მოხელეთა და სოციალური შინაარსის აღმნიშვნელი ტერმინები შიდა ქართლის ლაპიდარული წარწერების მიხედვით (გ. სოსიაშვილი)

IX-X საუკუნეების ასომთავრული წარწერები, რომლებიც შიდა ქართლში – დიდი და პატარა ლიახვის, ასევე მეჯუდის და ფრონეს ხეობებში – არსებულ ტაძრებზეა შესრულებული, ძალზე საყურადღებო ცნობებს შეიცავს არა მხოლოდ შიდა ქართლის ამ უძველესი კუთხეში მიმდინარე სოციალურ-ეკონომიკური, კულტურული და პოლიტიკური პროცესების შესახებ. აქ გვხვდება ისეთი ხასიათის ტერმინები, რაც გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის ადრეფეოდალურ საქართველოში არსებული სამოხელეო იერარქიასთან დაკავშირებით. შიდა ქართლის ლაპიდარულ წარწერებში შემდეგი სახელისუფლო და სოციალური შინაარსის ტერმინები გვხვდება: უფალი, ერისთავი, ერისთავთ-ერისთავი, ხევისუფალი, მამასახლისი, პატრიკიოსი.

უფალი

ერედვის წმ. გიორგის სახელობის ტაძრის სამხრეთ ფასადის მრგვალი სვეტის ზედა ნაწილზე შესრულებული წარწერაში, სადაც საუბარია აფხაზთა მეფის, კონსტანტინეს, ჰერეთში ლაშქრობაზე, მოიხსენიება ქართლის უფალი ივანე ტბელი. წარწერაში ვკითხულობთ: „[სახ]ელითა ღ(მრთისა)თა, მ[ამისა, ძისა და] სუ[ლისა წ]მიდის[ათა], მეოხებითა წმ(ი)დ(ი)სა ღ(მრ)თი[სმ/2შ]ობელისათა, [შეწევნითა წმ(ი)დ(ი)სა გი](ორგი)სითა, ხელმწიფობასა ღ(მრ)თ(ი)ვ დამყარ[ე]3ბ]ულისა წმიდ[ი]სა კ[ოსტანტი]ნე მეფისასა, რ(ომე)ლ(მა)ნ ბრძანა და ჩავიდა ჰერე/4თს [შ]იგან, ჰერთა მეფ[ე] გა(ა)[ქ]ცია და მუნით მშუიდობით იქცა, ცისკრად ა/5ლავერდს ილოცა, [მ]წუხრი ბრეძას გადაჴთა; მეორედ კ(უ)ლა ავიდა, ვეჯინ/6ისა ციხე დალეწა; ქართლს შინა უფლობასა ტბელისა ივანესა, მთავარ/7ე[ბი] სკო[სო]ბასა სანატრელისა ყუარყუარესა (ამ სიტყვის აღდგენა პირობითია), ჯ(უა)რითა მისითა; გაზრახვითა ნიქოზ/8ე[ლი]სა – სანატრ[ე]ლისა სტეფანე ებისკოსისათა, ძალითა, შეწევნითა მოყუას9/თათა, მე თ(ევდორ)ე თაფლასძემან დავდე საძირკველი – წელნი იყ(უ)ანეს ხფი, ქრონიკ[ონსა ჩკვ].“1

ერედვის ტაძრის წარწერა 906-914 წ.წ. თარიღდება. როგორც ნ. შოშიაშვილი აღნიშნავს: „1) წარწერაში აღნიშნული თარიღი „ხფი“-6510 (=906 წ.) წარწერის თარიღი კი არ არის, არამედ ეკლესიის მშენებლობის დაწყების. წარწერას კი ამოკვეთდნენ ეკლესიის დასრულების შემდეგ, ე.ი. 906 წლიდან დაახლოებით ათიოდე წლის შემდეგ; 2) წარწერაში აღნიშნული ლაშქრობა აფხაზთა მეფის კონსტანტინესი ჰერეთს, წყაროების ცნობით, მოხდა აბულ-კასიმის ლაშქრობის (914) შემდეგ.“2 ტბელთა დაწინაურება პოლიტიკურ ასპარეზზე IX საუკუნიდან იწყება. როგორც მ. ლორთქიფანიძე აღნიშნავს: „ამ ტბელების აღზევება შიდა ქართლის ერისთავებად IX ს. უკავშირდება. სწორედ IX ს. დასაწყისში გაუქმდა ქართლის ერისმთავრის ხელისუფლება და, შესაძლებელია, ამის შემდეგ იწყება შიდა ქართლის ძლიერი ფეოდალური სახლის, ტბელების, გაძლიერება და მათი გაერისთავება.“3 ტბელები სარგებლობენ აფხაზთა მეფეების შიდა ქართლში ექსპანსიით, გამოდიან მათ მოკავშირეებად და სანაცვლოდ აფხაზთა მეფეებისაგან ქართლის გამგებლობას იღებენ. ტბელების ძლიერება ზენიტს აღწევს ივანეს დროს. ის კონსტანტინე აფხაზთა მეფის მოკავშირეა, ამიტომაც იწყება ერედვის წარწერა ჰერეთში კონსტანტინე აფხაზთა მეფის ლაშქრობის აღწერით. ტბელთა საფეოდალოს დიდ მნიშვნელობას სძენდა ჩრდილოეთ კავკასიასთან დამაკავშირებელი გზა, რომელიც რამდენიმე ციხით იყო გამაგრებული, ასეთი ციხეები იყო: აჩაბეთი, კეხვი და სხვ.4

ერედვის წარწერაში არ ჩანს როდის გახდა „ქართლის უფალი“ ივანე ტბელი. წარწერის შინაარსიდან გამომდინარე, ის საკმაოდ მაღალი იერარქია, ქართლს განაგებს. თუ გავითვალისწინებთ, იმ ფაქტს, რომ ქართლის ტერიტორიაზე ამ დროისათვის არაერთი ფეოდალური საგვარეულო არსებობდა, რომლებიც თავიანთ კუთვნილ ტერიტორიებს მესვეურობდნენ, „უფალი“ ამ საფეოდალოთა და საერისთავოთა შორის ყველაზე უფრო მაღლა მდგომი სახელისუფლო შინაარსის მქონე ინსტიტუტი უნდა ყოფილიყო – მეფის მონაცვლე. ამ დროისათვის ქართლის ტერიტორიაზე პრეტენზიებს აფხაზთა მეფეები აცხადებდნენ, შესაბამისად, ქართლის გამგებელს – უფალს აფხაზთა მეფეები ნიშნავდნენ. წარწერის შინაარსში, ამ მხრივ, გარკვეული სუბოორდინაციაა დაცული. „უფალი“, როგორც სახელისუფლო ინსტიტუტი, მემკვიდრეობითი არ იყო, რადგან ივანე ტბელის პოლიტიკურ ასპარეზზე გამოჩენამდე ტბელთა ფეოდალური სახლის სხვა წარმომადგენელი „უფალის“ სახელოს მფლობელად არ ჩანს. ამ თანამდებობაზე არც ივანეს მემკვიდრეები გვევლინებიან.5 „უფალი“ გვხვდება ატენის სიონის ერთ-ერთ წარწერაში. საკურთხევლის ჩრდილო კალთაზე არსებულ ათსტრიქონიან ასომთავრულ ტექსტში, რომელიც სტეფანოზ მამფალის ეპიტაფიას წარმოადგენს. წარწერა სამეცნიერო ლიტერატურაში დათარიღებულია 739 წლით. წარწერაში სტეფანოზთან მიმართებაში ორივე ტერმინი გვხვდება, „მამფალიც“ და „უფალიც“.

1. [ქ: ზეობას] ა კა ღ(მრ)თ(ი)გჳრგჳნ [ოსანისა]

2. [ლეონისი, კე] თ(ი)ლადმსახურ [რებასა შ(ინ)ა]

3. მ [ე] ფ [ისა] ჩუენისასა, ხელმწიფო

4. ბასა [სა] რკინოზთასა რ კ ა, აღესრუ

5. ლა კუ [რ] თხეული მ(ამ(ფ(ა)ლი სტეფანოზ,

6. ღ(მრ)თ(ი)სა მ [იერ] ქ(არ)თ(უე)ლთა და მ(ე)გრ(ე)ლ-თა ერის

7. თავე [რისთა] ვსთა უფ(ა)ლი თ(თუეს)ა ოკდომბე

8. რსა [იდ], დღესა ოთხშაბათსა, ჟამს

9. ა ღა[მისასა] ა, ამას ზ(ედ)ა წელსა დღისა მ

10. თ [ავრობისა მო] ხრდილი კთ.6

მამფალი სტეფანოზის საპატიო წოდება უნდა ყოფილიყო, ხოლო ჩანაწერი – „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავ-ერისთავთა უფალი“ სხვა ერისთავთა მაღლა მდგომ სახელისუფლო იერარქის შინაარსს უნდა გამოხატავდეს.7

აღსანიშნავია, რომ ტერმინი „უფალი“ შიდა ქართლში შემორჩენილ სხვა წარწერაშიც გვხვდება. X საუკუნით დათარიღებულ ბიეთის წარწერაში (მეჯუდის ხეობა) იხსენიება იოანე ერისთავთ-ერისთავი (ყანჩაელი), „უფალი“: „ქ(რისტ)ე, მე(უ)[ფეო]//ყოველთ(ა)ო, ა[დ](ი)/2დე ე(რისთავთ)–ე(რისთავი) ი(ოვან)ე,//ძე ბაკ(ურ)/3 ყ(ა)ნჩაელ(ისა)//, უფალი და /4 პ[ა]ტრ[ო]ნი ამ(ი)ს წ(მი)დისა/5 ეკლ(ე)სი(ის)ა,//[დ]აიც(ე)ვ წ(მი)და/6 [მრ]ემლი ს(ა)მე//[ბის]ა] ყო[ვ(ე)ლი.]“8 ივ. ჯავახიშვილის განმარტებით, ოდნავ მოგვიანებით, ტერმინი „უფალი“ „პატრონმა“ ჩაანაცვლა. დიდი მეცნიერის აზრით, X-XI საუკუნეებში სოციალურ ცხოვრებაში ახალი ტერმინი „პატრონი“ ჩნდება.9 თუმცა, როგორც ბიეთის წარწერიდან ჩანს, ტერმინები „უფალი“ და „პატრონი“ ლაპიდარულ წარწერებში ერთდროულადაც გამოიყენებოდა. ჩვენი აზრით, „უფალს“ X საუკუნეში სახელისუფლო მოხელის მნიშვნელობა ჰქონდა, ხოლო „პატრონს“ მისი, როგორც ფეოდალის, როგორც კერძო მფლობელის შინაარსი. ბაკურ ყანჩაელის ძე იოანე ამ წარწერაში მოხსენიებულია როგორც ქართლის მოხელე უფალი და ამავდროულად ბიეთის ეკლესიის პატრონი. შესაძლოა ბიეთის ტაძარი იოანე ყანჩაელმა თავისი გვარის ერთ-ერთ საძვალედ აქცია. როგორც აღვნიშნეთ, X საუკუნის დასაწყისში ქართლში კონსტანტინე აფხაზთა მეფის დროს ქართლის „უფალი“ ივანე ტბელია. კონსტანტინე აფხაზთა მეფის გარდაცვალების შემდეგ, აფხაზთა სამეფო სახლში არსებული არეულობის დროს ივანე ტბელი აფხაზთა მეფეებს განუდგა და ადარნასე ქართველთა მეფის ბანაკში გადავიდა. ადარნასეს გარდაცვალების შემდეგ აფხაზთა მეფემ გიორგიმ ქართლი დაიპყრო და იქ გამგებლად თავისი ძე კონსტანტინე დასვა. კონსტანტინე სამი წელი იყო ქართლის გამგებელი. სამი წლის შემდეგ იგი მამას – გიორგი მეფეს განუდგა. ამ დროს ივანე ტბელი კონსტანტინეს მხარეს იბრძოდა, ხოლო დიდგვაროვანი ყანჩაელები კონსტანტინეს მოწინააღმდეგენი იყვნენ. ივანე ტბელს, კონსტანტინეს გამეფე-ბის შემდეგ ქართლის „უფლობის“ დაბრუნების იმედი ჰქონდა. კონსტანტინეს დამარცხების შემდეგ ტბელებმა სამუდამოდ დაკარგეს ქართლის „უფლის“ პერსპექტივა. ქართლის „უფალი“ ტბელთა მოწინააღმდეგე ყანჩაელი გახდა. ჩვენს მოსაზრებას ამყარებს „მატიანე ქართლისას“ ცნობა: „და ვითარ დაყო სამი წელიწადი, იწყო მტერობად მამისა თვისისა და ძებნად მეფობისა. და ვითარ გამოცხადნა საქმე მისი, შედგა იგი უფლისციხეს და შეუდგეს თანა ტბელნი და სხუანი მრავალი აზნაურნი.“10 კონსტანტინეს ბანაკში რომ ყანჩაელიც ყოფილიყო, ამას მემატიანე უსათუოდ აღნიშნავდა. სიტყვებში „სხუანი მრავალნი აზნაურნი“ ტბელთა დაქვემდებარებაში მყოფი სხვადასხვა წვრილი აზნაურები (შესაძლოა ხევის უფალნიც) უნდა იგულისხმებოდეს. გიორგი აფხაზთა მეფისათვის მხარი ბიეთის წარწერაში მოხსენიებულ იოანე ყანჩაელს უნდა დაეჭირა, რომელმაც შემდეგ ერისთავთ-ერისთავობა და ქართლის „უფლობა“ მიიღო. ყანჩაელების და ტბელების ფეოდალური საგვარეულოების შესახებ აზრი გამოთქვა ჯ. გვასალიამ, მკვლევარი წერს: „IX საუკუნისათვის ქართლის აზნაურებს შორის აღზევდებიან ყანჩაელები, რაზეც მეტყველებს მეჯუდის ხეობის სოფელ ბიეთში ჩატარებული დიდი მშენებლობა და სამშენებლო წარწერა. აქ იხსენიება ერისთავთ-ერისთავი იოანე ძე ბაკურ ყანჩაელისა. იგი უნდა იყოს ქსნის ერისთავი. ამ დროს ცხრაზმისხევი ქსნის ხევისადმია ადმინისტრაციულად დამორჩილებული. არაა გამორიცხული, რომ ერისთავთ-ერისთავი იოანე იყოს მთელი ქართლის ერისთავი. X საუკუნისათვის ყანჩაელთა განსაკუთრებული მდგომარეობა ქრება და ისინი ქართლის ჩვეულებრივი აზნაურები არიან, წინაურდება ტბელთა სახლი.“11 ყანჩაელების IX საუკუნეში აღზევების დათარიღებისას მკვლევარი ბიეთის საამშენებლო წარწერის რ. მეფისაშვილისეულ დათარიღებას ეყრდნობა.12 თუმცა, ბიეთის წარწერას ნ. შოშიაშვილი X საუკუნით ათარიღებს, რასაც ჩვენც ვეთანხმებით. პალეოგრაფიული ნიშნების გარდა,13 ამ დათარიღებას მხარს უჭერს „მატიანე ქართლისა“. ყანჩაელთა გვარი გიორგი აფხაზთა მეფის დროს (X საუკუნის I ნახევარში იხსენიება). ჩვენი აზრით, ტბელთა ფეოდალურმა სახლმა კი არ ჩაანაცვლა ყანჩაელთა სახლი, როგორც ჯ. გვასალიას მიაჩნია, არამედ პირიქით. ტბელთა საფეოდალოს პირველობა ქართლში, კონსტანტინე აფხაზთა მეფის გარდაცვალების შემდეგ ყანჩაელთა ფეოდალურმა სახლმა წაართვა.

ერისთავი და ერისთავთ–ერისთავი

დიდი ლიახვის ხეობის ერთ-ერთი ტაძრის – დოდოთის სამეკლესიანი ბაზილიკის შუა ეკლესიის სამხრეთი კარის მარჯვენა წირთხლზე არსებულ წარწერაში გხვდება ტერმინი „ერისთავი“. წარწერაში ვკითხულობთ: „სახელით/2ა ღ(მრ)თი(სათა) ივანე ე/3რ[ისთ]ავმ(ა)ნ ტბ(ელ)მ(ა)ნ/4 აღ(ა)შენა ესე წ(მიდა) ე/5კლესია სალო/6ცველად მისთვ/7ის და ხუთთა ძე/8თ[ა მისთ]/9ათუ[ის].“14 ამ წარწერაში მოხსენიებული ივანე ტბელი, როგორც ზემოთ მივუთითებდით, ერედვის წარწერაში გვხდება, როგორც „უფალი.“ დოდოთის წარწერა წინ უნდა უსწრებდეს ერედვის წარწერას, რადგან აქ ივანე, ერედვის წარწერისაგან განხვავებით, ჯერ მხოლოდ ერისთავის სახელოს მფლობელია.15

ქრონოლოგიურად დოდოთის წარწერასთან ახლოს უნდა იყოს ფრონის მარცხენა ნაპირზე წორბისთან არსებულ წარწერაში, რომელიც ი. მეგრელიძემ აღმოაჩინა. აღნიშნულ წარწერაშიც ივანე ერისთავი იხსენება.16

წარწერა მკვლევარმა შემდეგნაირად ამოიკითხა: „ს(ა)ხელითა ღ(მრ)თის(აი)თა ესე კ(ო)ნქიშ(ე)მნ(ა) ივ(ა)ნე ერ(ი)სთ(ა)ვმან (სალო)ცვ(ე)ლ(ა)დ მ(ა)თდა ქრ(ო)ნიკ(ო)სარს ს(ა)ბაის მ(ა)მ(ა)ს(ა)ხლ(ი)ს(ო)ბ(ა)სა“. მკვლევარი აღნიშნულ წარწერას 880 წლით ათარიღებდა. ჩვენი აზრით, წორბისის და დოდოთის წარწერებში მოხსენიებული ივანე ერისთავი ერთი და იგივე პიროვნებაა და ის ტბელთა საგვარეულოს წარმომადგენელი უნდა იყოს. ივანე ტბელი წარწერებში ჯერ ერისთავია, შემდეგ კი ქართლის უფალი. მან ერისთავობის დროს წორბისის ეკლესიის კონქი ააშენა, შემდეგ დოდოთის ცხრაკარის ეკლესია, ხოლო როდესაც ქართლის უფალი გახდა, ივანე ტბელის ბრძანებით ერედვის ეკლესია აიგო. როგორც ჩანს, ივანემ ქართლის სხვა ფეოდალებზე უფრო მეტი ძალაუფლება მოიპოვა, ამ საგვარეულოებს „მატიანე ქართლისაც“ იცნობს. ცოტა უფრო მოგვიანებით კონსტანტინე აფხაზთა მეფის ძის – გიორგის მოღვაწეობის დროს ქართლში რამდენიმე ფეოდალური სახლია, მათ შორის: „გოდერძი მგდეური, მამა ყანჩაელი, დაჩი კორინთელი, დაჩი და ივანე სხვილოსელნი, სარა და გრიგოლ ფხუენელნი, და მათ თანა ორმოცდაათი აზნაური სხუა“.17 წორბისის წარწერაში მოხსენიებული ივანე ერისთავი, იგივე ტბელი, ქართლის სხვა აზნაურებზე, მათ შორის ფხუენელებზე და ყანჩაელებზე მეტად დაწინაურდა18 და ის ქართლის „უფალი“ გახდა. როგორც უკვე მივუთითებდით, მეჯუდის ხეობაში არსებულ ბიეთის ტაძრის X საუკუნით დათარიღებულ წარწერაში იხსენიება ერისთავთ-ერისთავი ბაკურ ყანჩაელის ძე იოანე. იოანე ყანჩაელი ერთდროულად არის ერისთავთ-ერისთავი, ასევე უფალი და პატრონი.19 ერისთავთ–ერისთავის ინსტიტუტთან დაკავშირებით ქართულ ისტორიოგრაფიაში რამდენიმე საინტერესო მოსაზრებაა გამოთქმული. ი. ჯავახიშვილის აზრით: „ერისთავთ–ერისთავს მრავალი ქვეშეთი მოხელე ხელისუფალიც კი ჰყავდა, მათ შორის, რასაკვირველია, მისი თემის ერისთავნიც.20 დ. გვრიტიშვილის შეხედულებით: „შინაარსობრივად ერისთავთ–ერისთავი იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ მისი ქვეშეთი მოხელენი ერისთავნიც არიან. ერისთავთ–ერისთავების ტერიტორია უფრო დიდ სამხედრო ადმინისტრაციული ერთეულია. საერისთავო ერისთავთ–ერისთავების ტერიტორიის განუყოფელი ნაწილია.1 ე. თაყაიშვილის მოსაზრებით: „ერისთავი, რომელსაც სხვა ერისთავი თუ ერისთავები ჰყავდა ვასალებად, ერისთავთ–ერისთავად იწოდებოდა. ეს იყო უდიდესი ხარისხი მეფის ხარისხის შემდეგ.“21 ნ. შოშიაშვილის აზრით: „XI-XV ს.ს. საქართველოს ფეოდალურ მონარქიაში ერისთავთ–ერისთავები მეფის მოხელეები იყვნენ, მათ ხელქვეითი ერისთავები არ ჰყავდათ და ამდენად ერისთავთ–ერისთავის პირდაპირი მნიშვნელობა რეალურ ვითარებას არ ასახავს.22 ი. ანთელავას აზრით: დიდ ერისთავს (ერისთავთ–ერისთავს) ემორჩილებიან უფრო მცირე ერისთავები. მაგრამ ოფიციალური ადმინიტრაციული დაყოფა როგორც ჩანს, არ არსებულა. საერისთავ–ერისთავო და არც ერისთავთ–ერისთავის თანამდებობა.“23 მ. ბახტაძის შეხედულებით, ერისთავობა იყო ოფიციალური თანამდებობა, ხოლო ერისთავთ–ერისთავობა კი საპატიო ტიტული. მკვლევრის მოსაზრებით, ამ ორ ინსტიტუტს შორის არანაირი იერარქიული დამოკიდებულება არ ყოფილა.24 ჩვენი აზრით, ბიეთის წარწერაში იოანე ბაკურ ყანჩაელის ძეს აფხაზთა მეფეებისაგან ჰქონდა ბოძებული ერისთავთ–ერისთავის საპატიო ტიტული, ის ამ დროს იყო ქართლის გამგებელი „უფალი“, ე.ი. მეფის მიერ ქართლში დანიშნული მოხელე და ყანჩაელთა საკუთრებაში არსებული მამულის პატრონი.25

მამასახლისი

წორბისის წარწერაშივე იხსენიება „მამასახლისი“. როგორც ჩანს, მამასახლისი ერისთავის დაქვემდებარებაში მყოფი მოხელე იყო და იგი უფრო წვრილ ტერიტორიულ ერთეულს განაგებდა. თუმცა მას იმხელა პრივილეგია ჰქონდა, რომ ერისთავის ინიციატივით ამოკვეთილ წარწერაში მოიხსენიეს. მამასახლისები თვითონაც აგებდნენ ტაძრებს. ამას ადასტურებს მდ. რეხულის ზემო წელზე არსებული 864 წლით დათარიღებული არმაზის ტაძრის წარწერა, სადაც იხსენიება მამასახლისი გიორგი, რომელსაც ეკლესიის მშენებლობა დაუწყია.26

მამასახლისები რომ ქრისტიანულ ტაძრებს აშენებდნენ, ატენის ხეობაში იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის ჯვრის კვარცხლბეკზე არსებული ვეჟან ატენელი მამასახლისის VIII საუკუნის მოსახსენებელიც ადასტურებს: „ესე ჯ(უარ)ი ქ(რის)ტ(ე)სჲ მე, ვეჟან ატ(ე)ნ(ე)ლ მ(ამასა)ხლ(ისმა)ნ/2 აღვმართე შესავედრებელად და ს/3აჴსრად სულისა ჩემისა და/4 ყ(ოვე)ლთათვის თავყუანისმცე/5 მელთა ქ(რის)ტ(ე)ჲს(ა)თა. ქ(რის)ტე ყ(ოვე)ლნი შეგ/6ვიწყალენ ძ(ალი)თა ჯ(უარ)ი(ს)ა შ(ე)ნ(ისა)ჲთა, ა(მე)ნ./7 იყ(ავ)ნ. და, რ(ომელ)თა აღმოიკითხოთ, მე, ვე/8[ჟან ც(ო)დ(ვი)]ლი ლოცვასა მ[ომიხ]სენ[ეთ].27

მამასახლისის ინსტიტუტი საკმაოდ გავლენიანი იყო უფრო გვიანდელი წყაროების მიხედვითაც. ამას ადასტურებს მათი მოსახსენებელი წარწერების ამოკვეთა შიდა ქართლის სხვა ტაძრებზე. 1920-იანი წლების დასაწყისში, ქარელის რაიონში ა. შანიძემ არადეთის ძველ ნასოფლარში წმ. გიორგის ეკლესიაში წარწერას მიაკვლია, რომელიც მარადელი მამასახლისების მოსახსენებელს წარმოადგენს. წარწერა თარიღდება X-XI ს. ს. „[წ(მიდა)ო გ(იორგ)ი]/2 ადი[დ(ე)ნ/3 მ(ა)რ(ა)დ(ე)ლნ[ი] მ(ა)მ(ა)ს(ა)ხლი/4სნი“28. ჯვარის აღმართვის აღსანიშნავად წრომის ეკლესიაში მოსახსენებელი შექმნილი ჰქონდა გრიგოლ მამასახლისს. მოსახსენებელი IX საუკუნით თარიღდება: „ესე ჯ(უარ)ი ქ(რისტ)ე(ს)ი მე, მ(ა)მ/2 ას(ახლის)მ(ა)ნ გრ(იგ)ოლ ზ(ედ)ა ავმა/3რთე, სალოცვე[ლ]ად ჩ(უე)ნ/4და, მოსაჴ[ს]ენებლად/5 ს[ულის]ა კურთხეულ[ი]/6[სა მამისა ჩ(უე)ნ(ი)]სა“.29

მამასახლისების მოსახსენებლები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებშიც გვხვდება.30 ერთ-ერთი ასეთი წარწერა, რომელიც თეთრიწყაროს რაიონშია შემორჩენილი, X საუკუნით თარიღდება და ასეთი შინაარსისაა: „...[გ[ე][ლი მა]/2 [მ][ასახლი/3[ს]ი ვარ“31. ქართულ ლაპიდარულ წარწერებში გვხვდება ტერმინი: „სამამასახლისო დაწერილი“. X-XI ს.ს მიჯნით დათარიღებულ შეწირულობის აქტის ფრაგმენტში ვკითხულობთ: „[ს(ა)ხ(ე)ლ(ი)თა] ღ(მრ)თისა(ჲ)თ||2[ა და მეოხებითა]||3 [წმიდისა ღ(მრ)თ(ი)სმშობლის(აჲ)თა]...||4 თის ეკლესი(ი)სა შ(ე)წ(ი)რ(უ)ლი ჩნდეს ||5[წ-ლი]სა გსადა ||6 ვაკუ||7რთხე ს(ა)მ(ა)მ(ა)ს(ა)ხლ(ი)ს(ო) დაწ(ე)რ(ი)ლი წ||8[მ](ი)და. ვ(ი)ნცა ვ(ი)ნ შეუც||9ვალოს წ(მიდა)ი იოვ||10ან||11ე ნ(ა)თლ(ი)სმც(ემე)ლი თ(ვი)თ გ(ა)სჯ(ი)ს წ(ინაშ)ე ღ(მრთ)ისა“.32 ხომ არ იყო „სამამასახლისო დაწერილი“ ეკლესიის წინამძღვრის, ან ეკლესიის პატრონის (ფეოდალის) მიერ სპეციალურად შექმნილი დოკუმენტი, რომელიც ადგილობრივ მამასახლისს ტაძრის, მისი მეურნების მოვლის გარკვეულ ვალდებულებას უჩენდა. ლაპიდარული წარწერებიდან ერთი რამ ნათელია, რომ მამასახლისები, როგორც ჩანს, სატაძრო მეურნეობაში აქტიურად იყვნენ ჩართულნი და ეკლესიების მოვლაპატრონობაში გარკვეული წვლილი შეჰქონდათ, სხვანაირად მათი მოსახსენებლების ტაძრების კედლებზე დატანას ეკლესია არ დათანხმდებოდა. ამას ადასტურებს აკად. ექვ. თაყაიშვილის მიერ ამოკითხული უბისის XII საუკუნის წარწერა: „ქ. ბერძნის წმიდა გიორგისა შემოოსაწირავი (სიც) კეთილი შემოსწირა სტეფანე და მე დღეი უბოძე წმიდაისა სტეფანესი. ვინცა მამასახლისი ბრძანდებოდეთ, გარდიხდიდეთ, თაყას ღმერთმან მოგხადოს ამინ.“33 მამასახლისი ქართულ აგიოგრაფიულ ტექსტებში სხვადასხვა მნიშვნელობით გვხვდება. „ევსტათი მცხეთელის მარტვილობაში“ მამასახლისი იხსენიება, როგორც ქართლის მოხელე: „რაჟამს ამხედრდებოდა მარზპანი იგი, აღდგეს მთავარნი ქართლისანი და სამოელ ქართლისა კათალიკოსი და გრიგოლ ქართლისა მამასახლისი და არშუშა ქართლისა პიტიახში და სხვანი სეფეწულნი...“34 მამასახლისი მონასტრის ხელმძღვანელის აღმნიშვნელ ტერმინსაც გამოხატავდა. გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში ვკითხულობთ: „ხოლო მან ეპიფანეესი ბრძანა ჟამის წირვა, რამეთუ იგი დაედგინა მამასახლისად ხანძთას.“35

ხევისუფალი

აღსანიშნავია, რომ შიდა ქართლის ლაპიდარულ წარწერებში გვხვდება ტერმინი ხევისუფალი.36 ამ მხრივ, საყურადღებო ინფორმაციას შეიცავს მდ. მეჯუდას ხეობაში, სოფ. ჭალისუბანში ნაპოვნი თექვსმეტსტრიქონიანი წარწერა. წარწერა პირველად გამოქვეყნდა 1925 წელს.37 მასში ვკითხულობთ: „სახ[ელით]ა ღმრთისათა ესე ხელი [ჩუენ] რამინ და გიორგი დავწერეთ ოდეს [კოსტა]ნტი ქართლისა გამგებელი იყო, ჩუენ ცხრაზმის ხევის ხევისუფლად [ვ]იყვენით, მას ჟამსა ავაგეთ წისქოვილნი და ზემოთ სახლი ერთი სამსახოვრი, ჰკიდავს 1000 კაცი. ქე ა ცისკარ ამინ. ესე ხელი მე გიორგი დავწერე. ქრისტე განმგებლო ორთავე ცხორებათაო, დაწესე სოლი ფარაისი წიაღთა აბრაჰამისთა მიეც განსოენებაო † ამ[ა]“.38 ძალზე საინტერესოა, რომ ჭალისუბნის წარწერაში, რომელიც კონსტანტინეს გამგებლობის დროს არის შექმნილი (923-926 წ.წ) ცხრაზმის ხევისუფლები ადგილობრივ, მათზე იერარქიულად მაღლა მდგომ ერისთავს არ იხსენიებენ. ივ. ჯავახიშვილის განმარტებით, ხევისუფლები ერისთავებს ექვემდებარებოდნენ. ამის დასადასტურებლად მეცნიერი, როგორც ა. ბაქრაძემაც შენიშნა, შიომღვიმისადმი გრიგოლ ერისთავთ-ერისთავის მიერ ბოძებულ „დაწერილს“ იმოწმებს.39 იმ გარემოებას, რომ ჭალისუბნის წარწერაში ადგილობრივი ერისთავები არ იხსენიებიან, ყურადღება მიაქცია ა. ბაქრაძემ. იგი წერს: „თუ ხევისუფალნი მართლაც ერისთავებს ემორჩილებიან, ისმება კითხვა, თუ რატომ არ იხსენიებენ ჩვენი წარწერის (იგულისხმება ჭალისუბნის 923-926 წ.წ. წარწერა – გ. ს) პირები მას, როგორც თავიანთ უშუალო უფროსს, რატომ იხსენიებენ ისინი ქართლის გამგებელს და არა ადგილობრივ ფეოდალს?“40 ა. ბაქრაძე ამ ფაქტს შემდეგნაირ ახსნას უძებნის: „რადგანაც იურიდიული ხასიათის ასეთ იშვიათ საბუთში, როგორსაც წარმოადგენს ჩვენი ძეგლი, არ იხსენიება ადგილობრივი ფეოდალი (ამ შემთხვევაში ერისთავი) უნდა ვიფიქროთ, რომ ცხრაზმის ხევში ასეთი თანამდებობა ჯერ კიდევ არ არსებობდა.“41

ლაპიდარული წარწერების მიხედვით ხევისუფლები არიან არამარტო ეკლესიების ამშენებლები, არამედ სხვადასხვა სამეურნეო საქმიანობის განმახორციელებლები, მაგ. თეთრი წყაროს რაიონში, დაღეთ-ხაჩინის წყაროს ქვაზე, რომელიც X საუკუნით თარიღდება ვკითხულობთ: „ქ(რისტ)ე შ(ეიწყალ)ე ქობ(უ)ლ/2 ხევ(ი)სუფ(ა)ლჲ:/3 ესე დაკრ(ა)კნილჲ წყ(ა)რ(ო)ჲ მ(ა)ნ ქ(მ)ნ(ა).“42 თბილისიდან 18 კმ.-ის დაშორებით ე.წ. მაჩხანის ეკლესიაზე მიკვლეულ X ს. საამშენებლო წარწერაში ხაზგასმულია, რომ ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია დიდგორის ხევისუფლის დროს აიგო: „†ს(ა)ხ(ე)ლი(თ)ა ღ(მრთისაჲ)თა, მ(ეო)2|ხ(ე)ბ(ი)თა წ(მიდის)ა ღ(მრთისმშობლისაჲ)თა, შ(ე)წ(ევნი)3|თა წ(მიდი)სა თ(ე)ვ(დო)რ(ესი)თა4| ა(ღე)შ(ე)ნა ს(აყდა)რ(ი) ესე დი(დგო)5|რის(?) ხ(ევისუფ)ლ(ო)ბ(ა)სა გ(უ)ლ/6|ს (ურ)აბ(ი)სა(?) ლ. † ას(ა)ნო/7ბ(არ)სა (?) ამ(ი)ს ლავრი8|სა იოვ(ანე)ს უ(ფალ)ო შ(ეუნდ)ვ(ე)ნ.“43 აღსანიშნავია, რომ ძველ საქართველოში არსებობდა სახევისუფლო გადასახადი. გიორგი II მიერ შიომღვიმის მონასტრისადმი შეწირულ სიგელში აღნიშნულია: „აწ ჩუენცა მას ზედა გაგუითავისუფლებიან ესე ყოველნი საქონელნი მღუიმისანი ყოვლისა შესავლისა და გამოსავლისაგან სახელმწიფოისა, საერისთვოისა, საციხისთავოისა, სახევისუფლოისა, შურტათა და ჩინებულთაგან და ყოველთა საქმისა მოქმედთაგან.“44

პატრიკიოსი

დოდოთის სამეკლესიანი ბაზილიკის შუა ეკლესიის სამხრეთი კარის მარჯვენა წირთხლზე გამოსახულ ასომთავრულ წარწერაში ივანე ტბელი და მისი ხუთი ძე იხსენიება. იმავე დოდოთის ეკლესიის დასავლეთის კარის ტიმპანზე ამოღარულ ოთხსტრიქონიან ასომთავრულ წარწერაში ტბელის ძე ქავთარია მოხსენიებული. დოდოთიდან 10 კმ.-ის დაშორებით მდებარეობს ტბეთის „ბორცვის ჯვრის“ სახელით ცნობილი დარბაზული ეკლესია, რომლის წარწერებშიც ტბელთა საგვარეულოს წევრები იხსენიებიან. ერთ-ერთ წარწერაში, რომელიც ბალავრის ქვაზეა ამოკვეთილი45 ქავთარის ძე პატრიკ ტბელი იხსენიება: „+სახ(ე)ლ(ი)თა ღ(მრთისათ)ა ესე ბ(ა)ლ(ა)ჰვ(ა)რი მე, ტბ(ე)ლმ(ა)ნ პ(ა)ტ(რი)კმ(ა)ნ, ძ(ე)მ(ა)ნ ქ(ა)ვთ(ა)რ(ი)სამან/2 დ(ა)ვდ(ე)ვ, ს(ა)ლ(ო)ც(ველა)დ ს(უ)ლისა ჩ(ე)მ(ი)სა და შვ(ი)ლთა ჩ(ე)მთ(ათუი)ნ. ჯ(უა)რო ბ(ო)რც(ვისა)ო, მ(ეო)ხ (მე)ქ(მე)ნ.“46 ტბეთის ეკლესიის კედელზე X საუკუნის II ნახევრით დათარიღებული პატრიკ ტბელის მოსახსენებელიც ყოფილა, წარწერიანი ქვის შესახებ ინფორმაციას მ. ბროსე და ვ. თოფურია გვაწვდიან, ქვა შემდგომში დაკარგულა.47 წარწერა ასე იკითხებოდა: „ქ(რისტ)ე, გ(ანუ)ს(უე)ნე ს(უ)ლ(ს)ა ტბ(ე)ლ(ი)სა/2 პ(ა)[ტრ(ი)კ](ი)ს, დ[ღ](ე)სა მას.“48 აღნიშნული წარწერა დატანილი ყოფილა ეკლესიის აღმოსავლეთ ფასადის შუა სარკმლის თავზე, ოვალურ რელიეფურ ფონზე, ჩუქურთმის ზემოთ. ტბელის ძეების ოქროპირისა და ქავთარის მოსახსენებელის ქვემოთ.49

აკად. ვ. თოფურია წარწერაში არსებულ სიტყვას „პტკნ“ კითხულობს როგორც „პატკანმან“,50 რ. მეფისაშვილი კითხულობს – „პეტრიკმან“ და თვლის, რომ აქ ეს არის არა ტიტული „პატრიკი“ – არამედ საკუთარი სახელი „პეტრიკი“.51 ნ. შოშიაშვილი და ვ. ცისკარიშვილი არ გამორიცხავენ, რომ „პატრიკი“ ივანე ტბელის ტიტულს წარმოადგენდა.52 მ. ლორთქიფანიძე აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით წერს: „ამდროინდელი ტბელების პატრიკიოსობასთან დაკავშირებით გვახსენდება ფეოდალური ქართლის პირველი ერისმთავრების პატრიკიოსობა. ხომ არ შეიძლება, რომ ამ ეპოქის შიდა ქართლის ერისთავების, ტბელების „პატრიკიოსობა, რამენაირად ეხმაურებოდეს ძველი ერისმთავრების პატრიკიოსობას. წყაროების სიმცირის გამო ძნელია გადაჭრით რაიმეს თქმა, მაგრამ მაინც ნიშანდობლივ გარემოებად უნდა მივიჩნიოთ X-XI საუკუნეების საქართველოს სხვადასხვა კუთხეების განმგებელთა შორის ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულების მომრავლება. მაგალითად, X ს. ჰერეთის პატრიკი ადარნასე; კახეთის მეფე კვირიკე მაგისტროსი (აღარას ვამბობ ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონებზე). ხომ არ არის ეს ბიზანტიის იმპერიის ერთ-ერთი დიპლომატიური სვლა, მიმართული გაძლიერებული აფხაზთა მეფეების წინააღმდეგ?“.53 მ. ბახტაძე, პატრიკ ტბელის წარწერასთან დაკავშირებით ფიქრობს, რომ პატრიკი უნდა იყოს არა ტიტული, არამედ სახელი.54 პატრიკიოსს, როგორც საკარისკაცო ტიტულის აღმნიშვნელ ტერმინს ვხვდებით 595–605 წ.წ მცხეთის ჯვრის ტაძარში შემორჩენილ წარწერებში, აღნიშნული წარწერები სტეფანოს პატრიკიოსის და მისი სახლის წევრების მოსახსენებლებს წარმოადგენს. ერთ-ერთ მათგანში იხსენიება „სტეფანოს ქართლისა პატრიკიოსი“,55 მეორე მოსახსენებელში სტეფანოზის გარდა ტიტულით არიან მოხსენიებული დემეტრე და ადარნარსე, როგორც წარწერიდან ჩანს, ისინი ევპატოსის ტიტულს ფლობდნენ.56 პატრიკიოსი, როგორც საკარისკაცო ტიტულის აღმნიშვნელი ტერმინი გვხვდება აბასთუმნის 685–711 წ. წ ასომთავრულ წარწერაში, სადაც იხსენიება ქართველთა ერისთავი არშუშა პატრიკიოსი.57 არ გამოვრიცხავთ, რომ დოდოთის წარწერებში მოხსენიებული პატრიკი ტბელთა ფეოდალური სახლის ერთ-ერთი წარმომადგენლის ქავთარის ძის ბიზანტიური ტიტული ყოფილიყო. ამ დროის სხვა წარწერებსა, თუ საისტორიო დოკუმენტებში მსგავსი საკუთარი სახელი არ გვხვდება.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვქვათ, რომ შიდა ქართლის ლაპიდარული წარწერები ძალზე საინტერესო ინფორმაციას გვაწვდის ადრეფეოდალურ საქართველოში გავრცელებული სამოხელეო, თუ სოციალური შინაარსის ტერმინთა შესახებ, როგორებიც იყო: ხევისუფალი, მამასახლისი, ერისთავი, ერისთავთ-ერისთავი, უფალი, პატრიკიოსი. წარწერებიდან სრულად არ ჩანს თითოეული მათგანის დატვირთვის, სახელისუფლებო, თუ სოციალური ფუნქციის შესახებ, მაგრამ მოპოვებული მასალა გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის მოხელეთა და სოციალურ ფენათა შორის არსებული იერარქიის შესახებ, რაც კიდევ უფრო ავსებს და ამდიდრებს ნარატიულ წყაროებსა, თუ დოკუმენტურ მასალებში დაცულ ინფორმაციას აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით.

შენიშვნები

1. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ნ. შოშიაშვილმა, თბ., 1980, გვ. 172; რ. მეფისაშვილი, ერედვის წმ. გიორგის ეკლესიის საამშენებლო წარწერა, საქ. სსრ. მეცნ. აკადემიის მოამბე, ტ. V, #10, 1944, გვ. 44-45; ქართული ენის ისტორიული ქრესტომათია, ტ. I, V-X საუკუნეების ძეგლები გამოსცა, ტაბულები და ლექსიკონი დაურთო ი. იმნაიშვილმა, თბ., 1953, გვ. 3; ი. იმნაიშვილი, ქართული ენის ისტორიული ქრესტომათია, ტ. I, თბ., 1970, გვ. 16. Р. Меписашвили, В. Цинцадзе, Архитектура нагорной части исторической провинций Грузии Шида Картли. Тб., 1975, стр. 52-53. საინტერესოა, რომ ერედვის წარწერას ჯერ კიდევ XIX საუკუნის ბოლოს იხსენიებს ეგზარქოს ვლადიმირის ქართლში მოგზაურობის მიმომხილველი, იღუმენი კირიონი (შემდგომში საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი კირიონ II), თუმცა დაზიანების და, ალბათ, დროის უქონლობის გამოც მან ეს წარწერა ვერ ამოიკითხა. იხ. И. К. Обозрение Карталинских церквей Высокопреосвященнейшим Владимиром экзархом Грузии, стр. 20.

2. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 171.

3. მ. ლორთქიფანიძე, ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება, თბ., 1963, გვ. 255.

4. რ. მეფისაშვილი, ზოგიერთი ისტორიული ძეგლი სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიაზე, ძეგლის მეგობარი, #14, 1968, გვ. 11. ტბელთა ფეოდალური საგვარეულოს შესახებ იხ. გ. სოსიაშვილი, დიცის წარწერები, თბ., 2017, გვ. 52; გ. სოსიაშვილი, შიდა ქართლის ლაპიდარული წარწერები და ტბელთა ფეოდალური საგვარეულო, ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტი, შოთა მესხიას დაბ. 100 წლისთავისადმი მიძღვნილი კრებუ-ლი, თბ., 2016, გვ. 227-249.

5. ქართლის ცხოვრებაში ტერმინი „უფალი“ რამდენჯერმე გვხვდება: „ჯუანშერი რომელმაც ვახტანგ გორგასლის ცხოვრება აღწერა ამ ტერმინს ასეთი სახით იყენებს: (მოძღვარი პეტრე მიმართავს მეფე ვახტანგს) „არა უკუე შენ უფალ გყო ამათ ყოველთა ზედა, და შენ შეგიდგინა/ყოველნი.“ ქართლის ცხოვრება ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბ., 1955, გვ. 165; სუმბატ დავითის-ძე აშოტ კურაპალატის მკვლელობასთან დაკავშირებით წერს: „ხოლო ესმა რა ესე ამბავი ერსა მისსა, რომელნი-იგი იყვნეს დოლისყანასა, ვითარმედ მოიკლა უფალი იგი მათი აშოტ ხელითა ოროზ-მოროზის ძეთათა.“ იქვე, გვ. 377.

6. ქართული წარწერებს კორპუსი, ფრესკული წარწერები, გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და საძიებლები დაურთეს გურამ აბრამიშ-ვილმა და ზაზა ალექსიძემ, ტ. I, თბ., 1989, გვ. 90.

7. საქართველოში გავრცელებული მამფალი, შესაძლებელია, იმავდროულად ბიზანტიის საკარისკაცო ტიტულის მფლობელიც ყოფილიყო, ამას ადასტურებს აბასთუმანთან ეკლესიის ჯვრის კვარცხლბეკის ფრაგმენტზე არსებული წარწერა, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში 685-711 წ.წ არის დათარიღებული, მამფალი ამ წარწერის მიხედვით პატრიკიოსის ტიტულსაც ატარებდა: „† [შ(ე)წ(ევნი)თა ქ(რისტ)ესითა], ჲვ(ს)ტ(ი)ნ(ი)ა(ნ)ე მ(ე)ფ(ი)სა [ზე, მე]/2 [-----------] ვ(ი)ქ(მე)ნ ღ(მრ)თ(ისაგა)ნ გ(ა)ნ]დიდ(ებუ)ლი ნ(ა)თ(ესა)ვთ/ 3 [აყ(ოველ)თა ჩ(ემთ)ა]: ბძ(ა)ნ(ე)ბ(ი)თა ღ(მრ)თ(ი)ვ დ(ა)ც(უ)ლ(ის)ა მ(ამ)ფლ(ის)ა/4 [არ(შუ)შა პ(ა)ტ(რი)კ(იოსი)სა და ნ(ე)ბ(ი)თაღ(მრ)თ(ისაჲ)თა ქ(ართ)ველთა ერ(ის)თ(ავის)ა, /5 ქრ(ისე)პ(უ)ლ(ი)ს ც(ი)ხ(ე)ს(ა)თა ბოძებით(ა), მ(ო)წ(უე)ულ ვიყავ და/6 ა(ღვ)მ(ა)რთე პ(ა)ტ(იო)ს(ა)ნი ჯ(უარ)ი, წ(მიდის)ა ღ(მრ)თ(ი)სმშ(ო)ბ(ელი)სა ს(ა)ხ(ე)ლ(ს)ა,/7 ს(ა)ლ(ო)ც(ვე)ლ(ა)დ ჩ(ე)მდა და/8 ძმ(ა)თა ჩ(ე)მთა, მეო/9 ხ(ე)ბ(ი)სათ(ვი)ს ყ(ოვე)[ლ](ს)ა ჭ(ი)რსა/10, ამ(ა)ს ს(ა)წ(უ)თრ(ო)ს [დ]ა ს(აუ)კ(უ)ნეს./11 და ვ(ი)ნ აღ(მოი)კ(ით)ხ(ო)ს ლ(ო)ცვ(ას)ა მ(ომი)ხს(ე)ნ(ე)[თ]. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, იქვე, გვ. 103.

8. იქვე, გვ. 193.

9. იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული სამართლის ისტორია, წიგნი მეორე, ნაკვეთი მეორე, თხზულებანი, ტ. VII, თბ., 1984, გვ. 58.

10. ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 267.

11. ჯ. გვასალია, აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ნარკვევები, გვ. 25.

12. Р. Меписашвили, Полупещерный памятник IX в. в сел. Биети, ქართული ხელოვნება, 6-A, თბ., 1963, გვ. 44-45.

13. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 192.

14. იქვე, გვ. 176.

15. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით თავისი მოსაზრება გამოთქვა მ. ბახტაძემ. მისი აზრით, დოდოთის წარწერა, სადაც ივანე ერისთავი იხსენიება და ერედვის 914 წლის წარწერა დაახლოებით ერთი პერიოდის უნდა იყოს. მისი განმარტებით, დოდოთის და ერედვის წარწერებში საქმე გვაქვს ივანე ტბელის მოღვაწეობის ორ პერიოდთან. ის ერედვის წარწერაში ჯერ კიდევ არ ფლობს ქართლის ერისთავის თანამდებობას, დოდოთის წარწერაში კი ის უკვე ერისთავია. მ. ბახტაძე, ერისთავობის ინსტიტუტი საქართველოში, 2005, გვ. 84. მკვლევარი იმოწმებს დ. მუსხელიშვილის მოსაზრებას, რომ ივანე ტბელი ჯერ გახდა კონსტანტინეს (იგულისხმება აფხაზთა მეფე) ვასალი, შემდეგ კი მოხელე ერისთავი. იქვე, გვ. 84. მ. ბახტაძე წერს: „ჩვენ ვთლით, რომ ქართლის საერისთავო შეიქმნა კონსტანტინეს დროს, დაახლოებით 914 წელს და მისი პირველი ერისთავი იყო ივანე ტბელი.“ იქვე, გვ. 84. როგორც უკვე მივუთითებდით, ივანე ტბელი დოდოთის წარწერაში მოხსენიებულია ერისთავის ტიტულით, ხოლო ერედვის წარწერაში ის იხსენიება როგორც ქართლის უფალი. ვერ გავიზიარებთ მ. ბახტაძის შეხედულებას, რომ ივანე ჯერ ქართლის უფალი გახდა, შემდეგ კი ერისთავის ტიტული მიიღო. აქ, ჩვე-ნი აზრით, პირიქით უნდა ყოფილიყო. ივანე ტბელმა, მას შემდეგ რაც კონსტანტინე აფხაზთა მეფის ვასალი გახდა, ერისთავობა მიიღო („ამ კონტექტსში ტერმინ „ქართლის ერისთავის“ გამოყენება დაუშვებლად მიგვაჩნია, რადგან ქართლის ერისთავი ამ დროისათვის არც დოკუმენტური წერილობითი წყაროებით დასტურდება და არც ლაპიდარული წარწერებით, ამ დროისათვის არსებობდა მხოლოდ ქართლის უფალი და ქართლის ტერიტორიაზე უფალს ექვემდებარებოდა რამდენიმე საერისთავო), ხოლო ცოტა უფრო მოგვიანებით, ის იმავე კონსტანტინე მეფის დახმარებით ქართლის უფალი გახდა. სხვა შემთხვევაში მას ერედვის წარწერაში „ქართლის ერისთავად“ მოიხსენიებდნენ. მ. ბახტაძის შეხედულებით, კონსტანტინეს შემდეგ ქართლს მისი ძმა ლეონი განაგებდა. იგი „მატიანე ქართლისაის“ თანახმად ქართლის ერისთავი იყო. მკვლევრის აზრით, ლეონი ერისთავად 957 წლამდე უნდა ყოფილიყო. მ. ბახტაძე სვამს კითხვას: „გასარკვევია, თუ ვინ გახდა ერისთავი მას შემდეგ, რაც ლეონი გამეფდა. ამ მხრივ, საინტერესოა წორბისის მახლობლად ნაპოვნი წარწერა.“ იქვე, გვ. 85. ამ წარწერაში მკვლევარი გულისხმობს ყორნისის რაიონში სოფ. წორბისთან ი. მეგრელიძის მიერ აღმოჩენილ წარწერას, სადაც ივანე ერისთავი იხსენიება. (თუმცა ლეონის ერისთავობის შემდეგ მკვლევარის მიერ ყორნისის წარწერის ამ კონტექსტში დამოწმება ცოტა გაუგებარია, რადგან არ ჩანს მკვლევრის პოზიცია, თვლის თუ არა ლეონის შემდეგ ქართლის ერისთავად წორბისის წარწერაში მოხსენიებულ ივანე ერისთავს). მ. ბახტაძე არ იზიარებს წორბისის წარწერის აღმომჩენის – ი. მეგრელიძისეულ დათარიღებას (880 წ.) მისთვის წორბისის წარწერის ო. ტყეშელაშვილისეული დათარიღებაა მისაღები (960 წ), რომლის აზრით, აქ მოხსენიებული ივანე ერისთავი პატრიკ ტბელის ძე და ქავთარ ტბელის მამა უნდა ყოფილიყო. აქაც ვერ დავეთანხმებით მკვლევარის მოსაზრებას. წორბისის წარწერა სამეცნიერო ლიტერატურაში 880 წლით არის დათარიღებული. ჯერ ერთი წორბისის წარწერაში ივანე მოხსენიებულია ერისთავი და არა ქართლის ერისთავი. მეორეც, ივანე ტბეთის წარწერაში მოხსენიებული პატრიკის ძე ვერ იქნებოდა. რადგან პატრიკ ტბელის წარწერაში პატრიკი ქავთარის ძედ იხსენიება და, სავარაუდოდ, მის შვილს ქავთარი ერქმეოდა და არა ივანე. ამ აზრს ნ. შოშიაშვილის მიერ დადგენილი ტბელთა გენეალოგიაც ამყარებს. მკვლევრის განმარტებით, დოდოთის და ტბეთის წარწერებში ტბელთა ოთხი თაობაა. ივანე-ქავთარ I – პატრიკი-ქავთარ II. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 179. ტბელთა წარწერები ერედვის და დოდოთის წარწერებში მოხსენიებული ივანე ტბელის გარდა სხვა ივანე ტბელს არ იცნობს. წორბისის წარწერაში მოხსენიებული ივანე რომ ქართლის ერისთავი ყოფილა, ასეთ შემთხვევაში წარწერის შემქნელები ფეოდალს ტიტულს ვერ დააკლებდნენ.

მ. ბახტაძის შეხედულებით, ლეონ III ქართლის ერისთავი 957 წლამდე იყო, შემდეგ ის აფხაზთა მეფე გახდა და ქართლის ერისთავობა პატრიკ ტბელს გადასცა. მ. ბახტაძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 86. პატრიკის ქართლის ერისთავობა არც ერთი წყაროთი არ დასტურდება. პატრიკი, რომლის სახელი სამეცნიერო ლიტერატურაში აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს (ამაზე ქვემოთ შევჩერდებით), იხსენიება ტბეთის ბორცვისჯვრის ბალავრის ქვის წარწერაში. ის ერისთავის ტიტულსაც კი არ ფლობს. ამ წარწერის თანახმად მას რამდენიმე შვილი ჰყავდა. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 180. ჩვენი აზრით, ამ დროისათვის ტბელების ქართლის ერისთავობა არ დასტურდება. ქართლის ერისთავთა რიგში ივანე ტბელის, ან პატრიკის მოხსენიება არასწორია. ივანე ტბელი იყო თავდაპირველად ტბელთა საფეოდალოს მფლობელი ერისთავი, ხოლო შემდეგ გახდა ქართლის უფალი, ხოლო პატრიკი ერისთავის ტუტულით საერთოდ არ გვხვდება. ივანე შემდეგ ტბელებმა ქართლში პირველობა დაკარგეს. გ. სოსიაშვილი, დიცის წარწერები, თბ., 2017, გვ. 71.

16. ტერმინი „ერისთავი“ გვხვდება ატენის მცირეგუმბათიანი ეკლესიის 982-989 წ.წ საამშენებლო წარწერაში, სადაც ტაძრის ამშენებელი ლიპარიტ ერისთავის ძე რატი ერისთავი იხსენიება. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 202. ერისთავობის ინსტიტუტის შესახებ იხ. მ. ბახტაძე, ერისთავობის ინსტიტუტი საქართველოში, სადოქტორო დისერტაცია, 2005; ცენტრალური და სამოხელეო წყობა შუა საუკუნეების საქართველოში, ენციკლოპედიური ლექსიკონი, თბ., 2017, გვ. 129.

17. ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 269.

18. სოფელი ფხვენისი, მდ. დიდი ლიახვის მარჯვენა ნაპირზეა, ცხინვალიდან რამდენიმე კმ-ის დაშორებით და ფხუენელთა ფეოდალური სახლის ცენტრი სწორედ აქ უნდა ყოფილიყო.

19. ძალზე საინტერესოა, რომ „ერისთავის“ და ერისთავთ-ერისთავის“ გვერდით ქართულ წყაროებში, კერძოდ, ლაპიდარულ წარწერებში გვხვდება ტერმინი „დიდი ერისთავი“. მაგ., ფლავის ეკლესიის მოსახსენებელში, რომელიც დათარიღებულია X-XI საუკუნეთა მიჯნით თარიღდება იხსენიება ღვთაების ჯვარის აღმართველი დიდი ერისთავის რატის ასული, მირიან რთანისა(?) ცოლი. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 227.

20. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული სამართლის ისტორია, წიგნ. II, ნაკვ. I, თხზ. 12 ტომად, ტ. VI, თბ., 1982, გვ. 331.

21. დ. გვრიტიშვილი, ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან, I, თბ., 1962, გვ. 67.

22. ე. თაყაიშვილი, სუმბატ დავითისძის ქრონიკა ტაო–კლარჯეთის ბაგრატიონთა შესახებ, მასალები საქართველოს და კავკასიის ისტორიისათვის, #27, 1949, გვ. 44.

23. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. IV, თბ., 1979, გვ. 191.

24. ი. ანთელავა, საქართველოს ცენტრალური და ადგილობრივი მმართველობა XI-XII საუკუნეების საქართველოში, თბ., 1983, გვ. 191–192.

25. მ. ბახტაძე, ერისთავობის ინსტიტუტი საქართველოში, თბ., 2005, გვ. 191. (ერისთავთ–ერისთავობის ინსტიტუტის შესახებ ქართულ ისტორიოგრაფიაში გამოთქმული მოსაზრებები წარმოდგენილია მ. ბახტაძის ნაშრომში: ერისთავობის ინსტიტუტი საქართველოში, თბ., 2005.)

26. ერისთავთ-ერისთავები შიდა ქართლის სხვა წარწერებშიც გვხვდებიან. იკორთის მონასტრის 1172 წლის საამშენებლო წარწერაში მოხსენიებულნი არიან: ერისთავთ-ერისთავები ბეშქენი და ვარდანი. გ. ოთხმეზური, შიდა ქართლის მთიანეთის ეპიგრაფიკა, კრებ. „ოსთა საკითხი“, გვ. 142. აქვეა, ერისთავთ-ერისთავების: ვარდანის, არსენის, ჭიაბერის, ბასილისა და თვალის გუგასი. იქვე, გვ. 142.

27. ლაპიდარული წარწერები, ტ. I, გვ. 168; ვ. ბერიძე, ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1956, გვ. 22. გ. ოთხმეზური, შიდა ქართლის მთიანეთის ეპიგრაფიკა, კრებ. „ოსთა საკითხი“, თბ., 1996, გვ. 129.

28. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 107.

29. იქვე, გვ. 113

30. იქვე, გვ. 132.

31. ადრეფეოდალური ხანის საქართველოში არსებული მამასახლისობის ინსტიტუტის შესახებ ვრცლად იხ. ხ. გვარაძე, ადრეფეოდალური ხანის მამასახლისის ინსტიტუტისათვის, გორის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, ისტორიის სერია, II, თბ., 2002, გვ. 22. ჩვენს მიერ ზემოთ წარმოდგენილ ატენის იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის ჯვრის კვარცხლბეკზე არსებულ წარწერაზე დაყრდნობით ხ. გვარაძე აღნიშნავს, რომ რაკი ვეჟან ატენელი მამასახლისი წარწერაში სხვა იერარქებს არ იხსენიებს, იგი ატენის ხეობის სრული ბატონ-პატრონია. იქვე, გვ. 22. ჩვენი აზრით, ეს შეხედულება სწორი არ უნდა იყოს. როგორც წორბისის წარწერაში ვნახეთ ჯერ მოიხსენიება კონქის ამშენებელი ივანე ერისთავი, ხოლო შემდეგ კი მამასახლისი საბაი. ჩვენი აზრით, მამასახლისები ერისთავებისაგან კონკრეტულ ადგილებზე დანიშნული მოხელეები იყვნენ და იქ არსებულ მეურნეობას, მათ შორის ტაძრის მშენებლობასა უძღვებოდნენ. საეკლესიო წარწერებში მათი მოხსენიება არ ნიშნავს იმას, რომ მამასახლისები როგორც მოხელენი ადრეფეოდალური პერიოდის ქართლში არსებულ დიდგვაროვნებს გავუთანაბროთ. ხ. გვარაძე ერთგან წერს: „აღნიშნულ ძამელთა, ტბელთა მსგავს მთავრებად წარმოგვიდგებიან სწორედ ცალკეული ხევების გამგებელი-ხელისუფალნი, ანუ ზემოთ მოყვანილ წარწერებში დასახელებული ატენელი, არმაზელი, მარადელი, წრომელი მამასახლისები, რომლებიც მათ მფლობელობაში მოქცეული ტერიტორიების მემკვიდრეობით მფლობელობის საფუძველზე ფორმალურად ემორჩილებიან უფრო დიდი „ქვეყნების“ მფლობელ „მთავრებს“. იქვე, გვ. 26. ჩვენი აზრით, არასწორია ატენელი, არმაზელი მარადელი, ან სხვა მამასახლისების გათანაბრება ისეთ დიდგვაროვნებთან, როგორებიც იყვნენ ტბელები, ძამელები და სხვ. მამასახლისთა შემთხვევაში „ელ“ სუფიქსით ნაგულისხმევი არ უნდა იყოს, მათი წარმომავლობა და მესაკუთრეობა. ვეჟან მამასახლისი ატენელედ იხსენიება, აქ არ უნდა გავიგოთ, რომ იგი ატენის „ქვეყნის“ მფლობელია, არამედ ის, რომ ვეჟანი კონკრეტულად ატენს მამასახლისობს, ე.ი. ატენში არსებულ სამეურნეო საქმეებს უდგას სათავეში. იგივე შეიძლება ითქვას სხვებზეც, მარადელზე, არმაზელზე. წორბისის წარწერაში ჯერ ერისთავის, ხოლო შემდეგ მამასახლისის მოხსენიება მათ შორის გარკვეულ იერარქიაზე მიუთითებს. ქართლის დიდაზნაური ივანე ტბელი, რომელიც ქართლის „უფალი“ იყო არ შეიძლება მამასახლისად მივიჩნიოდ. ტბელებს, ძამელებს, კორინთელებს, ყანჩაელებს, თავიანთ „ქვეყნებში“ რამდენიმე მამასახლისი მაინც ეყოლებოდათ, რომელთაც კონკრეტულად მიჩენილ ადგილებზე ევალებოდათ თავიანთი სამოხელეო უფლებების შესრულება. თუმცა, არ გამოვრიცხავთ, რომ ფეოდალურ ასპარეზზე ბევრმა მამასახლისმა გარკვეული პრივილეგია მოიპოვა და შემდგომში უფრო მსხვილი ადმინისტრაციული ერთეულის პატრონად გადაიქცა.

32. იქვე, გვ. 140.

33. იქვე, გვ. 242.

34. Такайшвили Е., Археологические экскурсии, разыскания и заметки: Вып. V, Тиф., 1915, стр. 13.

35. მსოფლიო ლიტერატურის ისტორია, ძველი ქართული მწერლობა, თბ., 1978, გვ. 44.

36. ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია შედგენილი სოლომონ ყუბანეიშვილის მიერ, თბ., 1946, გვ. 134.

37. ხევს ქართულ საისტორიო წყაროებში ისეთივე დატვირთვა ჰქონდა, როგორც „ქვეყანას“. სუმბატ დავითის ძის თხზულებაში ხევი ისეთი ტერიტორიული ერთეულია, რომელშიც რამდენიმე სოფელი შედის. ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბ., 1955, გვ. 379. ნ. ბერძენიშვილის განმარტებით: „ხევისუფალი წინ უსწრებს ერისთავს. ერისთავი ხევისუფლის შემცვლელი ინსტიტუტია, ხევისუფლის გადაშენების ნიადაგზე შექმნილი“. ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, ტ. VIII, თბ., 1975, გვ. 74. დ. მუსხელიშვილის აზრით, ადრეფეოდალურ პერიოდში ქვეყანა დანაწევრებული იყო „ხევებად“, რომლებიც მოგვიანებით უფრო დიდ „ქვეყნებად“ გადაიქცნენ. დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, ტ. II, თბ., 1980, გვ. 193. თუმცა, აღნიშნული ინსტიტუტის დეგრადაციის მიუხედავად, დოკუმენტურ წყაროებში, თუ ლაპიდარულ წარწერებში ხევისუფალი ერისთავთან ერთად განაგრძობს არსებობას. ოღონდ ხევისუფალი მხოლოდ ერისთავის დაქვემდებარებაში მყოფი მოხელეა და მათი მოქმედების არეალი მკვეთრად დავიწროებულია.

38. საისტორიო მოამბე, წიგნი I, 1925.

39. ა. ბაქრაძე, X საუკუნის წარწერა მეჯუდის ხეობიდან, აკად. ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, XIX–B, 1956, გვ. 6.

40. იქვე, გვ. 7; ივ. ჯავახიშვილი, ქართული სამართლის ისტორია, წიგ. II, ნაკვ. 2, ტფ., 1928, გვ. 207;

41. ა. ბაქრაძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 8.

42. იქვე, გვ. 8. მეჯუდის ხეობა ცხრაზმის ხევს ემიჯნება, არ არის გამორიცხული, რომ ცხრაზმის ხევისუფალთა რეზიდენცია სწორედ ამ არეალში იყო. სავარაუდოდ X საუკუნეში მეჯუდის და მის მეზობლად არსებული ხეობები ყანჩაელთა საკუთრებას წარმოადგენდა და მათ თავიანთი ხევისუფალნიც ჰყავდათ. თუმცა, შესაძლოა, მამისაგან განდგომილმა აფხაზთა მეფის ძემ კონსტანტინემ თავის მოწინააღმდეგეთა ბანაკში არსებული ყანჩაელების დაქვემდებარებაში არსებული ცხრაზმის ხევისუფალნი გადმოიბირა და მათ თავიანთი უშუალო ხელმძღვანელი წარწერაში არ მოიხსენიეს.

43. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, გვ. 141.

44. იქვე, გვ. 226.

45. ქართული სამართლის ძეგლები, ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო პროფ. ი. დოლიძემ, ტ. II, თბ., 1965, გვ. 10.

46. იგი სამხრეთის ფასადის კარის თავზე ყოფილა ჩადგმული. გარკვეული პერიოდი, ის სამხრეთის კედელთან მიწაზე ყოფილა. 1954 წელს ქვა საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმში გადაუტანიათ. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, ტ. I, გვ. 180.

47. ლაპიდარული წარწერები, ტ. I, გვ. 180; კ. დანელია, ზ. სარჯველაძე, ქართული პალეოგრაფია, თბ., 1997, გვ. 48.2 ვ. თოფურია, დასახ. ნაშრომი, გვ. 133; მ. ბროსე, რაპპორტს სურ უნ ვოიაჟე არცჰეოლოგიქუე დანს ლა ჟეორჟიე ეტ დანს ლ არმენიე, ეხეცუტეენ 1847-1848 პარ მ. ბროსე. მემბრე დე ლ აკადემიე. იმპერიალე დეს შციენს. 2 დე ლივრ. VI, შტ. პეტესბოურგ, 1851, პ. 58.

48. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 182.

49. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, I, გვ. 183.

50. ვ. თოფურია, შიდა ქართლში დაცული ზოგიერთ სიძველეთა წარწერები, საისტორიო მოამბე, ტ. II, ტფ., 1924, გვ. 134.

51. რ. მეფისაშვილი, ერედვის 906 წლის ხუროთმოძღვრული ძეგლი, ქართული ხელოვნება, #4, 1955, გვ. 115.

52. ნ. შოშიაშვილი, ვ. ცისკარიშვილი, სოფ. დოდოთის ცხრაკარას ეკლესიის წარწერა. საქ. სახ. მუზეუმის „მოამბე“. XIX-A და XXI-B, 1957, გვ. 98.

53. მ. ლორთქიფანიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 254.

54. მ. ბახტაძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 86.

55. ქართული წარწერების კორპუსი, ლაპიდარული წარწერები, გვ. 160.

56. იქვე, გვ. 96.

57. იქვე, გვ. 103.

ვფიქრობთ, საყურადღებო სურათი იქმნება, თუკი ზემოაღნიშნულ „მოცვლის“ სქემას ახალი კათედრების დაარსებისა და ძველი ცენტრების გაუქმების ქრონოლოგიის მიხედვით დავალაგებთ:

ჭყონდიდი 922-957 წწ. – ფაზისი

მოქვი 957-967 წწ. – სებასტოპოლისი

დრანდა X ს. II ნახ. – სებასტოპოლისი

X ს. (?) – ნიკოფსია

ბედია 990-იანი წწ. – გუდაყვა

ქუთაისი დაახლ. 1003 წ. – როდოპოლისი, პეტრა

ცაგერი XI ს. დასაწყ.

ცაიში არ გაუქმებულა

როგორც ვხედავთ, „აფხაზთა სამეფოში“ თავდაპირველად უქმდება პატივის თვალსაზრისით ყველაზე აღმატებული სამი კათედრა – ფაზისის, სებასტოპოლისისა და ნიკოფსიის. ამრიგად, აღნიშნული ფაქტი საინტერესო ვარაუდის გამოთქმის საშუალებას გვაძლევს: ჩანს, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან გამოყოფის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში მიმდინარე რეორგანიზაციის პროცესი უპირველესად მთავარ კათედრებს შეეხო. ეს ბუნებრივიცაა, ახლად დაარსებულ აფხაზეთის საკათალიკოსოში, პირველ ყოვლისა, „ძირითადი სტრუქტურების“, „საბაზისო“ ეპარქიების ფორმირება და განმტკიცება იქნებოდა საჭირო.

კიდევ ერთი: ვინაიდან „მოცვლის“ არსის განსაზღვრისას აღვნიშნეთ, რომ „მოცვლა“ პატივის თვალსაზრისით მემკვიდრეობითობასაც გულისხმობს, ხომ არ შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ ზემოხსენებული დასავლეთ საქართველოს უმთავრესი კათედრების (ფაზისი, სებასტოპოლისი) მემკვიდრე ახალი საეპისკოპოსოები (ჭყონდიდი, მოქვი...) „მოცვლის“ პროცესის დასრულების პერიოდისათვის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში (აფხაზეთის საკათალიკოსოში) საეპისკოპოსოთა რიგის სათავეში უნდა ვიგულისხმოთ?

ეპარქიათა (// მღვდელმთავართა) რიგის (// პატივის) საკითხი საკმაოდ მნიშვნელოვანი იყო შუა საუკუნეების ეკლესიის ისტორიაში. ამ რიგის მიხედვით დგებოდნენ თუ სხდებოდნენ მღვდელმთავრები საეკლესიო თუ სამეფო ცერემონიებზე („განგება დარბაზობისა“), ამ დადგენილი თანმიმდევრობით აწერდნენ ხელს ეპისკოპოსები საეკლესიო კრებათა დადგენილებებს და ა. შ. ეს რიგი, როგორც წესი, დაცული იყო ხოლმე ოფიციალურ წერილობით დოკუმენტში. ერთი ეკლესიის სამწყსოში შემავალი ეპარქიების ასეთი ნუსხის ფუნქცია, ცხადია, ეპარქიათა დასახელებებისა და საერთო რაოდენობის ფიქსირების გარდა საეპისკოპოსოთა (// იერარქთა) რიგის განსაზღვრა იყო.

ასეთ დოკუმენტებზე – კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებულ კათედრათა ნუსხებზე – ნოტიციებზე (რამდენიმე ხელნაწერის სახით სულ ჩვენამდე მოღწეულია 21 ნოტიცია) დაკვირვებამ აჩვენა, რომ რიგის საკითხი საკმაოდ მნიშვნელოვანი იყო. მართალია, იგი მეტნაკლები სტაბილურობით გამოირჩეოდა, თუმცა, ცხადია, არცთუ იშვიათად, იყო შემთხვევები, როდესაც ხდებოდა შიდა გადაადგილებები, ან კიდევ, ახალი კათედრის დაარსება და მისი ადგილის განსაზღვრა არა „ქვემოთ“, ნუსხის ბოლოში, როგორც ძირითადად მიღებული იყო, არამედ უფრო „ზემოთ“, საპატიო ადგილას. ყველა მსგავსი ცვლილება პატრიარქის საგანგებო დადგენილებით განისაზღვრებოდა.

აღნიშნულ რიგზე დაკვირვება გვიჩვენებს აგრეთვე, რომ თანმიმდევრობის ფორმირებაზე, როგორც წესი, დიდ გავლენას ახდენდა კათედრათა დაარსების თანმიმდევრობა (ანუ ეპარქიასთან დაკავშირებული გარკვეული საეკლესიო „ცენზი“, მის უკან მდგარი ტრადიცია, მისი ასაკი). ნუსხაში მოცემული ეპარქიათა (კათედრათა) თანმიმდევრობა მეტნაკლებად შეესაბამებოდა კათედრათა დაარსების ქრონოლოგიას.

სამწუხაროდ, ქართულ ეკლესიას არა აქვს საეპისკოპოსოთა ნუსხების ისეთი მდიდარი ტრადიცია, როგორიც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, თუმცა, ცხადია, ამგვარი ნუსხები აუცილებლად იარსებებდა და ეპარქიათა (// მღვდელმთავართა) რიგიც საგანგებოდ იქნებოდა განსაზღვრული.1 ჩვენშიაც, მოსალოდნელია, რომ აღნიშნულ რიგზე კათედრათა დაარსების ქრონოლოგიას გარკვეული გავლენა მოეხდინა.

სამწუხაროდ, არ შემოგვრჩა ზემოაღნიშნული ნოტიციებისა თუ ქართლის საკათალიკოსოს საეპისკოპოსოთა ნუსხების („განგება დარბაზობისა“, სამცხის მღვდელმთავართა ნუსხა) მსგავსი დოკუმენტი დასავლეთ საქართველოდან, თუნდაც მოგვიანო პერიოდისა, რომელშიც განსაზღვრული იქნებოდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს ეპარქიათა რიგი. ამიტომ აღნიშნული სურათის სრულად აღდგენა ამჯერად შეუძლებელია.

მიუხედავად ამისა, რიგის დაახლოებით რეკონსტრუქციაში, ვფიქრობთ, შეიძლება გარკვეულწილად დაგვეხმაროს რამდენიმე არაპირდაპირი ცნობა დასავლეთ საქართველოს საეპისკოპოსოთა შესახებ. აღნიშნული ინფორმაცია მართალია, ჯერ ერთი, გვიანი შუა საუკუნეებისაა (ანუ `აფხაზთა სამეფოს~ არსებობისა და იქ ახალი საეპისკოპოსოების დაარსების პერიოდისაგან პოლიტიკურადაც და საეკლესიო-ადმინისტრაციული თვალსაზრისითაც ძალზე განსხვავებული ეპოქისა), მეორე მხრივ, აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) საკათალიკოსოსადმი დაქვემდებარებული კათედრების ნუსხის ოფიციალურ სახეს მოკლებულია, თანაც დასავლეთ საქართველოს მხოლოდ ცალკეული რეგიონის (// პოლიტიკური ერთეულის) ეპარქალურ ვითარებას ასახავს, მაგრამ გარკვეული დახმარების გაწევა, ვფიქრობთ, მაინც შეუძლია.

ანტიოქიის პატრიარქ მაკარიოსის შვილის – არქიდიაკონ პავლე ალეპოელის მიერ შედგენილი აღწერილობა საინტერესო წყაროა XVII საუკუნის 60-იანი წლების საქართველოს ისტორიისათვის. საბედნიეროდ, იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს საქართველოს (// ქართული პოლიტიკური ერთეულების) საეპისკოპოსოებზე, მათ შორის, დასავლეთ საქართველოს კათედრებზე. სამეგრელოს 6 საეპისკოპოსოს იგი შემდეგი თანმიმდევრობით ჩამოთვლის: ჭყონდიდი, მოქვი, ბედია, ცაიში, ხობი, დრანდა. აშკარაა, რომ ეს თანმიმდევრობა არ არის მოცემული არც გეოგრაფიული კრიტერიუმებით (აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ ან პირიქით) და არც კრიტერიუმის გარეშე. ცხადია, აქ ოდიშის სამთავროს საეპისკოპოსოთა რიგია ფიქსირებული. ამაზე მეტყველებს რამდენიმე გარემოება: 1) პავლე ალეპოელი ჩამოთვლისას პირდაპირ აღნიშნავს – „პირველი საეპისკოპოსო“, „მეორე საეპისკოპოსო“, ... „მეექვსე საეპისკოპოსო“ (თანაც ნუმერაციას იგი ორგზის იმეორებს – საეპისკოპოსოთა ზოგადი ჩამოთვლისას და შემდეგ თითოეული კათედრის დახასიათებისას); 2) აღნიშნული თანმიმდევრობა არც რეალურ ვითარებას ეწინააღმდეგება და გარკვეულ შესაბამისობაშიც არის სხვა წყაროებიდან ცნობილ სურათთან (მაგალითად, ის მაინც ნამდვილად ვიცით, რომ აღნიშნულ რიგში ჭყონდიდელი მართლაც პირველი იყო); 3) საქართველოს სხვა კუთხეების ( // პოლიტიკური ერთეულების) საეპისკოპოსოთა ჩამოთვლის თანმიმდევრობაზე დაკვირვებაც ანალოგიურ სურათს გვაძლევს: იმერეთი – ქუთაისი, გელათი, ნიკორწმინდა, ცაგერი, ხონი (?) (6. 72-73, 86-89), კახეთი – ალავერდი, ბოდბე, რუსთავი, სამება (კაწარეთი – ბ. კ.), ნინოწმინდა, ჭერემი, ნეკრესი, ხარჭაშო, გიში (6. 74, 89). ძალზე საინტერესოა ამ უკანასკნელ კათედრათა თანმიმდევრობის შედარება „განგება დარბაზობისას“ რიგთან. იქ ეს საეპისკოპოსოები ამგვარი თანმიმდევრობით არის მოცემული: ალავერდი, ბოდბე (წყაროშია „ქისიყელი“ – ბ. კ.), ნინოწმინდა, რუსთავი, სამება (წყაროშია „კაწარელი“ – ბ. კ.), ხარჭაშო, ჭერემი, გიში. „განგება დარბაზობისაში“ ნეკრესელი არ ჩანს (47. 48-49). როგორც ვხედავთ, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ორი წყარო ქრონოლოგიურად დაახლოებით 4 საუკუნით არის დაცილებული ერთმანეთს, მათში წარმოდგენილი საეპისკოპოსოთა რიგი არცთუ უმნიშვნელო სიახლოვეს ამჟღავნებს ერთმანეთთან.

ამრიგად, პავლე ალეპოელთან დაცული საეპისკოპოთა ამჯერად ჩვენთვის საინტერესო თანმიმდევრობაში – ჭყონდიდი, მოქვი, ბედია... – XVII საუკუნის რეალობა უნდა იყოს ასახული. ნიშანდობლივია, რომ აღნიშნული რიგი საოცარ მსგავსებას ამჟღავნებს ზემოთ წარმოდგენილ ჩვენეულ სქემასთან, ანუ აღნიშნულ კათედრათა დაარსების ქრონოლოგიასთან. თუკი აღნიშნულ კათედრათა დაარსებიდან (X ს.) დაახლოებით 7 საუკუნის შემდეგაც კი საეპისკოპოსოთა რიგი (თუნდაც ერთი რეგიონის მასშტაბით) შეესაბამება მათი დაარსების თანმიმდევრობას, უნდა ვიფიქროთ, რომ მით უმეტეს ასე (ასეთი რიგი) იქნებოდა ჩვენთვის საინტერესო ქრონოლოგიურ მონაკვეთში (X-XI სს.).

რაც შეეხება ქუთაისის კათედრას, რომელიც ჩვენს ქრონოლოგიურ ნუსხაში რიგით მეოთხეა (ცაგერისა და დრანდის საეპისკოპოსოების დაარსების ზუსტი თარიღი, როგორც აღვნიშნეთ, უცნობია; ცაიშის განხილვა კი აღნიშნულ კონტექსტში რთულია, რადგან იგი ძველი, „ბერძნულყოფილი“ კათედრაა, რომელიც არ გაუქმებულა). შესაძლოა მისი ადგილი საეპისკოპოსოთა რიგში მართლაც ზემოხსენებული კათედრების შემდგომი ნომრით განსაზღვრულიყო (ის ფაქტი, რომ ქუთათელი „გვირგვინის დამდგმელი“ იყო და მის ტაძარში ინახებოდა სამეფო რეგალიები, ვერ გამოდგება ერთადერთ განმსაზღვრელ ფაქტორად საეპისკოპოსოთა რიგში მისი „მაღლა“ ყოფნისა).

თუმცა, მიუხედავად დაარსების ქრონოლოგიისა, არც ისაა გამორიცხული, რომ ქუთაისის საეპისკოპოსოს ადგილი აფხაზეთის საკათალიკოსოს კათედრათა რიგში უფრო მაღლა (ვთქვათ, მოქვსა და ბედიას შორის, ან ჭყონდიდსა და მოქვს შორის) საგანგებოდ განსაზღვრულიყო. გასათვალისწინებელია, რომ ქუთაისი დედაქალაქი იყო, ქუთათელის ეპარქია კი საკმაოდ დიდ და ცენტრალურ ტერიტორიას მოიცავდა.

ასეა თუ ისე, რადგან ხელთ არა გვაქვს მთელი დასავლეთ საქართველოს ერთიანი სურათი (იმერეთის სამეფოს დაარსებამდელი), გადაჭრით რაიმეს თქმა ძნელია. თუმცა ნიშანდობლივია, რომ დაარსების ქრონოლოგიას და რიგის მის მიხედვით განსაზღვრის თეორიას თითქოს კარგად ეთანადება „ხელმწიფის კარის გარიგებიდან“ ცნობილი რეალია, რომ დასავლეთ საქართველოში დაწინაურებულ (და მთავარ?) კათედრათა `სამეულად~ ჭყონდიდი, ბედია და ქუთაისი ჩანს. სხვა კათედრები არც იხსენიება.

შენიშვნა

1. ამაზე, „განგება დარბაზობისასა“ და სხვა მსგავსი წყაროების არსებობის ფაქტის გარდა, მიუთითებს ისიც, რომ: 1) ასეთი ნუსხების სათავეში ისეთი კათედრებია ხოლმე წარმოდგენილი, რომელთა დაწინაურებულობა ჩვენთვის სხვა წყაროებითაც არის ცნობილი (ჭყონდიდი, აწყური, ალავერდი... – 47. 48; აწყური, იშხანი, ანჩა... – 48. 244-245); 2) მიუხედავად იმისა, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს საეპისკოპოსოთა და სამცხის საეპისკოპოსოთა ნუსხებს ქრონოლოგიურად ერთმანეთისაგან 2-3 საუკუნე აშორებს, სამცხის კათედრათა თანმიმდევრობა ორივე წყაროში აბსოლუტურად ერთნაირია: აწყური, კუმურდო, იშხანი, ანჩა, ტბეთი, წურწყაბი, წყაროსთავი, ერუშეთი, ვალაშკერტი, ანისი, კარი, ბანა (47. 48-49; 48. 244-246).

* * *

იმის გასააზრებლად, თუ რა მნიშვნელობა ენიჭებოდა ძველად დასავლეთ საქართველოს კათედრების „გაქართულებას“, საყურადღებოა „მატიანე ქართლისას“ ავტორის დამოკიდებულება: საეპისკოპოსო ცენტრების დაარსება-განახლების ფაქტები მას თითქოს მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე აინტერესებს – ჭყონდიდი, მოქვი, ბედია, ქუთაისი. ამათგან ბედიასა და ქუთაისს თითო აბზაცსაც უთმობს. ეს მაშინ, როცა IX-X-XI საუკუნეები უდიდესი საეკლესიო აღმშენებლობის ხანაა მთელი საქართველოს მასშტაბით. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ცენტრები. ამ პერიოდში აქ წარმოქმნილი საეპისკოპოსოებიდან „მატიანე ქართლისა“ არცერთის დაარსების ფაქტს არ აღნიშნავს – იშხანი, ბანა, ტბეთი. არადა, ჭყონდიდი-მოქვი-ბედიის შემთხვევაში მემატიანე საგანგებოდ უსვამს ხაზს საეპისკოპოსოს დაარსების ფაქტს. ინფორმაცია ტბეთისა და ბანას საეპისკოპოსოთა დაარსების შესახებ სწავლულ კაცთა კომისიისეული ჩანართია სუმბატის ქრონიკიდან. ამ ჩანართების გაკეთება, როგორც ჩანს, სწორედ ზემოაღნიშნული ხარვეზის გამოსწორებას ისახავდა მიზნად. არც სხვა ცნობილი ეკლესია-მონასტრების (ოშკი, ხანძთა, შატბერდი, პარხალი, ოთხთა ეკლესია, აწყური...) დაარსებისა თუ „მეორედ შენების“ შესახებ აქვს რაიმე ნათქვამი. მხოლოდ ოპიზისა და ხახულის შესახებ არის მცირე, მოკრძალებული ინფორმაცია – „და მოკუდა გუარამ ძე აშოტისი, და დამარხეს ოპიზას, მეორედ მისგან აღშენებულსა“ და დავით დიდმა, კურაპალატმა „აღაშენა მონასტერი და საყდარი ღმრთისა, წმიდა ეკლესია ხახულისა“. პირველ შემთხვევაში ავტორისთვის თითქოს გუარამის გარდაცვალებაა მთავარი ინფორმაცია (ამასთან დაკავშირებით აქვს ოპიზის შენებაც მოტანილი), მეორე შემთხვევაში კი დავით დიდის დახასიათება (წინადადება მოსდევს მის არცთუ მოკლე დახასიათებას).

ასე განსაჯეთ, არანაირი ინფორმაცია არა აქვს „მატიანე ქართლისას“ თვით სვეტიცხოვლის შენებაზეც კი, რომელიც 1010-1029 წლებში მიმდინარეობდა. სვეტიცხოვლის აგების შესახებ „ქართლის ცხოვრების“ მხოლოდ ორიოდ ნუსხაშია ჩანართი მცხეთის XI საუკუნის საბუთიდან. როგორც ჩანს, აქაც შეამჩნიეს ხარვეზი გადამწერ-რედაქტორებმა და გამოსწორება სცადეს. მემატიანე ბაგრატ III-ს სრულიად სამართლიანად „ეკლესიათა მაშენებელს“ უწოდებს, მაგრამ კონკრეტულად მხოლოდ ბედიასა და ქუთაისს (ბაგრატის ტაძარს) ასახელებს და სიტყვას არ ძრავს სხვა მნიშვნელოვან აღმშენებლობათა შესახებ.

საერთოდაც, მემატიანეს ძირითადად პოლიტიკური პერიპეტიები აინტერესებს (ბრძოლა „ქართლსა ზედა“ მეფე-მთავრებს შორის, ბრძოლა საქართველოს გაერთიანებისათვის, უცხოელთა აგრესია...) და ნაკლებად აქვს ცნობები საეკლესიო აღმშენებლობათა შესახებ.

და ასეთ პირობებში საკმაო ყურადღებას უთმობს დასავლეთ საქართველოში საეპისკოპოსო ცენტრების დაარსებას: გიორგი II „აფხაზთა მეფე“ – ჭყონდიდი, ლეონ III „აფხაზთა მეფე“ – მოქვი, ბაგრატ III „აფხაზთა მეფე“ – ბედია და ქუთაისი.

IX-X-XI საუკუნეები, უდიდესი აღმშენებლობის ხანა, რატომ არის მწირად წარმოდგენილი „მატიანე ქართლისაში“? და ასეთი სიმწირის პირობებში რატომ არის გაცილებით უკეთ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო აღმშენებლობის სურათი?

„მატიანე ქართლისას“ საერთო ქარგა მისი ანონიმი ავტორის სახელმწიფოებრივ აზროვნებაზე მიგვითითებს. მემატიანის მთავარი, საბოლოო მიზანი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ფორმირების პროცესის აღწერა და გააზრებაა (რასაც წარმატებით ახორციელებს). აფხაზთა სამეფოში ალტერნატიული, ქართული კათედრების დაარსება კი სწორედაც სახელმწიფოებრივ კონტექსტში თავსდება (ეს ხომ კიდევ ერთი ნიშანია დასავლურქართული სამეფოს შემოსვლისა ერთიან ქართულ სახელმწიფოებრივ სივრცეში). საქართველოს სხვადასხვა მხარეში მნიშვნელოვანი საეკლესიო ცენტრების დაარსების ფაქტებს შორის მისთვის სწორედ ეს არის „ახალი“, განსაკუთრებული, ეპოქალური მნიშვნელობის მოვლენა. სწორედ ავტორის სახელმწიფოებრივ აზროვნებას უნდა მივაწეროთ ის, რომ მისთვის თუნდაც სვეტიცხოვლის აგებაზე უფრო მნიშვნელოვანია აფხაზ მეფეთა საეკლესიო პოლიტიკის წარმოჩენა.

თავი IV საქართველოს ეკლესიური გაერთიანება (XI ს.) ვის ექვემდებარებოდა აფხაზეთის კათალიკოსი საწყის ეტაპზე (IX-X სს.), საქართველოს პოლიტიკურ გაერთიანებამდე? მკვლევართა უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ბიზანტიის ეკლესიისაგან გამოთავისუფლებული კათედრები დაექვემდებარა ქართლის კათალიკოსს (მცხეთას). გამოდის, რომ აფხაზეთის კათალიკოსიც იმთავითვე ქართლის კათალიკოსს დაემორჩილა. მაგრამ ჩნდება კითხვა: თუკი მნიშვნელოვანი საეკლესიო პოლიტიკის (დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის გაქართულება) გამტარებელი „აფხაზთა მეფეები“ ბიზანტიის ეკლესიისაგან ახლად გამოთავისუფლებულ კათედრებს მაშინვე მცხეთას უქვემდებარებენ, საერთოდ რაღა საჭირო იყო აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) საკათალიკოსოს დაარსება და ამით „ზედმეტი რგოლის“ შექმნა? როგორც ჩანს, აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათალიკოსი საწყის ეტაპზე (IX-X სს.) დამოუკიდებელი იყო ქართლის (აღმოსავლეთ საქართველოს) კათალიკოსისაგან. უნდა ვიფიქროთ, რომ ზოგადად დამოუკიდებლობის პოლიტიკის გამტარებელი „აფხაზთა მეფეები“ საეკლესიო სფეროშიც არ ღალატობდნენ საკუთარ მიმართულებებს და ახორციელებენ არა დასავლეთ საქართველოს საეპისკოპოსო კათედრების შეერთებას მცხეთასთან, არამედ, როგორც დამოუკიდებელი ქართული სამეფოს მესვეურები, აარსებენ დამოუკიდებელ, ქართულ საყდარს – აფხაზეთის საკათალიკოსოს (რომელსაც, ცხადია, მჭიდრო კავშირი ექნებოდა ქართველური სამყაროს საეკლესიო ცენტრთან – ქართლის საკათალიკოსოსთან). კონსტანტინოპოლისაგან კათედრების გამოთავისუფლება და აფხაზეთის საკათალიკოსოს შექმნა იყო „აფხაზ მეფეთა“ საეკლესიო პოლიტიკის I ეტაპი (ანუ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის გაქართულება), რასაც მოჰყვა II ეტაპი – ძველი, „ბიზანტიური“ ტრადიციების მქონე კათედრების „მოცვლა“ ახალი, „საფუძველშივე ქართული“ საეპისკოპოსოებით (ანუ ქართული ეკლესიის „საბოლოო გამარჯვება“ დასავლეთ საქართველოში), შემდეგ კი III ეტაპი – ორი ქართული საკათალიკოსოს გაერთიანება ცენტრით მცხეთაში. ყოველივე ამის განხორციელება, ცხადია, ჩაფიქრებული იყო „აფხაზ მეფეთა“ მოთავეობით ქართული მიწა-წყლის გაერთიანება-შემოერთების, სამეფოს გაძლიერების, საზღვრების გაფართოების, პოლიტიკური სიტუაციის მომწიფების პარალელურად (ანუ ყველაფერი ბუნებრივად, ლოგიკურად, შედარებით უმტკივნეულოდ, ნაკლები პრობლემების შექმნით უნდა მომხდარიყო და არა ხელოვნურად, ნაჩქარევად). კონკრეტული საბუთი იმისა, რომ აფხაზეთის (დასავლურქართული) საკათალიკოსო საწყის ეტაპზე ექვემდებარებოდა ქართლის (აღმოსავლურქართულ) საკათალიკოსს, ფაქტობრივად არ არსებობს (უნდა აღინიშნოს, რომ პირდაპირი საბუთი არ არსებობს არც საწინააღმდეგო მოსაზრების სასარგებლოდ). დებულება, რომ საქართველოს ეკლესიური გაერთიანება 1 საუკუნით წინ უსწრებდა საქართველოს პოლიტიკურ გაერთიანებას (ძირითადად ამ დებულებას იზიარებენ ქართველი ისტორიკოსები), ფაქტობრივად მხოლოდ ჰიპოთეტურია. დასავლეთ საქართველოს „ეკლესიური გაქართულება“ ჩვენს ისტორიოგრაფიაში ა პრიორი განხილულია როგორც დასავლეთ საქართველოს კათედრების შეერთება მცხეთასთან (ანუ როგორც საქართველოს „ეკლესიური გაერთიანება“). ვფიქრობთ, მხოლოდ „გაქართულების“ ფაქტი არ უნდა იყოს საკმარისი არგუმენტი „გაერთიანების“ დასამტკიცებლად. ნაკლებად მოსალოდნელია, რომ ძლიერი და ცენტრალიზებული დასავლურქართული სამეფოს ხელმძღვანელებს – „აფხაზთა მეფეებს“ I ეტაპზე საკუთარი, ბიზანტიისაგან უკვე გამოთავისუფლებული კათედრები ეკლესიურად დაექვემდებარებინათ მცხეთისათვის, მაშინ როცა ქ. მცხეთა პოლიტიკურ-ადმინისტრაციულად არ შედიოდა „აფხაზთა სამეფოში“, იგი კახეთის სამთავროს ეკუთვნოდა. მთელ რიგ საკითხებში „აფხაზთა მეფისა“ და ქართლის კათალიკოსის ინტერესთა თანხვედრას (რასაც არაერთხელ მიაქციეს ისტორიკოსებმა ყურადღება) არ უნდა მოეხდინა დიდი გავლენა „აფხაზთა მეფის“ გადაწყვეტილებაზე. ქართლის კათალიკოსისადმი თავისი ეპარქიების დაქვემდებარებით „აფხაზთა მეფე“ ხომ პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებს – „ქართველთა სამეფოსა“ და კახეთის სამთავროს (ქართლის საკათალიკოსოს ძირითადი სამწყსოს) მმართველებს საშუალებას მისცემდა გარკვეული პოლიტიკური გავლენა ჰქონოდათ დასავლეთ საქართველოში. კიდევ ერთი ნიშანდობლივი მომენტი: „აფხაზთა მეფეები“ დასავლეთ საქართველოს ფარგლებს გარეთ არ აარსებენ ახალ საეპისკოპოსო კათედრებს და არც საეკლესიო აღმშენებლობას ეწევიან.1 „აფხაზ მეფეთა“ საეკლესიო აღმშენებლობის არეალი ემთხვევა აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციის არეალს. აღნიშნული მომენტიც ირიბი დადასტურება უნდა იყოს იმისა, რომ X საუკუნეში („აფხაზ მეფეთა“ მიერ წარმოებული აქტიური საეკლესიო პოლიტიკის ხანაში) აფხაზეთის საკათალიკოსო იერარქიულად დამოუკიდებელი იყო მცხეთისაგან. გარკვეული პერიოდისათვის (IX-X სს.) საქართველოს ტერიტორიაზე 2 დამოუკიდებელი ქართული საკათალიკოსოს არსებობა უჩვეულოდ არ უნდა მოგვეჩვენოს. აკი ასე იყო მოგვიანებითაც, საქართველოს პოლიტიკური დაშლის შემდგომ, XV-XIX საუკუნეებში. შესაძლებელია პარალელების მოხმობა მეზობელი ბიზანტიისა და სომხეთის ეკლესიათა ისტორიიდანაც: მაგალითად, არსებობდა 4 დამოუკიდებელი ბერძნული საპატრიარქო (საკმაო პერიოდის განმავლობაში ერთი იმპერიის ფარგლებშიც), სომხებს კი ჰყავდათ 3 კათალიკოსი და 2 პატრიარქი (82. 472-473). შენიშვნა 1. კუმურდოს წარწერაში ლეონ III „აფხაზთა მეფის“ მოხსენიება ვერ გამოდგება საწინააღმდეგო არგუმენტად. ტაძრის მაშენებელია არა მეფე, არამედ ადგილობრივი ეპისკოპოსი – იოანე კუმურდოელი, ლეონი კი მოხსენიებულია როგორც უზენაესი ხელისუფალი (ჯავახეთს ამ დროს „აფხაზთა მეფე“ ფლობს). * * * როგორც ირკვევა, რამდენიმე საკათალიკოსო ტახტის პარალელურად არსებობის ფაქტები არ არის უცხო სხვა ქვეყნის ისტორიისთვისაც. რამდენიმე კათალიკოსის ფუნქციონირების პრაქტიკას იცნობს სომხური ეკლესიაც: „სომხური სამოციქულო ეკლესიის“ მეთაურს – ყოველთა სომეხთა კათალიკოსს (რომლის საყდარი ეჩმიაძინშია) ექვემდებარებიან კონსტანტინოპოლისა და იერუსალიმის სომეხთა პატრიარქები, აგრეთვე „კილიკიის დიდი სახლის კათალიკოსი“ (296; 298; 300; 301). XI საუკუნეში, ანისის სამეფოს გაუქმების შემდეგ, სომეხთა საპატრიარქო საყდარი კილიკიაში გადააქვთ, სადაც თანდათან სომხური სახელმწიფოებრიობის აღდგენაც ხდება. პირველმოსაყდრე საპატრიარქო აქ 1441 წლამდე რჩება. ამ წელს მოწვეული ყოველთა სომეხთა საეკლესიო კრების დადგენილების თანახმად, საპატრიარქო საყდარი ეჩმიაძინში ბრუნდება. მაგრამ კილიკიის ეპისკოპოსებმა საკუთარი საკათალიკოსოს შენარჩუნება მოისურვეს. 1446 წელს „კილიკიის დიდი სახლის“~ პირველი კათალიკოსი ხდება კარაპეტ I ევდოკაცი (1446-1477). საბოლოოდ, კილიკიის კათალიკოსებმა ცნეს ეჩმიაძინელი იერარქის სასულიერო უზენაესობა აღმსარებლობის საკითხებში და ამასთანავე, შეინარჩუნეს სრული საშინაო დამოუკიდებლობა – ეპისკოპოსთა ხელდასხმისა და მირონის კურთხევის უფლება (72; 297; 302). XII საუკუნეში სომხური სამოციქულო ეკლესიის წიაღში ჩნდება კიდევ ერთი – აღთამარის საკათალიკოსო. 1113 წელს არქიეპისკოპოსმა დავითმა, რომელიც წარმოშობით ვასპურაკანის მმართველი დინასტიის – არწრუნთა საგვარეულოდან იყო, საბაბად გამოიყენა კათალიკოს გრიგოლ III-ის მცირეწლოვანება და თავი კათალიკოსად გამოაცხადა. შემდეგ წელიწადს კილიკიაში მდებარე შავი მთის მონასტერში მოწვეულ საეკლესიო კრებაზე პატრიარქობაზე დავითის პრეტენზიები უსაფუძვლოდ ცნეს, მაგრამ დავით არწრუნი კრების დადგენილებას არ დაემორჩილა და აღთამარის კუნძულზე დამოუკიდებელი საკათალიკოსო დააარსა, რომლის სამწყსო მხოლოდ ვასპურაკანის ტერიტორიის ნაწილს მოიცავდა. ტერიტორიულ-კანონიკური იურისდიქციის საკითხების გარშემო ეჩმიაძინსა და აღთამარის საკათალიკოსოს შორის არსებული წინააღმდეგობანი საბოლოოდ XVIII საუკუნის მიწურულისათვის დასრულდა, როდესაც აღთამარმა ეჩმიაძინის უზენაესობა ცნო, მაგრამ სანაცვლოდ, შინაგანი ავტონომიისა და თვით საკათალიკოსოს შენარჩუნება შეძლო. XIX საუკუნის ბოლოსათვის აღთამარის საკათალიკოსო მხოლოდ ორ ეპარქიას აერთიანებდა (289; 295). შესაძლოა, ერთი შეხედვით, ორი ქართული საკათალიკოსოს არსებობის ამგვარი ისტორიული პარალელის მოხმობა უმართებულოდ მოგვეჩვენოს, მაგრამ, ჩვენი აზრით, ეს შედარება მართებულია იმდენად, რამდენადაც თვითონ „კათალიკოსის“ ინსტიტუტი სწორედ რომ საქრისტიანოს აღმოსავლეთისთვის, კერძოდ კი კავკასიისთვის იყო დამახასიათებელი. დასავლეთში კი, კონსტანტინოპოლისაგან დამოუკიდებლობის მოპოვებისა და დამოუკიდებელი, ეროვნული ეკლესიების ფორმირების პროცესში „კათალიკოსის“ ინსტიტუტი არ გვხვდება. ამის საილუსტრაციოდ მხოლოდ რამდენიმე მაგალითს მოვიხმობთ: ბულგართა გაქრისტიანება 865 წელს, მთავარ ბორისის ზეობის დროს მოხდა. აქ ეკლესიის დაფუძნებისთანავე ბორისმა ავტოკეფალიის მოპოვება მოინდომა, მაგრამ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს გადაწყვეტილებით ბულგარეთის ეკლესიის სტრუქტურა განისაზღვრა როგორც ავტოკეფალური საარქიეპისკოპოსო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციის სფეროში და პირველი არქიეპისკოპოსიც თავად კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა ეგნატემ აკურთხა. 919 წელს, ბიზანტიელთა დამარცხების შემდეგ გამართულ საეკლესიო-სახალხო კრებაზე საარქიეპისკოპოსო გამოცხადდა საპატრიარქოდ, რომელიც ბიზანტიის ეკლესიამ მხოლოდ 927 წელს ცნო (შემდეგში საპატრიარქო კათედრა დასავლეთ ბულგარეთის სამეფოს დედაქალაქში – ოქრიდაში გადაიტანეს). 1018-1019 წლებში, როდესაც ბულგარეთი ბიზანტიის იმპერატორმა ბასილი II-მ დაიპყრო, ოქრიდას საპატრიარქოს სტატუსი დაემცრო და იგი საარქიეპისკოპოსოდ იქცა. 1185/86 წელს დაარსდა ბულგარეთის მეორე სამეფო და დამოუკიდებელი ეკლესია, რომლის მეთაური, არქიეპისკოპოსი, სამეფოს დედაქალაქ ტირნოვოში იჯდა. 1235 წლის საეკლესიო კრებაზე ტირნოვოს არქიეპისკოპოსი პატრიარქის ხარისხში აიყვანეს. ბულგარეთის მეორე საპატრიარქომ თურქების მიერ ბულგარეთის დაპყრობამდე – 1393 წლამდე იარსება (281. 246-251). მასვე ექვემდებარებოდა ვლახეთის (რუმინეთის) მიტროპოლიტიც (281. 182). სერბეთის დამოუკიდებელი საეკლესიო ორგანიზაციის ჩამოყალიბება XIII საუკუნეში ხდება. რომის პაპის პოზიციების გაძლიერებას სერბეთში წინ აღუდგა წმ. საბა – სერბი ბერი, რომელმაც დახმარებისათვის კონსტანტინოპოლის (ნიკეის) პატრიარქს მიმართა. პატრიარქმა მანუილ I-მა 1219 წელს თავად საბა აკურთხა არქიეპისკოპოსად და ამით სერბეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ავტოკეფალია ცნო. ამას წმ. საბას მიერ რვა ახალი ეპარქიის დაფუძნება მოჰყვა. სერბეთის საარქიეპისკოპოსომ 1346 წლამდე იარსება, როდესაც სერბეთის მეფის – სტეფან დუშანის თაოსნობით მოწვეულ საეკლესიო კრებაზე სერბეთის ეკლესია საპატრიარქოდ (ე.წ. პეჩის საპატრიარქო) გამოაცხადეს. რამდენიმე საეპისკოპოსო კი სამიტროპოლიტოდ გადაკეთდა. პეჩის საპატრიარქო ცნეს ტირნოვოს პატრიარქმა და ოქრიდას არქიეპისკოპოსმა, ბიზანტიის ეკლესიამ კი იგი მხოლოდ 1379 წლისათვის აღიარა (281. 101-103, 104-106). როგორც ვხედავთ, „კათალიკოსობა“ ბალკანური მართლმადიდებლური სივრცისათვის არ არის დამახასიათებელი, მაგრამ ადგილობრივი ეკლესიების მიერ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან დამოუკიდებლობის მოპოვების ზემოაღნიშნული პროცესები, ვფიქრობთ, ჩვენთვის მაინც ნიშნეულია: დამოუკიდებელ ხელისუფალთა ძალისხმევა დამოუკიდებელი ეკლესიის ფორმირებისკენაა მიმართული. * * * აუცილებელია გაირკვეს დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ეკლესიების იერარქიულად გაერთიანების თარიღიც. კორნელი კეკელიძის აზრით, საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების შემდეგაც ქვეყანაში ორი დამოუკიდებელი კათალიკოსი იყო, საქართველოს ეკლესიათა იერარქიული გაერთიანება არ შემდგარა (პარალელად მოხმობილია 4 დამოუკიდებელი ბერძნული საპატრიარქოს არსებობა ბიზანტიის იმპერიაში) (158. 356-357). აღნიშნული მოსაზრების საპირისპიროდ მეტყველებს ის ფაქტი, რომ XII საუკუნის დასაწყისში საქართველოში გვხვდება ბედიელ-ალავერდელი ეპისკოპოსი – ერთი პირის ხელშია დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ეპარქიები (ამგვარი შემთხვევები მოგვიანებითაც არის: მაგალითად, ჭყონდიდელ-უჯარმელი), რაც ცალსახად ამტკიცებს იმ დროის საქართველოს ეკლესიის იერარქიულ ერთიანიობას (საეკლესიო ნორმების მიხედვით დაუშვებელია ერთი პირი იყოს ორი დამოუკიდებელი ეკლესიის სამწყსოებში შემავალი კათედრების მწყემსმთავარი). XII საუკუნის დასაწყისიდან კი „ქრონოლოგიური უკუსვლით“ რომ მივყვეთ, დავრწმუნდებით, რომ დასავლურ და აღმოსავლურქართულ ეკლესიათა გაერთიანება ყველაზე ლოგიკურია დავუკავშიროთ ერთიანი საქართველოს პირველი მეფის – ბაგრატ III-ის ეპოქას (X-XI სს. მიჯნა). როგორც ჩანს, ეკლესიათა დაახლოებისა და შერწყმის პროცესი ემთხვეოდა ქართული პოლიტიკური ერთეულების – „საქართველო“-ების დაახლოება-გაერთიანების პროცესს. ამ დროს მიმდინარე პოლიტიკურმა მოვლენებმა შესაძლებელი და აუცილებელიც კი გახადა ეკლესიათა გაერთიანება. მართლაც, თუკი საწყის პერიოდში (IX-X სს.) აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსება და მისი არსებობა წინგადადგმული ნაბიჯი იყო დასავლეთ საქართველოს ეკლესიური გაქართულებისა და საქართველოს ეკლესიურ-პოლიტიკური ერთიანობისაკენ, X საუკუნის ბოლოდან აფხაზთა საკათალიკოსოს დამოუკიდებლად არსებობა გარკვეულწილად უკვე ბარიერი ხდება ძლიერი, ერთიანი სახელმწიფოს მშენებლობის გზაზე. ეკლესიათა გაერთიანების სავარაუდო თარიღს (X-XI საუკუნეთა მიჯნა) ქრონოლოგიურად კარგად ეთანადება ცნობილი ფაქტი: XI საუკუნის დასაწყისში ქართლის (აღმოსავლეთ საქართველოს) კათალიკოსის მიერ „პატრიარქობის“ მიღება. არ არის გამორიცხული, რომ ეს აქტი დიდწილად დაკავშირებული ყოფილიყო ორი ქართული საკათალიკოსოს გაერთიანებასთან. როგორც ჩანს, გაერთიანების შემდეგ გაჩნდა ერთ-ერთი კათალიკოსის უპირატეს პატივში აყვანის საჭიროება. ასეც მოხდა: უფრო დიდი ტრადიციების მქონე, ქართველური სამყაროს უძველესი საეკლესიო ცენტრის ფუნქციის მქონე საყდრის მწყემსმთავარი – ქართლის კათალიკოსი იღებს „პატრიარქის“ ტიტულს. ამიერიდან იგი პატივითაც და იერარქიულადაც უპირატესი ხდება დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) კათალიკოსზე. პოლიტიკური ერთიანობის პერიოდში საქართველოს ეკლესიის ერთიანობასა და აფხაზთა საკათალიკოსოს დაქვემდებარებაზე „ქართლის“ (საქართველოს) საპატრიარქოსადმი კარგად მეტყველებს ქართლის კათალიკოსის ტიტულიც – „ყოვლისა საქართველოსა მამამთავარი“ (104. 48). იგივეს ამტკიცებს მოგვიანო, XIII-XV საუკუნეთა წყაროები. * * * არსებობდა თუ არა უწყვეტად აფხაზეთის საკათალიკოსო IX-XIII საუკუნეებში? ზემოაღინიშნული დებულებებიდან ჩანს, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო უწყვეტად უნდა არსებულიყო დაარსებიდან ვიდრე ქართლის საკათალიკოსოს დაქვემდებარებაში შესვლამდე, საქართველოს ეკლესიურ გაერთიანებამდე (IX/X–X/XI სს.). დამოუკიდებელი დასავლურქართული სახელმწიფოს არსებობის პერიოდში აფხაზეთის საკათალიკოსოს დიდი როლი ენიჭებოდა საქართველოს პოლიტიკური და ეკლესიური გაერთიანებისაკენ მიმავალ გზაზე (როგორც აღინიშნა, დასავლეთ საქართველოსათვის აფხაზეთის საკათალიკოსო უნდა ყოფილიყო „გარდამავალი პერიოდი“ ბერძნული ეკლესიიდან ერთიან ქართულ ეკლესიამდე). ეკლესიათა გაერთიანების შემდეგ კი აფხაზეთის საკათალიკოსოს ფუნქცია და მისი არსებობის საჭიროება თითქოს გაუგებარი ხდება. აქედან გამომდინარე, მკვლევართა ნაწილი თვლის, რომ აფხაზეთის საკათალიკოსო გარკვეული პერიოდის მანძილზე გაუქმებული უნდა ყოფილიყო. ამგვარი მოსაზრების საფუძველს თითქოს სხვა გარემოებაც იძლევა: როგორც აღინიშნა, ძალზე ცოტაა აფხაზეთის საკათალიკოსოს არსებობის დამადასტურებელი პირდაპირი ცნობები XI-XII საუკუნეთა წყაროებში. ვფიქრობთ, აფხაზეთის საკათალიკოსო უწყვეტად უნდა არსებულიყო XIII საუკუნემდე (შემდგომ საუკუნეებში რომ უწყვეტად არსებობდა, ეს უდავოა). როგორც ზემოთ დავრწმუნდით, XI-XIII საუკუნეების ცალკეულ პერიოდებში აფხაზეთის საკათალიკოსოს არსებობაზე მეტყველებს წყაროთა პირდაპირი თუ ირიბი ცნობები: „ახალციხური ტყავის სახარების“ ანდერძში აფხაზეთის კათალიკოსის – სვიმეონის მოხსენიება, ნარატიულ და დოკუმენტურ წყაროთა მონაცემები, არაერთგზის მოხსენიებული მრავლობითი ფორმა „კათალიკოზნი“, ... გარდა ამისა, ვფიქრობთ, ნიშანდობლივია კიდევ ერთი მომენტი: მელქისედეკ ქართლის კათალიკოსის დაწერილში (XI ს-ის 30-იანი წწ.) ჩამოთვლილია მის მიერ მცხეთის საყდრისათვის შესყიდული სოფლები პროვინციების მიხედვით. ნუსხაში გვხვდება თითქმის ყველა ისტორიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოდან, მაგრამ არც ერთი დასავლეთიდან (46. 26-28). ესეც ირიბი თუ პირდაპირი დადასტურება უნდა იყოს იმისა, რომ ამ დროს დასავლეთ საქართველოს ცალკე მწყემსმთავარი ჰყავს (რომელიც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ქართლის კათალიკოსს უნდა ექვემდებარებოდეს). რატომ არ გაუქმდა აფხაზეთის საკათალიკოსო XI საუკუნეში, საქართველოს ეკლესიური გაერთიანების შემდგომ? თითქოს ასე უფრო ლოგიკური არ იქნებოდა? როგორც ჩანს, გაუქმება უკვე არსებული საკათალიკოსო საყდრისა (რომელსაც ჰქონდა არსებობის საუკუნოვანო ტრადიცია, რომელმაც შეასრულა დასავლეთ საქართველოს ქართულ ეკლესიურ გარემოში მოქცევა-დაბრუნების დიდი ისტორიული მისია, რომლის მწყემსმთავრებიც მთელი საუკუნის მანძილზე „აფხაზ მეფეთა“ თანამოაზრენი და თანამებრძოლები იყვნენ საქართველოს გაერთიანების საქმეში, რომლის ცენტრიც უძველესი ტრადიციების მქონე საეკლესიო კათედრა – ბიჭვინთა იყო) არ ჩაითვალა გამართლებულად. როგორც ჩანს, არ იყო არც რეალური საჭიროება გაუქმებისა და არ იქმნებოდა არც რეალური საშიშროება საკათალიკოსოს არსებობისაგან. არ არსებობდა არც არანაირი იურიდიული (საერო თუ სასულიერო) საფუძველი დასავლეთ საქართველოს ოფიციალური, იურიდიულად მყარი საეკლესიო სურათის შესაცვლელად. გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია, რომ განსხვავდება ერთმანეთისაგან საერო და სასულიერო ხელისუფლების ბუნებაც. თუ პოლიტიკურად ახლად შემოერთებულ ტერიტორიაზე ხელისუფლება, როგორც წესი, აუქმებს საერო ხელისუფლების ორგანოს, სხვა ვითარებაა სასულიერო ხელისუფლების შემთხვევაში. ამ უკანასკნელის გაუქმება არ ხდება საერო ხელისუფლების ლიკვიდაციის ანალოგიურად, შესაბამისი საეკლესიო-იურიდიული საფუძვლის არარსებობის პირობებში. საეკლესიო ორგანიზაციას უფრო მეტი სიმყარე აქვს, ვიდრე საეროს. მაგალითად, V საუკუნეში, ერთიანი ქართლის სამეფოს ფარგლებში არსებობდა ერთიანი ეკლესია (ქართლის საკათალიკოსო). მას შემდეგ ქვეყანა პოლიტიკურად დაიშალა, ქართლის ეკლესია კი დარჩა ერთიანი. ანალოგიურად, საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების მომენტისათვის დასავლეთ საქართველოს ჰყავს ცალკე კათალიკოსი. პოლიტიკური ერთეულების გაერთიანებით მოისპო ადგილობრივი უმაღლესი საერო ხელისუფლების ორგანოები, საეკლესიო ორგანიზაცია კი დარჩა მეტ-ნაკლებად უცვლელი. IX-XIII საუკუნეებში აფხაზეთის საკათალიკოსოს უწყვეტად არსებობის საწინააღმდეგო არგუმენტად ვერ გამოდგება ზემოთ განხილული ცნობების ფრაგმენტული ხასიათი. ფრაგმენტულად მოხსენიებებს შორის პერიოდი არც ისე დიდია, რომ ამ შუალედში საკათალიკოსოს გაუქმება და შემდეგ ისევ აღდგენა ვიგულისხმოთ. გარდა ამისა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ვერ ვივარაუდებთ რომელიღაც პერიოდში საკათალიკოსოს გაუქმებას, რადგან, შემდგომ, XIII საუკუნემდე, უკვე აღარ იყო აღდგენის საჭიროება. * * * რა მდგომარეობა ეკავა აფხაზეთის კათალიკოსს XI-XIII საუკუნეებში (ანუ ქართლის საკათალიკოსოსთან გაერთიანების შემდეგ, ვიდრე საქართველოს ორ სამეფოდ გაყოფამდე)? რა უფლებები ჰქონდა მას, როგორ იმიჯნებოდა მისი და ქართლის კათალიკოსის ფუნქციები? უნდა ვიფიქროთ, რომ ქართლის საკათალიკოსოსთან გაერთიანების შემდეგ აფხაზეთის კათალიკოსი იურიდიულად იყო დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავარი, მას ექვემდებარებოდნენ აქაური ეპისკოპოსები, ის კი, თავის მხრივ, ემორჩილებოდა მთელი საქართველოს მწყემსმთავარს – ქართლის კათალიკოს-პატრიარქს. როგორც ჩანს, დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსები ქართლის საკათალიკოსოში შედიოდნენ არა „პირდაპირი გზით“, არამედ აფხაზეთის საკათალიკოსოს „მეშვეობით“. ამაზე უნდა მიანიშნებდეს XI-XIII საუკუნეების საქართველოში აფხაზეთის საკათალიკოსოს არსებობის ფაქტი (რადგან საკათალიკოსო არსებობს, მაშასადამე, კათალიკოსს გარკვეული, თუნდაც ფორმალური, უფლებები უნდა ჰქონდეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში საკათალიკოსო არ იარსებებდა). ნიშანდობლივია ისიც, რომ დასავლეთ საქართველოს ეპიგრაფიკაში არსად გვხვდება ქართლის კათალიკოსი. დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე აფხაზეთის კათალიკოსის გარკვეულ უფლებებზე უნდა მეტყველებდეს მელქისედეკის ზემოაღნიშნული დაწერილიც. გაერთიანების შემდეგ, XI-XII საუკუნეებში, შეიძლება ითქვას, რომ აფხაზეთის კათალიკოსი გარკვეულწილად დამცრობილი იყო. მას, როგორც ჩანს, არ ჰქონდა იურიდიული მდგომარეობის შესაბამისი რეალური ფუნქცია. პირობითად რომ ვთქვათ, იგი „ბიჭვინთის ეპისკოპოსი“ უფრო იყო, ვიდრე „დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსი“ (თუმცა იურიდიულად, ცხადია, ინარჩუნებდა დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავრის უფლებებს). გარკვეულწილად აფხაზეთის საკათალიკოსოს დამცრობითაც შეიძლება აიხსნას მისი ფრაგმენტული მოხსენიება XIII საუკუნემდე. რატომ დაემცრო აფხაზეთის საკათალიკოსო აღნიშნულ პერიოდში? ჩანს, ქვეყანაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება დიდწილად განსაზღვრავდა საკათალიკოსოს უფლებრივ მდგომარეობას: პოლიტიკურმა ფაქტორებმა განაპირობა თავდაპირველად მისი დაარსება, მისი დამოუკიდებლობა; საქართველოს პოლიტიკურმა გაერთიანებამ გახადა აუცილებელი მისი შეერთება ქართლის საკათალიკოსოსთან; ასევე პოლიტიკურ ფაქტორებს უნდა მოეხდინა გავლენა მის რეალურ მდგომარეობაზე XI-XII საუკუნეებშიც. მას შემდეგ, რაც აფხაზეთის საკათალიკოსომ შეასრულა დიდი ისტორიული მისია (IX/X – X/XI სს.: დასავლეთ საქართველოს „ეკლესიური გაქართულება“ და შემდეგ მისი მოქცევა ერთიან ქართულ ეკლესიურ იურისდიქციაში), ერთიანი, ცენტრალიზებული საქართველოს სამეფოს არსებობის პირობებში დასავლურქართული საკათალიკოსოს რეალური ფუნქცია თითქოს ამოიწურა და იგი დაემცრო. არ არის შემთხვევითი, რომ XIII საუკუნის II ნახევრიდან, საქართველოში პოლიტიკური ვითარების ცვლილების შემდეგ (საქართველოს დაშლა აღმოსავლურ და დასავლურქართულ სამეფოებად), აფხაზეთის კათალიკოსი კვლავ აღზევდა („ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვიით იგი უკვე აღარ ჩანს დამცრობილი იერარქი). დასავლეთ საქართველოს დამოუკიდებელ სამეფოში მან უკვე შეიძინა რეალური ფუნქცია. ლოგიკურია, რომ ამ პერიოდიდან აფხაზეთის კათალიკოსი უფრო ხშირად იხსენიება წყაროებში. XV საუკუნის ბოლოს, საქართველოს პოლიტიკური დაშლისა და დასავლეთ საქართველოში დამოუკიდებელი სახელმწიფოს წარმოქმნის შემდეგ, კვლავ პოლიტიკურმა მომენტმა განაპირობა აფხაზეთის საკათალიკოსოს მდგომარეობა – იგი გამოეყო ქართლის საკათალიკოსოს. XIX საუკუნის დასაწყისში ისევ პოლიტიკურმა სიტუაციამ განსაზღვრა მისი ბედი – რუსეთის ხელისუფლებამ გააუქმა იგი და ამით საბოლოო წერტილი დაუსვა დასავლურქართული საკათალიკოსოს ისტორიას. ამრიგად, აფხაზეთის საკათალიკოსოს უფლებრივ მდგომარეობაზე დიდ გავლენას ახდენს საქართველოში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება. როგორც ჩანს, სწორედ პოლიტიკური ვითარება განაპირობებდა მის დამცრობასაც XI-XII საუკუნეებში. ძირითადი დასკვნები 1. ფაზისის სამიტროპოლიტო (ლაზიკის ეპარქია) იუსტინიანე I-ის (527-565) იმპერატორობის ხანაშია დაარსებული. `აფხაზთა სამეფოს~ წარმოქმნის პერიოდში არსებული დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ორგანიზაცია VI საუკუნიდან იღებს სათავეს. 2. ამ საეკლესიო ორგანიზაციის ჩამოყალიბებას უკავშირდება სებასტოპოლისში (ცხუმში) საეპისკოპოსოს დაარსებაც (დაახლ. 542-548 წწ.). როგორც ჩანს, ვიდრე საარქიეპისკოპოსოდ ქცევამდე სებასტოპოლისის საეპისკოპოსო ფაზისის სამიტროპოლიტოს ექვემდებარება. სებასტოპოლისის კათედრის აყვანა საარქიეპისკოპოსოს რანგში უნდა განისაზღვროს ჰერაკლეს ზეობის პერიოდით (610-641 წწ.), ან, უფრო კონკრეტულად, 630-იანი წლებით. 3. VI საუკუნიდან დასავლეთ საქართველოს კათედრები უკვე მყარად არიან ჩართულნი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეკლესიო სტრუქტურაში, რაც, ნოტიციების ჩვენებებთან ერთად, მსოფლიო საეკლესიო კრებათა ნუსხებითაც დასტურდება. უნდა გასწორდეს ქართულ ისტორიოგრაფიაში არსებული ხარვეზი, თითქოს დასავლეთ საქართველოს მღვდელმთავრები – თეოდორე ფაზისელი, იოანე პეტრელი და ფოტი სებასტოპოლელი ესწრებოდნენ 553 წელს გამართულ V მსოფლიო საეკლესიო კრებას. აღნიშნული იერარქები მონაწილეობდნენ არა V, არამედ „V-VI“ მსოფლიო კრების (691-692 წწ.) მუშაობაში. გარდა ამისა, თეოდორე ფაზისელი ესწრებოდა VI მსოფლიო კრებასაც (680-681 წწ.). 4. მომდევნო პერიოდში ლაზიკის ეპარქიაში ოთხი ტრადიციული საეპისკოპოსო კათედრის (როდოპოლისი, საისი, პეტრა, ზიგანევი) გარდა რიზეს საეპისკოპოსოს ჩართვაც ხდება – ამ უკანასკნელს ლაზიკის საეპისკოპოსოთა შორის ბოლო ადგილი უჭირავს. ეს სტრუქტურული ცვლილება ასახულია III ნოტიციაში, რომელიც, საერთო შინაარსიდან გამომდინარე, 787 წლის შემდგომი ხანითა და ზოგადად IX საუკუნით თარიღდება. ნოტიციის მონაცემებისა და იოანე საბანისძის თხზულების ცნობილი პასაჟის საფუძველზე გამოთქმულია მოსაზრება, რომ რიზეს საეპისკოპოსო ფაზისის სამიტროპოლიტოს (ლაზიკის ეპარქიის) შემადგენლობაში შედიოდა 787-879 წლებს შორის რაღაც მონაკვეთში (879 წელს რიზე უკვე ავტოკეფალიური საარქიეპისკოპოსოა), უფრო ზუსტად კი, 787 წლიდან VIII საუკუნის 90-იანი წლების შუახანისათვის დროის მონაკვეთში რიზე (როგორც ქალდიის შემადგენელი ნაწილი) „აფხაზთა სამთავროს“ საზღვრებში მოექცა. ასეთ ქრონოლოგიას ისიც უჭერს მხარს, რომ დაახლოებით 797 წლის შემდეგ, როდესაც აფხაზეთის სამეფოს შექმნასა და ბიზანტიისაგან გამოყოფას ვარაუდობენ, ამგვარი ტერიტორიული შენაძენი ნაკლებად მოსალოდნელია. აგრეთვე მხოლოდ ფრთხილი ჰიპოთეზის სახით არის შესაძლებელი იმის ვარაუდი, რომ რიზეს ახალი მდგომარეობა დაახლოებით IX საუკუნის 30-იან წლებამდე გაგრძელდა. ამ დროს, იმპერატორ თეოფილეს (829-842) მმართველობის პერიოდში, აქ ცალკე ადმინისტრაციული ერთეული – ქალდიის თემი შეიქმნა. როგორც ჩანს, სწორედ ამ დროიდან იწყება რიზეს კათედრის დაწინაურება. 879 წლის საეკლესიო კრებაზე დამსწრე რიზეს მღვდელმთავარი იოანე უკვე არქიეპისკოპოსის რანგშია წარმოდგენილი. 5. დასავლეთ საქართველოს („აფხაზთა სამეფოს“) პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას უშუალოდ არ მოჰყოლია ეკლესიის დამოუკიდებლობა. 879 წლის ახლო ხანებში დასავლეთ საქართველოს კათედრების კავშირი ბიზანტიასთან ჯერ კიდევ არ არის გაწყვეტილი. 6. VIII საუკუნის მიწურულიდან მოყოლებული, მთელი IX საუკუნის მანძილზე ტრაპიზონტის კათედრის იერარქიული სტატუსი საკმაოდ მერყევი და ბუნდოვანია. საერთოდ, ამ პერიოდში „აფხაზეთის სამეფოს“ როგორც ჩრდილო-დასავლეთის ისე სამხრეთ-დასავლეთის საზღვრებთან საკმაოდ მნიშვნელოვანი რეორგანიზაცია მიმდინარეობს, რაც, ალბათ, სწორედ აფხაზთა სამეფოს მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვებასთან უნდა იყოს დაკავშირებული. VII ნოტიციის ნუსხაში ტრაპიზონი ლაზიკის ეპარქიის ადგილს იკავებს. ამ კათედრის სამიტროპოლიტო ხარისხში აყვანა, ჩვენი აზრით, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის კონსტანტინოპოლის იურისდიქციიდან გამოსვლის საკითხს უშუალოდ უკავშირდება. ნიკოლოზ I მისტიკოსის პატრიარქობის პერიოდისთვის (901-907, 912-925 წწ.) ტრაპიზონის კათედრა სამიტროპოლიტოა და ამ რანგში იგი რჩება საუკუნეების განმავლობაში. 7. ასევე ნიშანდობლივი და საინტერესოა იერარქიული დინამიკა „აფხაზთა სამეფოს“ ჩრდილო-დასავლეთ საზღვრებთანაც IX საუკუნის განმავლობაში. შესაძლოა სწორედ სამოქალაქო და საეკლესიო გეოგრაფიის შესაბამისობაში მოყვანის მცდელობის შედეგი იყოს ის ფაქტიც, რომ ნიკოფსია აბაზგიის ეპარქიაშია გადმოტანილი. ეგებ ეს ქალაქი, საეკლესიო ცენტრი, პოლიტიკური გეოგრაფიის თვალსაზრისით უკვე აბაზგიის – აფხაზეთის ტერიტორიაში შედის, ამის შესახებ იცის კომპილატორმა, ანუ მას ხელთ ასეთი ინფორმაციის შემცველი წყარო აქვს და საეკლესიო სურათსაც პოლიტიკურ განაწილებას უთავსებს. შესაძლოა ნიკოფსიის გადმონაცვლება აბაზგიის ეპარქიაში უფრო IX საუკუნის 70-80-იანი წლებით დავათარიღოთ. 8. ქართულ ისტორიოგრაფიაში გავრცელებულია მოსაზრება, რომ, ფაზისის სამიტროპოლიტოსა და ნიკოფსიის საარქიეპისკოპოსოსაგან განსხვავებით, ბიზანტიის საეკლესიო იურისდიქციაში უფრო დიდი ხნით დარჩა სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსო. თუმცა, როგორც ირკვევა, დასავლეთ საქართველოს ყველა კათედრა ერთდროულად გამოეყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს. 9. დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო კათედრების გამოსვლა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან IX საუკუნის 80-90-იანი წლებშია სავარაუდებელი. კათედრების გამოთავისუფლება კონსტანტინოპოლისაგან და დასავლეთ საქართველოს ახალი საეკლესიო ორგანიზაციის – ბიზანტიისაგან იმთავითვე დამოუკიდებელი აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსება თანადროული აქტებია (აფხაზეთის საკათალიკოსო ვერ დაარსდებოდა VIII საუკუნეში, როგორც ამას მკვლევართა ნაწილი თვლის). ზემოაღნიშნულ ქრონოლოგიურ მონაკვეთს კარგად ეთანადება ბაგრატ I „აფხაზთა მეფის“ (881-893) ზეობის წლები. არ არის გამორიცხული, რომ სწორედ იგი ყოფილიყო დიდი საეკლესიო რეფორმის გამტარებელი. ალბათ მას უნდა გულისხმობდეს ის ძველი წყაროც, რომლიდანაც აიღო ცნობა „ქართლის ცხოვრების“ XVIII საუკუნის ინტერპოლატორმა. კათალიკოსის დასმა აფხაზეთში ჩანართის ავტორმა შეცდომით ტაო-კლარჯეთის მთავარს – ბაგრატ კურაპალატს მიაწერა. ამრიგად, შესაძლებელია წარმოდგენილი ქრონოლოგიური ჩარჩო კიდევ უფრო დავავიწროვოთ და კონსტანტინოპოლისაგან კათედრების გამოყოფა და აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსება პირობითად 881-893 წლებით განვსაზღვროთ. 10. კონსტანტინოპოლისაგან განთავისუფლების შემდეგ დასავლეთ საქართველოს კათედრები (ფოთი, ნიკოფსია, ცხუმი, აგრეთვე ყოფილი ლაზიკის ეპარქიისადმი დაქვემდებარებული 4 საეპისკოპოსო – ვარდციხე, ცაიში, პეტრა, გუდაყვა), ქართული ეკლესისათვის ტრადიციული სტრუქტურის შესაბამისად, უშუალოდ დაექვემდებარებოდნენ აფხაზეთის კათალიკოსს. სავარაუდებელია, რომ შენარჩუნდებოდა იერარქთა რიგი, მათი განსხვავება პატივის მიხედვით. 11. X საუკუნის მანძილზე და ნაწილობრივ XI საუკუნის დასაწყისში დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე არსდება ახალი საეპისკოპოსო ცენტრები: ჭყონდიდი, მოქვი, დრანდა, ბედია, ქუთაისი, ცაგერი. განსხვავებით სხვა „ბერძნულყოფილი“ კათედრებისაგან, ცაიშში არ გაუქმებულა საეპისკოპოსო ცენტრი. იგი უწყვეტად არსებობდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან განთავისუფლების შემდეგაც. 12. X-XI საუკუნეებში მიმდინარე საეკლესიო კათედრათა „მოცვლა“ არა ჩანს გამოწვეული მხოლოდ „აფხაზ მეფეთა“ ტრადიციული ანტიბიზანტიური განწყობილებით. იგი ორგანული ნაწილია IX-XI საუკუნეების დასავლეთ საქართველოში განვითარებული დიდი და მრავალწახნაგოვანი პოლიტიკურ-ეკონომიკური-კულტურული ხასიათის ცვლილებებისა. ვფიქრობთ, სწორედ აღნიშნული მასშტაბური ძვრების ფონზე უნდა განვიხილოთ „ბერძნულყოფილი“ საეპისკოპოსო ცენტრების გაუქმება და ახალი ქართული კათედრების დაარსება (რა თქმა უნდა, „აფხაზ მეფეთა“ ანტიბიზანტინიზმს საკმაოდ მნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა და ამ ფაქტორის უგულებელყოფა უმართებულო იქნებოდა, მაგრამ ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს არ ყოფილა ერთადერთი ფაქტორი აღნიშნული პერიოდის ისტორიულ პროცესებში). 13. „მოცვლის“ არსი: ძველი კათედრის ახლით „მოცვლა“ საკუთრივ საკათედრო ტაძრის მექანიკური შეცვლის გარდა უნდა გულისხმობდეს იმასაც, რომ ამიერიდან ახალი კათედრა ხდება ძველის სრულუფლებიანი მემკვიდრე. კათედრის მემკვიდრეობას კი შეიძლება შეადგენდეს: 1. ეპარქიის ტერიტორია, სამწყსო, მრევლი; 2. ამ ტერიტორიაზე არსებული ეკლესიები; 3. ეპარქიის ქონება (სიწმინდეები, საეკლესიო ინვენტარი, ბიბლიოთეკა და სხვა სახის მატერიალური ქონება); 4. იერარქის პატივი (მისი ადგილი საეკლესიო იერარქიაში). 14. ქართულ ისტორიოგრაფიაში გამოთქმული მოსაზრების თანახმად, ზემოაღნიშნულ პერიოდში დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთ და მთიან მხარეებში (არგვეთი, რაჭა-ლეჩხუმი...) მცხეთის (ქართლის საკათალიკოსოს) საეკლესიო იურისდიქცია ვრცელდებოდა. აღმოსავლურქართული ეკლესია IV-IX საუკუნეების მანძილზე, ცხადია, შეეცდებოდა და შეძლებისდაგვარად ცდილობდა კიდეც თავისი გავლენა გაევრცელებინა დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე. როგორც ჩანს, გარკვეულ პერიოდებში (განსაკუთრებით VII საუკუნეში) გარკვეულ წარმატებებსაც აღწევდა. მიუხედავად ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ მან დასავლეთ საქართველოში საბოლოოდ (დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო კათედრების კონსტანტინოპოლისადმი დაქვემდებარების პერიოდში) ფეხი ვერ მოიკიდა. კონსტანტინოპოლისადმი დაქვემდებარებული დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ცენტრების – ფაზისის სამიტროპოლიტოს, ნიკოფსიისა და სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსოების იურისდიქცია მთელ დასავლეთ საქართველოზე ვრცელდებოდა. 15. შემოთავაზებულია X-XI საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოში მიმდინარე საეკლესიო პროცესების (კათედრათა „მოცვლა“) შემდეგი რეკონსტრუქცია: ფაზისი-ჭყონდიდი; სებასტოპოლისი-მოქვი, დრანდა; როდოპოლისი, პეტრა-ქუთაისი; ძიღანევი (გუდაყვა)-ბედია; „ახალი კათედრა“ – ცაგერი. 16. „აფხაზთა სამეფოში“ თავდაპირველად უქმდება პატივის თვალსაზრისით ყველაზე აღმატებული სამი კათედრა – ფაზისის, სებასტოპოლისისა და ნიკოფსიის. ჩანს, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან გამოყოფის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაში მიმდინარე რეორგანიზაციის პროცესი უპირვე¬ლესად მთავარ კათედრებს შეეხო. 17. „აფხაზთა მეფეების“ მიერ დაარსებული აფხაზეთის საკათალიკოსო წარმოადგენდა დასავლეთ საქართველოს დამოუკიდებელ ეკლესიურ ორგანიზაციას. იგი არ ექვემდებარებოდა არც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და არც ქართლის (აღმოსავლეთ საქართველოს) საკათალიკოსოს. უნდა ვიფიქროთ, რომ აფხაზთა სამეფოს მესვეურები ახორციელებენ არა დასავლეთ საქართველოს საეპისკოპოსო კათედრების შეერთებას მცხეთასთან, არამედ, როგორც დამოუკიდებელი ქართული სამეფოს მეთაურები, აარსებენ დამოუკიდებელ, ქართულ საყდარს – აფხაზეთის საკათალიკოსოს (რომელსაც, ცხადია, მჭიდრო კავშირი ექნებოდა ქართველური სამყაროს საეკლესიო ცენტრთან – ქართლის საკათალიკოსოსთან), რაც „აფხაზ მეფეთა“ საეკლესიო პოლიტიკის I ეტაპი (ანუ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის გაქართულება) იყო, რასაც მოჰყვა II ეტაპი – ძველი, „ბიზანტიური“ ტრადიციების მქონე კათედრების „მოცვლა“ ახალი, „საფუძველშივე ქართული“ საეპისკოპოსოებით, III ეტაპად შესაძლებელია დავსახოთ ორი ქართული საკათალიკოსოს გაერთიანება ცენტრით მცხეთაში. 18. დასავლურ და აღმოსავლურქართულ ეკლესიათა გაერთიანება ყველაზე ლოგიკურია დავუკავშიროთ ერთიანი საქართველოს პირველი მეფის – ბაგრატ III-ის ეპოქას (X-XI სს. მიჯნა). როგორც ჩანს, ეკლესიათა დაახლოებისა და შერწყმის პროცესი ემთხვეოდა ქართული პოლიტიკური ერთეულების – „საქართველო“-ების დაახლოება-გაერთიანების პროცესს. ამ დროს მიმდინარე პოლიტიკურმა მოვლენებმა – ერთიანი საქართველოს ფორმირების პროცესმა – შესაძლებელი და აუცილებელიც კი გახადა ეკლესიათა გაერთიანება. 19. ეკლესიათა გაერთიანების სავარაუდო თარიღს (X-XI საუკუნეთა მიჯნა) ქრონოლოგიურად კარგად ეთანადება XI საუკუნის დასაწყისში ქართლის (აღმოსავლეთ საქართველოს) კათალიკოსის მიერ „პატრიარქობის“ მიღება. არ არის გამორიცხული, რომ ეს აქტი დიდწილად დაკავშირებული ყოფილიყო ორი ქართული საკათალიკოსოს გაერთიანებასთან. უკვე ერთიანი ქართული ეკლესიის იერარქიული მოწესრიგების მიზნით, უფრო დიდი ტრადიციების მქონე, ქართველური სამყაროს უძველესი საეკლესიო ცენტრის ფუნქციის მქონე საყდრის მწყემსმთავარი – ქართლის კათალიკოსი იღებს „პატრიარქის“ ტიტულს. ამიერიდან იგი პატივითაც და იერარქიულადაც უპირატესი ხდება დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) კათალიკოსზე. 20. აფხაზეთის საკათალიკოსო უწყვეტად უნდა არსებულიყო XIII საუკუნემდე, რაზეც მეტყველებს წყაროთა პირდაპირი თუ ირიბი ცნობები. IX-XIII საუკუნეებში აფხაზეთის საკათალიკოსოს უწყვეტად არსებობის საწინააღმდეგო არგუმენტად ვერ გამოდგება არსებული ცნობების ფრაგმენტული ხასიათი. ფრაგმენტულად მოხსენიებებს შორის პერიოდი არც ისე დიდია, რომ ამ შუალედში საკათალიკოსოს გაუქმება და შემდეგ ისევ აღდგენა ვიგულისხმოთ. გარდა ამისა, ვერ ვივარაუდებთ რომელიღაც პერიოდში საკათალიკოსოს გაუქმებას, რადგან, შემდგომ, XIII საუკუნემდე, უკვე აღარ იყო აღდგენის საჭიროება. 21. აფხაზეთის საკათალიკოსოს უფლებრივ მდგომარეობაზე დიდ გავლენას ახდენს საქართველოში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება. როგორც ჩანს, სწორედ პოლიტიკური ვითარება განაპირობებდა მის დამცრობასაც XI-XII საუკუნეებში გამოყენებული და დამოწმებული წყაროები და ლიტერატურა წყაროები 1. აგათია სქოლასტიკოსი. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. III. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. ტფილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. ტფ. 1936. გვ. 23-187. 2. ადრინდელი ფეოდალური ქართული ლიტერატურა. I იოანე საბანისძე. II ბასილი ზარზმელი. პროფ. კორნ. კეკელიძის რედაქციით და გამოკვლევით. სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. ტფ. 1935. 3. ათონის ივერიის მონასტრის 1074 წ. ხელთნაწერი აღაპებით. თბ. 1901. 4. ალექსი იევლევის 1650-1652 წწ. იმერეთის სამეფოში ელჩობის საანგარიშო აღწერილობა („მუხლობრივი აღწერილობა“). რუსული ტექსტი, ხელნაწერების მიმოხილვით და ქართული თარგმანით გამოსაცემად მოამზადა იასე ცინცაძემ. „მეცნიერება“. თბ. 1969. 5. არსენი საფარელი. განყოფისათვის ქართველთა და სომეხთა. ტექსტი კრიტიკულად დაადგინა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო ზაზა ალექსიძემ. „მეცნიერება“. თბ. 1980. 6. ნოდარ ასათიანი. მასალები XVII საუკუნის საქართველოს ისტორიისათვის (საქართველოს აღწერილობა შედგენილი პავლე ალეპოელის მიერ). „მეცნიერება“. თბ. 1973. 7. ახალი ქართლის ცხოვრება. მესამე ტექსტი. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი II. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1959. გვ. 477-540. 8. ბასილი სოფენელი. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. IV. ნაკვ. II. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1952. გვ. 123-202. 9. ლილი ბერაია. სამეგრელოში დაცული X-XIX საუკუნეების ჯვარ-ხატების წარწერები. `ინტელექტი~. თბ.-ზუგდ. 2000. 10. ტიმოთე გაბაშვილი. მიმოსლვა. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო ელ. მეტრეველმა. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1956. 11. [გარიგება ხელმწიფის კარისა]. წგ.: ივანე ჯავახიშვილი. თხზულებანი თორმეტ ტომად. ტომი VI. `მეცნიერება~. თბ. 1982. გვ. 385-404. 12. გიორგი მცირე. ცხოვრება გიორგი მთაწმიდელისა. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა. `მეცნიერება~. თბ. 1994. 13. გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში. ტომი პირველი. გერმანული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო გ. გელაშვილმა. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1962. 14. ნიკო დადიანი. ქართველთ ცხოვრება. ტექსტი გამოსცა, წინასიტყვაობა, გამოკვლევა, კომენტარები, საძიებლები და ლექსიკონი დაურთო შ. ბურჯანაძემ. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1962. 15. დიდი სჯულისკანონი. გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა, ე. გიუნაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, გ. ნინუამ. `მეცნიერება~. თბ. 1975. 16. ბერი ეგნატაშვილი. ახალი ქართლის ცხოვრება. პირველი ტექსტი. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი II. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1959. გვ. 326-442. 17. ეპისტოლეთა წიგნი. სომხური ტექსტი ქართული თარგმანით, გამოკვლევითა და კომენტარებით გამოსცა ზაზა ალექსიძემ. `მეცნიერება~. თბ. 1968. 18. ვარდან არეველცი. მსოფლიო ისტორია. ძველი სომხურიდან თარგმნეს ნოდარ შოშიაშვილმა და ეკა კვაჭანტირაძემ. შესავალი, კომენტარები და საძიებლები დაურთო ეკა კვაჭანტირაძემ. `არტანუჯი~. თბ. 2002. 19. ბატონიშვილი ვახუშტი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტომი IV. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. 20. ვახუშტი ბატონიშვილი. საქართველოს ატლასი (XVIII ს.). თბ. 1997. 21. ექვთიმე თაყაიშვილი. Qელმწიფის კარის გარიგება. ტფილისის უნივერსიტეტის გამოცემა. ტფ. 1920. 22. თეოდოსი განგრელი. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. ტომი მეოთხე. ნაკვეთი I. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. კრ. `მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის~. 1940. ნაკვეთი I. თბ. 1941. გვ. 38-56. 23. თეოფანე ჟამთააღმწერელი. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. ტომი მეოთხე. ნაკვეთი I. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. კრ. `მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის~. 1940. ნაკვეთი I. თბ. 1941. გვ. 70-117. 24. იოანე დრასხანაკერტელი. თარგმანი შენიშვნებითა და საძიებლითურთ ილია აბულაძისა. სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1937. 25. ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი II. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1959. გვ. 1-114. 26. იუსტინიანეს ნოველები. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. ტომი მეორე. ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. მეორე შევსებული გამოცემა. `მეცნიერება~. თბ. 1965. გვ. 30-37. 27. სარგის კაკაბაძე. არსენი ჭყონდიდელის ახლად მოპოებული სიგელი 1240 წლ. ახლოს დროისა. კრ. `საისტორიო მოამბე~. წიგნი II. ტფ. 1925. გვ. 123-133. 28. სარგის კაკაბაძე. მეფის კურთხევის წესი, მე-XIII საუკ. დასაწყისს შედგენილი. ტფ. 1913. 29. ლეონტი მროველი. ნინოს მიერ ქართლის მოქცევა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 72-138. 30. ლეონტი მროველი. ცხოვრება ქართველთა მეფეთა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 1-71. 31. მატიანე ქართლისა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 249-317. 32. ვალერიან მაჭარაძე. მასალები XVIII საუკუნის მეორე ნახევრის რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიისათვის. ნაწილი III, ნაკვეთი I. რუსეთ-თურქეთის ომი 1768-1774 წლებში და საქართველო. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1988. 33. ელენე მეტრეველი. მასალები იერუსალიმის ქართული კოლონიის ისტორიისათვის (XI-XVII სს.). თბ. 1962. 34. ნიკეის პირველი მსოფლიო კრება. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. I. ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცეს და განმარტებები დაურთეს ალ. გამყრელიძემ და სიმონ ყაუხჩიშვილმა. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1961. გვ. 1-10. 35. პროკოპი კესარიელი. წგ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ. ტომი მეორე. ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. მეორე შევსებული გამოცემა. `მეცნიერება~. თბ. 1965. გვ. 38-234. 36. ჟამთააღმწერელი. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი II. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1959. გვ. 151-325. 37. საქართველოს ისტორიული რუკა. შედგენილი შ.ს.ს.კ. ტოპოგრაფ ევ. ბარამიძის მიერ პროფ. ივ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით. შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის გამოცემა. 1923. `მეცნიერება~. თბ. 1991. 38. საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა. საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების ყოფილი მუზეუმის ხელნაწერები (H კოლექცია). ტომი II. შედგენილია და დასაბეჭდად დამზადებული ლილი ქუთათელაძის მიერ. ილია აბულაძის რედაქციით. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1951. 39. სვანეთის წერილობითი ძეგლები. I. ისტორიული საბუთები და სულთა მატიანეები. ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევები და სამეცნიერო-საცნობარო აპარატი დაურთო ვალერი სილოგავამ. `მეცნიერება~. თბ. 1986. 40. სვანეთის წერილობითი ძეგლები. II. ეპიგრაფიკული ძეგლები. ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევები და სამეცნიერო-საცნობარო აპარატი დაურთო ვალერი სილოგავამ. `მეცნიერება~. თბ. 1988. 41. სუმბატ დავითის-ძე. ცხოვრება და უწყება ბაგრატონიანთა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 372-386. 42. ტოლოჩანოვის იმერეთში ელჩობის მუხლობრივი აღწერილობა, 1650-1652 წწ. რუსული ტექსტი ქართული თარგმანით და ხელნაწერების მიმოხილვით გამოსაცემად მოამზადა იასე ცინცაძემ. `მეცნიერება~. თბ. 1970. 43. უხტანესი. ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან. სომხური ტექსტი ქართული თარგმანითა და გამოკვლევით გამოსცა ზაზა ალექსიძემ. `მეცნიერება~. თბ. 1975. 44. `ქართლის ცხოვრების~ ბარათაშვილისეული ნუსხა. ხელნაწერთა ინსტიტუტი. შ-25. 45. `ქართლის ცხოვრების~ ფალავანდიშვილისეული ნუსხა. ხელნაწერთა ინსტიტუტი. H-988. 46. ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი. I. ქართული ისტორიული საბუთები. IX-XIII სს. შეადგინეს და გამოსაცემად მოამზადეს თ. ენუქიძემ, ვ. სილოგავამ, ნ. შოშიაშვილმა. `მეცნიერება~. თბ. 1984. 47. ქართული სამართლის ძეგლები. II. საერო საკანონმდებლო ძეგლები (X-XIX სს.). ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო პროფ. ი. დოლიძემ. `მეცნიერება~. თბ. 1965. 48. ქართული სამართლის ძეგლები. III. საეკლესიო საკანონმდებლო ძეგლები (XI-XIX სს.). ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო პროფ. ი. დოლიძემ. `მეცნიერება~. თბ. 1970. 49. ქართული წარწერების კორპუსი. I. აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველო (V-X სს.). შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ნ. შოშიაშვილმა. `მეცნიერება~. თბ. 1980. 50. ქართული წარწერების კორპუსი. II. დასავლეთ საქართველოს წარწერები. ნაკვ. I (IX-XIII სს.). შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ვალერი სილოგავამ. `მეცნიერება~. თბ. 1980. 51. ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა. ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების შ კოლექციისა. ტომი I. შედგენილია და დასაბეჭდად დამზადებული: თ. ბრეგაძის, თ. ენუქიძის, ნ. კასრაძის, ლ. ქუთათელაძისა და ქრ. შარაშიძის მიერ. ე. მეტრეველის რედაქციით. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1959. 52. ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა, შეკრებილი, ქრონოლოგიურად დაწყობილი, ახსნილი და გამოცემული თ. ჟორდანიას მიერ. [წიგნი პირველი]. ტფ. 1892. 53. ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა და მწერლობისა, შეკრებილი, ქრონოლოგიურად დაწყობილი და ახსნილი თ. ჟორდანიას მიერ. წიგნი მეორე (1213 წლიდამ 1700 წლამდე). ტფ. 1897. 54. თინათინ ყაუხჩიშვილი. ბერძნული წარწერები საქართველოში. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1951. 55. თინათინ ყაუხჩიშვილი. საქართველოს ბერძნული წარწერების კორპუსი. I. დასავლეთი საქართველო. `ლოგოსი~. თბ. 1999. 56. აკაკი შანიძე. ქართველთა მონასტერი ბულგარეთში და მისი ტიპიკონი. ტიპიკონის ქართული რედაქცია. წგ.: ძველი ქართული ენის ძეგლები. 13. `მეცნიერება~. თბ. 1971. 57. შრომა და მოღუაწება გრიგოლისი არქიმანდრიტისა ხანცთისა და შატბერდისა აღმაშენებელისა. წგ.: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები. დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ნ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ, ც. ჭანკიევმა და ც. ჯღამაიამ. ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით. I (V-X სს.). საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1963. გვ. 248-319. 58. [ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისი]. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ანა დედოფლისეული ნუსხა. დასაბეჭდად მოამზადა ფილოლოგიის განყოფილებამ სიმონ ყაუხჩიშვილის რედაქციით. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1942. გვ. 200-235. 59. ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისი. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 318-364. 60. ცხორება მეფეთ მეფისა (დავითისი). წგ.: ქართლის ცხოვრება. მარიამ დედოფლის ვარიანტი. გამოცემული ე. თაყაიშვილის რედაქტორობით. ტფ. 1906. გვ. 281-335. 61. ცხორება გიორგი მთაწმიდელისა. წგ.: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები. წიგნი II (XI-XV სს.). დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ნ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, მ. დოლაქიძემ, ც. ქურციკიძემ, ც. ჭანკიევმა და ც. ჯღამაიამ. ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით. `მეცნიერება~. თბ. 1967. გვ. 101-207. 62. ცხორება მეფეთ-მეფისა დავითისი. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო მზექალა შანიძემ. `მეცნიერება~. თბ. 1992. 63. [ჯუზეპე მარია ძამპი]. [რელაცია]. წგ.: ჟან შარდენის მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში (ცნობები საქართველოს შესახებ). ფრანგულიდან თარგმნა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა. `მეცნიერება~. თბ. 1975. გვ. 129-200. 64. წამება ჰაბოსი, რომელი იწამა ქართლს შინა, ქალაქსა ტფილისს, გამოთქუმული იოვანე ძისა საბანისი. წგ.: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები. დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ნ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ, ც. ჭანკიევმა და ც. ჯღამაიამ. ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით. წიგნი I (V-X სს.). საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1963. გვ. 46-81. 65. ხელმწიფის კარის გარიგება. ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, ინგლისურად თარგმნა, წინასიტყვაობა, ლექსიკონი, შენიშვნები და კომენტარები დაურთო ქ. სურგულაძემ. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1993. 66. ხელმწიფის კარის გარიგება. წგ.: ქართული სამართლის ძეგლები. ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევები, ლექსიკონები და საძიებლები დაურთო ი. სურგულაძემ. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1970. გვ. 1-210. 67. ჯუანშერი. ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 139-244. 68. Исторõя императора Иракла. Сочиненõе епископа Себеоса, писателя VII в÷ка. Переводъ съ армянскаго. СПб. 1862. 69. С. С. Какабадзе. Грузинские документы Института народов Азии АН СССР. `Наука~. М. 1967. 70. М. Полиевктов. Крестоцеловальная запись имеретинского царя Александра III. 9 октября 1651 г. kr. `saistorio moambe~. wigni I. tf. 1925. gv. 155-160. 71. Е. Такайшвили. Описанõе рукописей `Общества распространенiя грамотности среди грузинскаго населенiя~. I. Вып. 1-4. Тифл. 1902-1904. 72. 73. V. Benescevic. Monumenta Vaticana ad jus canonicum pertinentia. `Studi bizantini~. 2. 1927. 74. H. Gelzer. Georgii Cyprii descriptio Orbis Romani. Lipsiae. 1890. 75. H. Gelzer. Ungedruckte und ungenügend veröffentliche Texte der Notitiae episcopatuum. Ein Beitrag zur byzantinischen Kirchen- und Verwaltungs-geschichte. Abhandlungen der k. Akademie der Wiss. I, XXI, III. München. 1900. 76. H. Gelzer. Ungedruckte und wenig bekannte Bistümerverzeichnisse der orientalischen Kirche. `Byzantinische Zeitschrift~. 1, 1892; 2, 1893. 77. Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae. Texte critique, introduction et notes par Jean Darrouzès, A. A. Institut Français d’Études Byzantines. Paris. 1981. 78. G. Parthey. Hieroclis Synecdemus et notitiae graecae episcopatuum, accedit Nili Doxapatrii notitia patriarchatuum el locorum nomina immutata. Lipsiae. 1866. 79. SUMBOLAI EIS THN ISTORIAN TRAPEZOUNTOS. `Византiйскiй Временникъ~. XII. СПб. 1906. gv. 132-147. ლიტერატურა 80. ოთარ აკიშბაია. გუდავა. `სამშობლო~. თბ. 1998. 81. გიული ალასანია, ვახტანგ გოილაძე. საქართველოს ეკლესიის ისტორიის პირველი სრული გამოკვლევა. მანგლის-წალკის ეპარქია. 2000. 82. ზაზა ალექსიძე. სომხური სამოციქულო ეკლესია. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 9. თბ. 1985. გვ. 472-473. 83. შალვა ამირანაშვილი. ხახულის კარედი. `ხელოვნება~. თბ. 1972. 84. ზურაბ ანჩაბაძე. `აფხაზთა სამეფო~. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 2. თბ. 1977. გვ. 32-34. 85. გიორგი აფრასიძე. საქართველოს შუა საუკუნეების ქალაქები (XI-XIII სს.). `მეცნიერება~. თბ. 1984. 86. ლია ახალაძე. ` ... მეოხ ექმენ საყდრის ამშენებელს~. კრ. `საისტორიო ძიებანი~. III. წელიწდეული. `მეცნიერება~. თბ. 2000. გვ. 43-54. 87. მიხეილ ბახტაძე. ერისთავობის ინსტიტუტის საკითხისათვის აფხაზთა სამეფოში. ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. საქართველოს ისტორიის კათედრა. სამეცნიერო კონფერენცია. 1-2 მაისი, 2002 წ. მოხსენებათა თეზისები. `არტანუჯი~. თბ. [2002]. გვ. 9. 88. თამაზ ბერაძე. ბედიის საეპისკოპოსო. `საქართველო~. ენციკლოპედია. 1. თბ. 1997. გვ. 389. 89. თამაზ ბერაძე. ეგრის-აფხაზეთის (`აფხაზთა~) სამეფო. წგ.: სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში (არქეოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის, ხუროთმოძღვრებისა და ეთნოლოგიის ნარკვევები). ილია ანთელავას საერთო რედაქციით. `ინტელექტი~. თბ.-ზუგდ. 1999. გვ. 120-122. 90. თამაზ ბერაძე. ვახუშტი ბაგრატიონი და ოდიშის ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები. კრ. `საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული~. IV. `მეცნიერება~. თბ. 1971. 91. თამაზ ბერაძე. ზღვაოსნობა ძველ საქართველოში. `ნაკადული~. თბ. 1981. 92. თამაზ ბერაძე. მაქსიმე აღმსარებელი საქართველოში. საერთაშორისო სიმპოზიუმი `ქრისტიანობა: წარსული, აწმყო, მომავალი~. 2000 წლის 11-17 ოქტომბერი. მოხსენებათა მოკლე შინაარსები. [ქართულ, ინგლისურ და რუსულ ენებზე]. `მემატიანე~. თბ. 2000. გვ. 23. 93. თამაზ ბერაძე. XVII ს-ის პირველი ნახევრის ოდიშის რუკა. კრ. `ძეგლის მეგობარი~. 21. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1970. გვ. 42-47. 94. თამაზ ბერაძე. ოდიშის საერისთავო. წგ.: სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში (არქეოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის, ხუროთმოძღვრებისა და ეთნოლოგიის ნარკვევები). ილია ანთელავას საერთო რედაქციით. `ინტელექტი~. თბ.-ზუგდ. 1999. გვ. 129-164. 95. თამაზ ბერაძე. რაჭა. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1983. 96. თამაზ ბერაძე. საეკლესიო რეფორმა დასავლეთ საქართველოში X ს-ში. ქრისტიანული არქეოლოგიის VI კონფერენცია. მოხსენებათა შინაარსები. თბ. 2002. გვ. 84-86. 97. თამაზ ბერაძე, გოგიტა ჩიტაია. მცირეოდენი ცნობები პალიასტომის ღვთისმშობლის ხატის შესახებ. გაზ. `ფოთის ეპარქიის ქრონიკა~. # 8 (50). ოქტომბერი. 2001. გვ. 2. 98. დევი ბერძენიშვილი. ნარკვევები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიიდან. ზემო ქართლი – თორი, ჯავახეთი. `მეცნიერება~. თბ. 1985. 99. დევი ბერძენიშვილი, იოსებ ბანძელაძე, მანანა სურამელაშვილი, ლალი ჭურღულია. ლეჩხუმი. `მეცნიერება~. თბ. 1983. 100. ნიკო ბერძენიშვილი. აფხაზეთში (ექსპედიციის ხელმძღვანელის დღიურიდან) (1951 წ.). მის წგ.: საქართველოს ისტორიის საკითხები. I. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1964. გვ. 289-300. 101. ნიკო ბერძენიშვილი. დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო წესწყობილება. აფხაზეთის კათალიკოსი XIII-XV ს-ში. მის წგ.: საქართველოს ისტორიის საკითხები. V. `მეცნიერება~. თბ. 1971. გვ. 85-107. 102. ნიკო ბერძენიშვილი. [მატიანე ქართლისა]. მის წგ.: საქართველოს ისტორიის საკითხები. IX. მასალები ავტორის არქივიდან. `მეცნიერება~. [თბ.]. 1979. გვ. 56-86. 103. ნიკო ბერძენიშვილი. [XI-XIII საუკუნეების საქართველოს ისტორიიდან]. მის წგ.: საქართველოს ისტორიის საკითხები. VII. `მეცნიერება~. [თბ.]. 1974. 104. ნიკო ბერძენიშვილი. სავაზირო ფეოდალურ საქართველოში. ჭყონდიდელ-მწიგნო¬ბარ¬თუ¬ხუცესი. მის წგ.: საქართველოს ისტორიის საკითხები. III. `მეცნიერება~. თბ. 1966. გვ. 5-56. 105. ნიკო ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები. VIII. მასალები ავტორის არქივიდან. `მეცნიერება~. [თბ.]. 1975. 106. ნიკო ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები. [მეორე გამოცემა]. `მეცნიერება~. თბ. 1990. 107. მაქსიმე ბერძნიშვილი. ქალაქ ფაზისის ისტორიისათვის. `მეცნიერება~. თბ. 1969. 108. მაქსიმე ბერძნიშვილი. ღევონდის ცნობა ფოთის შესახებ. სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის `შრომები~. სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. XXVI. სერია B. ჰუმანიტარული მეცნიერებანი. თბ. 1944. გვ. 201-223. 109. ანრი ბოგვერაძე. ბრძოლა ირანელი და ბიზანტიელი დამპყრობლების წინააღმდეგ ეგრისში. წგ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. ტომი II. საქართველო IV-X საუკუნეებში. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. გვ. 249-268. 110. გიორგი ბოჭორიძე. რაჭა-ლეჩხუმის ისტორიული ძეგლები და სიძველეები. `მეცნიერება~. თბ. 1994. 111. ნანა ბურჭულაძე. უბისის მონასტრის ისტორიისათვის. კრ. `საქართველოს ეკლესიის, ქართული სასულიერო მწერლობის და ქრისტიანული ხელოვნების ისტორიის საკითხები~. სვეტიცხოვლობისადმი მიძღვნილი პირველი სამეცნიერო კონფერენცია. 11-13 ოქტომბერი, 1995. `წმინდა ნინო~. თბ. 1998. გვ. 116-126. 112. მანანა გაბაშვილი. საქართველოს ქალაქები XI-XII საუკუნეებში. `მეცნიერება~. თბ. 1981. 113. თამარ გამსახურდია. ქალაქები, ვაჭრობა და ხელოსნობა [IX-X საუკუნეების საქართველოში]. წგ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. II. საქართველო IV-X საუკუნეებში. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. გვ. 339-358. 114. გელა გამყრელიძე. ფოთი-ფასისის ისტორიისათვის. წგ.: სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში (არქეოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის, ხუროთმოძღვრებისა და ეთნოლოგიის ნარკვევები). ილია ანთელავას საერთო რედაქციით. `ინტელექტი~. თბ.-ზუგდ. 1999. გვ. 122-128. 115. გერონტი გასვიანი. დასავლეთ საქართველოს მთიანეთის ისტორიიდან. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. 116. გერონტი გასვიანი. ნარკვევები შუა საუკუნეების სვანეთის ისტორიიდან. `მეცნიერება~. თბ. 1991. 117. ეპიფანე გვენეტაძე. `კათალიკოსთა ორთავე~-ს საკითხისათვის. კრ. `საისტორიო ძიებანი~. II. წელიწდეული. თბ. 1999. გვ. 72-76. 118. ანდრო გოგოლაძე. `აფხაზთა~ (დასავლეთ საქართველოს) მეფეები. წგ.: საქართველოს მეფეები. `ნეკერი~. [თბ.]. 2000. გვ. 59-76. 119. ვახტანგ გოილაძე. ქართული ეკლესიის სათავეებთან. `საქართველო~. თბ. 1991. 120. მიხეილ გუნბა. დასავლეთ საქართველო და ბიზანტია. VI-VIII სს. აფხაზეთის სახელგამი. სოხ. 1962. 121. ბიჭიკო დიასამიძე. ადრეფეოდალური ხანის მთავარი საეკლესიო ცენტრები დასავლეთ საქართველოში (სებასტოპოლისი). ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. შრომები. I (ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა სერია). `აჭარა~. ბათ. 1995. გვ. 84-91. 122. ბიჭიკო დიასამიძე. ბიზანტია _ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ურთიერთობისათვის IX საუკუნეში. კრ. `სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები~. VII. `მეცნიერება~. თბ. 1978. 123. ბიჭიკო დიასამიძე. განათლება და ქრისტიანული ღვთისმსახურების ენა ეგრისში. ჟურნ. `ლიტერატურული აჭარა~. # 5. 1999. გვ. 95-108. 124. ბიჭიკო დიასამიძე. დიდცვლილებათა საუკუნე (დასავლურ-ქართული ეკლესია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში). ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. შრომები. III (ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა სერია). ბათ. 1999. 125. ბიჭიკო დიასამიძე. ერთიანი ქართული ეკლესია – ქვეყნის გაერთიანების საფუძველი. ჟურნ. `ლიტერატურული აჭარა~. # 8. 1999. 126. ბიჭიკო დიასამიძე. ნიკო ბერძენიშვილი და ადრეფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის ისტორიის საკითხები. კრ. `საისტორიო მაცნე~. # 3. ბათ. 1996. 127. ბიჭიკო დიასამიძე. სებასტოპოლისის საარქიეპისკოპოსოს შექმნისა და სტატუსის საკითხისათვის. კრ. `საისტორიო მაცნე~. ნაკვეთი I. ბათ. 1995. 128. ბიჭიკო დიასამიძე. ფაზისის სამიტროპოლიტო. კრ. `საისტორიო მაცნე~. # 8. `ბათუმის უნივერსიტეტი~. ბათ. 2000. 129. ბიჭიკო დიასამიძე. ქართული სახელმწიფოებრიობა და ეკლესია. კრ. `საისტორიო მაცნე~. # 9. `ბათუმის უნივერსიტეტი~. ბათ. 2000. გვ. 3-9. 130. ბიჭიკო დიასამიძე. ქრისტიანობა დასავლეთ საქართველოში (I-X საუკუნეები). ავტორეფერატი ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად. თბ. 1999. 131. ბიჭიკო დიასამიძე. ქრისტიანობა დასავლეთ საქართველოში (I-X საუკუნეები). `აჭარა~. ბათ. 2001. 132. ბიჭიკო დიასამიძე. ქრისტიანობის ისტორიისათვის დასავლეთ საქართველოში. `ბათუმის უნივერსიტეტი~. ბათ. 1999. 133. ბიჭიკო დიასამიძე. ქრისტიანული ეკლესია აჭარაში (IV-X საუკუნეები). ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. შრომები. II (ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა სერია). ბათ. 1998. 134. გიორგი დუნდუა. თეოდორე ეპისკოპოსის ბულა. კრ. `დიდი პიტიუნტი~. არქეოლოგიური გათხრები ბიჭვინტაში. II. `მეცნიერება~. თბ. 1977. გვ. 335-342. 135. გივი ელიავა. ჭყონდიდი – მარტვილი (ისტორიული მიმოხილვა). `ცოდნა~. თბ. 1962. 136. ირმა ვარსიმაშვილი. ბედია (1968-1971 წლებში ჩატარებული სარესტავრაციო სამუშაოების შესახებ). კრ. `ძეგლის მეგობარი~. 31-32. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. გვ. 50-55. 137. ნათელა ვაჩნაძე. სააზროვნო სისტემა და ქართული საზოგადოების ზნეობრივი იდეალი (V-X სს.). თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1998. 138. პარმენ ზაქარაია. ქართული ხუროთმოძღვრება. XI-XVIII სს. `განათლება~. თბ. 1990. 139. პარმენ ზაქარაია. ქართულ ციხესიმაგრეთა ისტორია. უძველესი დროიდან XVIII ს. ბოლომდე. თბ. 2002. 140. პარმენ ზაქარაია. ცაიშის ხუროთმოძღვრული კომპლექსი. `ხელოვნება~. თბ. 1956. 141. პარმენ ზაქარაია, ვადიმ ლექვინაძე. გუდავაში 1971 წ. ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების ანგარიში. კრ. `საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის არქეოლოგიური ექსპედიციები~. III. თბ. 1973. გვ. 139-153. 142. მიხეილ თამარაშვილი. ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე. რედაქცია გაუკეთეს, წინასიტყვა დაურთეს და გამოსაცემად მოამზადეს ზაზა ალექსიძემ და ჯუმბერ ოდიშელმა. წგ.: ქართული ეკლესიის ისტორია. მასალები და გამოკვლევები. 3. `კანდელი~. თბ. 1995. 143. ექვთიმე თაყაიშვილი. არქეოლოგიური ექსპედიცია ლეჩხუმ-სვანეთში 1910 წელს. წგ.: ქართული ემიგრანტული ლიტერატურა. დაბრუნება. მრავალტომეული. 2. გურამ შარაძის საერთო რედაქციით. ექვთიმე თაყაიშვილი. ემიგრანტული ნაშრომები. `მეცნიერება~. თბ. 1991. 144. ექვთიმე თაყაიშვილი. არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში. კრ. `ძველი საქართველო~. III. ტფ. 1913-1914. გვ. 1-269. 145. იერარქია საქართველოს ეკკლესიისა. კათალიკოსნი და მღვდელთ-მთავარნი. შედგენილი მღ. პოლიევკტოს კარბელაშვილის მიერ. თფ. 1900. 146. ალექსანდრე ინაიშვილი. პეტრა-ციხისძირში 1962-1965 წწ. ჩატარებული გათხრების შედეგები. კრ. `სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები~. IV. `მეცნიერება~. თბ. 1974. 147. პავლე ინგოროყვა. გიორგი მერჩულე. ქართველი მწერალი მეათე საუკუნისა. ნარკვევი ძველი საქართველოს ლიტერატურის, კულტურის და სახელმწიფოებრივი ცხოვრების ისტორიიდან. `საბჭოთა მწერალი~. თბ. 1954. 148. პავლე ინგოროყვა. რუსთველიანას ეპილოგი. თხზულებათა კრებული. ტომი I. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1963. გვ. 525-857. 149. სარგის კაკაბაძე. თამარ მეფე და მისი მნიშვნელობა საქართველოს ისტორიაში. ტფ. 1912. 150. გიორგი კალანდია. ბედიელ ეპისკოპოსთა ქრონო¬ლოგიური რიგი. ჟურნ. `არტანუჯი~. # 4. 1995. გვ. 33-37. 151. გიორგი კალანდია. ეპისკოპოსობა და ოდიშის საეპისკოპოსოები. კრ. `ქართული დიპლომატია~. წელიწდეული. 7. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2000. გვ. 489-506. 152. გიორგი კალანდია. მარიამ ღვთისმშობლის სიწმინდეები და საქართველო. თბ. 1999. 153. გიორგი კალანდია. მოქვის საეპისკოპოსოს ისტორია. ახალგაზრდა ისტორიკოსთა შრომების კრებული მიძღვნილი ნოდარ (ნუკრი) შოშიაშვილის ხსოვნისადმი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2002. გვ. 201-220. 154. გიორგი კალანდია. ცაიშელ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი. ჟურნ. `არტანუჯი~. # 2-3. 1994. გვ. 41-44. 155. გიორგი კალანდია. ხობის ეპარქიის ეპისკოპოსთა და წინამძღვართა ქრონოლოგიური რიგი. მაგისტრანტებისა და ასპირანტების სამეცნიერო კონფერენცია მიძღვნილი უნივერსიტეტის 80 წლისთავისადმი. მოხსენებათა თეზისები. 4-6 მაისი. თბ. 1998. გვ. 123-124. 156. კორნელი კეკელიძე. თეოდოსი განგრელის `მოსახსენებელის~ ქართული ვერსია და მისი მეცნიერული მნიშვნელობა. მის წგ.: ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან. III. სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1955. გვ. 271-310. 157. კორნელი კეკელიძე. იბერიის ქრისტიანიზაციის საწყისებთან. მის წგ.: ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან. III. სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1955. გვ. 16-22. 158. კორნელი კეკელიძე. კანონიკური წყობილება ძველ საქართველოში. მის წგ.: ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან. IV. სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1957. გვ. 326-357. 159. ბუბა კუდავა. აფხაზთა საკათალიკოსოს ისტორიიდან (IX-XIII სს.). კრ. `ქართული დიპლომატია~. წელიწდეული. 9. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2002. გვ. 564-586. 160. ბუბა კუდავა. დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ცენტრები კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში (VI-IX სს.). საისტორიო ალმანახი `კლიო~. 15. თბ. 2002. გვ. 180-197. 161. ბუბა კუდავა. იოანე ჭყონდიდელი (XI საუკუნის ჭყონდიდელ ეპისკოპოსთა ქრონო¬ლოგიისათვის). ჟურნ. `არტანუჯი~. # 2-3. 1994. გვ. 35-40. 162. ბუბა კუდავა. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო და დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ცენტრები (IX ს.). `ისტორიანი~. სამეცნიერო კრებული მიძღვნილი როინ მეტრეველის დაბადების 60 წლისთავისადმი. `არტანუჯი~. თბ. 2000. გვ. 43-48. 163. ბუბა კუდავა. მარტვილის ტაძრის ეპიგრაფიკის ისტორიიდან. კრ. `ქრისტიანობა და ქართული კულტურა~. საქართველოს საპატრიარქო, საქართველოს ახალგაზრდული ცენტრი `ძლევა~. II ახალგაზრდული კონფერენცია. თბ. 1997. გვ. 111-113. 164. ბუბა კუდავა. მარტვილის ტაძრის ნაკაწრი წარწერები. ჟურნ. `მაცნე~. ისტორიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია. # 3-4. 1993. გვ. 199-217. 165. ბუბა კუდავა. საეკლესიო კათედრები დასავლეთ საქართველოში (IX-X სს.). საერ¬თაშორისო სიმპოზიუმი `ქრისტიანობა: წარსული, აწმყო, მომავალი~. 2000 წლის 11-17 ოქტომბერი. მოხსენებათა მოკლე შინაარსები. `მემატიანე~. თბ. 2000. გვ. 47.. 166. ბუბა კუდავა. საეკლესიო კათედრების `მოცვლა~ `აფხაზთა სამეფოში~. ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. საქართველოს ისტორიის კათედრა. სამეცნიერო კონფერენცია. 1-2 მაისი, 2002 წ. მოხსენებათა თეზისები. `არტანუჯი~. თბ. [2002]. გვ. 2-4. 167. დიმიტრი ლეთოდიანი. აფხაზეთის, აფშილეთის და სანიგეთის პოლიტიკური დამოკიდებულება ეგრისთან (ლაზიკასთან) IV-VIII სს-ში. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1991. 168. დიმიტრი ლეთოდიანი. ლეჩხუმი ადრეფეოდალურ ხანაში. `თბილისის უნივერსიტეტის შრომები~. ტ. 227. თბ. 1982. 169. ბაბილინა ლომინაძე. აფხაზეთის საკათალიკოსო. `საქართველო~. ენციკლოპედია. 1. თბ. 1997. გვ. 252-253. 170. ბაბილინა ლომინაძე. აფხაზეთის საკათალიკოსო. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 2. თბ. 1977. გვ. 31. 171. ბაბილინა ლომინაძე. გელათი. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1955. 172. ბაბილინა ლომინაძე. კათალიკოსი. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 5. თბ. 1980. გვ. 317-318. 173. ბაბილინა ლომინაძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 9. თბ. 1985. გვ. 176-178. 174. ბაბილინა ლომინაძე. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ადმინისტრაციული ორგანიზაცია V ს-ში. კრ. `საქართველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის საკითხები~. VII. `ცოტნე~. თბ. 1999. გვ. 14-43. 175. ბაბილინა ლომინაძე. ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან. სენიორიები. I. `მეცნიერება~. თბ. 1966. 176. ნოდარ ლომოური. ბიზანტია. `საქართველო~. ენციკლოპედია. 1. თბ. 1997. გვ. 430. 177. ნოდარ ლომოური. ეგრისის სამეფო. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 4. თბ. 1979. გვ. 25-26. 178. ნოდარ ლომოური. ეგრისის სამეფოს ისტორია (წარმოქმნიდან ახ. წ. V საუკუნის ბოლომდე). თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1968. 179. ნოდარ ლომოური. ლაზეთის სახელწოდების საკითხისათვის. ჟურნ. `მაცნე~. 5. 1964. გვ. 70-86. 180. ნოდარ ლომოური. საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია. წგ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი. 2001. საქართველოს საპატრიარქოს გამომცემლობა. თბ. 2000. გვ. 135-146. 181. ბესიკ ლორთქიფანიძე. ნოქალაქევის ეკლესიები და საეპისკოპოსო კათედრის არსებობის საკითხისათვის არქეოპოლისში. კრ. `ძეგლის მეგობარი~. # 1 (104). 1999. 182. მარიამ ლორთქიფანიძე. აფხაზები და აფხაზეთი. `განათლება~. თბ. 1990. 183. მარიამ ლორთქიფანიძე. `აფხაზთა სამეფო~. `საქართველო~. ენციკლოპედია. 1. თბ. 1997. გვ. 254-256. 184. მარიამ ლორთქიფანიძე. ახალი ფეოდალური სამთავროების წარმოქმნა. ეგრის-აფხაზეთი. წგ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. II. საქართველო IV-X საუკუნეებში. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. გვ. 416-445. 185. მარიამ ლორთქიფანიძე. მეფე ბაგრატ მესამე. ქუთ. 2002. 186. მარიამ ლორთქიფანიძე. ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება (IX-X სს.). თბ. 1963. 187. მარიამ ლორთქიფანიძე. ქართლი V საუკუნის მეორე ნახევარში. `მეცნიერება~ თბ. 1979. 188. მარიამ ლორთქიფანიძე. ქართული ფეოდალური მონარქიის შექმნა. წგ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. ტომი II. საქართველო IV-X საუკუნეებში. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1973. გვ. 507-530. 189. მარიამ ლორთქიფანიძე. ქუთაისი – დასავლეთ საქართველოს დედაქალაქი. კრ. `ქუთაისი უძველესი დროიდან XIII საუკუნემდე~. `მეცნიერება~-`ქუთათისი~. თბ.-ქუთ. 1994. გვ. 89-117. 190. მარიამ ლორთქიფანიძე. ქუთაისი – ერთიანი საქართველოს დედაქალაქი. კრ. `ქუთაისი უძველესი დროიდან XIII საუკუნემდე~. `მეცნიერება~-`ქუთათისი~. თბ.-ქუთ. 1994. გვ. 118-125. 191. მარიამ ლორთქიფანიძე. ქუთაისის აღორძინება დასავლეთ საქართველოს დედაქა¬ლაქად (VII-VIII სს.). `ქუთაისის უნივერსიტეტის მოამბე~. ქუთ. # 4. 1995. 192. სერგი მაკალათია. სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია. თბ. 1941. 193. გიორგი მელიქიშვილი. ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება და საქართველოში ფეოდალურ ურთიერთობათა განვითარების ზოგიერთი საკითხი. `მეცნიერება~. თბ. 1973. 194. ლევან მენაბდე. ძველი ქართული მწერლობის კერები. I. ნაკვეთი მეორე. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1962. 195. დავით მუსხელიშვილი. თბილისი ადრეული შუა საუკუნეების საერთაშორისო ურთიერთობებში. კრ. `ქართული დიპლომატია~. წელიწდეული. 7. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2000. გვ. 21-49. 196. დავით მუსხელიშვილი. კახეთ-ჰერეთის პოლიტიკური გეოგრაფიის საკითხები XII-XIII სს-ში. კრ. `საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული~. III. `მეცნიერება~. თბ. 1967. გვ. 55-130. 197. დავით მუსხელიშვილი. პეტრა. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 8. თბ. 1984. 198. დავით მუსხელიშვილი. საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები. I. `მეცნიერება~. თბ. 1977. 199. დავით მუსხელიშვილი. საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები. II. `მეცნიერება~. თბ. 1980. 200. ზურაბ ნადირაძე. დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან (VII-VIII სს.). `საქართველო~, ქუთაისის ფილიალი. ქუთ. 1997. 201. მამანტი პაჭკორია. ფოთის წარსულიდან. `საბჭოთა საქართველო~. თბ. 1967. 202. პირთა ანოტირებული ლექსიკონი. XI-XVII სს. ქართული ისტორიული საბუთების მიხედვით. I. გამოსაცემად მოამზადეს: დ. კლდიაშვილმა, მ. სურგულაძემ, ე. ცაგარეიშვილმა, გ. ჯანდიერმა. `მეცნიერება~. თბ. 1991. 203. რემონ ჟანენი. საქართველო (კათოლიკური ღვთისმეტყველების ენციკლოპედია, ტომი მეექვსე, ნაწილი პირველი, პარიზი, 1924). ფრანგულიდან თარგმნა და კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა. `ნეკერი~. თბ. 1996. 204. მიხეილ რეხვიაშვილი. იმერეთის სამეფო (1462-1810 წწ.). თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1989. 205. მიხეილ რეხვიაშვილი. იმერეთის სამეფო XVI საუკუნეში (პოლიტიკური ისტორია). თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 1976. 206. ლევან რჩეულიშვილი. ბიჭვინტა. მის წგ.: ქართული ხელოვნების ისტორიის ნარკვევები. `მეცნიერება~. თბ. 1994. გვ. 279-297. 207. სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში (არქეოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის, ხუროთმოძღვრებისა და ეთნოლოგიის ნარკვევები). ილია ანთელავას საერთო რედაქციით. `ინტელექტი~. თბ.-ზუგდ. 1999. 208. ჯაბა სამუშია. საქართველო-ბიზანტიის ურთიერთობა 1027-1089 წლებში. ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად წარმოდგენილი დისერტაცია. თბ. 2001. 209. საქართველოს ისტორიის ატლასი. თბ. 2001 (წარმოებაშია). 210. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები. `ნეკერი~. [თბ.]. 2000. 211. თეიმურაზ საყვარელიძე. XIV-XIX საუკუნეების ქართული ოქრომჭედლობა. ნაკვეთი პირველი. XIV-XVI საუკუნეები. `მეცნიერება~. თბ. 1987. 212. ვალერი სილოგავა. ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის მემორიალური წიგნები და მათი ანდერძ-მოსახსენებლები. კრ. `დედიცატიო~. ისტორიულ-ფილოლოგიური ძიებანი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2001. გვ. 223-286. 213. ვალერი სილოგავა. ეპიგრაფიკული ეტიუდები და შენიშვნები. `მაცნე~. ისტორიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია. # 4. 1990. 214. ვალერი სილოგავა. ეპიგრაფიკული მასალა ბაგრატის ტაძრიდან და მისი მიდამოების არქეოლოგიური გათხრებიდან. `ქუთაისის უნივერსიტეტის მოამბე~. ქუთ. # 4. 1995. 215. ვალერი სილოგავა. კუმურდო. ტაძრის ეპიგრაფიკა. `მეცნიერება~. თბ. 1994. 216. ვალერი სილოგავა. ნიკორწმინდის სიგელი. წგ.: ივანე ჯავახიშვილი. ენციკლოპედიური ლექსიკონი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2002. გვ. 501-502. 217. მაია ფირჩხაძე. ქრისტიანობის გავრცელების ისტორია დასავლეთ საქართველოში (I-IX სს.). ავტორეფერატი ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად. თბ. 2002. 218. თეა ქართველიშვილი. ხინოწმიდის საეპისკოპოსოს ისტორიისათვის. კრ. `საისტორიო მაცნე~. # 8. `ბათუმის უნივერსიტეტი~. ბათ. 2000. 219. თამარ ქორიძე. აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათოლიკოსები და კათოლიკოს-პატრიარქები). წგ.: საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები. `ნეკერი~. [თბ.]. 2000. გვ. 134-172. 220. თამარ ქორიძე. აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) საკათალიკოსოს საზღვრები XVI-XVIII საუკუნეებში. `კლიო~. 12 (საისტორიო ალმანახი). `მემატიანე~. თბ. 2001. გვ. 52-63. 221. თამარ ქორიძე. XI-XVI საუკუნეების აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათოლიკოსთა ქრონოლოგია. საისტორიო ალმანახი `კლიო~. 15. თბ. 2002. გვ. 3-26. 222. სიმონ ყაუხჩიშვილი. ქართლის ცხოვრების მოცულობა და შედგენილობა. წგ.: ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტომი I. `სახელგამი~. თბ. 1955. გვ. 07-054. 223. ნოდარ შოშიაშვილი. ბიჭვინთის საეპისკოპოსო. `საქართველო~. ენციკლოპედია. 1. თბ. 1997. გვ. 447. 224. ნოდარ შოშიაშვილი. ჭყონდიდელი. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 11. თბ. 1987. გვ. 409. 225. ნოდარ შოშიაშვილი. ჭყონდიდის საეპისკოპოსო. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. 11. თბ. 1987. გვ. 409-410. 226. ვლადიმერ ჩაკვეტაძე. ქუთაისის ისტორიიდან. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1960. 227. გიორგი ჩუბინაშვილი. ბედიის ოქროს ბარძიმი. `საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე~. X-B. `ტექნიკა და შრომა~. ტფ. 1940. გვ. 1-15. 228. ქველი ჩხატარაიშვილი. ქართული ეკლესიის ისტორიიდან. კრ. `საქართველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის საკითხები~. VII. `ცოტნე~. თბ. 1999. გვ. 102-123. 229. ქველი ჩხატარაიშვილი. ქართული საეკლესიო ორგანიზაციის ისტორიიდან. კრ. `სა¬ქარ¬თველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის საკითხები~. VI. `მეცნიერება~. თბ. 1990. გვ. 139-159. 230. ვახტანგ ცინცაძე. ქართული ხუროთმოძღვრების განვითარების ერთი ეტაპის _ X-XI სს. დახასიათებისათვის (ბაგრატის ტაძარი ქუთაისში). გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტის XXIX სამეცნიერო სესია. მუშაობის გეგმა და მოხსენებათა თეზისები. 1993 წლის 24 და 25 ივნისი. თბ. 1993. გვ. 6-7. 231. პატიკო (პაატა) ცხადაია. საკუთარი სახელი კოლხურ (ზანურ) ენაში (მეგრული ტოპონიმიის, ანთროპონიმიისა და ზოონიმიის მასალების მიხედვით). ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად წარმოდგენილი დისერტაცია. თბ. 2001. 232. ბეჟან ხორავა. ბედია. წგ.: ივანე ჯავახიშვილი. ენციკლოპედიური ლექსიკონი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2002. გვ. 183-184. 233. ბეჟან ხორავა. ბედიის საეპისკოპოსო. კრ. `საისტორიო ძიებანი~. III. წელიწდეული. `მეცნიერება~. თბ. 2000. გვ. 21-42. 234. ბეჟან ხორავა. მარტვილი. წგ.: ივანე ჯავახიშვილი. ენციკლოპედიური ლექსიკონი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2002. გვ. 433. 235. ბეჟან ხორავა. მოქველ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი. კრ. `საისტორიო ძიებანი~. I. წელიწდეული. თბ. 1998. გვ. 47-54. 236. ნათელა ჯაბუა. მოკლე ცნობები [სამეგრელოს] საკულტო ხუროთმოძღვრების ძეგლების შესახებ. წგ.: სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში (არქეოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის, ხუროთმოძღვრებისა და ეთნოლოგიის ნარკვევები). ილია ანთელავას საერთო რედაქციით. `ინტელექტი~. თბ.-ზუგდ. 1999. გვ. 291-294. 237. ივანე ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. II. თხზულებანი თორმეტ ტომად. II. `მეცნიერება~. თბ. 1983. 238. სიმონ ჯანაშია. აფხაზთა სამეფოს ისტორიიდან. [მოხსენების თეზისები]. შრომები. II. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1952. გვ. 306. 239. სიმონ ჯანაშია. ფეოდალური რევოლუცია საქართველოში. ნარკვევი ფეოდალიზმის წარმოშობის ისტორიიდან საქართველოში. შრომები. I. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1949. გვ. 1-127. 240. მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. აფხაზეთი (ქართველთა `გააფხაზება~). მანგლის-წალკის ეპარქია. 2001. 241. მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. საქართველოს ეკლესიის ისტორიის წყაროები, პერიოდიზაცია და საეკლესიო ისტორიოგრაფია. მანგლის-წალკის ეპარქია. 2002. 242. მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია. II. `მერანი~. თბ. 1998. 243. მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია. წგ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი. 1998. საქართველოს საპატრიარქოს გამომცემლობა. თბ. 1997. გვ. 105-422. 244. ვახტანგ ჯაფარიძე. ეგრისის მატერიალური კულტურა ახ. წ. I-VII სს. (არქეოლოგიური მასალების მიხედვით). ავტორეფერატი ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად. თბ. 1999. 245. ვახტანგ ჯაფარიძე. პროკოპი კესარიელის ნაშრომში (`ნაგებობათა შესახებ~) მოხსენებული ლაზიკის ძველი ეკლესიის ლოკალიზაციის საკითხისთვის. ქრისტიანული არქეოლოგიის VI კონფერენცია. მოხსენებათა შინაარსები. თბ. 2002. გვ. 95-98. 246. З. В. Анчабадзе. Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв.). Абхазское государственное издательство. Сухуми. 1959. 247. Л. Ахаладзе. Эпиграфические памятники Абхазии. В кн.: Разыскания по истории Абхазии/Грузия. Тб. 1999. gv. 363-374. 248. Дм. Бакрадзе. Кавказъ въ древнихъ памятникахъ х¬ристõанства. В кн.: Записки общества любителей кавказской археологии. Книга I. Изданная подъ редакцiею помощника предс÷дателя общества Ад. Берже и члена комитета общества Дм. Бакрадзе. Тифлисъ. 1875. gv. 19-177. 249. Т. Н. Берадзе. Мореплавание и морская торговля в средневековой Грузии. `Мецниереба~. Тб. 1989. 250. Дж. Гамахария, Б. Гогия. Абхазия _ историческая область Грузии (исто¬ри-ография, документы и материалы, комментарии). С древнейших времен до 30-х годов XX века. Тб. 1997. 251. Г. А. Гасвиани. Абхазия. Древние и новые абхазы. `Мематиане~. Тб. 2000. 252. С. Н. Джанашиа. О времени и условиях возникновения Абхазского царства. წგ.: სიმონ ჯანაშია. შრომები. II. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. თბ. 1952. გვ. 322-341. 253. А. П. Доброклонский. Руководство по истории Русской церкви. М. 1999. 254. А. П. Каждан, Г. Г. Литаврин. Очерки истории Византии и южных славян. Пособие для учителей. Государственное учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР. М. 1958. 255. А. В. Карташев. Вселенские соборы. `Библиополис~. СПб. 2002. 256. А. В. Карташев. Очерки по истории Русской церкви. 2. `ЭКСМО-Пресс~. М. 2000. 257. Т. В. Коридзе, З. Д. Абашидзе. Абхазский (западногрузинский) католикосат. Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II. Том I. М. 2000. gv. 67-72. 258. Ю. Кулаковскõй. Исторõя Византии. Томъ III (602-717). Кõевъ. 1915. 259. А. П. Лебедев. История константинопольских соборов IX века. Вступительная статья, комментарии, именной указатель М. А. Морозова. `Алетейя~. СПб. 2001. 260. В. А. Леквинадзе. О постройках Юстиниана в Западной Грузии. `Византийский временник~. 34. М. 1973. 261. Г. Г. Литаврин. Болгария и Византия в XI-XII вв. Издательство академии наук СССР. М. 1960. 262. Б. Р. Ломинадзе. Грузинская православная церковь. Большая советская энциклопедия. 7. Третье издание. М. 1972. 263. Б. Р. Ломинадзе. Грузинская церковь. Советская историческая энциклопедия. 4. М. 1963. gv. 845-846. 264. Н. Ломоури. Абхазия в античную и раннесредневековую эпохи. Тб. 1997. 265. Н. Ломоури. Абхазия в позднеантичную и раннесредневековую эпохи. В кн.: Разыскания по истории Абхазии/Грузия. `Мецниереба~. Тб. 1999. gv. 93-114. 266. М. Д. Лордкипанидзе. Абхазское царство. В кн.: Разыскания по истории Абхазии/Грузия. `Мецниереба~. Тб. 1999. gv. 155-176. 267. Архим. Макарий (Веретенников), И. С. Чичуров. Христианство на территории исторической России до ее Крещения. В кн.: Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II [Нулевой том]. Русская Православная церковь. М. 2000. gv. 32-37. 268. Г. Мамулиа. Очерки из истории церковно-политического объединения Грузии (VIII-XI вв.). Jurn. `politika~. # 2. 2002. gv. 24-32. 269. Я. А. Манандян. Маршруты персидских походов императора Ираклия. `Византийский временник“. Том III. Издательство академии наук СССР. М.-Л. 1950. gv. 133-153. 270. Я. А. Манандян. О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н. эры _ XV в. н. эры). Государственное издательство. Эривань. 1930. 271. Протопресвитер Иоанн Мейендорф. История церкви и восточно-христианская мистика. М. 2000. 272. Г. А. Меликишвили. К истории древней Грузии. Издательство Академии наук Грузинской ССР. Тб. 1959. 273. Р. С. Меписашвили. Памятники архитектуры X-XI веков в сел. Кабери и Гостибе. კრ. `ქართული ხელოვნება“. გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტის შრომები. სერია A _ ძველი ხელოვნება. 8. `მეცნიერება~. თბ. 1979. 274. А. Н. Муравьев. Грузiя и Арменiя. III. СПб. 1848. 275. С. Н. Ованесян. Армянская апостольская церковь. Большая советская эн-цик¬лопедия. 2. Третье издание. М. 1970. 276. Л. А. Перфильева. Аланская епархия. Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II. Том I. М. 2000. gv. 440-444. 277. М. Э. Поснов. История Христианской Церкви (до разделения Церквей _ 1054 г.). `Жизнь с Богом“. Брюссель. 1964. 278. Разсказы изъ исторõи Русской Церкви. Почетнаго члена кõевской духовной академõи Графа Мих. Вл. Толстаго. [Реп¬ринтное издание]. `Л÷ствица~. М. 1999. 279. Н. В. Синицына. Русская церковь в период автокефалии; учреждение Пат-риаршества. В кн.: Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II [Нулевой том]. Русская Православная церковь. М. 2000. gv. 61-80. 280. Н. Скабаланович. Византõйское государство и церковь въ XI век÷. Отъ смерти Василiя II Болгаробойцы до воцаренiя Алекс÷я I Комнина. СПб. 1884. 281. К. Е. Скурат. История Поместных Православных Церквей. В двух томах. Том первый. `Русские огни~. М. 1994. 282. К. Е. Скурат. История Поместных Православных Церквей. В двух томах. Том второй. `Русские огни~. М. 1994. 283. Протоиерей Петр Смирнов. История христианской православной церкви. М. 2000. 284. Н. Тальберг. История христианской церкви. Издательство Православного Свято-Тихоновского Богословского института. М. 2000. 285. М. М. Трапш. Материалы по археологии средневековой Абхазии. Труды. В четырех томах. 4. „Алашара“. Сух. 1975. 286. Д. Туманишвили. Средневековая церковная архитектура в Абхазии. В кн.: Разыскания по истории Абхазии/Грузия. Тб. 1999. გვ. 375-390. 287. Б. Н. Флоря, Я. Н. Щапов. Епархиальное управление и епископат Русской церкви. X-XVII вв. В кн.: Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II [Нулевой том]. Русская Православная церковь. М. 2000. გვ. 230-241. 288. Прот. Владислав Цыпин. Автокефалия. Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Мос¬ковского и всея Руси Алексия II. Том I. М. 2000. gv. 199-202. 289. И. С. Чичуров. Александрийская Православная Церковь (Александрийский Патриархат). Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II. Том I. М. 2000. გვ. 559-577. 290. Г. Н. Чубинашвили. Грузинское чеканное искусство. Исследование по истории грузинского средневекового искусства. Иллюстрации. „Сабчота Сакартвело“. Тб. 1959. 291. Г. Н. Чубинашвили. Грузинское чеканное искусство. Исследование по истории грузинского средневекового искусства. Текст. „Сабчота Сакартвело“. Тб. 1959. 292. Н. Чубинашвили. Грузинская средневековая художественная резьба по дереву (перелома X-XI вв.). „Сабчота Сакартвело“. Тб. 1958. 293. Л. А. Шервашидзе. Средневековая монументальная живопись в Абхазии. „Мецниереба“~. Тб. 1980. 294. Э. Н. Г. Албанская церковь [В ст.: Албания кавказская]. Православная энциклопедия. Под общей редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексия II. I. М. 2000. გვ. 458-459. 303. J. Darrouzès. Listes Épiscopales du Concile de Nicée (787). `Revue des Études Byzantines~. Tome 33. Paris. 1975. 304. J. Ph. Fallmerayer. Geschichte des Kaisertums von Trapezunt. Munchen. 1827. Hildesheim. 1964. 305. Cl. F. W. Foss. Chaldia. The Oxford Dictionary of Byzantium.Volume 1. New York. Oxford. Oxford University Press. 1991. gv. 404-405. 306. J. M. Hussey. Church and Learning in the Byzantine Empire. 867-1185. Orthodox University Press. London. 1937. 307. J. M. Hussey. The Orthodox Church in the Byzantine Empire. Oxford History of the Christian Church. General Editors: Henry and Owen Chadwick. Orthodox University Press. New York. 1990. 308. B. Kudawa. Martwili. `Kaukasische Post~. 9. Marz. 1997. gv. 11. 309. V. Laurent. Le Corpus des Sceaux de l’Empire Byzantin. Tome V: L’Église. Première Partie. I. L’Église de Constantinople. A. La Hiérarchie. Paris. 1963. 310. C. McEvedy. The New Penguin Atlas of Medieval History. Maps devised by the author and drawn by David Woodroffe. Penguin Books. [First published 1992]. 311. Michaelis Le Quien. Oriens Christianus. I. Parisiis. 1740. Graz. 1958. 312. N. Oikonomidès. Les listes de préséance Byzantines des IXe et Xe siècles.Paris. 1972. 313. W. Treadgold. A History of the Byzantine State and Society. Stanford University Press. Stanford. 1997. ენციკლოპედიები 314. ივანე ჯავახიშვილი. ენციკლოპედიური ლექსიკონი. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2002. 315. Большая советская энциклопедия. 11. Третье издание. М. 1973. 316. Полный православный богословскõй энциклопедическõй словарь. I. СПб. Реп¬ринтное издание. [М.]. [1992]. 317 Полный православный богословскõй энциклопедическõй словарь. II. СПб. Реп¬ринтное издание. [М.]. [1992]. 318. Советская историческая энциклопедия. 1. М. 1961. 319. Советская историческая энциклопедия. 7. М. 1965.

320. The Oxford Dictionary of the Christian Church. Edited by F. L. Cross. Oxford University Press. London. 1958.