შავშეთის სოფლები (მალხაზ ჩოხარაძე)

$1. შავშეთის სოფლები მოგზაურთა და მეცნიერთა ჩანაწერების მიხედვით ბის მიხედვით

„და არს ესე შავშეთი ტყიანი, გორა-მთიანი, ღელე-ღრანტოიანი, იწრო და მაგარი, ვენახ-ხილიანი. ნაყოფიერებენ ყოველნი მარცვალნი თვინიერ ბრინჯ-ბამბისა. პირუტყვნი, ნადირნი, ფრინველნი და თევზნი მრავალნი და ნაყოფიერებს ფრიად მიწა ამის, რაოდენიც იხმარების სივიწროვედ“ (ვახუშტი 1973.:680). – ასე ახასიათებდა ბატონიშვილი ვახუშტი შავშეთს. მსგავსი ზოგადი ცნობებითღა იცნობდნენ XVIII თუ XIX საუკუნის ქართველები ისტორიულ სამხრეთ საქართველოს, აწ უკვე ოსმალეთის პროვინციად ქცეულ ვრცელ მიწაწყალს, ოდესღაც ქართული კულტურისა და სახელმწიფოებრიობის აკვნად სახელდებულს.

XVI-XVIII საუკუნეების ტრაგიკულმა მოვლენებმა თითქოს დანარჩენი საქართველოს ყურადღების მიღმა ჩაიარა. დაშლილ-დანაწევრებული, მტრებით გარშემორტყმული ქვეყნის ხალხსა და მეფე-მთავრებს თავიანთი გასჭირვებოდათ და აქაურობისთვის ვეღარ იცლიდნენ, თუ იცლიდნენ – ვერაფერს ახერხებდნენ. XIX საუკუნეში კი, როცა თითქოს გაჩნდა ორად გახლეჩილი ერის გამთლიანების შანსი, ქართული ენა ამოდენა რეგიონის უმეტეს ნაწილში მივიწყებულიყო, ან სულს ღაფავდა. სადაც დარჩა, იქაც საფრთხე ემუქრებოდა ახალი ბატონისა და პატრონის (რუსეთის იმპერიის) პოლიტიკის გამო.

სამწუხაროდ, XIX საუკუნის დასაწყისში, 1828-29 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ, ქართველ საზოგადოებას ამ მხარის მიმართ დიდი ინტერესი არ გამოუჩენია. „1828 წელს თითქოს განხორციელდა ერეკლეს ოცნება... ადრიანოპოლის ხელშეკრულებით ჩამოერთვა ოსმალეთს ორი უმთავრესი ნაწილი, ძველი მესხეთი – ახალციხე და ჯავახეთი. მაგრამ საუბედუროდ, სამშობლოში დაბრუნებულ მესხებს არავინ მიეგება დედის გულით“ – გულისტკივილით აღნიშნავდა სამსონ ფირცხალავა (ს. ფირცხალავა 1915.:39). როგორც შ. ლომსაძე მიუთითებს, 20-იანი წლების ქართულ საზოგადოებას ინდიფერენტული განწყობილებები დაუფლებოდა და შემოერთება-შემომტკიცების იმპულსი მოდუნებული ჰქონდა. თითქოს საოცარია, მაგრამ ფაქტია, – ერეკლესდროინდელი შეხედულებები საქართველოს აღდგენა-გაერთიანებისა, სამცხე-საათაბაგოს შემოერთებისა და იქ ქართველი ხალხის გადარჩენისა, რომელნიც „ძალით იყვნენ გარდაქცეულნი მაჰმადიანობაზედ“, ახლა საოცრად დაკნინებულიყო, ჩრდილი ჰქონდა მიმდგარი ეროვნული ერთიანობის იდეას (შ. ლომსაძე 1975.:320).

მოგვიანებით, სამოღვაწეო ასპარეზზე სამოციანელთა გამოსვლის შემდეგ, „ოსმალოს საქართველოს“ მიმართ ინტერესი თანდათან აღორძინდა და გაღვივდა. მწირი და ზოგადი ცნობები ვეღარ ავსებდა ქართველთა ცნობისმოყვარეობას. ამიტომ უკვე გულისტკივილით აღიქმებოდა გიორგი ყაზბეგის შენიშვნა: „გეოგრაფიულმა მეცნიერებამ უნდა აღიაროს, რომ თურქეთის საქართველოს ზოგიერთი ნაწილის, მაგალითად, შავშეთის ან მთანი ლაზისტანის შესახებ უფრო ცოტა იცის, ვიდრე შიდა აფრიკაზეო“ (გ. ყაზბეგი 1995.: 29).

1873 წელს დიმიტრი ბაქრაძემ მოიარა სამუსლიმანო საქართველო. ერთი წლის შემდეგ კი გიორგი ყაზბეგმა იმოგზაურა აჭარაში, შავშეთში, კლარჯეთში, ტაოსა და ლაზეთში.

აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდისათვის ყველაზე სრულყოფილი ცნობები შავშეთის ქართული სოფლების შესახებ სწორედ გიორგი ყაზბეგს ეკუთვნის. მან, როგორც აღვნიშნეთ, 1874 წლის ივნისში იმოგზაურა ამ მხარეში. იგი ჩართული იყო ამალაში გენერალ გრიგოლ გურიელისა, რომელიც ფორმალურად თითქოს თურქეთის საქართველოში მცხოვრები ნათესავების, აჭარელი და შავშელი ხიმშიაშვილების მოსანახულებლად მოგზაურობდა, სინამდვილეში ეს იყო დაზვერვითი ექსპედიცია რუსეთ-თურქეთის მოსალოდნელი ომის წინ.

ყაზბეგი შავშეთში ზემო აჭარიდან გადავიდა. გზა სოფელ ბაკოზე გადიოდა, მდ. სხალთისწყლის მარცხენა შენაკადის გაყოლებით სამხრეთ-დასავლეთით ჩირუხის მთამდე და მერე არსიანის მთის თხემის გავლით თვით მთა არსიანამდე. აქედან იგი მდ. ყვირალას ხეობით შავშეთში დაეშვა სოფ. მიქელეთამდე. შემდეგ გარყლობისა და ტბეთის გავლით – ველსა და სათლელში. ყაზბეგმა შავშეთში ათიოდე დღე დაჰყო და ამ ხნის განმავლობაში თითქმის მთელი ეს მხარე მოიარა.

ამ მოგზაურობებმა არათუ ძვირფასი ცნობებით შეავსო ქართველთა ცოდნა რეგიონის შესახებ, არამედ კიდევ უფრო გააღრმავა ინტერესი. 1877-78 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ, როცა ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს უმეტესი ნაწილი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მოექცა, ილია ჭავჭავაძის, სერგეი მესხის, გიორგი წერეთლის და მრავალი სხვა ქართველი მოღვაწის წერილებმა (რომლებიც უხვადაა გაბნეული ამ პერიოდის პრესაში) შეავსო ცოდნა „ოსმალოს საქართველოს“ შესახებ და ხელი შეუწყო საზოგადოების ობიექტური დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას გამაჰმადიანებული თანამოძმეების მიმართ.

XIX საუკუნის დასასრულსა და XX საუკუნის დასაწყისის ქართული პრესა აქტიურად ეხმიანებოდა ყველა საჭირბოროტო პრობლემას, რომელიც აწუხებდა სამუსლიმანო საქართველოს, აღწერდა აქაურთა ყოფას, წარსულთან, მშობლიურ ენასთან, ქრისტიან თანამოძმეებთან დამოკიდებულებას და ა. შ. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრივ შავშეთის შესახებ, აჭარა-ქობულეთისაგან განსხვავებით, პრესის მასალები მწირია.

ფასდაუდებელია ზაქარია ჭიჭინაძის ღვაწლი, რომელმაც XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე ფეხით დაიარა აქაური სოფლები და მრავალი უნიკალური ჩანაწერი დაგვიტოვა. სამართლიანად წერდა აპოლონ წულაძე: „საქართველოს სხვა დიდებული და ნასწავლი პირები თუ მხოლოდ წერდნენ გრძნობიერ წერილებს და სხვებს მოუხმობდნენ, დაეხმარეთ, გაანათლეთ და დაიახლოვეთ ქართველი მუსლიმანებიო, ეს პატარა კაცი მარტო წერას და სიტყვას არ ჯერდებოდა. ის პირდაპირ საქმესაც აკეთებდა, მან რამდენჯერმე თავის ფეხით მოიარა აჭარა-ქობულეთი, პირადად გაეცნო ხოჯებსა და სხვა გავლენიან პირებს, პირისპირ ძმურად ელაპარაკა ყველას... ბლომად დაარიგა ქართული წიგნები და ანბანი, აღწერა ყველა სოფლები, გაეცნო ძველ ისტორიას. თავისი წერილები დააბეჭდვინა გაზეთში და მერე, რამდენიმე სქელტანიანი წიგნი, მის მიერ დაწერილი, დააბეჭდვინა. ერთი სიტყვით, ზაქარიას შრომა და ღვაწლი დაუფასებელია“ (ა. წულაძე 1991.:42).

XX საუკუნის დასაწყისში ექვთიმე თაყაიშვილის (უპირატესად ტაოში, 1902, 1907, 1917 წ.წ.) და ნიკო მარის (შავშეთ-კლარჯეთში) ექსპედიციებმა და გამოკვლევებმა უდიდესი წვლილი შეიტანეს ამ ვრცელი რეგიონის შესწავლის საქმეში.

ნიკო მარმა 1904 წელს, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ მოხსენიებულ სავანეთა ძიების მიზნით იმოგზაურა სამხრეთ საქართველოში. შავშეთში იგი არდაჰანიდან შევიდა, სულისის, აგარისა და დაბაწვრილის გავლით. მოიარა უპირველესად შავშეთისწყლის მარჯვენა სანაპიროს სოფლები და ნორგიალის გზით გადავიდა კლარჯეთში. ყაზბეგის მოგზაურობიდან 30 წელი იყო გასული და, უნდა ითქვას, რომ მონაცემთა შედარება ერთობ საინტერესო სურათს წარმოაჩენს.

პირველი მეტ-ნაკლებად სრულყოფილი ცნობები შავშეთის ქართული სოფლების შესახებ სწორედ ზემოხსენებულ ავტორთა ნაშრომებში გვხდება. ამ დროისათვის უკვე ცნობილია, რომ თურქეთის ქართველობაში ეროვნული იდენტობის ყველაზე მყარი ელემენტი აღმოჩნდა ენა, მაგრამ ოსმალური სოციალ-პოლიტიკური წყობის დამყარებას, მოსახლეობის გამაჰმადიანებას მაინც მოჰყვა ქართული ენის ჯერ შესუსტება, შემდგომში კი, სამუსლიმანო საქართველოს არაერთ რეგიონში, საერთოდ დაკარგვა. დიმიტრი ბაქრაძის დაკვირვებით ისლამის მიღებიდან თუ მესამე თაობა წინაპართა ენის სიწმინდეს ინახავდა, მეოთხე თაობა მერყეობდა და მშობლიური ენის წიაღში უხვად უშვებდა უცხო ენის ნაკადს. მეხუთე თაობა უკვე ფიქრობდა და აზროვნებდა ძალით თავსმოხვეულ ენაზე და მშობლიურ ენას მხოლოდ შინაურობაშიღა ხმარობდა. ასე თაობათა სიღრმეში, უცხო რელიგიური, პოლიტიკური და სოციალური გარემოს გავლენით, დავიწყებას ეძლეოდა მესხეთის ქართველთა შორის ქართული ენა“. რასაკვირველია, ყველა რეგიონს ერთ საზომს ვერ მოვარგებთ, მაგრამ ტენდენცია, ვფიქრობ, სწორადაა დანახული. „ისლამის ბრალია, – შენიშნავდა დ. ბაქრაძე – რომ ქართული ენა სულ ერთიან დათრგუნულია, ხოლო ზოგან სრულიადაც გაქრა თურქეთის საქართველოში, სადაც მაჰმადის რელიგია ადრე დამკვიდრდა“ (დ. ბაქრაძე 1987:73).

მოგვიანებით იგივე ავტორი უფრო ფართოდ ეხება მექართულე გურჯების თემას და, ბუნებრივია, შავშეთსაც ახსნებს: „ქართული ენა სრულიად ხელშეუხებელი დარჩა იმერხევის ზემო ნაწილებში და ყვირალა-წყლის ხეობაში, რომელიც შეადგენს შავშეთის ჩრდილოეთ ნაწილს; ე. ი. დარჩა იმ ადგილებში, რომელთაც მისვლა-მოსვლა ჰქონდათ აჭარასთან; ის აღარ ისმის შავშეთის დასავლეთის ნაწილში“ (ბაქრაძე 1887.:3).

როგორც XIX საუკუნის მოგზაურთა უმრავლესობა მიუთითებდა, ამ პერიოდში შავშეთში მოსახლეობა თითქმის მთლიანად ქართული იყო: ქართველები მოსახლეობის 90%-ზე მეტს შეადგენენ. ქართულად კარგად ლაპარაკობდნენ თითქმის მთელ იმერხევში, პრაქტიკულად ყველა სოფელში. მხოლოდ ყვირალას ხეობის სათავისკენ, ასევე საკუთრივ იმერხევის ზემო წელში – დიობანში, შოლტისხევსა და წყალსიმერში უჭირდათ. ქართული კარგად ახსოვდათ იმერხევის მომიჯნავე მცირე ხეობებში – უსტამისსა და ჩიხისხევში. საკუთრივ შავშეთში, იმერხევს მიღმა, მხოლოდ რამდენიმე სოფელში ლაპარაკობდნენ ქართულად. ეს სოფლები შავშეთის ჩრდილოეთითაა და ზოგჯერ მათ იმერხევსაც მიაკუთვნებენ. მხედველობაში გვაქვს გარყლობი, ჯუარები (//ჭუარები), შავმთა (//შავთა), წითურეთი, ახალდაბა, სინკოთი.

ამდენად, თუ იმერხევს არ მივიღებთ მხედველობაში, უნდა ვთქვათ, რომ შავშეთის სხვა სოფლებში ქართული ენა თითქმის აღარ ახსოვთ უკვე XIX ს. II ნახევარში. თუმცა, „აღარ ახსოვთ“ მაინც პირობითად ნათქვამია. როგორც ჩანს, შავშეთში ქართული ენის დავიწყების პროცესი მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში გრძელდებოდა. აქ დავიმოწმებთ ერთი შავშელის ნაამბობს, რომელიც ზაქარია ჭიჭინაძეს მოჰყავს: „შავშეთში ამ 40 წლის წინათ ყველა მოხუცმა – ქალმა და კაცმა იცოდა ქართული ლაპარაკი. ამის შემდეგ აქ ხმები მოჰფინეს, რომ გურჯიჯას ენაზე ლაპარაკს თავი გაანებეთ, თორემ დღეს თუ ხვალ რუსი მოვა აქ, ტბეთს აიღებს და მაშინ, ვინც ქართულად იტყვის რაიმეს, იმას უეჭველად გააქრისტიანებენ. შავშელთ დიდად ეშინოდათ ამისი და ამიტომ ყოველი შავშელი თავის შვილს მხოლოდ მაჰმადიანურს ლაპარაკს და წერა-კითხვას ასწავლიდა. ასე და ამრიგად, შავშეთში ქართული ენის ძირიანად ამოვარდნის დრო 1840 წლიდან იწყება“ (ზ. ჭიჭინაძე 1915.:30). რაც არ უნდა კრიტიკულად მოვეკიდოთ ამ ჩანაწერს, საეჭვო არ უნდა იყოს, რომ XIX საუკუნის შუა ხანებში აქ ჯერ კიდევ ლაპარაკობდნენ ქართულად, მაგრამ გაოსმალების შესაბამისად, მშობლიური ენის თურქულით ჩანაცვლების პროცესს უკვე შეუქცევადი ხასიათი ჰქონდა.

მართალია, ამ შემთხვევაში კონკრეტული თარიღის დასახელება მოცემულ ინფორმაციას ვერც დამაჯერებლობას ჰმატებს და ვერც სოლიდურობას, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, რომ სწორედ 1840-იანი წლებიდან იწყება თანზიმათის ცნობილი რეფორმები ოსმალეთის იმპერიაში, რომ ამ რეფორმებს ოსმალოს საქართველოში დიდი უკმაყოფილება და აჯანყებებიც კი მოჰყვა, რომ თანზიმათის შემდეგ უფრო განმტკიცდა ოსმალეთის ფაქტობრივი ბატონობა და გაღრმავდა ასიმილატორული პოლიტიკა, უნდა ვაღიაროთ, რომ XIX საუკუნის 40-იანი წლების ხსენება არაა ლოგიკურ საფუძველს მოკლებული.

გიორგი ყაზბეგის ცნობით, „შავშეთის მთელი მოსახლეობა ორი ეროვნებისაგან შედგება, ქართველებისა და სომხებისაგან. იმერხევის ჩათვლით აქ 58 სოფელია, რომელთაგან საკუთრივ შავშეთისაა 36. ხელისუფლების აღწერით კომლთა რიცხვი 1740-მდე აღწევს, სინამდვილეში 2000-ზე მეტია. თითოეულ კომლზე 6-7 სულს თუ ჩავთვლით, შავშეთის მთელი მოსახლეობის რიცხვი 12-დან 14 ათასი სული იქნება. ეს მოსახლეობა 145 კომლი სომხის (900-მდე სულის) გამოკლებით სუფთა ქართველურ რასას მიეკუთვნება. საოჯახო ყოფაში ისინი სუფთა ქართულით, მთიანი საქართველოს მოსახლეობის, ე.ი კავკასიის მთიულების აქცენტით ლაპარაკობენ. გარდა ამისა აქაურ მეტყველებაში ხევსურული კილოსთვის დამახასიათებელ მრავალ სიტყვას შევხვდებით. საკუთრივ შავშეთში ქართულად ყველა არ ლაპარაკობს. მრავალ სოფელში ეს ენა სრულიად გაქრა და მის ადგილას პროპორციულად განვითარდა თურქული ენა, რომელმაც სხვათა ენისგან მიიღო მრავალი სიტყვა. საჭიროა აღინიშნოს, რომ დიდი გზის გასწვრივ განლაგებული სოფლების მცხოვრებლებმა მთლიანად დაივიწყეს ქართული ენა, თუმცა ყველა მათგანი დაუფარავად ამბობს, რომ მათი მამები გურჯები იყვნენ. რაც უფრო ვუახლოვდებით არტანუჯს, მით უფრო ნაკლებად გვხვდებოდა ქართული ენის მცოდნე, თუმცა, გობიხვეწიას მთის შემოგარენში მდებარე 12 სოფელს ხალხი გურჯისტანს უწოდებს“ (გ. ყაზბეგი 1995.:90).

კიდევ ერთხელ საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ყაზბეგმა ოსმალოს საქართველოში 1874 წელს იმოგზაურა, ანუ სწორედ ოსმალეთის ქვეშევრდომი გურჯები აცხადებენ დაუფარავად ქართული წარმომავლობის შესახებ. ყაზბეგისვე ცნობით, „შავშეთში ყველამ იცის, რომ მათი მხარე ძალით მოწყვეტილია საქართველოზე და რომ მათი წინაპრების რელიგია ქრისტიანული იყო“ (გ. ყაზბეგი 1995.:94).

ნიშანდობლივია, რომ თუმცა არტანუჯისკენ ქართულ ენაზე მოლაპარაკეთა რიცხვი კლებულობს, შავშეთიდან არტანუჯისკენ მიმავალ გზაზე ყაზბეგი არ უარყოფს მექართულეთა არსებობას: იგი ამბობს, რომ ნაკლებად გვხვდებოდა ქართულის მცოდნეო. „ნაკლებად გვხვდებოდასა“ და „არ გვხვდებოდას“ შორის დიდი განსხვავებაა, ე.ი. მაინც გვხვდებოდა. არტანუჯისკენ მიმავალმა გ. ყაზბეგმა შავშეთისწყლის მარცხენა სანაპიროზე შავშეთის შემდეგი სოფლები გაიარა: შინდობანი, ანკლია, ჩივთლუღი (//ჩიფთლიქი), მოქთა. ამ სოფლებში დღეს ქართული არ იციან, მაგრამ „წინაპრები გურჯები იყვნენო“, – ამის მთქმელი შეიძლება ნახო. ამ მიდამოებშია ვერხნალის ცნობილი ციხე, ბევრია ნაქილისვარი ადგილები, ანკლიისგან მომცრო მდინარე ყოფს გურნათელს, ამ მდინარის პირზეც ერთი ნაეკლესიარი თუ ნატაძრალია, იქნებ გრიგოლ ხანძთელისეული გუნათლეს ვანიც... ბევრი რომ არ გავაგრძელოთ, 1874 წლის მახლობელ ხანებში, როგორც ჩანს, აქ ჯერ კიდევ შეიძლებოდა ქართულის გაგონება.

რაც შეეხება არტანუჯისკენ მიმავალ გზას, დღეს შავშეთიდან ზემოხსენებული მარშრუტით სამანქანე გზაც გადადის, კერძოდ შავშეთისწყლიდან მოყოლებული შავშეთის სოფლებს – შინდობანს, ანკლიას, ჩიფთლიქს და მოქთას (ან, მეორე მხრით, სათაფლიასა და ცორცელს) მოსდევს არტანუჯის კაზის სოფლები: გოროშეთი, სამწყარო, ანაკერტი, ანჭკორი, ბაცა (ანჩა და ბიჯა მარცხნივ რჩება, თუმცა ამ გზითაც შეიძლება არტანუჯამდე მისვლა).

ქართული აღარც არტანუჯის მხარეს იციან, თუმცა წარსულის ხსოვნა აქაც ტოპონიმებმა და მშობლიურენადაკარგულ ადგილობრივთა მეხსიერების კუნჭულებმა შემოინახა.

გ. ყაზბეგი მართალია, ჩამოთვლის შავშეთის სოფლებს, მაგრამ სამწუხაროდ, არ აზუსტებს, მის მიერ დასახელებულ კონკრეტულად რომელ სოფლებში იციან ქართული და რომელში არა. მიუხედავად ამისა, ზოგადი სურათი საკმაოდ ნათლადაა დახატული და ამ მონაცემების შევსება შეიძლება სხვა მოგზაურთა ჩანაწერებით. კერძოდ, ზაქარია ჭიჭინაძე არაერთხელ მიუთითებს, რომ ქართული ენა შემორჩენილია იმერხევში. მისი აზრით (რომელიც ადგილობრივთა მონათხრობს ეყრდნობა) ქართული აქ იმიტომ შემორჩა, რომ „იმერხევში ერთობ ცუდი ადგილებია, გონჯი და აქაურებს ოსმალები არ ეტანებოდნენ, ცხოვრება უძნელდებოდათ“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:293). მიუხედავად ამისა, XIX საუკუნის 90-იან წლებისთვის აქაც შეპარულია ოსმალური ენა. მაგალითად, იგივე ავტორი შენიშნავს, რომ „სოფელ წყალსიმერში ქართველ მაჰმადიანთა ბავშვები უკვე ოსმალურად ეჩვევიან ლაპარაკს, მე თვით ვნახე ლომინაძის და სხვების ოჯახებში, რომ ბავშვები ოსმალურად ლაპარაკობდნენ. სახლობაში თუმცა ქართული იციან და მე ქართულად მელაპარაკებოდნენ, მაგრამ ოსმალური უფრო ეხერხებოდათ“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:294).

წყალსიმერს ნიკო მარიც ახსენებს. კერძოდ, იგი შენიშნავს, რომ „იმერხევში ქართული ყველგან როდი იციან, ან თუ იციან, ძალიან ცუდად, მაგ: დიობანში, შოლტისხევში, აგარაში წყალსიმერის მახლობლად“ (ვიმოწმებთ: შ. ჯაფარიძე 1996.:112). წყალისიმერის შესახებ აკონკრეტებს, რომ „ქართული ენა აქ სახლში გამოიყენება, თუმცა ადგილი აქვს თურქულის შერევასო“ (შ. ჯაფარიძე 1996.:56).

დასახელებულ ავტორთა ცნობით, XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე იმერხევში ჯერ კიდევ არაერთი სოფელია, სადაც ხალხმა ქართულის გარდა სხვა ენა არ იცის. თურქული უფრო გზის პირის მდებარე სოფლებშია გავრცელებული. ზაქარია ჭიჭინაძე ჩამოთვლის შავშეთის 36 სოფელს, სადაც ქართულ ენაზე ლაპარაკობენ. მოვიყვანთ ამ სოფლების ჩამონათვალს დედნის ორთოგრაფიით და ავტორისავე ზოგიერთი შენიშვნით. 1. ხოხლეური; 2. აგარა; 3. შოლტისხევი; 4. წყალისიმერი (თათრული ენა შესულა ხმარებაში. ეკლსიაზე ჯამე დგას მინარეთიანი); 5. წითლოეთი; 6. დიობანი (ახლოს, მთაზე ეკლესიაა); 7. იფხრევი (ძველი მებატონე სავარსამიძე ყოფილა); 8. ივეთი; 9. გზათა (თათრული არავინ იცის, ცხოვრობენ ზაქარიაძენი); 10. სურევანი; 11. უბე; 12. ძიოსი; 13. ხემწვრილი; 14. დაბა (დაბა დევაძეების სოფელია); 15. ბულტიეთი; 16. ზაქიეთი; 17. ბაზგირეთი; 18. ლეონიძე (ძველად დასაბომი); 19. ჩიხარი; 20. ჩიხისხევი; 21. უსტამისი; 22. გრილ აგარა; 23. ფხიკური (აქ ცხოვრობენ გასომხებული ქართველები); 24. ლივანის ძირი; 25. ჩაქველთა (ხეობაში დარჩენილია პატარა ეკლესია); 26. შავმთა; 27. ხარსანა; 28. გორგოტხანა; 29. ოქროს წუა; 30. ახალდაბა; 31. გარყლუფი; 32. ჯუარები; 33. მიქელეთი (თათრულ-ქართულს ლაპარაკობენ); 34. მანატბა; 35. წეფთისბარი; 36. დევაგულა (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:294).

ავტორის თქმით, სიაში არ მოხვდა ბევრი წვრილი სოფელი, რადგან ისინი ერთმანეთზეა მიწერილი. ამ ჩამონათვალში იმერხევსმიღმა შავშეთის სოფლებიცაა დასახელებული. სახელდობრ, შავმთა (//შავთა), ახალდაბა, გარყლუფი (//გარყლობი), ჯუარები (//ჭუარები). საკუთრივ შავშეთის მექართულე სოფლებს ზ. ჭიჭინაძე სხვაგანაც არაერთხელ ახსენებს. საინტერესოა ჩანაწერები ახალდაბის შესახებ. კერძოდ, გურჯების მიერ ზექერიად სახელდებული მოგზაურის თქმით, „ახალდაბა შუაგულ შავშეთში დევს, გარშემო სულ სოფლები აკრავს, სადაც თათრულ ენაზე მოსაუბრე ქართველი მაჰმადიანები ცხოვრობენ. აქ ას კომლზე მეტია და ყველამ ქართული ენა იცის“. მიზეზად თურმე ახალდაბელები იმას ასახელებდნენ, რომ გვიან გამაჰმადიანდნენ და ამის შემდეგ კარგა ხანს („ორმოცდაათი წელი“) ფარულად ქრისტიანობდნენ. ამის გამო უამრავ წინააღმდეგობას აწყდებოდნენ: „საქმე იქამდის მიაღწია, რომ ახალდაბელებმა შავშეთის სხვადასხვა სოფლების ხალხთან ნათესაობა მოსპეს, არავის ეკარებოდნენ ახლოს, ქალს არავის აძლევდნენ ცოლად, არც თვითონ თხოულობდნენო. სხვა სოფლის ხალხი მათ სძულდათ და პირდაპირი მიზეზი ეს არის, რომ შავშეთელებმა დაჰკარგეს ქართული ენა, ახალდაბელებმა კი შეინახესო“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:285). ნამდვილად ღირს ამ ერთი შეხედვით გულუბრყვილო ჩანაწერზე დაკვირვება. მასში არა მხოლოდ დამპყრობელთან, არამედ რელიგიურად აჭრელებულ ქართველთა შორის წინააღმდეგობაც არის ასახული.

ზ. ჭიჭინაძე იმერხევსმიღმა შავშეთის მექართულე სოფლებს შორის სინკოთს არ ასახელებს. სამაგიეროდ ნიკო მარი შენიშნავს, რომ ამ სოფელში „ქალები და ბავშვები ერთმანეთში და სახლში ქართულად ლაპარაკობენ“ (შ. ჯაფარიძე 1996.:124).

ისტორიული სამხრეთ საქართველოს დაპყრობის შემდეგ ოთხ-ნახევარი საუკუნე გავიდა. ოსმალეთის მიზანი იმთავითვე იყო რეგიონში მყარად დამკვიდრება, ამიტომაც მიზანმიმართულად ცდილობდა არსებული ეთნოკულტურული სისტემის ძირფესვიანად მოსპობას და ოსმალური სოციალ-პოლიტიკური წყობის დამკვიდრებას.

ოსმალეთის სახელმწიფოში ქართველთა ინტეგრაცია-დამკვიდრების პროცესი ძალაუნებურად მოითხოვდა თურქულ ენაზე უპირატესობის მინიჭებას. ამას, ცხადია, უპირველესად ხელს უწყობდა თვით ოსმალეთის სახელმწიფოს იმპერიული ბუნება. ეს პროცესი უფრო დაჩქარებულად წარიმართა განაპირა მხარეებში; ასევე დიდი თუ მცირე ადმინისტრაციული ცენტრების მიდამოებში, სადაც ოსმალეთის სახელმწიფოებრივი ზეგავლენა მეტი იყო.

როცა ინტეგრაცია-დამკვიდრების, შეგუების, რეალობაზე მორგების მეტად ხანგრძლივ, დამქანცველ და მტკივნეულ პროცესზე ვსაუბრობთ, ამ პროცესის თვითდინებასაც ვგულისხმობთ და ასევე, რაც გაცილებით უფრო არსებითი და მნიშვნელოვანია, სახელმწიფოებრივი ზეწოლისა და ზეგავლენის მრავალნაირი მეთოდის გამოყენებას. ერთ-ერთი უმთავრესი საყრდენი სახელმწიფო პოლიტიკისა რელიგია იყო. მას შემდეგ, რაც ისლამმა მყარად მოიკიდა ფეხი, ოსმალური პროპაგანდა ქართულ ენას გიაურის ანუ ურჯულოთა ენად მიიჩნევდა და რჯულის ენის, ანუ ოსმალურის დაუფლებისკენ მოუწოდებდა. ,,ჩვენი სოფლის ხალხი კეთილია, უფროსის სიტყვის გამგონი. მათ მოისმინეს მთავრობისა და მოლა-ხოჯების თხოვნა, თურქული ენის შესწავლა დაიწყეს, თურქული ენის შესწავლის დროს ქართული ენის შენახვის თავი აღარ ჰქონდათ, ამიტომ დაჰკარგეს ქართული ენა, დაავიწყდათ“, – ასე უყვებოდა ზემოხსენებული პროცესის შესახებ ერთი შავშელი გლეხი ზაქარია ჭიჭინაძეს XIX საუკუნის მიწურულს.

ცხადია, ეს ყველაფერი ასე მარტივად და უცებ არ მომხდარა, მაგრამ ხალხის მეხსიერებამ საუკუნეებში გაწელილი პროცესის ზოგადი სურათი მაინც შემოინახა. საილუსტრაციოდ მოვიტანთ კიდევ რამდენიმე ჩანაწერს:  უკვე 1896 წლისათვის მუსლიმანი ქართველები ყველაფერს ეჭვის თვალით უყურებდნენ. „ქართველს გიაურს უწოდებდნენ. იტყოდნენ, თქვენი არაფერი გვინდა, არც წიგნი, არც ენა, არც სწავლა და არც სამშობლო ქვეყანა. ჩვენ თათრები ვართ, ჩვენი ენა, წიგნი, ისტორია და სამშობლო თათრობა არის, ყველაფერი თათრულია და ჩვენც თათრები ვართო“- წერდა ზ. ჭიჭინაძე. უნდა ითქვას, რომ მისი ცნობა, მიუხედავად უკიდურესობისა, გარკვეული რეალობის შემცველიცაა – ბევრი გამაჰმადიანებული ქართველისათვის ქართველობა ქრისტიანობის სინონიმად იქცა და ქრისტიანული წარსულის მოცილებას ენის დავიწყებითაც ცდილობდა (მ. ფაღავა 2006.:9).

„ოსმალოს საქართველოს“ ცალკეული რეგიონებიდან და მათ შორის იმერხევსმიღმა შავშეთიდან ქართული ენის გაქრობის ერთ-ერთი მიზეზი იყო მოსახლეობის მიგრაცია: XVIXVIII საუკუნეებში, ერთი მხრივ, ომიანობისა და, მეორე მხრივ, გაოსმალების პროცესზე თავის არიდების ერთ-ერთი გზა მამა-პაპათა სამკვიდროდან აყრა-გადასახლება იყო. გამოთავისუფლებულ ტერიტორიებზე ოსმალები ათასი ჯურისა და გვარ-ტომის ხალხს ასახლებდნენ, რაც აჩქარებდა მოსახლეობის ეროვნულ აჭრელებას და ასიმილაციას (შ. ლომსაძე 1975.:321).

ეს პროცესი გრძელდებოდა XIX საუკუნეშიც, რუსობის დროს. მიგრაციას ამ დროს სხვა საფუძველი ჰქონდა, მაგრამ შედეგი იგივე იყო – ისტორიული სამხრეთ საქართველო მკვიდრი მოსახლეობისგან იცლებოდა.

გარდა საისტორიო წყაროებისა, ხსოვნა ამ ტრაგიკული პროცესების შესახებ ჯერ კიდევ შენახული იყო XIX საუკუნის გურჯების მეხსიერებაშიც. აქ სრულად მოვიტანთ ფრაგმენტებს ზაქარია ჭიჭინაძის ჩანაწერებიდან, რომლებშიც შავშეთზეა საუბარი, მაგრამ რეალურად მთელი სამუსლიმანო საქართველოს სურათია ასახული:

I. „შავშეთის ხალხი გამაჰმადიანებულა, ბევრი მათგანი აჭარაში გაქცეულა, რადგანაც გამაჰმადიანება არა სდომნიათ; შავშეთის სოფლები განახევრებულა, ისე, რომ თითო სოფელში 10-15 კომლი მოსახლე დარჩენილა, ამაზე მეტი ცარიელი სახლები. ამ ცარიელ სახლებში საცხოვრებლად ოსმალებს თურქები და ქურთები მოუყვანიათ და დაუსახლებიათ. ამ დროს შავშელნი გამაჰმადიანებულან. მერე გამაჰმადიანებულს ქართველებს, თურქებს და ქურთებს შუა ნათესაობა ჩამოვარდნილა, ერთმანეთს ქალებს მიათხოვებდნენ, ქირვად გაჰყვებოდნენ. რადგანაც ქართველები გამაჰმადიანდნენ, ამიტომ მათ თათრული ენის შესწავლა იწყეს; შავშელთ მალე შეისწავლეს თურქული, თურქებმა და ქურთებმა კი ვერ დაისწავლეს ქართული, ამათთვის არც იყო საჭირო, რომ დაესწავლათ ქართული ენა. ყველას თათრული უნდა სცოდნოდა, რადგანაც ხემწიფე და მთავრობაც თათრის იყო. ყველა დიდი კაცები თათრულად ლაპარაკობდნენ, ამიტომ ქართველებმა დაივიწყეს ქართული ლაპარაკი, ოსმალურად დაიწყეს საუბარი. ეს საქმე მაშინ უფრო წავიდა წინ, როცა ქართველებს, ოსმალებს და ქურთებს შორის ნათესაობა ჩამოვარდა. შავშელნიც ხშირად ირთავდნენ ოსმალოს და ქურთის ქალებს. რომელ ოჯახშიაც თურქის, ან ქურთი ქალი შესულა ცოლად, იმ ოჯახის შვილებს ქართული მალე დავიწყებიათ. მე მოვესწარი ისეთ მოხუც ბერ კაცებს, რომელთაც ქართული ლაპარაკი კარგად იცოდნენ. დღეს, მათ შვილის შვილებმა კი ქართული აღარ იციან, რადგანაც ზემოხსენებულ მოხუცებულთა ახალგაზრდობაში ზოგს ქურთის ქალი მოეყვანა ცოლად და ზოგს თურქისა“.

II. „მთელი შავშეთის სოფლის ხალხნი სულ ქართველები ვართ, ეს ადგილებიც საქართველოა, ამას ფიქრი არ უნდა. აი ტბეთის ტაძარი, ოპიზის და სხვების მიტომ გაუკეთებიათ, რადგანაც აქ საქართველო ყოფილა. ყველა აქაურ სოფელს, მთასა და ხეობას ქართული სახელები აქვს, აი მეც ქართული გვარი მაქვს: ჯინჭაროღლი-ჯინჭარაშვილი, თუმცა ერთი სიტყვა ქართული არ ვიცი. მამაჩემი კი იტყოდა, რომ ჩვენმა ძველებმა ყველამ იცოდნენ ქართულიო. აქ ქართული ენა მიტომ ამოვარდნილა, რადგანაც ფადიშაჰის (სულთნის) ბრძანება ყოფილა.

გარდა ამისა, ჩვენ ძველ კაცებს ბრძანება მოსვლიათ, რომ თქვენ შვილებს დღეის შემდეგ ქურთის ან თურქის ქალები უნდა შერთოთო, რომ ყმაწვილებმა თურქული ენის ლაპარაკი დაისწავლონო. ვინც ჩვენ ბრძანებას არ შეასრულებს, იმას სასტიკად მოვეკიდებითო, დავსჯითო. შავშელები ბრძანების შესრულებას შეუდგნენ, იწყეს არდაჰანისკენ მგზავრობა, იქიდან ქურთის და თურქის ქალები მოჰყვანდათ ცოლებად, თავიანთ ქალებს კი ქურთებს და თურქებს აძლევდნენ ცოლად. აი ამის გამო დაისწავლეს შავშელთ ყმაწვილებმა თურქული ენა და ქართული დაავიწყდათ. თორემ ეს რომ ასე არ მომხდარიყო, მაშინ ვინ დაავიწყებდა ქართულს ლაპარაკს შავშელ კაცს!“

III. „შავშეთი საქართველოა, ჩვენც გურჯები (ქართველები) ვართ, ხოლო გურჯული ენა აღარ ვიცით. ჩემი გვარი გორდაძეა, სოფ. ციხისთაველი ვარ. მე ბერი კაცი ვარ და ჩვენი ბერი-კაცებისაგან შემიტყვია ასე: შავშეთში ქართულის დავიწყება თავის ნებით იქმნაო. გამაჰმადიანების შემდეგ ქართული ენა ჩვენთვის აღარ იყო საჭირო, ჩვენ ჩვენს სჯულის ენაზე ვიწყეთ სწავლება და ქართული მთლად დაგვავიწყდა. ამის მოდავე არავინ იყო. ჩვენ თვითაც დიდად ვსცდილობდით, რომ ჩვენი სჯულის ენა დაგვესწავლა, სხვა თუნდ დაგვვიწყებოდა, ეს არაფერი სადარდელი საქმე იქნებოდა. ჩვენმა ძველმა კაცებმა ქართული კარგად იცოდნენ, თათრული მძიმედ, იმათ შვილებმა და შვილის-შვილებმა ვიმეცადინეთ და თათრული ენა კარგად დავისწავლეთ, ამიტომ ქართული დაგვავიწყდა...

ოსმალები იმერხევს არ ეტანებოდნენ, ქვიანი ადგილია, იქ მცხოვრები კაცი მხნე, მუშა კაცი უნდა იყოს და მასთანავე იცოდეს იქაური ადგილების საქმეები. ამიტომ ოსმალები იქ არავის ასახლებდნენ გარედან მოყვანილებს. იმერხეველებს იმიტომ შერჩათ ქართული ენა.

შავშეთიც რომ ასე ყოფილიყო, მაშინ აქაც ასე იქნებოდა, მაგრამ შავშეთი ლამაზი ქვეყანა არის, კარგი ადგილებია, ოსმალებმა ეს ადგილები ვერ დასთმეს, აქ ქურთები და ოსმალები მოიყვანეს და დაასახლეს, ჩვენი ძველები იმათში არეულან და მიტომ დავიწყებიათ ქართული ლაპარაკი.

დღეს შავშეთში ნახევარი თუ ქართველის კაცის არის დარჩენილი, ნახევარი ქურთთურქების. და ყველა ესენი ისე ჰგვანან ერთმანეთს, რომ იგინი ერთმანეთისაგან ვეღარ განირჩევიან; ყველას თავის ძველების ამბები დავიწყებიათ და ამბობენ, რომ ჩვენ ძველთაგანვე აქ ვსცხოვრებდით შავშეთშიო, ყველას გურჯად მიაჩნია თავისი თავი. ეს დღეს უფრო გახშირდა, რადგანაც აქაურებს ეშინიანთ, რომ გურჯად არ ვსთქვათ ჩვენი თავები, მაშინ შეიძლება, რომ ოდესმე აქედან გაგვრეკონო, რადგანაც ეს ადგილები გურჯისტანია და თქვენ კი თათრებსა და ქურთებს აქ რა ადგილი გაქვთო“ (ზ. ჭიჭინაძე 1915.:44-47).

ამ მონათხრობებში აშკარად ჩანს, რომ ძველ შავშეთში ენის დავიწყება-გაოსმალების მიზეზებად რამდენიმე ფაქტორს მიიჩნევდნენ: 1. სახელმწიფოებრივი ზეწოლა; 2. სარწმუნოებრივი ზეგავლენა („სჯულის ენაზე“ უპირატესობის მინიჭება); 3. შერეული ქორწინებანი და მოსახლეობის ეთნიკური აჭრელება; 4. მოხერხებული მდებარეობა, სავაჭრო გზები, ლამაზი, ნაყოფიერი გარემო, რაც მომხვდურს იზიდავდა.

ყველა ეს ფაქტორი, მეტ-ნაკლები ინტენსივობით, ყველა ეპოქაში იყო დამახასიათებელი მთელი „თურქეთის საქართველოსათვის“, მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრივ შავშეთისთვის (ასევე ლივანისთვის და კიდევ რამდენიმე რეგიონისთვის თანამედროვე თურქეთის საქართველოში) მოსახლეობის შერევისა და ეთნიკური აჭრელების მასშტაბის გაზვიადება, ვფიქრობთ, არ ღირს. იმავე ზაქარია ჭიჭინაძის ჩანაწერებიდან და ასევე სხვა წყაროებიდან თვალნათლივ ჩანს, რომ XX საუკუნის შავშეთის მოსახლეობის მამა-პაპათა თაობა ქართულად ლაპარაკობდა. მაშასადამე, XVIII-XIX საუკუნეთა მიჯნაზე მთელმა შავშეთმა იცოდა ქართული ენა. ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, რომ XIX საუკუნის შუა ხანებში მთელ შავშეთში ჯერ კიდევ ფლობდნენ მშობლიურ ენას. ეს ცნობა ეყრდნობა ხალხის ხსოვნას წინა თაობის შესახებ, ამიტომ მასზე ნდობა შეიძლება. თანამედროვე შავშეთშიც ბევრი მიიჩნევს, რომ ,,ართვინში (იგულისხმება ვილაეთი) თურქი არაა. ბელქიდა ამ შავიზღვისპირეთშიც თურქი არ არი. ბერძენი, სომეხი, გურჯი, ლაზი არი!..“

ქართული ენის დაკარგვის მიზეზი შავშეთში უფრო ისაა, რომ ეს მხარე იოლი მისაწვდომია, აქ გადიოდა სავაჭრო გზები და ოსმალური ზეგავლენაც მეტი იყო. ცხადია, უცხოტომელ ჩასახლებულთა ზეგავლენაც არ უნდა გამოვრიცხოთ, მაგრამ თუ გავაანალიზებთ წყაროების მონაცემებს და თანამედროვე ვითარებას, უფრო სარწმუნო ჩანს ის მოსაზრება, რომ ამჟამინდელი აქაური მოსახლეობის 80 %-მდე მაინც ქართული წარმოშობისაა. პრაქტიკულად თანამედროვე თურქეთში ქართული ენა ან ხსოვნა ქართული ენის ცოდნის, საკუთარი ქართული წარმომავლობის შესახებ შემორჩენილია სწორედ იმ რეგიონებში, სადაც მოსახლეობის შერევა-აჭრელება უფრო ნაკლებად ხდებოდა (აქ, ცხადია, მუჰაჯირთა შთამომავლებს არ ვეხებით). ყველაზე მკაფიოდ ეს ჩანს ლივანაში – მარადიდიდან ართვინამდე ჭოროხის ორივე სანაპიროზე მურღულითა და წვრილ-წვრილი ხეობებითურთ, მდინარე შავშეთისწყლის თითქმის მთელ ხეობაში, ზედა მაჭახელსა და პარხლისწყლის მიდამოებში. ისეთი ადგილები, სადაც ქართველობის ხსოვნა ბჟუტავს, თანამედროვე თურქეთში სხვაგანაც დაიძებნება (თვით შორეულ სპერშიც კი), მაგრამ, სამწუხაროდ, ნაკლებად! ნიშანდობლივია, რომ ამ მხარის რუსეთთან შეერთების შემდეგ თურქული ელემენტის გაძლიერების ტენდენცია არ მოშლილა. ამის უპირველესი მიზეზი ის იყო, რომ რუსული მთავრობა ადგილობრივთ, რელიგიური მრწამსის გამო, თათრებად მიიჩნევდა. თუ ოსმალობაში აქაურები თავს გურჯებად მიიჩნევდნენ და ამას არც ქვეყნის ბატონ-პატრონები უარყოფდნენ, ახალმა მთავრობამ მათი გურჯობა ეჭვქვეშ დააყენა. ამ მხრივ დამახასიათებელია ერთი ადგილობრივის სიტყვები: „ჩვენს ქართველობაზე თქვენ დაგარწმუნებთ, რომ ჩვენ ნამდვილი ქართველები ვართ, ვიდრე რუსეთი მიგვიღებდა, მანამდის ჩვენს თავებს ქართველებად ვაღიარებდითო“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:32).

სამეცნიერო ლიტერატურაში, გამოქვეყნებულ საარქივო მასალებში და სიძველეთა საცავებში დაცულ დოკუმენტებში არაერთგზის გვხდება შესაბამისი მაგალითები. ა. ფრონელი წერს: „სამცხე-საათაბაგო დაიჭირა გრაფმა პასკევიჩმა... აქაურ მკვიდრს მესხის მაგიერ თათარი დაარქვა მთავრობამ. ეს უდიდესი შეცდომაა და წინააღმდეგი როგორც ბუნებისა, აგრეთვე მეცნიერებისა“ (ალ. ფრონელი 1991.:131). ადგილობრივთა თურქებად მონათვლის მავნე პრაქტიკას რუსეთის პოლიტიკის დიდ შეცდომად მიიჩნევს ე. ვეიდენბაუმი. რუსეთთურქეთის 1877-1878 წწ. ომის შემდეგ აჭარაში შექმნილი ვითარების აღწერისას ის ამბობს: „არ უნდა გავიმეოროთ ის შეცდომები, რომელიც ჩვენ 1829 წელს დავუშვით ახალციხეში. ჩვენ არ ვიცოდით, ან კიდევ დავივიწყეთ, რომ აქ ბევრი გამაჰმადიანებული ქართველია და ვთვლიდით მათ თურქებად“ (ე. ვეიდენბაუმი 2005.:54).

შეცდომები განმეორდა არანაკლები მასშტაბით: 1879 წლის რუსეთ-ოსმალეთის კონსტანტინოპოლის ტრაქტატით საზღვრისპირა მოსახლეობას 3 წლის განმავლობაში საზღვარგარეთ თავისუფალი გადასახლების უფლება მიეცა. ამ ტრაქტატით გადაიშალა კიდევ ერთი შავი ფურცელი საქართველოს ისტორიაში. დაიწყო მუჰაჯირობის ახალი ტალღა. ეს ტალღა, ბუნებრივია, შავშეთსაც შეეხო.

ზაქარია ჭიჭინაძის მიერ XIX საუკუნის 90-იან წლებში შავშეთში შეკრებილი მასალების მიხედვით შავშეთიდან გადასახლებულა დაახლოებით 15000 სული. მათ შორის 5000 იმერხევიდან. ზ. ჭიჭინაძის ინფორმაცია ადგილობრივთა მონათხრობს ეყრდნობა და, ბუნებრივია, დასაზუსტებელია. თუ გავითვალისწინებთ, რომ გ. ყაზბეგის ცნობით მთელ შავშეთში 1874 წელს კომლთა რიცხვი დაახლოებით 2000 იყო, ხოლო მოსახლეობის რიცხვი 12-14 ათასს აღწევდა (გ. ყაზბეგი 1995.:90), უნდა ვთქვათ, რომ შეუსაბამობა ამ ცნობებს შორის აშკარაა. თუმცა, არც ისაა საკამათო, რომ გადასახლებულთა რიცხვი მეტად ბევრი იყო.

იმავე 90-იან წლებში, მუჰაჯირობის, ასე ვთქვათ, ცხელ კვალზე, გლეხები მიუთითებდნენ, რომ „თუმცა იმერხევი კლდეღრიანი ადგილებია, მაინც აქ სოფლები ხალხით სავსე იყოო. ეხლა კი აქ აღარავინ არის, განახევრდა, დაცარიელდაო“ (ზ. ჭიჭინაძე 1912.:141).

უნდა ვივარაუდოთ, რომ მას შემდეგ, რაც სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიების ნაწილი თურქეთმა ხელმეორედ მიიერთა, აქედან აყრილი მოსახლეობის ნაწილი, შესაძლოა, უკან დაბრუნდა, ვერც რუსების მიერ ჩასახლებული არამუსლიმანი ხალხი დამაგრდებოდა აქ, მიუხედავად ამისა, მუჰაჯირობის მიერ მიყენებული ჭრილობების მოშუშება იოლი არ იქნებოდა და იმ პირველი ტალღის შესახებ ხსოვნას დღესაც შეიძლება წააწყდე შავშეთში.

საინტერესოა, რომ ქართულ ენაზე მოლაპარაკე შავშელთა შორის ითვლებოდნენ აქაური სომხები – გრიგორიანელებიც და კათოლიკებიც. სომეხთა რიცხვი ამ მხარეში ბევრი არ იყო (145 კომლი – 900-მდე სული). ისინი შავშეთის ოთხ სოფელში ცხოვრობდნენ (სათლე, ოქრობაგეთი, ფხიკიური, მამანელისი), ჰქონდათ სამი კათოლიკური და ერთი გრიგორიანული ეკლესია (ზ. ჭიჭნაძე 1913.:276).

მართალია, ზოგიერთი ავტორი ოქრობაგეთს ქართველ მაჰმადიანთა სოფლად ასახელებს (კ. მაჭავარიანი 1894.:2), მაგრამ აქ უფრო გაუგებრობასთან უნდა გვქონდეს საქმე და, ბუნებრივია, თვითმხილველთა ინფორმაცია უფრო სანდოა. 

სომხურ-ქართული ურთიერთობანი ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში უამრავი საინტერესო ფაქტის შემცველია და ქართულ მეცნიერებას ამ თვალსაზრისით ჯერაც ბევრი აქვს საკვლევი. აქ კი უნდა აღვნიშნოთ, რომ XIX საუკუნის მოგზაურები, როგორც თვითმხილველები, უხვად აღნიშნავდნენ ქართველთა გასომხების ფაქტებს. ქართველები ქრისტიანად გადარჩენის იმედით გადადიოდნენ სომხურ ტიპიკონზე და ამ პროცესს ხელს უწყობდა ოსმალეთის პოლიტიკა მართლმადიდებელთა მიმართ.

ალ. ფრონელი წერს, რომ, „ოსმალოს მთავრობა მტრის თვალით უყურებდა ლათინურსა და ქართულ წირვა-ლოცვას; ლათინური ევროპას აგონებდა, იმ ევროპას, რომელმაც არაერთხელ წელში გაზნიქა ოდესმე ქედმაღალი ოსმალეთი. ქართული კიდევ შეუპოვარ გურჯისტანს, რომლის დამხობა შეადგენდა მაჰმადიანური ოსმალეთის პოლიტიკისა და დიპლომატიის ენას. ამიტომ გააფთრებულმა და გაალმასებულმა ოსმალეთმა სასტიკადაც დაუწყო დევნა ლათინურ და ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვას და ღვთისმსახურებას; სომხური ენა კი მიჩნეული ჰქონდათ მაშინდელ ოსმალებს. სომხებისა არ ერიდებოდათ და დიდი თავაზიანობით ეკიდებოდნენ თვით სომხეთის ერსა“ (ალ. ფრონელი 1991.:38).

ამდენად, ქრისტიანობის შენარჩუნებისკენ მისწრაფება, ერთი მხრივ და, მეორე მხრივ, ოსმალეთის განსაკუთრებული დამოკიდებულება სომხური ეკლესიების (როგორც გრიგორიანულის, ასევე კათოლიკურის) მიმართ (რაც, მეოცე საუკუნის დასაწყისამდე, სომხებს პრივილეგირებულ მდგომარეობაში აყენებდა), ასევე სომხური ეკლესიების აქტიურობა განაპირობებდა ჩვენებურთა ერთი ნაწილის თანდათანობით გასომხებას.

ზაქარია ჭიჭინაძე ირწმუნება, რომ აქაური სომხების შესახებ ამბობს იმას, რაც საკუთარი თვალით უნახავს ან სომხებისგანვე სმენია. ეს ნანახ-გაგონილი კი უტყუარად ადასტურებს, რომ „სომხები და კათოლიკენი (ანუ გრიგორიანელი და კათოლიკე სომხები) ძველთაგანვე აქაურნი არიან, ქართული გვარისანი“. იგი აღნიშნავდა: „ამბობენ, ქართველთა დევნილობის დროს ზოგიერთმა ქართველმა, რომელთაც სურდათ მაჰმადიანობიდან თავი გადაერჩინათ, თავი კათოლიკედ აღიარა და კათოლიკეს სარწმუნოებას შეუერთდაო; შემდეგ ამ ქართველ კათოლიკეებისათვის ენად სომხური ენა გარდიქცა. მას შემდეგ ქართველებმა იწყეს სომხურად ლაპარაკის მიჩვევა და დროის განმავლობის მეოხებით მათ სამშობლო ენად სომხური ენა გარდაიქცაო. აი ასეთი კათოლიკების რიცხვს მიეკუთვნებიან არდანუჯის, შავშეთის, ართვინის და ბევრი სხვა ადგილების კათოლიკებიო, რომლებიც დღეს თავიანთ ვინაობას სომხობით ხატავენო. ამ აზრის დასამტკიცებლად კმარა ისიც, რომ ჯერაც კიდევ მათში ქართული ენის სიტყვები არ აღმოფხვრილა და ლაპარაკის დროს ესენი ძალიან ბევრ ქართულ სიტყვებს ხმარობენ. ისეთ სიტყვებს, რომლებსაც არავითარი მსგავსება და ნათესაობა არ აქვთ სომხურთან. გრიგორიანელებიც ასევე არიან ქართველობიდან გასულნი“ (ზ. ჭიჭინაძე 1915.:303).

თავად განსაჯეთ: XIX საუკუნის II ნახევრის იმერხევ-გარე შავშეთში ქართულ ენაზე ლაპარაკობენ მხოლოდ სომხური სოფლების მცხოვრებნი. შავშელ გურჯებს მშობლიური ენა დავიწყებული აქვთ და, შესაბამისად, ფხიკიურის გარდა ყველა სხვა სოფელში გამორიცხულია იმის დაშვება, რომ სომხებმა ადგილობრივ მცხოვრებთან ურთიერთობისას აითვისეს ქართული. იქნებ ისიც გვეფიქრა, რომ აქაური სომხების წინაპრებმა ადრევე ისწავლეს ქართული, როცა შავშელები ჯერ კიდევ მხოლოდ მშობლიურ ენას ფლობდნენ, მაგრამ მას შემდეგ იმდენი დრო გავიდა, თავად ქართველებს დაავიწყდათ ქართული და სომეხთა თაობები რად შეინახავდნენ? მეტადრე, როცა ამის პრაქტიკული საჭიროება არ არსებობდა. მაშასადამე, უნდა ვიფიქროთ, რომ კათოლიკური ეკლესიის წიაღში მშობლიური ენის დავიწყების პროცესი უფრო ნელა მიდიოდა და გასომხებულ ქართველებს წინაპართა ენა ახსოვდათ.

ამდენად, XIX საუკუნეში, XX საუკუნის დასაწყისშიც კი, სამუსლიმანო საქართველოში გასომხების პროცესი დასრულებული არაა და ამ პერიოდის მოგზაურები თუ მეცნიერები პროცესის დასკვნითი ეტაპის დამკვირვებლებად გვევლინებიან. ნიშანდობლივია ჩანაწერები კარლ კოხისა, რომელმაც XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ორჯერ (1836 და 1843-44 წლებში) იმოგზაურა კავკასიაში. იგი ადასტურებს კავკასიაში ქართველთა გასომხების ფაქტს და აღნიშნავს: „სავაჭრო საქმეს ჩვეულებრივ, ქართველები განაგებენ. ეს ის ქართველებია, რომლებსაც სომხური სქიზმა აქვთ მიღებული და ამიტომ სომხებად იწოდებიან. ისინი უმთავრესად ართვინში ცხოვრობენ“ (კ. კოხი 1981.:192). 

ზემოხსენებული ისტორიის თემატური გაგრძელებაა უკვე XX საუკუნის დასაწყისში ნიკო მარის მხლებლის არტანუჯელი კათოლიკე სომხის, ამბარცუმ ტოპსუჯიანის ამბავი: „ჩემი წინაპრები ქართველი კათოლიკები იყვნენ, – უთქვამს ამბარცუმას, – მე ქართული არ ვიცი, მამაჩემმა ქართული იცოდა, ბაბუაჩემმა კი საერთოდ არ იცოდა სომხური“ (ვიმოწმებთ: შ.ჯაფარიძე 1996.:180). ამასთან, ნ. მარი ადასტურებს შავშელი სომხების მეტყველებაში ქართულ ლექსიკას. კერძოდ, იგი წერს: „ოქრობაგეთელი სომხების სალაპარაკო ლექსიკაში შევნიშნე ბევრი ქართული სიტყვა: გოგო, სარწყავი, ჩიტი, ძერა და სხვა“ (ვიმოწმებთ: შ. ჯაფარიძე 1996.:41).

ჭოროხის აუზის ქართველთა გასომხების ამბავი კიდევ ერთი გულსაკლავი, ამავე დროს ვრცელი, რთული და ასე თუ ისე ცნობილი ისტორიაა. ჩვენ არც დაგვისახავს მიზნად ამ ისტორიის თხრობა და ანალიზი. ამჯერად მხოლოდ იმაზე მითითება გვინდა, რომ XIX საუკუნეში გასომხებულმა ქართველებმა ჯერ კიდევ იციან თავიანთი წარმომავლობის შესახებ და, რაც ასევე მნიშვნელოვანი ფაქტია, მათი ნაწილი კვლავაც ინარჩუნებს წინაპართა ენას.

ამდენად, XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე შავშეთში ქართულ ენა იციან მთელ იმერხევში, სხვა რამდენიმე სოფელში და, ასე თუ ისე, სომხებითა და გასომხებული ქართველებით დასახლებულ სოფლებში. ქართული ენის მცოდნე უფროსი თაობის წარმომადგენელს სხვაგანაც წააწყდებოდა კაცი. ამ რეგიონში ყველამ კარგად უწყოდა ქართული წარმომავლობისა და წინაპართა ვინაობის შესახებ.

თვითმხილველთა დაკვირვებით შავშელები მშვიდობისმოყვარე ხასიათით გამოირჩეოდნენ. მეტიც, მეზობელ მაჭახლელებთან და ზემო აჭარის მცხოვრებლებთან შედარებით ერთობ დაბეჩავებული იყვნენ. ისტორიულ ბედუკუღმართობას დიდი გავლენა მოუხდენია აქაურებზე: წინათ „ეს ხალხი გამოირჩეოდა თავისი სიმამაცით, გამბედაობით, მათ არაერთხელ იხსნეს საქართველო უბედურებისაგან, ახლა კი იმდენად მშიშარები გამხდარან, რომ აჭარლებს სალაპარაკოდ ექცათ. შავშელების ხასიათი ზემო აჭარიდან მოსულ მოგზაურს თვალში სცემს“ – შენიშნავს გ. ყაზბეგი.

განსაკუთრებით მძიმე დღეში ყოფილან ყვირალას მკვიდრნი. გ. ყაზბეგის თქმით, „მათ საცოდავი სახე აქვთ და გონებრივადაც განუვითარებელნი არიან. აქ ერთ ყოჩაღსაც ვერ ნახავ – ყველა ძონძებშია, მჭმუნვარე და დაბალი ტანისანი არიან. სიბეჩავე ყველა მათგანის სახეზე იკითხება, ამის გვერდით კი შეინიშნება სიღარიბე“.

აქვე უნდა ითქვას, რომ ყვირალას მცხოვრებთა უკიდურესი მდგომარეობა გამონაკლისია შავშელთათვის, სხვაგან გაცილებით უკეთესი მდგომარეობაა, თუმცა, გ. ყაზბეგისვე აზრით, საცოდავი სახე და ზნეობრივი დაძაბუნება ყველგან შეინიშნება. „ოჯახურ ყოფაში იმერხევის ხეობის მცხოვრებლები უფრო ცუდ შთაბეჭდილებას ტოვებენ, ვიდრე საკუთრივ შავშეთისა: ისინი პირქუშნი, მაგრამ შავშელებზე უფრო მამაცნი და ლამაზები არიან. იმერხევში ქართული ტიპი სუფთაა. აქ ძალზე ლამაზ სახეებსაც შეხვდები” (გ. ყაზბეგი 1995.:91).

შავშელთა თვინიერი ხასითის შესახებ არაერთი ცნობა გვხდება მოგზაურთა ჩანაწერებსა თუ XIX-XX საუკუნის მიჯნის ქართულ პრესაში. ამ შრომისმოყვარე გურჯებს იარაღის სიყვარული მაინცდამაინც არ ახასიათებდათ და როცა XIX საუკუნის 60-იან წლებში გამოვიდა ბრძანება იარაღის ტარების აკრძალვის შესახებ, სულთნის ეს ნება ქართველ მაჰმადიანთაგან მხოლოდ შავშელებმა აღასრულეს. აჭარლებმა, ლაზებმა და მაჭახლელებმა უარი თქვეს იარაღის აყრაზე და საქმეც ამით მოთავდა. ამ თვისებათა მატარებელ შავშელებს ხშირად აგრესიული მეზობლებისაგან თავის დაცვის ნიათიც აღარ ჰქონდათ და ძალადობის მსხვერპლნი ხდებოდნენ. გ. ყაზბეგი აღწერს ყაჩაღთა ძალადობის არაერთ შემთხვევას, რასაც ადგილობრივნი ვერაფერს უპირისპირებდნენ (გ. ყაზბეგი 1995.:92).

იგივე განწყობაა შავშელების მიმართ ათეული წლების შემდეგაც. ზ. ჭიჭინაძის თქმით, იშვიათია თოფ-ხანჯალ-ხმალ-დამბაჩიანი სოფელი. იარაღის მიმყოლი ხალხი არ ვართო, – ამბობენ, – ჩვენი იარაღი თოხი, ბარი, ნიჩაბი და გუთანიაო. „შავშელი კაცის ყაჩაღობა არც ძველად და არც შემდეგ არ გაგონილა, – წერს ზ. ჭიჭინაძე, – იქნება აქა-იქ მომხდარა, მაგრამ ეს ყოფილა იშვიათად და კანტი-კუნტად. ყაჩაღობა ამათში არ ყოფილა და თუ ყოფილა, ისიც ქურდობის მიზეზით კი არ დაბადებულა, არამედ სხვა რამ საპოლიტიკო და მოქალაქური მხარეების მეოხებით; ისიც კი უნდა შეინიშნოს, რომ შავშელებთაგანი თუ ვინმე ყაჩაღად გავარდნილა, ის უნდა რაიმე განწირულობაში ყოფილიყო ჩავარდნილი და ან სხვადასხვა თემთა მცხოვრებთაგან გამოსულ ყაჩაღებს უნდა მიეზიდოთ, მაგალითებრ, შავშელები აჭარლებს მთლად ყაჩაღებად სთვლიან, ასე ამბობენ, რომ აჭარლების ხელობა არისო, ნამეტურ მაჭახელებისა – ძველათ იმათ ყაჩაღობისგან მოსვენება არ გვქონდა, ისინი არ მუშაობდნენ, მთელი წელიწადი ყაჩაღობდნენ და მითი ცხოვრობდნენო“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:270).

ვფიქრობთ, რომ მოგზაურთა ჩანაწერებში დაფიქსირებული არაერთი კონკრეტული ფაქტის მიუხედავად, მოსაზრებები შავშელთა ბეჩაობის შესახებ გადაჭარბებული უნდა იყოს და იგი უფრო აგრესიული მეზობლების ქედმაღალ შეხედულებებს ემყარება. ცალკეულ შემთხვევათა განზოგადება ობიექტურ სურათს ვერ ხატავს. შავშელთა მშვიდობიანი ხასიათი აშკარად ჩანს, მაგრამ მშვიდობისმოყვარეობა ყოველთვის როდი ნიშნავს ლაჩრობას და თუ ვაჟკაცობა მაინცდამაინც ყაჩაღების სიმრავლით იზომება, მაშინ შეიძლება დავიმოწმოთ ნიკო მარი, რომელმაც არაერთი „ყაჩაღური სიმღერა“ ჩაიწერა იმერხევში...

გ. ყაზბეგი აღნიშნავს, რომ შავშეთში ოსმალეთის გავლენა ძალზე ძლიერია და ამის მთავარ მიზეზად ასახელებს ერთი მხრივ იმას, რომ ეს რეგიონი ადვილად უკავშირდება, ოლთისს, ერზრუმს და ახალციხეს, მეორე მხრივ, იმას, რომ შავშელები აჭარლებზე ადრე გამაჰმადიანდნენ. მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, შავშეთში რელიგიური ფანატიზმი ნაკლები იყო ოსმალოს საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით. ამის შესახებ ყველაზე დაბეჯითებით ზ. ჭიჭინაძე მიუთითებს. მისი თქმით, როცა „ამათთან ვინმე ქრისტიანი მივა, ისინი მას სჯულის შესახებ კი არ დაუწყებენ ლაპარაკს, არამედ გამოკითხავენ ქვეყნის ამბებს, სადაურობას, მოსავლიანობას, მთავრობის ვითარებას და სხვა. ყველაფერს დიდი კმაყოფილებით და სიამოვნებით მოისმენენ და მიიღებენ, მცირე რამესაც ვერ შენიშნავთ, რომ ისინი ქრისტიან კაცს ეჭვით უმზერდნენ. ისინი უყურებენ მას ისე, როგორც სტუმარს და არ იციან, როგორ ასიამოვნონ, როგორ ემსახურონ, რა მიართვან, როგორ აამონ...“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:269). უნდა ითქვას, რომ ზაქარია ჭიჭინაძეს რელიგიურ ნიადაგზე ბევრი უსიამოვნება შემთხვევია აჭარაში, ამდენად, მისი დაკვირვება სულაც არაა საფუძველს მოკლებული. მეტიც, ზოგჯერ ლოცვასაც აკლდებიან, მეტადრე მაშინ, როცა სამუშაო აქვთ. ასეთ დროს „დღეში ხუთჯერ არ ლოცულობენ ისე, როგორც ეს სხვა მაჰმადიანმა ქართველებმა იციან და ნამეტურ აჭარა-ქობულეთელ ქართველ ფანატიკოს მაჰმადიანებმა“. ზ. ჭიჭინაძეს რეალური ფაქტი მოყავს აჭარელთა და შავშელთა შედარებისათვის: შავშეთის ერთ-ერთ სოფელში ყოფნისას, როცა ლოცვის დრო მოვიდა, ზ. ჭიჭინაძის მხლებელმა აჭარლებმა ლოცვა დაიწყეს, შავშელებმა კი საუბარი გააგრძელეს. „საქმე ისე მოეწყო, რომ შავშელებს აჭარლების შერცხვათ ლოცვის შეუსრულობის გამო და ამიტომ მათაც ილოცეს, თუმცა, როგორც შევატყვე, არაფრად ეპიტნავათ აჭარლების საქციელი, მაგრამ რას იზამდნენ: ულოცველი მუსლიმანი მუსლიმანი არ იქნებაო“ (ზ. ჭიჭინაძე, 1913.:268.).

ფრთხილად შევნიშნავთ, რომ ეს შედარებით თავისუფალი დამოკიდებულება რელიგიური რიტუალების მიმართ შავშეთში (იმერხევში) დღესაც შეინიშნება, რაც, ცხადია, არ გამორიცხავს იმას, რომ აქაურები ჭეშმარიტი მორწმუნენი და ისლამის ერთგული მიმდევრები არიან.

რელიგიური ფანატიზმით ნაკლებად შებოჭილი იყვნენ იმერხეველი ქალებიც. მართალია, ისინი პირბადით დადიოდნენ, მაგრამ ,,ისე არ ფანატიკოსობდნენ. როგორც აჭარელი ქალები“. ზაქარია ჭიჭინაძე იხსენებს ერთ შემთხვევას, როცა გზად, ტყეში, იმერხეველი ქალი შემოხვდათ, რომელმაც შორიდანვე დაიწყო ლაპარაკი. მოიკითხა მგზავრების სადაურობა, გამოკითხა მათი ამბები და თავისიც უამბო. აჭარელ თანამგზავრს ასეთი თავისუფალი ქცევა გაუკვირდა, მიუღებლად მიიჩნია და ისღა დარჩენოდა, ცუდად მოეხსენებია აქაურები: „იმერხევლები მევირეები არიან და არაფერი დაეძრახებათო“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:291).

როგორც ითქვა, XIX საუკუნის მთელ შავშეთში ახსოვდათ ქრისტიანული წარსული. XIX საუკუნის მიწურულს ჯერ კიდევ გაიხსენებდნენ, რომ მაგალითად, 1878 წელს გარდაცვლილი ვინმე დარჩიძის ბებია ქრისტიანი ქალი ყოფილა (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:293). ყაზბეგის თქმით, ოქრობაგეთის ეკლესია, მეცადინეობით ორი-სამი გურული ქალისა (ისინი ცოლად ჰყავდათ შავშეთის ბეგებს), 70-იან წლებამდე მოქმედებდა, აქაური ქართული ტაძრის პატივისცემა ხალხში კარგა ხანს ცოცხლობდა: „ოქრობაგეთის ძველი ეკლესიის ნანგრევთან არის სასაფლაო, ქვის ფილებზე ჩვენ ვნახეთ სანთლებიც, რომლებიც ვიღაცას მიცვალებულთა სულის სალოცად ენთო. ეს არის ძველი კეთილმოსაგონარი დროის და გვარის პატივისცემა“. (გ. ყაზბეგი 1995.:94). აქვე უნდა გავიხსენოთ, რომ ოქრობაგეთი მაშინ სომხებით (თუ გასომხებული ქართველებით) იყო დასახლებული, მაგრამ აშკარაა, რომ მართლმადიდებლობის კვალი აქ ჯერ კიდევ იგრძნობა.

ქრისტიანობის ხსოვნა და რიტუალები XX საუკუნეშიც შემოუნახავს ზიარეთობის ტრადიციას. ზიარეთში წასვლა წმინდა ადგილების მონახულება-მოლოცვას გულისხმობს. მართალია, ამ ტრადიციაში მუსლიმანურთან და ქრისტიანულთან ერთად წარმართული შრეებიც საგრძნობია, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ XX საუკუნის დასწყისში წმინდა ადგილებზე მისულები ჯერ კიდევ ანთებდნენ შინ დამზადებულ სანთელს. ალბათ ესეც იყო მიზეზი იმისა, რომ ნიკო მარის თქმით, ხოჯები გამწარებული იბრძოდნენ ამ უძველესი ტრადიციის წინააღმდეგ. ისინი აცხადებდნენ, რომ მთებში არ არის არავითარი „ზიარეთიო“ (მოსალოცი წმინდა ადგილი), მაგრამ ხალხი არ უჯერებდა და ამბობდა, – ასეთია ჩვენი უძველესი ადათიო! (ვიმოწმებთ: შ. ჯაფარიძე, 1996.:70)

ზიარეთობის ტრადიცია დღემდეა შემორჩენილი შავშეთში და სხვაგანაც, მაგრამ სანთლებს აღარავინ ანათებს. მიუხედავად იმისა, რომ ტაო-კლარჯეთის რომელიმე ზიარეთი შეიძლება ნაეკლესიარზე ან მის მახლობლად იყოს, ასეთი ადგილები თანამედროვე გურჯების შეგნებაში აღარ უკავშირდება ქრისტიანობას. დამკვირვებლისთვის მოულოდნელი ზოგიერთი ფაქტი უფრო ტრადიციის ძალა თუ გაუცნობიერებელი ინერციაა (მ. ჩოხარაძე 2010.:9)

როგორც უკვე ითქვა, შავშელები განსაკუთრებული შრომისმოყვარეობით გამოირჩეოდნენ სხვა მხარის გურჯებისგან. ,,შავშელი კაცის დაკოჟრილი ხელები ცხადად ამტკიცებს მათს მაღალ მიმზიდველობას შრომა-მეცადინეობებისადმი“, – შენიშნავს ზაქარია ჭიჭინაძე (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:268). XIX საუკუნეში აქაური გურჯები ძირითადად სოფლის მეურნეობას და მესაქონლეობას მისდევდნენ. ვაჭრობა-ხელოსნობით ძირითადად სომხები იყვნენ დაკავებული, თუმცა, როგორც ნ. მარი შენიშნავს, რუსების გაბატონების შემდეგ ქართველმა მუსლიმანებმაც გამოიღეს ხელი და ვაჭრობა დაიწყეს... რამდენადაც ნაყოფიერი და ვრცელია საკუთრივ შავშეთის სახნავ-სათესი მიწები, იმდენად მწირია იმერხევის კლდე-ღრეებიანი მიდამო. ,,იმერხევში ყველა მიწის უკმარისობაზე ჩივის. არ ყოფნით არც სათესი და არც საძოვრები. ადრე საქონელს აჭარის მთებში ერეკებოდნენ, ახლა მათ იქ არ უშვებენ. აჭარლები ამბობენ, რომ საძოვრები ეკუთვნით მათ...“ – აღნიშნავს ნ. მარი (ვიმოწმებთ: შ. ჯაფარიძე 1996.:68)

ალბათ ეს გარემოებაც იყო მიზეზი იმისა, რომ იმერხეველები სარჩოს საპოვნელად სხვა გზებსაც ეძებდნენ. გ. ყაზბეგის თქმით, ,,იმერხეველები კარგი მექისეები არიან და ბევრი მათგანი საშოვარზე კონსტანტინეპოლში მიდის” (გ. ყაზბეგი 1995.:96). ეს ფაქტი აჭარელთა მხრიდან იმერხეველების დაცინვის საფუძველი გამხდარა. 1881 წელს გაზეთი „დროება“ იუწყებოდა, რომ „იმერხეველებში და ბევრ ლივანის სოფლებში სუფევს ერთი რამ ურიგობა, რომელიც გახდენიათ ჩვეულებად: აქ რაგინდ ყოჩაღი და გულადი კაცი გამოვიდეს, უბრალო ჯაგლაგი აჭარელი დაახლის პირზე: ,,შენ რა უნდა გელაპარაკო, ერთ დროში აბანოში თარლაქი (მექისე) ყოფილხარო“. მართლაც, აქაური ახალგაზრდა ყმაწვილი კაცი ცამეტი წლიდან ვიდრე ოც-ოცდასამ წლამდე აბანოში თარლაქად არი. დღესაც ნახავთ ბათუმში, არტაანში, ყარსში და ყველა ახლო ოსმალოს ქალაქებში, რომ უკეთუ აბანოში „თარლაქია“, ახალგაზრდა ან იმერხეველი უნდა იყოს, ან შავშელი და ლივანელი“ (დროება 1981).

შავშელებს წინაპართაგან შემორჩათ მრავალი წესი და ჩვეულება, რომლებშიც ძალუმად იგრძნობა ძველი საქართველოს სული. XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში აქ უპირატესად ქართულია სიმღერა, ცეკვა, საქორწინო რიტუალები და ა.შ. დიმიტრი ბაქრაძე აღწერს შემთხვევას, თუ როგორ მოისმინა აჭარაში შავშელთა მაყრული: „საუბრის დროს ქართული მაყრული მომესმა... ზენდიდელი ბეგი თურმე შავშეთელი ბეგის ქალზე ქორწინდებოდა და შავშეთიდან მას სიმღერით მოაცილებდა კარგა მოზრდილი მაყრიონი. აქ ბეგები ძველთაგანვე ერთმანეთს უმოყვრდებიან. აქაური საქორწინო წეს-ჩვეულება ბევრ რამეში ჰგავს ქართულს: მაგალითად, წინასწარი მოლაპარაკება მშობლებს შორის შუამავლის მეშვეობით, მზითვის პირობა და თვით მზითევი, დაწინდვა და მისი ცერემონია, სიძე-პატარძლის სახელები ქორწინების დროს: მეფე, დედოფალი; ასევე პატარძლის მხლებელთა სახელი – მაყრები; სიმღერა, რომელსაც ამ დროს ასრულებენ – მაყრული, მისი სიტყვები და კილო, თვით ქორწინების ზეიმი – სამ დღეს ქორწილი, – ყველაფერი ეს წმინდა ქართულია და იგი შემონახულია არა მარტო აჭარაში, არამედ ყველგან ამ მხარის მუსლიმანებში“ (დ. ბაქრაძე 1987.:58).

„ნიშანდობლივია, რომ სასულიერო პირები უშლიდნენ გურჯებს ქართულ ჰანგზე სიმღერას, შედეგად თანდათანობით დავიწყებას ეძლეოდა წინაპართა ხმები. ზაქრია ჭიჭინაძის ცნობით, ქართული შეწყობილი ხმები ყველგან იცოდნენ, მაგრამ ყველაზე უკეთ – აჭარაში. სხვაგან ხოჯა-მოლების ქადაგებებს ეს სიმღერები თითქმის მთლიანად მოუსპია“ (ზ. ჭიჭინაძე 1913.:81). ამ ქადაგებათა შესახებ მიუთითებს ნიკო მარიც, თუმცა XX საუკუნის დასაწყისში იგი ჯერ კიდევ ნახულობს ქართულ ჰანგზე მომღერლებსაც, მოცეკვავეებსაც და ქართულ მუსიკალურ ინსტრუმენტებსაც, რომელთა ცალკეულ ნაწილთა დასახელებაშიც კი ჯერ კიდევ შერჩენილა ქართული ელემენტი (შ. ჯაფარიძე 1996.:49)

ამრიგად, მიუხედავად ზოგიერთი ურთიერთგამომრიცხავი შეხედულებისა, შეიძლება ითქვას, რომ XIX საუკუნის შავშეთში თვალნათლივ იგრძნობა ქართული სული, განსაკუთრებით, მექართულე სოფლებში. აქაურთ დაუცავთ ქართული ენაც, ქართული ყოფისთვის დამახასიათებელი ბევრი წესი და რიგი, წინაპართა ტრადიციები. მათ იციან ქრისტიანული წარსულის შესახებ, ქრისტიან ქართველებთან ნათესაობის შეგნებაც აქვთ, სტუმარსაც აფასებენ, დუხჭირი ცხოვრების მიუხედავად, მასპინძლობაც შეუძლიათ და შეძლებისდაგვარად ინახავენ თავიანთ ქართველობას ამ ღვთისგან და მთავრობისგან მივიწყებულ მხარეში.

$2. თანამედროვე შავშეთის სოფლები

თანამედროვე სამხრეთ საქართველოს სამწუხარო სინამდვილე ისაა, რომ მშობლიურმა ენამ აშკარად დათმო პოზიციები. ქართული ენა იციან მხოლოდ იმერხევის ოცდათხუთმეტამდე სოფელში (17 სამუხტრო), ლივანისა და მურღულის ორმოციოდე სოფელში, ზედა მაჭახლის ყველა სოფელში (მაჭახელი დღემდე ითვლება ჩვენებურებში ქართველობის ეტალონად) და ტაოს სამ სოფელში. ამდენად, მთელს შავშეთსა და ტაო-კლარჯეთში, დაახლოებით 13000 კვ. კმ. ტერიტორიაზე, ქართული ოთხმოცდაათამდე სოფელშიღა იციან. უნდა შევნიშნოთ ასევე, რომ მექართულე სოფლების ზუსტი რაოდენობის დასახელება ჭირს, რადგან იქაური ადგილობრივი მართვის ორგანო, სამუხტრო ზოგჯერ აერთიანებს რამდენიმე დასახლებულ პუნქტს და ამ პუნქტებს როგორც ადგილობრივები, ასევე მკვლევრები ხან ერთ, ხან რამდენიმე სოფლად მიიჩნევენ. გარდა ამისა, ზოგჯერ ერთი სოფლის უბნები (მეჰელეები) ხეობაში ისეა გაფანტული, ზოგიერთი ავტორი მათ დამოუკიდებელ სოფლად ასახელებს და არა უბნად.

იმერხევსა და მიმდებარე ხეობებში (შავშეთისწყლის მარჯვენა სანაპიროზე) ქართული ენის გავრცელების გეოგრაფია დაახლოებით ისეთივეა, როგორიც XIX საუკუნეში იყო. ცხადია, იმ განსხვავებით, რომ ა) გაღარიბებულია ქართული ლექსიკა; ბ) ლექსიკაში გაცილებით უფრო მეტადაა შერეული თურქიზმები; გ) იშვიათად შეხვდებით ახალი თაობის წარმომადგენელს, მშობლიური ენა რომ იცოდეს: საშუალო და უმცროსი ასაკის ყმაწვილებმა აღარ იციან ქართული.

ქვემოთ წარმოვადგენთ იმერხევისა და მიმდებარე ხეობების (ჩრდილოეთ შავშეთის) იმ სოფლების სიას, რომლებშიც ზემოხსენებული მდგომარეობა შენარჩუნებულია დღემდე. მეტი სინათლისათვის სოფლები დაჯგუფებულია სამუხტროების მიხედვით. ჩვენ ვცადეთ, სამუხტროს შემადგენლობაში გამოგვეყო შედარებით უფრო განცალკევებული, დამოუკიდებელი დასახლებული პუნქტი. უფრო წვრილი ერთეულები (მეჰელეები) ჩამონათვალში არაა ასახული. ასევე მეზრეები და აილები.

თავდაპირველად დასახელებულია სამუხტროს ცენტრალური სოფელი (სადაც მუხტარი ზის). თუ ქართული დავიწყებული აქვთ ამ სოფელში, იგი გამოტოვეებულია:

I. დასამობი, ფხიკიური, დავლათი, ნიოლითი; II. ჯვარისხევი, წყალთბილა, ოთხკილდე; III. ჩიხორი, დიგიეთი, ბრილი, აგარა; IV. ჩაქველთა; V. სვირევანი; VI. უბე, ფარნუხი, დაბა; VII. ხევწრული; VIII. ბაზგირეთი, გამეშეთი; IX. ზიოსი; X. ზაქიეთი; XI. აგარა (იმერხევის აგარა), წეთილეთი; XII. ხოხლევი; XIII. მაჩხატეთი, მანატბა; XIV. ბზათა; XV. შოლტისხევი (წყალსიმერის სამუხტროა. წყალსიმერში ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში უჭირდათ ქართული. დღეს დავიწყებიათ); XVI. იფხრევლი; XVII. ივეთი; XVIII. უსტამისი; XIX. ჩიხისხევი (ჩიხისხევში დღეს ერთგვაროვანი სურათი არაა, ხეობაში არის უბნები და სოფლები, სადაც ქართულად ლაპარაკობენ: კოკბერეთი//კოკვერეთი, ქორიენთი, დუტბეთი, ბაღლარი, სამწყარი (სოფელი პრაქტიკულად დაცლილია), მოკლიეთი, დერელარი, ჩავლიეთი). ზოგან ძალიან უჭირთ ლაპარაკი: მამლიეთი, ზუბიეთი, ზევზათი, იშხნიეთი; ზოგან კიდევ სრულიად დავიწყებიათ, მაგ. ხოზაბარში (–რა ვიცი, რატომო, - მთხრობელმა და თან შეუკურთხა...).

იმერხევის რამდენიმე სოფელში დღეს ქართული აღარ ახსოვთ. ესენია: დიობანი, წყალსიმერი და მთელი ყვირალას ხეობა (მიქელეთი, ჯინალი...). საგულისხმოა, რომ აქ ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში უჭირდათ მშობლიურ ენაზე საუბარი. რაც შეეხება საკუთრივ შავშეთის იმ სოფლებს, სადაც XIX საუკუნის მიწურულს ჯერ კიდევ საუბრობდნენ მშობლიურ ენაზე: სამწუხაროდ, დღეს აქ ქართული არ ისმის, მაგრამ საინტერესოა, რომ იმერხევში ჯერ კიდევ გეტყვიან ზოგიერთი ზემოთ დასახლებული სოფლის შესახებ, რომ მოხუცებთან ქართულად ლაპარაკი შეიძლებაო. ჩვენ ასეთ მოხუცებს ვერ წავაწყდით, თუმცა რამდენიმე ფაქტი აუცილებლად იმსახურებს ყურადღებას: ციხისძირელმა თემურხან ათაბაგმა გვითხრა: გარყლობსა და ჭურებში შეიძლება იცოდეს ვინმემ ქართული ენაო. დავლათში გვითხრეს, ახალდაბაში იციან გურჯიჯა, ციხისძირშიცო, – ბერებმა (მოხუცებმა) იციანო. ახალდაბაში, ძირითადად, იციან, ქართველთა შთამომავლები რომ არიან. 75 წლის ზიეთდინ გუნდუზმა გვითხრა: მამაჩემმა იცოდა გურჯიჯაო. თავად ორიოდ სიტყვას იტყვის ქართულად, გურჯებში ვიყავ და იქედან ვიციო...

ქართულის მცოდნე ახალდაბელიც ვნახეთ – ჰუსეინ ქარაჰანი, მაგრამ – დედა მყავს ჩაქველთიდანო, - ასე აგვიხსნა, - ჩვენს ოჯახში ქართულად საუბარი არ იყო უცხო, თან დედულეთთანაც მუდამ მქონდა ურთიერთობაო.

ჭუარებში 80 წლის ბერიკაცი ბინალი სუთჯი ქართულად გველაპარაკა. წინაპრების ენას ცუდად ფლობდა, მაგრამ ნათქვამის გაგებინებას ახერხებდა. განაცხადა, რომ გურჯი ვარ და ამ სოფელში სულ გურჯები ცხოვრობენო. ჩემსავით მოხუცებს ქართულად საუბარი შეუძლიათ, თუმცა, ბევრი დავიწყნიათო, თანაც ძალზე ცოტანი დარჩნენ, ვინც იცისო. მრავლისმეტყველია აქაური ტოპონიმებიც: ნადირაული, ურემაძირი, პატარაჭალა, ლექტიყანა, ჩემიყარა, სერიყანა, ნაწისქვილევ, ეგულოზირი.

ბინალს დედა ჰყავდა იმერხევიდან და ამიტომ იცის ქართულიო, – გვითხრა ერთმა ჭუარებელმა, – სხვებმა არ იციან, ვერავის ვიხსენებ სხვას, ქართულის მცოდნესო. თუმცა, არ გამოვრიცხავ, რომ წინათ ქართველები ვიყავითო. მეორემ, აშკარად ქართული იერის ხანშიშესულმა კაცმა – ახალციხელი თურქები ვართო. ბინალის თქმით, ქართულის მცოდნეს გარყლობშიც შეხვდები, ახალდაბაშიც, ამ უკანასკნელში უფრო ბევრიაო.

ქართულის მცოდნე მოხუც ქალს ციხისძირშიც წავაწყდით. უჭირდა ერთობ, ამტვრევდა. იმანაც – „დედა მყავდა ჩაქველთურიო“.

ნათელია, რომ იმერხეველი გურჯი ქალების გათხოვება მეთურქულე შავშეთში ერთი საინტერესო თემაა. ასეთ ოჯახებში გაზრდილებმა, როგორც წესი, ასე თუ ისე, ქართული იციან, მშობლიურ წიაღში აბრუნებდნენ მეთურქულე შავშელებს იმერხეველი ქალბატონები... ნიშანდობლივია, რომ სინკოთში, რომელიც უშუალოდ ესაზღვრება იმერხევის მარცხენა სანაპიროს ქართულ სოფელ ნიოლეთს, მშობლიური ენა დავიწყებიათ. აქაური ჯებრაილ  ქაია ამბობდა, ბებიაჩემმა ქართული იცოდა, მაგრამ უბედან იყო და იმიტომო. მან საერთოდ უარყო სინკოთელთა ქართული წარმომავლობა, შესაძლოა, გურჯები ოდესღაც იყვნენ აქ, მაგრამ თუ იყვნენ, დიდი ხნის წინ. ჩვენ თურქები ვართ და არა ქართველებიო. როცა ვუთხარით, XX საუკუნის დასაწყისში აქ ჯერ კიდევ იცოდნენ ქართულიო, ასე ახსნა: ჩვენ ინტენსიური ურთიერთობა გვაქვს იმერხევთან, ბევრია იქედან აქეთ გამოთხოვილი (აქედან იქით – უფრო ნაკლებად თხოვდებიან) და ქართულიც იმათ იციან. ბაბუაჩემმა 80 წლის წინ იმერხეველი (უბელი) ქალი რომ მოიყვანა, მისგან ისწავლა ქართულიო.

ჯებრაილ ქაია სტამბოლში ცხოვრობს, მხოლოდ ზაფხულობით ჩამოდის მშობლიურ სოფელში (ესეც ტიპიური შემთხვევაა აქაურობისათვის). საკმაოდ ნაკითხია და ბევრი რამ გაეგება. ძნელი სათქმელია, მართლა ასეთი წარმოდგენა აქვს სანკოთელთა წარმომავლობაზე თუ სახელმწიფო იდეოლოგიის პროპაგანდისტია. შავშეთლებში ხომ დღეს ჩვეულებრივი მოვლენაა საკუთარი წარმომავლობის მიმართ ინდიფერენტული დამოკიდებულება და ფესვების მალვა.

არც სინკოთელებს აქვთ დიდი ინტერესი სიძველის მიმართ. ზემოხსენებულმა თანამოსაუბრემ, მაგალითად, იცოდა, რომ სანკოთის ძველი ეკლესია გურჯების აშენებული იყო. სამაგიეროდ საუბარში შემოსწრებულმა ამსოფლელმა, რომელიც ერთ დროს ბორჩხის იმამად მუშაობდა (მთავარეპისკოპოსადო,– იხუმრა ჯებრაილმა), ისღა გვითხრა, – როგორც ჩანს აქ რაღაც სახელმწიფო დაწესებულება იყოო. როცა ავუხსენით, ნაეკლესიარიაო, არ შეგვწინააღმდეგებია.

ზოგიერთმა აქაურმა ტოპონიმი სინკოთი დაუკავშირა სიტყვას „კოდი“ („სინკოდი„), გვითხრეს, ეს ქართული სიტყვა წისქვილს უკავშირდება, ჩვენში ასე იციან, დასახელებიდან გამომდინარე, „წისქვილის სოფელია“ სინკოთიო.

ამდენად, შავშეთის იმ ნაწილში, სადაც XIX საუკუნის ბოლოს ჯერ კიდევ ახსოვდათ მშობლიური ენა, დღეს ქართული პრაქტიკულად დაკარგულია. გარყლობში, ჭუარებში, შავმთაში, წითურეთში, ახალდაბასა და სინკოთში თუ ქართული იცის ვინმემ, მხოლოდ იმიტომ, რომ დედა ან იქნებ ბებია ჰყავდა მექართულე შავშეთიდან. ნიშანდობლივია, რომ აქაურთა მექართულეობის შესახებ ინფორმაცია ჯერ კიდევ ბჟუტავს მთელ შავშეთში.

რაც შეეხება შავშეთის იმ ნაწილს, სადაც არც წინათ ახსოვდათ ქართული, ბუნებრივია, რომ ქართულის მცოდნეს აქ ვერ წააწყდები. შეიძლება გიამბოს ვინმემ, ჩემმა წინაპარმა ქართული იცოდაო, მაგრამ დღეს ძნელია, დაადგინო, იმერხეველი დედის დამსახურება იყო ეს თუ ძველების ინერცია. არსებულ ვითარებას და ტენდენციას კარგად გამოხატავს 78 წლის ჩართულეთელი მოხუცის ეუბ ქაიას სიტყვები: „აქაურები ქართული მოდგმისანი არიან, მაგრამ გადაბრუნდენ, გათურქდნენ. ქართულ წარმომავლობას ზოგი აღიარებს, ზოგი – არა...“

მართლაც, ძველი გურჯობის შესახებ ხსოვნა შავშეთისწყლის როგორც მარჯვენა, ასევე მარცხენა სანაპიროს სოფლებში ჯერ კიდევ ბჟუტავს. შესაძლოა, თავად უარყონ ქართული წარმომავლობა, მაგრამ წინათ აქ რომ ქართველები ცხოვრობდნენ, უმრავლესობამ იცის.

2009 წლის ექსპედიციის დროს, მას შემდეგ, როცა დავიარეთ შავშეთისწყლის მარცხენა სანაპიროს სოფლები (სოფორო, ჩართულეთი, ქვათეთრისი, ხანთუშეთი, ვერვხნალი, მოროხოზი, ზენდაბა, ზიარეთი, გურნათელი, ვანთა), ქალაქ შავშათში ადგილობრივ ახალგაზრდებთან საუბარს შევყევით. მათი პოზიცია დამახასიათებელია საერთოდ თურქეთის საქართველოსთვის, ამიტომ ამ დიალოგის ფრაგმენტებს მოვიყვან: კითხვაზე – რა ხალხი ცხოვრობს ამ სოფლებშიო, გვიპასუხეს, თურქები არიანო. ერთ-ერთმა მათგანმა, სოფოროელმა დააზუსტა: მე, მაგალითად, თურქმანი ვარო და მეორის შენიშვნაზე: აქ თურქმანს რა უნდაო, უპასუხა: – მე მსგავსი ისტორიები არ მაინტერესებს. მთავარი ისაა, რომ მუსლიმანი ვარ და თურქი ვარო. თანამოსაუბრემ კვერი დაუკრა: რა თქმა უნდა, მთავარი ეგაა, მაგრამ წარმომავლობის ამბავი მაინც საინტერესოაო.

სახელმწიფო იდეოლოგია და ასევე საუკუნეთა განმავლობაში თაობათა ცვლის პროცესი გამორიცხავს სხვაგვარ დამოკიდებულებას. ტიპიური გამონათქვამებია აქაურებისთვის: „წინათ შესაძლოა გურჯები ცხოვრობდნენ, მაგრამ ახლა... არ ვიცით, ვინ ვართ“. ეს „არ ვიცი“ უკვე ნიშნავს მეხსიერების წიაღში მიყუჟული ქართველობის ქექვას. ესეცაა, ზოგჯერ ძველი ქართული ამბების მოკითხვა აღიზიანებს აქაურებს და აგრესიასაც გამოხატავენ. თუმცა ასეთი რამ მაინც იშვიათია. ძირითადად თბილად, სტუმართმოყვრულად გვხდებოდნენ, სწორედ ჩვენი ქართველობის გამოც!

ქართული ენისადმი დამოკიდებულება მთელს შავშეთში (იმერხევის ჩათვლით) არაერთგვაროვანია. მეთურქულე შავშეთში „დამოკიდებულების“ საკითხი საერთოდ არ დგას. ერთადერთი იმაზე შეიძლება ყურადღების გამახვილება, რომ ქართულის მცოდნე და ენადავიწყებულ გურჯებს შორის ერთგვარი ჯიბრია. დავლათში გვითხრეს: შავშები, ვინც გურჯი არ იცის, ჩვენ „ფიხს“ გვიძახიან (ფიხი უშნოდ ჩამოსხმულს, უგვანს ნიშნავსო, – აგვიხსნეს), ჩვენ კიდევ მათ – გრძელჩოხიანებს ვეძახით და ამით ვაბღეზებთო. – ბურსას კიდევ, ვინც გურჯიჯა არ იცის, ან სხვა ტომისაა, კუდიანებს ვეძახითო. „ვისაც ქართული დავიწყნია, გურჯს არ ვეტყვით, გვითხრა აგარის ჯამის ხოჯამ (ჩიხისხეველმა) ვაჰიდ სეჩკინმა, იმიტომ, რომ გურჯიჯას არ ლაპარიკობენო; პაწასაც ვბღეზდებით: ჩვენ რომ ვიცით, იმათ რატომ დეივიწყეს, – ვიტყვით ერთმანეთში“.

დამახასიათებელია, რომ უფროსი და რამდენადმე საშუალო თაობის იმერხეველთა ურთიერთშორის სასაუბრო ენა, ოჯახშიც და ოჯახს მიღმაც, როგორც წესი, ქართულია. თურქულს მხოლოდ მაშინ იყენებენ, როცა სხვა ეთნოსის წარმომადგენლებთან უხდებათ ურთიერთობა, ან კიდევ ოფიციალურ გარემოში იმყოფებიან.

„გურჯობის“ განმსაზღვრელი თანამედროვე იმერხევში (და საერთოდ, მთელ თურქეთის საქართველოში) ქართული ენაა. ადგილობრივთათვის გურჯი ის არის, ვინც ქართული ენა იცის. „ესკი (ძველად, წინათ) გურჯები ვიყავით“ თუ გეტყვის ჩვენებური, ცხადია, იმას გულისხმობს, წინაპრები ქართველები იყვნენ, ჩვენ კი აღარ ვართ ქართველებიო. და იქვე მიგითითებს: ქართველები იმერხევში ცხოვრობენო. ქართული ენის დავიწყება გურჯობაზე უარის თქმის ტოლფასია. შეიძლება ასეთი ფორმულირებაც გაიგონო: „მე გურჯი ვარ, ჩემი შვილი არ არის გურჯი“. იგულისხმება, რომ შვილმა ქართული ენა არ იცის. ასეთსაც გაიგონებ: „ჩვენი ღარჭები (ბავშვები) რომ გეიზრდებიან, გურჯები იქნებიან... სისხლი ექნებათ, ენა – არა“.

როგორც ვთქვით, მეთურქულე შავშეთში XIX საუკუნის ბოლოს უკვე ქართულად აღარ ლაპარაკობდნენ, მაგრამ მაშინ საკუთარი გურჯობის შესახებ კარგად უწყოდნენ. დღეს კი ბევრი უარს ამბობს ქართულ წარმომავლობაზე, ზოგი შეგნებულად, ზოგიც – შეუგნებლად. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ გურჯობა მათში მაინც თვლემს.

სამწუხაროდ, იმავე გზას ადგას იმერხევის ქართველობაც. იმერხევში დღეს ის სურათია, რაც ალბათ მეთურქულე შავშეთსა თუ ართვინსზედა კლარჯეთში იყო XIX საუკუნის დასაწყისსა და შუა ხანებში. უმცროსმა თაობამ აღარ იცის ქართული და ათეული წლების მერე იქ ასული კაცი იმასღა გაიგებს, „ესკი გურჯები ვიყავითო“, რამდენიმე თაობის შემდეგ კი ვაითუ ესეც გაქრეს.

იმერხევში უფროსი თაობა განიცდის ქართული ენის კვდომის პროცესს. ცხადია, გულგრილობის ფაქტებსაც წააწყდები („ჯავრი მაქ, თუ დეივიწყენ...“), მაგრამ უფრო ხშირად გულისტკივილით ყვებიან მიმდინარე პროცესზე, თუმცა, მისი შეჩერების ძალა აღარ შესწევთ. უმცროს თაობაში ქართული ენის გაქრობის რამდენიმე მიზეზს ასახელებენ იმერხევში: სოფლები პრაქტიკულად დაცლილია. ზამთრობით თითებზე ჩამოსათვლელი ოჯახიღა რჩება. ამან სოფლის სკოლების დახურვა გამოიწვია. ბავშვებს შორს უწევთ სასწავლებლად სიარული. იქ, სადაც თურქულის გავლენა მეტია. ამდენად, ისინი ბავშვობიდან მოწყვეტილი არიან ქართულენოვან გარემოს. წინათ თითქმის ყველა სოფელში იყო ხუთწლიანი სკოლა მაინც. იგივე ვაჰიდ სეჩკინი გვიყვებოდა: „უწინ სოფლებში მექთებები (სკოლები) იყო. ახლა აღარაა. ღარჭები დაცოტავდენ, წევდენ ისტამბულ, ბურსას, ამიტომ დაყაფანდა მექთებები. ვინც დარჩა, ერთგან მოყარეს“.

თანამედროვე შავშეთში სულ რამდენიმე სკოლაა. მათი უმრავლესობა ქალაქ შავშათშია თავმოყრილი. აქ ორი რვაწლიანი სკოლაა და 4 სხვადასხვა ტიპის ლიცეუმი. ერთი რვაწლიანი სკოლა ჯარათშია, შავშათის მიმდებარე სოფელში. დიობანში მხოლოდ ლიცეუმია.

აკაკი წერეთლის „ჩემი თავგადასავლის“ გიმნაზიის პერიოდის ფრაგმენტები გაგვახსენა ისტორიებმა, რომელთაც ხშირად მოისმენ შავშეთში საშუალო და უფროსი თაობის წარმომადგენელთაგან. ისინი ამბობენ, რომ სკოლაში ქართულად ლაპარაკს კატეგორიულად გვიშლიდნენო. ქართულად თუ იტყოდი რამეს, – გვიყვება ერთი ბაზგირეთელი, სასჯელს ვერ აიცილებდი: ასეც ხდებოდა, შეშას გააპობდნენ, ნაპობში ენას ჩაგაყოფინებდნენ და დაგკიდებდნენ. პირველ თუ მეორე კლასში ვიქნებოდი, მეც დამკიდეს ენაზე ნაპობი. არადა, მაშინ თურქული არ ვიცოდი და მასწავლებელიც გურჯი იყოო. აქაურთა აზრით, ქართულის სიძულვილი როდი ამოძრავებდათ მასწავლებლებს. სახელმწიფო ენის გამართულად ფლობა თვითდამკვიდრების აუცილებელი პირობაა ნებისმიერ საზოგადოებაში. ქართულ ენაზე ლაპარაკის აკრძალვას პრაგმატული მიზანი ჰქონდა: პატარებს თურქული უნდა აეთვისებინათ სრულფასოვნად. მერე და მერე დაშლაც აღარ იყო საჭირო, პროცესი გაღრმავდა და ტენდენციამ ისე მოიკიდა ფეხი, გარედან ჩარევა აღარ სჭირდებოდა.

ენის დავიწყების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია თანამედროვე გარემო და ცივილიზაციის მონაპოვრები: სოფლის ოჯახებშიც თითქმის აღარ არსებობს იდილიური საღამოები, მშვიდი ხელსაქმე და ძველებური „ხებრები“, ზღაპრები და გაზღაპრებული ისტორიები წინაპართა შესახებ, ნადი და შაირები... ეს ყველაფერი ტელევიზორმა თუ კომპიუტერმა ჩაანაცვლა. წინაპართა ენასთან ცოცხალი ურთიერთობისათვის ამათი გამოყენებაც შეიძლება, მაგრამ სურვილი აღარ არსებობს.

უფროსი თაობის გაღიზიანება ქართულის დაკარგვის გამო ერთი უსტამისელი დედაკაცის სიტყვებშიც გამოიხატა: „ქართულს არ ლაპარაკობენ იმიტომ, რომ არ კადრულობენო“, ასე გვითხრა და უფრო იმათ გულისხმობდა, ვინც მხოლოდ ზაფხულობით ჩამოდის ხოლმე სოფლებში. უნდა ითქვას, რომ ამგვარი განწყობა ლივანასა და მურღულშიც დავაფიქსირეთ. შესაძლებელია, დიდ ქალაქებში გადასახლებულთა შთამომავლებში ზოგჯერ მართლაც არსებობს ტენდენცია, ქართულ ენაზე ლაპარაკი ცუდ ტონად, იქნებ ჩამორჩენილობადაც ითვლება. თუმცა ეს ზოგიერთი ადგილობრივის აზრია, იმათი, ვინც ახალგაზრდების მიერ მამა-პაპათა ენის უარყოფას მტკივნეულად განიცდის. ჩვენი დაკვირვებებიდან გამომდინარე კი დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ თუ ასეთი ტენდენცია არსებობს, იგი იშვიათია და მეტად მკრთალადაა გამოხატული.

იმერხევში დღესაც შეხვდებით დედაბრებს, ქართულის გარდა სხვა ენას რომ არ ფლობენ, მაგრამ ასეთი რამ იშვიათია. ძირითადად ყველამ იცის თურქული, რომელიც აღმატებულია, სახელმწიფო ენაა, ქართული კი შინაურ, საოჯახო ენად რჩება. ამ თვალსაზრისით შეიძლება კურიოზსაც წააწყდე: მართალია, ჩაქველთელმა მუჰამედ უზუნმა კითხვაზე: გურჯიჯა უკეთ იცი თუ თურქულიო, – გურჯიჯაო, გადაჭრით გვიპასუხა, მაგრამ როცა, იქნებ ავალაპარაკოთო და ჩავეძიეთ, რატომაა, აქაურები „ჰემ თურქჩას ლაპარაკობთ, ჰემ გურჯიჯასო?“ მისმა ცოლმა, აქეთ გვკითხა გულწრფელი გაოცებით: ღარჭები (ბავშვები) თქვენც გეყოლებათ და რომ კითხულობენ (სწავლობენ), რა ენაზე კითხულობენო? აქაოდა ჩვენთან განათლების მისაღები ენა თურქულია და განა თქვენთან სხვაგვარადააო?

გურჯები თავიანთი ამჟამინდელი სამშობლოს, თურქეთის ერთგული მოქალაქეები არიან და თავიანთი რწმენის, ისლამის ჭეშმარიტი მორწმუნენი. ამით თავი მოაქვთ და ამასთან ბევრი მათგანისათვის ქართული წარმომავლობა სიამაყის საფუძველია. ერთმანეთის თანადგომაც შეუძლიათ და ბევრი დაწინაურებულა სახელმწიფოებრივ თუ საზოგადოებრივ ასპარეზზე. უკანასკნელ ხანებში ახალგაზრდებშიც იგრძნობა ინტერესის გაღვივება ფესვებისა და წინაპრების მიმართ და ზემოთ დახატული არასახარბიელო სურათის მიუხედავად, სწორედ ეს შეიძლება იქცეს საფუძვლად ოპტიმიზმისა, რომ ჩვენებურებში ქართველობის შეგნება და ქართული ენა არ ამოიძირკვება.