი და იხილა აბჯარითა კეთილითა და პატიოსნითა და მოუწონა აბჯარი და ცხენკეთილობა მათი, სიდიდე და სიმხნე სპათა მისთა, შურითა სპარსთათა აღსავსეობა. და მოიტანა დროშა სვიანად ხმარებული, გორგასლიანი და დავითიანი, და შეავედრა მასვე ვარძიისა ღმრთისმშობელს. დროშა და ლაშქარი დალოცა და წარავლინა სპარსეთს. და მისცა დროშა ზაქარია ამირსპასალარსა, და წარემართენ სპარსეთად.
ჩავლეს პირი ნახჭევნისა და გავიდენ ჯუღას და რახსა, და შევლეს ვიწრო იგი ხევი დარდუზისა, და ავიდენ მარანდსა. ხოლო მარანდელნი, ამისნი მცნობელნი ლტოლვილ იქმნენ კლდეთა შინა. ხოლო ესენი მარანდს რა მივიდენ, არა პოვეს კაცი, ეგონათ მთასა მარანდისასა ყოფად სპათა ადარბადაგანისათა. ამისთვის აარჩიეს ხუთასი მხედარი რჩეული დიდებული და აზნაური, უჩინეს მხედართ-მთავრად თაყაიადინ თმოგველი. წარემართენ, აღვლეს აღმართნი მარანდისანი, ავიდენ ვაკესა თავსა მარანდისასა და დადგეს მთასა მას, რამეთუ ესეთ ემცნო ზაქარიას: „არავის ბრძოლოს მიღმართ, სადამდის არა მივიდეს იგი და სრულადა ლაშქარი მთასა მას ზედა. თუ დიდი ლაშქარი ნახონ, აცნობონ ზაქარიას: რაცა უთხრას, ყონ“.
და დადგა ხუთასი კაცი წარჩინებული. იხილეს მთით მარანდელთა, რომელნიც შელტოლვილ იყვნენ ღირღალთა და კლდეთა მაღალთა, რომელ არს ზედ-კერძო თავსა მთასა მარანდისასა, უმაღლესი სხვათა მთათა, სავსე ქვითა და კლდითა. იხილეს მცირე ლაშქარი და აღიჭურენ, მოუხდენ ზარითა და ამბოხებითა მარანელნი. რამეთუ საწუნელ უჩნდეს სიმცროსათვის. ხოლო ესენი მიეტევნენ ესოდენ ძლიერ და აოტეს, რომელ მცირედნი განერიდეს, და უმრავლესი მოკლეს და სხვათა დევნა უყვეს გრძლად.
მაშინ ავიდენ ლაშქარნი და იხილეს ნაომარი ადგილი მკვდრითა კაცითა და ცხენითა სავსე, და ქართველთა კაცი არცა ერთი იპოვებოდა. ესოდენი ძლევა მოეც ღმერთსა, რომელ ხუთასი შუბი ხუთასსა კაცსა და ცხენსა ზედა ესვა. იხილეს და გაკვირდნენ; კაცსა ქართველისა ვერ პოვნა უკვირდათ. ამისთვის უღონო-ქმნილი და მწუხარე ზაქარია იგონებდა და არა უწყოდა, რამცა ყო. მცირე ხანი დაყვეს. გამოჩნდენ დევნისაგან შემოქცეულნი ლაშქარნი. და იხილა ზაქარია და გამხიარულდა. და დიდად მადლობდენ ღმერთსა, რომელიდან არცა ერთი კაცი მომკვდარიყო ქართველი და ასეთი ძლევა მისცემოდა, რომელ ხუთასი შუბი ხუთასსავე კაცსა ხუთასისა ცხენისა და კაცისათვის მეცა და ხუთასთა ზედა დასობილი იხილეს. დაღათუ ესეთ და ესეთ გამარჯვებოდა, თუმცა ყოვლად აბრალობდენ თაყაიადინს, და უმეტეს ზაქარია მქისედ ეტყოდა სიტყვასა ამბავის უცნობებლად შებმისათვის.
ესე გამხიარულებულნი და მადიდებელნი ღმრთისანი გამარჯვებისათვის წარმოემართენ და მიმართეს ქალაქსა თავრეზს. გარდავლეს მთა დევსოფნად წოდებული. და ვითარ ესმა თავრეზს მყოფთა მისვლა ქართველთა ლაშქრისა, განკრთენ და ძრწოლამან შეიპყრა ყოველნი მკვიდრნი თავრეზისანი. ხოჯანი და ყოველნი წარჩინებულნი და მიმდგომნი თავრეზისანი განიზრახვიდენ, რათა ხარკის მიცემითა, და ძღვნითა და შევრდომითა და ზენარისა თხოვნით დაამშვიდეს ქართველნი თავადნი და სპანი. წარმოავლინეს მოციქული, ითხოვეს მშვიდობა, არა მოოხრება ქალაქისა მათისა. აღუთქვეს ძღვენი: ოქრო და ვეცხლი უამრავი თვალი პატიოსნი და მარგალიტნი ძვირფასისანი. გაკვირდნენ ყოველნი წარჩინებულნი ქართველთანი, ზაქარიაცა და ივანე მხარგრძელნი; აღუთქვეს მშვიდობა და უვნებელ გავლა ქვეყანისა მათისა, მოიმტკიცეს ფიცისა მიერ. მოვიდენ ყადნი, ხოჯანი, დარვეშნი და ყოველნი თავადნი თავრეზისანი, მოიღეს ოქრო და ვეცხლი, ლარი, ცხენები, ჯორი და აქლემი, თვალი, მარგალიტი, შესამოსელი, საზრდელი კმა-საყოფი ლაშქართათვის. აივსნენ დიდი და მცირენი.
მისცეს ქალაქსა მცველნი და წავიდენ ადარბადაგანიდან, მიმართეს მიანას. და ცნა მელიქმან მიანისამან მისლვა ქართველთა და ქმნული თავრეზელთა. ითხოვა მანცა მშვიდობა და აღუთქვა მოცემად ურიცხვი საქონელი. რომელი უსმინა ზაქარია, მოიყვანა მშვიდობის ყოფად, და მოიღო მანცა ოქრო და ვერცხლი და ქვანი ძვირფასისანი. აავსნა მანცა ყოვლითა სიმდიდრითა. დაუტევეს მცველნი და წამოვიდენ მშვიდობით დამტევნელნი მიანისანი.
მიიწიეს მცირესა ქალაქსა ზანგანს ალიზის ზღუდით გამაგრებულსა. ხოლო ქალაქი ძლიერად გაამაგრეს და იწყეს ფიცხლად ბრძოლა. რადგან გაგრძელდა ომი, გაყვეს თემთა და თემთა ზღუდე ქალაქისა, რათა შესთხარონ. და იწყეს თხრად ზღუდეთა: უწინარეს მარჯვენასა მხარსა მესხთა შეხვრიტეს ზღუდე - ალიზით იყო -, და უწინ შევიდენ ქალაქსა შინა და იწყეს ხოცად და სრვად ვინცა მეომარი იყო. აივსნენ მესხნი საქონლითა. შემოუხვრიტეს ყოველმხრით და შემოვიდენ, მოატყვევეს და აივსნენ საქონლითა. დადგენ და მცირედ განისვენენ; და შემდეგ ამხდერნენ და წარემართნენ ხორასნად და მწუხრს მივიდენ მცირესა სოფელ-ქალაქსა მუსულმანსა, რომელიც მოაოხრეს და განისვენეს სადამე.
მერე წარემართენ ქალაქსა ხორასნისასა, და ყაზმინს რა მიიწივნეს - მახლობლად ყაზმინისა და აჰვრისა - ვერ წინააღუდგენ; მოარბიეს და აივსნენ საქონლითა; აჰკიდეს საქონელი მათი მათთავე სახედართა; კაცთა არა ავნეს, ტყვედ წამოიყვანდენ კაცთა და მცირედსა ვაჟსა. წარემართენ, მათ ლტოლვილთა მიესცეს და მიეწიეს. აივსეს იქაცა ოქროთა და ვერცხლითა, ცოლთა მათთა სამკაულითა. და უშინაგანესისა რომ-გურისა (რომ-გური ხორასნის სინონიმად იხმარებოდა) მიმართ მიიწიეს, რომელიც არის ხორასანი.
და რაღა გრძელ სიტყვა სახმარ არს? მიიწიეს ვიდრე გურგანისად ქალაქად და მოაოხრეს ქვეყანა იგი. ვერ ძალ-ედვა წიაღ მისლვად ალაფისაგან. შემოიქცენ გამარჯვებულნი და ძლევა-შემოსილნი ქართველნი. ქართველთა ნათესავი ვერავინ მიწევნილ იყო ლაშქრად, არა მეფე, არა მთავარი, და ვერავინ წინააღუდგა სპარსეთს შესულთა, ვერ ხორასნისა სულტანი, ვერ ერაყისა და ვერა რომელი თემი. ესეთ უზომოთა და ურიცხვითა სიმდიდრითა შემოქცეულნი მივიდენ კერძოთა ერაყისათა. და ვითარ გურგანისა ქვეყანისა ამბავი, ქართველთა მიერ ქმნული, უცნაურ ქმნულ იყო ყოველთა და ერაყის სულტანი; მოსრვა, კაცი ვინმე მოსულ იყო მიანას სულტანსა თანა, ესევითარი ტყუილი სიტყვა ეთქვა: „როდესაც მოვიდა თვით დიდი სულტანი და გილანელნი, ყოვლაგნით გზა შეუკრეს ქართველთა და მოსრეს და მოსწყვიდეს, რომელ არცა ერთი კაცი განერიდა ეგოდენისა სიმრავლისაგან, არცა მთხრობელი მივა საქართველოთა“.
ხოლო ესე რა ესმა მელიქს მიანისასა და მიანელთა და გაიხარეს, ქართველთაგან დატევებულნი მცველნი მიანისანი დახოცეს და ძელსა ზედა ჩამოჰკიდეს. თუმცა ერთი კაცი დაიმალა მცველთა მათგანი ქალაქსა შინა. როდესაც მოვიდენ ქართველნი გამარჯვებულნი მიანას, წინა მიეგება მიანისა სულტანი ძღვნითა, ნაქმრისა მათისა დაფარვა ეგონა. და იხილა ზაქარიამ, იკითხა მცველნი მისგან დატოვებულნი: უთხრეს მათ: „თავრეზს წავიდენ იქ დატევებულთა მცველთა თანა“. მოვიდა დამალული იგი კაცი მცველთა, და აუწყა ნაქმარი მიანელთა და მცველთა ამოწყვედა, ტყავის გახდა და ძელსა ზედა დაკიდება, და შესწამა მელიქს პირისპირ, და იგინი იდგენ უსიტყველ.
და როცა ესმა ესე ზაქარიას და ივანეს, ძლიერად გამწარდენ და ბოროტად აღუჩნდა; და შეიპყრეს მელიქი და თვისნი მისნი, და ყოველნი სიკვდილად დასაჯეს და მოაკვდინეს თვით იგი და შვილნი მისნი, და გახადეს ტყავები და საყივარსა, რომელსა მენარა უწოდეს, ზედა ჩამოჰკიდეს, და ქალაქი მოაოხრეს, მოწვეს, ტყვე-ყვეს, ხოლო სიმდიდრე რომელ წარმოიღეს შეუძლებელ სადამე არს აღრიცხვა მათი.
და ესე მოჰმართეს გზასა, რომელ აღმავალ იყო ადარბადაგანიდან, და მოვიდენ. და მოეგებნეს პირველად უჟენით და მერე თავრეზელნი მითვე ძღვნითა ურიცხვითა, და მოართვეს სიმდიდრე აურაცხელი, რომლითა აივსო სრულიად სამეფო თვით მეფეთა მზისა და მზეთაცა მზისათვის წარმოგზავნეს თვალნი დიდ-ფასისანი, ძვირად საპოვნელნი, და ჭურჭელნი უცხონი. და დაუტევეს მშვიდობით მყოფნი ადარბადაგანისანი და ქალაქნი ადარბადაგანისანი, გამოვლეს რახსი, და შემოვლეს პირი ნახჭევნისა და მოვიდენ ტფილისს მეფეს წინაშე. მხიარულ იქმნა მეფეთა მეფე, მმადლობელი ღმრთისა, მხიარულითა პირითა გაეგება, ზემითა და დიდებითა. იყო ხმა ბუკთა და დუმბულთა, რომელი არცა ძველ ოდესმე ქმნულ იყო ესევითარი გამარჯვება არცა მეფეთაგან, არცა მთავართაგან.
შევიდენ ისანთა, დაჯდა მეფე ტახტსა სამეფოსა; შეუძღვა ამირსპასალარი და შევიდენ თავადნი და დასხდენ წესისაებრ. და მოიღეს არმაღანი ურიცხვი და დადვეს მეფეს წინაშე. გაკვირდა მეფე; არავის ქართველთაგანსა ენახა ეზომი სიმდიდრე, და აურაცხელნი თვალნი და მარგალიტნი. ხოლო მეფეცა თამარ არა უმადლო იპოვა ღმრთისა მიმართ; აღასრულებდა ლიტანიობასა და ღამისთევასა, მრავალნი გასცა ობოლთა და გლახაკთა ზედა, და ლაშქართა ზედა გაყო საჭურჭლე დიდი, აღვსებულნი კვლავ აავსნა. იყო მადლობა ესევითარისა გამარჯვებისათვის ღმრთისა მიმართ!
ვინაიდან მოიწია მწუხარება, და მიიცვალა ზაქარია ამირსპასალარი, ძე სარგის ამირსპასალარისავე, კაცი დიდად გამდიდრებული და ყოვლითა სათნოებითა აღსავსე, გამარჯვებული მხნე და ძლიერად მბრძოლი მთავარი თემისა ლორისა, რომელი მეფემან იგლოვა და ყოველმან კაცმან საქართველოს მყოფმან. რამეთუ არავინ მხნედ გამოჩენილ იყო მთავარი ჟამთა ამათ, რამეთუ გვარისაგანცა მოქონდა, რომელი იყო ნათესავი არტაქსერქსი მხარგძელისა და იყო სარწმუნოებითა სომეხი მაგრამ ყოველნი სათნოებანი საღმრთონი და საკაცობონი ქონდა. და ესე დაემარხა მხნე მამა დამტევებელი შვილისა ერთისა, რომელსა შანშა ეწოდებოდა.
მაშინ მეფემან მოუწოდა ძმასა ზაქარიასა ივანეს მსახურთ-უხუცესსა, და ინება პატივსა ძმისა მისისასა აღყვანება, და უბოძა ამირსპასალარობისა პატივი. ხოლო ივანე საქმეთა შინა გაკვირვებულ იყო და ესე უთხრა მეფესა: „პატივი ესე, რომლითა პატივ-გიცემიეს ჩემდა, დიდად დიდი არს და მე უღირს ვარ; ესეთ შემეწიე, რათა ძმისა ჩემისა სახელსა ჩემ ზედა არა ახსენებდენ, რათა არა მრცხვენეს ნაცვლად მისა დგომად, არამედ ათაბაგობითა პატივ-მეც; საქართველოსა არა არს წესად და ხელად თქვენ მეფეთა წინაშე ათაბაგობა. და ამით განადიდე წყალობა შენი ჩემ ზედა, რომე ახალსა და უაღრესსა პატივსა ღირს მყო და ათაბაგობა მიბოძო, რომელ სულტანთა წესი არს ათაბაგი, რომელიც მამად და გამზრდელად, მეფეთა და სულტანთა იწოდების ათაბაგი; ამით განადიდე წყალობა შენი უწინარეს ჩემთა პირველთა“. ყოცა მეფემან და უბოძა ათაბაგობა, რომელიც არა ყოფილ იყო საქართველოს მეფეთა წინაშე, არცა ვის ბოძებოდა. მსახურთ-უხუცესობა უბოძა ვარამს, ზაქარია გაგელის ძესა, კაცსა საპატიოსა და ლაშქრობათა შინა გამარჯვებულსა. ესეთ იყვნენ მეფეს წინაშე.
ხოლო მეფე თამარ ზამთრის დურს იყო და ზაფხულის კოლას და ცელის ტბასა, ზოგჯერ გადავიდოდა აფხაზეთს: გეგუთს და ცხუმს.
მათ უკვე ჟამთა იწყეს მთეულთა განდგომად, კაცთა ფხოველთა და დიდოთა. დიდონი უკვე ბუნებითა მჩვართა და უხარშავსა ჭამენ, და მრავალნი ძმანი ერთსა დედაკაცსა მიიყვანებენ ცოლად; რომელნიც უჩინარსა რასამე ეშმაკსა თაყვანის-ცემენ და ზოგნი უნიშნოსა შავსა ძაღლსა, და ამას ჰყოფენ. ხოლო ფხოველნი ჯვარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობასა იჩემებენ. ამათ იწყეს რბევად და ხოცად და ტყვეობად ცხადად და ღამით.
მოუწოდა მეფემან ათაბაგსა და ყოველთა მთეულთა: დვალთა, ცხრაზმელთა, მოხევეთა, ხადელთა, ცხავატელთა, ჭართალთა, ერწო-თიანელთა, მისცა ივანე ათაბაგსა და წარავლინა მათ ზედა. ხოლო ივანე გონიერად მოიქცა: ავიდა მთასა ხადისასა და წარვლო წვერი მთისა, წარდგა მთასა ფხოველთასა და დიდოთასა, რომელიც არავის ექმნა, არცა პირველ, არცა შემდგომად, რამეთუ ერთმხარეს დაურჩა დურძუკეთი და მეორე მხარეს დიდოეთი და ფხოეთი.
ცნეს რა მისლვა ათაბაგისა, მოვიდენ ძღვენითა მეფენი დურძუკთანი, მოსცეს ლაშქარი და დაუდგენ გვერდსა. და იწყეს ზეიდაღმან ბრძოლად, და რბევად, და კლვად, და ტყვეობად და დაწვად; ამოსწყვიდეს ურიცხვი კაცი დიდოი და ფხოვი, და დაყვეს სამნი თვენი: ივნისი, ივლისი და აგვისტო. მაშინ შევიწროვებულთა ათაბაგისათა მოსცეს მძევლები და აღუთქვეს მსახურებად ხარაჯა, და პირი სიმტკიცისა აღუთქვეს. წამოასხეს მძევლები, ქმნეს ზავნი და ესეთ გამარჯვებითა მოვიდა ივანე მეფეს წინაშე და უთხრა: „ძლიერო მეფეო! იქმნა ბრძანება შენი, მოვაოხრე ურჩნი შენნი დიდოეთი და ფხოეთი“. ხოლო მეფემან დიდად დაიმადლა და უაღრესსა პატივსა აიყვანა.
და იყო ყოველგან მშვიდობა, წარმატება, დღითი-დღე შემატება სამეფოთა ღმრთივდაცულისა მეფისა თამარისი, ხოლო სპანი მისნი განსვენებას ნადირობასა და ბურთაობასა. თვით თავადნი და წარჩინებულნი მარადის მეფეს წინაშე იყვნენ, განისვენებდნენ და აივსებოდნენ საბოძვრითა მეფისა მიერ მათისა.
ხოლო ვითარ დიდისა კოსტანტინეს ძმისწულისა ივბიმიანოსისათვის წერილ არს, რომელიც უთხრა ანგელოზმა მონაზონსა ვინმე მგოდებელსა სიკვდილისათვის ივბიმიანოსისა: „რასა დააკლო ღმერთმან ქრისტიანეთა ესევითარი ესე მეფე, რომელსა ანგელოზმან დაადგა გვირგვინი სახილველად ყოველთა“ - და ეტყოდა ანგელოზი: „რა არს, ბერო, გამოძიება შენი მსჯავრთა ღმრთისათა? აწ გიბრძანებს, დასცხერ ბოროტისგან. არა უწყი, რომელ აღმოსავლეთით დასავლეთამდის უკეთუ ყოველი ქვეყანა მართლმადიდებელი იყო, არცა იგი ღირს იყო მეფობასა ივბიმიანოსისასა“, არა თუმცა საბერძნეთი ოდენი, - ეგრეთვე აწცა იქმნა ამის დიდისა მეფისა საქმე: არა ღირს იყო არამცა ყოველი ქვეყანა - არათუმცა საქართველო ოდენ - ამის მეფობასა.
ამისთვისცა მოხედა რისხვით მოწყალემან ღმერთმან სამკვიდრებელსა თვისსა და მიიცვალა მეფე თამარ ხელსა დგომასა შინა. მოიწია მწუხარება დიდი და მიუთხრობელი ყოველთა მკვდრთა საქართველოსათა. და ძნელად გამწარებულნი იტყებდენ და ისხმიდნენ თავსა ნაცარსა და მტვერსა ათაბაგი და ყოველნი და იქმნა ტყება მსგავსი კალოთა ატადესთა და გოდებანი მსგავსნი მოოხრებისა იერუსალემისანი იერემიას მიერ მგოდებელისა, და ჯერცა ეგრე იყო. და ყოველთა ადგილთა მსხდომარეთა გოდებათა და ტყებათა შეიწვებოდეს მკვიდრნი სამეფოსანი. და იტყოდიან მიუთხრობელთა სიკეთეთა მისთა, გამარჯვებათა და მოწყალეობათა, მოსამართლეობათა, სიუხვეთა, სიმდაბლეთა. და წაიყვანეს სამკვიდრებელსა მათსა გელათს და დამარხეს სამარხოსა პატიოსანსა. და დაუტევა სამეფო ძესა თვისსა ლაშას.
არსენი იტყვის იყალთოელი:
მეფე, მთავარი, სიონი და წყარონი;
ჭაბუკი, ქალწული, ებგური საებგურო;
აღვირი კიცუთა, თუალნი და ისრაელი,
გოდოლი, მენავე, სახლი და მამაცა,
ეგვიპტელი ცხენი, ლაზარე, ქუდი.
იოანე იტყვის ჭიმჭიმელი: თუ თალი მილისეველმან სფერო შესახა შამსისი,
მან ისტრულაბსა დასცა და მიდგნა დაყიყა ჯამსისი,
დავით - ვთქვა - ზესთა განდიდნეს, მით ხმალი ხორცსა ჭამს მისი,
და აქილევისებრ ძალითა მპყრობ ელადეთსა ხამს ისი.
ამან დიდმან და სახელგანთქმულმან ცხოვრებასა შინა დაუტევა მძლეობა ქართველთა გამარჯვებისა.
1. შ დარჩიაშვილის კვლევით აბულასანი იყო დიდაზნაური იობის ძე, მისი ერთი ძმა ბასილი კი ქართლის მთავარეპისკოპოსი, ხოლო მეორეს ერქვა ელია. ისინი წარმოშობით წებელდის ხეობიდან და მარუშიან-მარუშისძეთა გვარიდან იყვნენ, თუმცა გამოყევნენ გვარს, დაფუძნდნენ ქართლში და აქ თანამდებობებს მიაღწიეს. როგორს ირკვევა აბულასან ერისთავთ ერისთავისა და მეჭურჭლეთუხუცესის სახელოები უნდა მიეღო 1185 წელსვე, გიორგი რუსისა და თამარის დაქორწინებისთანავე, ხოლო გიორგი რუსის საქართველოდან გაძევების შემდეგ მას აღნიშნული სახელოები უნდა დაეკარგა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий