თავი I. საქართველო 1900-1904 წლებში
1. საქართველოს ადმინისტრაციული დაყოფა XX საუკუნის დასაწყისისათვის
XX საუკუნის დამდეგისათვის (1903 წლისათვის) საქართველო რუსეთის იმპერიის ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ სისტემაში წარმოდგენილი იყო ორი გუბერნიისა (თბილისის, ქუთაისის) და ოთხი ოკრუგის (სოხუმის, ბათუმის, ართვინის, ზაქათალის) სახით. თავის მხრივ ეს ადმინისტრაციული ერთეულები შედიოდა კავკასიის მხარეში, რომელსაც სათავეში ედგა კავკასიის მთავარმართებელი. 1896-1904 წლებში კავკასიის მთავარმართებელი იყო გენერალი გოლიცინი. 1905 წელს გაუქმდა მთავარმართებლის და აღდგა კავკასიის მეფისნაცვლის თანამდებობა. მეფისნაცვლად დაინიშნა გრაფი ილარიონ ვორონცოვ-დაშკოვი (1905-1915). კავკასიის უკანასკნელი მეფისნაცვალი იყო დიდი მთავარი ნიკოლოზი (1915-1917).
კავკასიის მეფისნაცვალთან არსებობდა საბჭო, რომელშიც ხელისუფლების უმაღლესი პირების გარდა ადგილობრივი მოსახლეობის წარმომადგენლებიც შედიოდნენ. გუბერნატორები ინიშნებოდნენ მეფისნაცვლის მიერ, მაზრის უფროსები კი – გუბერნატორების მიერ მეფისნაცვალთან შეთანხმებით.
თბილისის გუბერნია, რომლის ტერიტორია შეადგენდა 44607 კვადრატულ კილომეტრს, ხოლო მოსახლეობა – 1400000 კაცს (1914 წლის მონაცემებით), შედგებოდა ცხრა მაზრისა (თბილისის, გორის, დუშეთის, თიანეთის, სიღნაღის, თელავის, ახალციხის, ახალქალაქის, ბორჩალოს) და ერთი ოკრუგისაგან (ზაქათალის). ზაქათალის ოკრუგის (საინგილოს) ტერიტორია შეადგენდა 4033,5 კვადრატულ კილომეტრს, ხოლო მოსახლეობა 85000 კაცს (1914 წლის მონაცემებით).
ზაქათალის ოკრუგის საკითხი ძალიან რთულად იდგა თავიდანვე. 1803 წ. ჭარ-ბელაქანი და ელისუს სასულთნო რუსეთის მფარველობაში შევიდნენ. 1830 წელს მეფის რუსეთმა ჭარ-ბელაქანი დაიპყრო, ხოლო ელისუს სასულთნო ყმადნაფიცობისა და ხარკის გადახდის პირობით, რუსეთის იმპერიას დაექვემდებარა. ცოტა ხანში რუსებმა ორივე მხარე გააერთიანეს და ჭარ-ბელაქანის ოლქი უწოდეს.
1839 წელს ჭარ-ბელაქანი დაიყო ხუთ სამაღალოდ: ჭარის, თალის, ენისელი, ბელაქნისა და მთის. ელისუს სასულთნო, რომელიც ცალკე პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა, მეექვსე სამაღალო იყო.
1840 წელს ამირკავკასიაში ჩატარებული რეფორმების დროს ჭარ-ბელაქანი ბელაქნის მაზრის სახით საქართველო-იმერეთის გუბერნიის შემადგენლობაში შევიდა, რომელიც სამ – ჭარის თალის და ენისელის უბნებად დაყვეს. ჭარის უბანში ჭარისა და ბელაქნის სამაღალოები შევიდა, თალის უბანს თალისა და მთის სამაღალოები მიაკუთვნეს. ენისელის უბანმა ენისელის, მუღალის, ჩაბანველის და ბაზრის საზოგადოებები მოიცვა. რაც შეეხება ელისუს სასულთნოს, ეს ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა არ შეხებია.
1842 წელს ჭარ-ბელაქანში გაუქმდა სამოქალაქო მმართველობა და ეს მხარე მთლიანად სამხედრო მმართველობას დაემორჩილა. ბელაქნის მაზრა კვლავ ჭარ-ბელაქნის ოკრუგად გადაკეთდა.
1844 წელს ელისულ სასულთნო გააუქმეს და იგი ჭარ-ბელაქნის სამხედრო-სამოქალაქო ოკრუგს შეუერთეს. ამ ორი ადმინისტრაციული ერთეულის გაერთიანების შედეგად შეიქმნა ჭარ-ბელაქნის ოლქი.
1859 წელს ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოლქს კვლავ ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოკრუგი უწოდეს. 1860 წელს ჭარ-ბელაქნის ოკრუგი ზაქათლის ოკრუგად გადაკეთდა და დაღესტნის ოლქს შეუერთეს.
1883 წელს, როდესაც სამხედრო სახალხო მმართველობა გაუქმდა, ზაქათლის ოკრუგი უშუალოდ კავკასიის მეფისნაცვალს დაექვემდებარა.
1909 წელს საინგილოს (ზაქათლის ოკრუგი) თბილისის გუბერნიისადმი გადმოცემის საკითხი დაისვა. XIX ს-ის დასასრულს და XX ს-ის დასაწყისში ზაქათლის ოკრუგი გეოგრაფიული, ეკონომიკური, ადმინისტრაციული და ისტორიული თვალსაზრისთ თბილისის შემადგენელ ნაწილად განიხილებოდა, მაგრამ მისი გადმოცემის საკითხი ბოლომდე გაურკვეველი დარჩა.
ზაქათალის ოკრუგის საკითხი ძალიან რთულად იდგა თავიდანვე. 1803 წ. ჭარ-ბელაქანი და ელისუს სასულთნო რუსეთის მფარველობაში შევიდნენ. 1830 წელს მეფის რუსეთმა ჭარ-ბელაქანი დაიპყრო, ხოლო ელისუს სასულთნო ყმადნაფიცობისა და ხარკის გადახდის პირობით, რუსეთის იმპერიას დაექვემდებარა. ცოტა ხანში რუსებმა ორივე მხარე გააერთიანეს და ჭარ-ბელაქანის ოლქი უწოდეს.
1839 წელს ჭარ-ბელაქანი დაიყო ხუთ სამაღალოდ: ჭარის, თალის, ენისელი, ბელაქნისა და მთის. ელისუს სასულთნო, რომელიც ცალკე პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა, მეექვსე სამაღალო იყო.
1840 წელს ამირკავკასიაში ჩატარებული რეფორმების დროს ჭარ-ბელაქანი ბელაქნის მაზრის სახით საქართველო-იმერეთის გუბერნიის შემადგენლობაში შევიდა, რომელიც სამ – ჭარის თალის და ენისელის უბნებად დაყვეს. ჭარის უბანში ჭარისა და ბელაქნის სამაღალოები შევიდა, თალის უბანს თალისა და მთის სამაღალოები მიაკუთვნეს. ენისელის უბანმა ენისელის, მუღალის, ჩაბანველის და ბაზრის საზოგადოებები მოიცვა. რაც შეეხება ელისუს სასულთნოს, ეს ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა არ შეხებია.
1842 წელს ჭარ-ბელაქანში გაუქმდა სამოქალაქო მმართველობა და ეს მხარე მთლიანად სამხედრო მმართველობას დაემორჩილა. ბელაქნის მაზრა კვლავ ჭარ-ბელაქნის ოკრუგად გადაკეთდა.
1844 წელს ელისულ სასულთნო გააუქმეს და იგი ჭარ-ბელაქნის სამხედრო-სამოქალაქო ოკრუგს შეუერთეს. ამ ორი ადმინისტრაციული ერთეულის გაერთიანების შედეგად შეიქმნა ჭარ-ბელაქნის ოლქი.
1859 წელს ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოლქს კვლავ ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოკრუგი უწოდეს. 1860 წელს ჭარ-ბელაქნის ოკრუგი ზაქათლის ოკრუგად გადაკეთდა და დაღესტნის ოლქს შეუერთეს.
1883 წელს, როდესაც სამხედრო სახალხო მმართველობა გაუქმდა, ზაქათლის ოკრუგი უშუალოდ კავკასიის მეფისნაცვალს დაექვემდებარა.
1909 წელს საინგილოს (ზაქათლის ოკრუგი) თბილისის გუბერნიისადმი გადმოცემის საკითხი დაისვა. XIX ს-ის დასასრულს და XX ს-ის დასაწყისში ზაქათლის ოკრუგი გეოგრაფიული, ეკონომიკური, ადმინისტრაციული და ისტორიული თვალსაზრისთ თბილისის შემადგენელ ნაწილად განიხილებოდა, მაგრამ მისი გადმოცემის საკითხი ბოლომდე გაურკვეველი დარჩა.
ქუთაისის გუბერნია, რომლის ტერიტორია შეადგენდა 29523 კვადრატულ კილომეტრს, ხოლო მოსახლეობა – 1000000 კაცს (1914 წლის მონაცემებით), შედგებოდა შვიდი მაზრისა (ქუთაისის, ლეჩხუმის, რაჭის, შორაპნის, სენაკის, ოზურგეთის, ზუგდიდის) და სამი ოკრუგისაგან (სოხუმის, ბათუმის, ართვინის). ეს სამი ოკრუგი 1903 წლამდე უშუალოდ შედიოდა ქუთაისის გუბერნიაში. 1903 წელს შეიქმნა ბათუმის ოლქი, რომელიც შედგებოდა ბათუმისა და ართვინის ოკრუგებისაგან. მართალია, ბათუმის ოლქი დამოუკიდებელი ადმინისტრაციული ერთეული იყო, მაგრამ იგი ქუთაისის გუბერნიის დაქვემდებარებაში იმყოფებოდა. ასე რომ ქუთაისის გუბერნიაში შვიდი მაზრის გარდა, შედიოდა ბათუმის ოლქი (ბათუმისა და ართვინის ოკრუგებით) და სოხუმის ოკრუგი. ოლქს სათავეში ედგა ოლქის უფროსი, ოკრუგს – ოკრუგის უფროსი.
1904 წელს საქართველოს ადმინისტრაციულ დაყოფაში მოხდა ცვლილება. სოხუმის ოკრუგს (აფხაზეთი) ჩამოაცილეს მისი ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი (გაგრის რაიონი სოჭითურთ) და ეს ტერიტორია შავი ზღვის გუბერნიას შეუერთეს.
საქართველო ამ სახით იყო წარმოდგენილი რუსეთის სახელმწიფოს ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ სისტემაში იმპერიის აღსასრულამდე, 1917 წლამდე.
2. ეკონომიკური განვითარება
ა. მრეწველობა. მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეების მიჯნაზე რუსეთის ეკონომიკა არნახულ აღმავლობას განიცდიდა. შედეგი გამოიღო, ერთი მხრივ, XIX საუკუნის 60-70-იანი წლების რეფორმებმა, მეორე მხრივ კი, იმპერიის ფინანსთა მინისტრის გრაფ ვიტტეს მიერ განხორციელებულმა ეკონომიკურმა პროგრამამ. იგი გულისხმობდა მკაცრ საგადასახადო პოლიტიკას, პროტექციონიზმს, ფინანსურ რეფორმას, რომელმაც უზრუნველყო რუსული მანეთის სტაბილურობა და უცხოური კაპიტალის მოზიდვა. ყოველივე ამან განაპირობა XIX–XX საუკუნეების მიჯნაზე სამრეწველო აღმავლობა. ამიერკავკასიასა და საქართველოს მნიშვნელოვანწილად შეეხო პოზიტიური ეკონომიკური ძვრები.
საქართველო აგრარულ-გლეხურ ქვეყანას წარმოადგენდა. ამიტომ ოჯახური წარმოებისა და ხელოსნობის პროდუქციის ხვედრითი წილი კვლავ მნიშვნელოვანი რჩებოდა, განსაკუთრებით სამრეწველო ცენტრებისაგან მოშორებულ რეგიონებში. მსხვილი მრეწველობის განვითარება და უცხოური პროდუქციის შემოჭრა ავიწროებდა წვრილი და მანუფაქტურული ტიპის საწარმოებს, მაგრამ ისინი მაინც განაგრძობდნენ არსებობას. წვრილი კაპიტალისტური საწარმოები მყარად ინარჩუნებდნენ წამყვან მდგომარეობას ისეთ დარგებში, რომლებიც ნაკლებად მოიცვა საფაბრიკო მრეწველობამ. კერძოდ, სამშენებლო მასალების, არყის, სპირტის, საპნის, საკონდიტრო, პოლიგრაფიული, ეტლების, საღვინე კასრების, ნავთობის საექსპორტო კასრების, პურის საცხობების, სამკერვალოების და სხვ. 1902 წელს საქართველოში დაახლოებით 1340 წვრილი კაპიტალისტური საწარმო იყო.
წვრილ კაპიტალისტურ საწარმოებთან თანაარსებობის პირობებში ვითარდებოდა მანქანური წარმოება, რომელმაც ზოგიერთ დარგში გაბატონებულ მდგომარეობას ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნის დამლევს მიაღწია. საფაბრიკო-საქარხნო წარმოება საქართველოში, როგორც კოლონიურ ქვეყანაში, სპეციფიკურად ვითარდებოდა და მოკლებული იყო დამოუკიდებელი ქვეყნისათვის დამახასიათებელ შესაძლებლობებს. შედარებით დაუბრკოლებლად ვითარდებოდა მრეწველობის ის დარგები, რომლებიც პირველადი მოხმარების საგნებსა და პროდუქტებს ამზადებდნენ.
საწარმოო იარაღებისა და სამეურნეო დანიშნულების მოწყობილობის დამამზადებელ და შემკეთებელ წარმოებას ემსახურებოდა ლითონდამმუშავებელი საწარმოები. ტექნიკურად კარგად მოწყობილ და ორთქლის ძალით მოქმედ საწარმოთა შორის აღსანიშნავია რუქსის მექანიკური ქარხანა, აგანოვისა და ზრიუდლოვსკის თუჯსასხმელი და რენკვისტის მექანიკური ქარხნები. ლითონგადამმუშავებელი მრეწველობის საგრძნობი განვითარების მიუხედავად, იგი ვერ გარდაიქმნა ინდუსტრიულ მანქანათმშენებლობად, რომელიც ადგილობრივ მოთხოვნილებას დააკმაყოფილებდა. ადგილობრივი ფაბრიკა-ქარხნები უმნიშვნელოვანეს ტექნიკურ აღჭურვილობას უცხოეთიდან და რუსეთიდან იღებდნენ.
მრეწველობის აღმავლობაში გადამწყვეტი ფაქტორის როლი სარკინიგზო ქსელის მშენებლობამ შეასრულა. 1900 წელს საქართველო რუსეთის სარკინიგზო ქსელს შეუერთდა. სარკინიგზო მშენებლობას ამიერკავკასიაში თან მოჰყვა მისი მომსახურე საწარმოების – ამიერკავკასიის რკინიგზის თბილისის მთავარი სახელოსნოების გაფართოება. XIX საუკუნის დასასრულსა და XX საუკუნის დასაწყისისათვის ამიერკავკასიის რკინიგზის თბილისის მთავარი სახელოსნოები საქართველოს უდიდეს კაპიტალისტურ საწარმოდ იქცა. თბილისის გარდა დეპოები მოქმედებდა აგრეთვე ხაშურში, ბათუმში, ფოთში, სამტრედიაში, ყვირილასა (ზესტაფონსა) და ბორჯომში, სადაც მიმდინარეობდა ორთქმავლებისა და ვაგონების შეკეთება.
თბილისის შემდეგ ქვეყნის უმსხვილეს სამრეწველო ცენტრს ბათუმი წარმოადგენდა. ბათუმი იყო ბაქოს ნავთობის ძირითადი საექსპორტო ნავსადგური, გადამმუშავებელი და საექსპორტო ჭურჭლის მწარმოებელი ძირითადი პუნქტი. რკინიგზა უკვე ვეღარ აუდიოდა ნავთობის გადაზიდვას. ნავთობის გადაზიდვის გაზრდის მიზნით 1900 წელს ძირითადად დამთავრდა ბაქო-ბათუმის ნავთობსადენის გაყვანა, ხოლო 1906 წლისათვის ნავთობსადენი სრული დატვირთვით მუშაობდა.
ნავთობის საექსპორტო ჭურჭლის წარმოებამ უმაღლეს დონეს XIX–XX საუკუნეთა მიჯნაზე მიაღწია. 1901 წლისათვის ბათუმში ნავთობის ჭურჭლის 9 ქარხანა მოქმედებდა. ბაქოს ნავთობის ექსპორტმა ბათუმიდან ყველაზე დიდ აღმავლობას 1903 წელს მიაღწია. განსაკუთრებით გაძლიერდა ნავთობის გადამუშავება-ექსპორტთან დაკავშირებული ქარხნების მშენებლობის ტენდენცია. ბათუმში თავს იყრიდა 15 ათასამდე მუშა.
ბათუმის, როგორც ნავთობის საექსპორტო ნავსადგურის, ზრდა-განვითარება შეაფერხა 1905 წელს დაწყებულმა რევოლუციამ. რევოლუციური მოძრაობის აღმავლობის პერიოდში ბათუმის ნავსადგურის მუშაობა თითქმის მთლიანად შეწყდა. ნავთობის გასატანად ჩამომდგარი გემები უტვირთოდ ბრუნდებოდნენ უკან. აღმოსავლეთის ქვეყნებში რუსეთის ნავთობის ადგილი ამერიკულმა დაიკავა. ზედიზედ დაიხურა ნავთობის საექსპორტო ჭურჭლის დამამზადებელი ქარხნები, ხოლო ჭურჭლის წარმოება ბათუმიდან საზღვარგარეთ იქნა გადატანილი. რევოლუციის პერიოდიდან ბათუმმა დაკარგა საქართველოს ერთ-ერთი უმსხვილესი სამრეწველო ცენტრის მნიშვნელობა. ნიკო ნიკოლაძის სიტყვებით, „გაფიცვებთან თამაშის წყალობით, მოკლეს ქათამი, რომელიც ბათუმის რეგიონის მოსახლეობისათვის ოქროს კვერცხებს დებდა“.
მსხვილი სამრეწველო დარგების გარდა, საქართველოში წარმატებით ვითარდებოდა ხე-ტყის, სამშენებლო მასალების, საფეიქრო, სპირტიანი და მინერალური წყლების, თამბაქოს, მინის, საპნის, სანთლის, ზეთსახდელი, პოლიგრაფიული და სხვა წარმოებები. განსაკუთრებით აღსანიშნავია რამდენიმე საწარმო, რომელიც თავის პროდუქციას მთელ რუსეთის იმპერიაში ყიდდა. მაგალითად, ადელხანოვის საწარმოების მიერ გამოშვებული ფეხსაცმელი მთელ რუსეთში ვრცელდებოდა.
ერთ-ერთ დაწინაურებულ დარგს წარმოადგენდა სპირტისა და სპირტიანი სასმელების წარმოება. გამოჩენილი ქართველი კაპიტალისტისა და ქველმოქმედის
დავით სარაჯიშვილის უნარიანმა მოღვაწეობამ შთამბეჭდავი წარმატება მოუტანა ამ დარგს. დავით სარაჯიშვილის ფირმამ მონოპოლიური მდგომარეობა მოიპოვა სპირტისა და კონიაკის წარმოებაში არა მარტო საქართველოს, არამედ რუსეთის იმპერიის მასშტაბითაც. ფირმა დაახლოებით 60 დასახელების ალკოჰოლიან სასმელს ამზადებდა. ქართველი კაპიტალისტის ფირმამ ფრანგულ ფირმებთან საკონკურენციო ბრძოლაში გაიმარჯვა და რუსეთის ბაზარი დაიპყრო. დავით სარაჯიშვილი იყო რუსეთის იმპერიაში კონიაკის წარმოების პირველი დამფუძნებელი. საერთაშორისო გამოფენებზე მისი ფირმის სპირტიანმა სასმელებმა არაერთი ოქროს, ვერცხლისა და ბრინჯაოს მედალი მოიპოვა და ქართულ სასმელებს აღიარება მოუტანა.
მინერალური წყლების წარმოებამ მეოცე საუკუნის დასაწყისში ფართო ხასიათი მიიღო. ბორჯომის წყალი უკვე ამ პერიოდში გაჰქონდათ არა მარტო რუსეთში, არამედ დასავლეთ ევროპის ქვეყნებშიც. ხელოვნური წყლების წარმოებაში სამამულო ბაზარზე პირველ ადგილზე გამოვიდა მიტროფანე ლაღიძის მეთოდით დამზადებული უალკოჰოლო სასმელები, რომელმაც ვენაში, პეტერბურგსა და სხვა ქალაქებში გამართულ გამოფენებზე მაღალი შეფასება დაიმსახურა.
XX საუკუნის დასაწყისში საქართველოში განსაკუთრებით განვითარდა სამთო-მეტალურგიული მრეწველობა. ამ დარგში უმნიშვნელოვანესი იყო ალავერდის სპილენძის საწარმოები, რომელიც ფრანგულ სააქციო საზოგადოებას ეკუთვნოდა. საქართველოს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან სამრეწველო ცენტრს წარმოადგენდა ტყიბული. 1900 წლიდან მონოპოლიური მდგომარეობა მოიპოვა „ნახშირ-ტყიბულის სამთო-სამრეწველო საზოგადოებამ“. ამ საზოგადოების აქციონერები დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის შეძლებული ზედაფენების წარმომადგენლები იყვნენ. „ნახშირ-ტყიბულის საზოგადოება“ წარმატებით აფართოებდა საწარმოო სიმძლავრეებს. საქართველოში ტყიბულის ქვანახშირის მოხმარებას ზღუდავდა ბაქოს ნავთობი და რუსეთიდან შემოტანილი ქვანახშირი. რუსეთის იმპერიის ხელისუფლება წინ აღუდგა კავკასიაში მეტალურგიული ქარხნის მშენებლობას, რომელიც ადგილობრივ ქვანახშირს მოიხმარდა. ამის გამო ტყიბულის ქვანახშირის მოპოვება აღარ გაზრდილა. ყველაზე დიდ მასშტაბებს საქართველოს მრეწველობის დარგებს შორის ჭიათურის მარგანეცის მოპოვებამ მიაღწია. ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნის უკანასკნელ წლებში ჭიათურის მანგანუმის მოპოვება მსოფლიო მნიშვნელობის დარგად იქცა. ქართული მაღალხარისხოვანი მანგანუმი წარმატებით აკმაყოფილებდა მეტალურგიის მზარდ მოთხოვნილებას.
საქართველოში კაპიტალიზმის განვითარებას გარკვეული თავისებურება ახასიათებდა. საქართველო რუსეთის იმპერიის შემადგენელი ნაწილი იყო და მასზე ვრცელდებოდა „რუსული კაპიტალიზმის“ ყველა ნეგატიური მხარე. სახელმწიფო ზემოქმედებას ახდენდა მრეწველობის განვითარების სტრატეგიულ მიმართულებაზე. ამ სტრატეგიას კი განსაზღვრავდა არა ქვეყნის ეკონომიკური, არამედ პოლიტიკური სისტემის განმტკიცების ინტერესები და დასავლეთის ქვეყნებთან კონკურენცია. კაპიტალიზმის განვითარებას აფერხებდა საშინაო ბაზრის სივიწროვე, მოსახლეობის ღარიბი უმრავლესობის დაბალი მსყიდველუნარიანობა. ადგილობრივი რესურსების მეორე მომხმარებელი უცხოელი კაპიტალისტები იყვნენ. შემოსავლის დიდ ნაწილს, რომელსაც საქართველოში განვითარებული მრეწველობის დარგები იძლეოდა, უცხოელი კაპიტალისტები ფლობდნენ. მიუხედავად ამისა, კაპიტალისტური მრეწველობის განვითარებას არ შეიძლებოდა ქვეყნისათვის სარგებლობა არ მოეტანა.
XX საუკუნის დასაწყისში საბოლოოდ გამოიკვეთა საქართველოს ეკონომიკური განვითარების კაპიტალისტური ხასიათი. მსოფლიოს სამრეწველო-ეკონომიკური სისტემა მეტროპოლიურ რუსეთთან ერთად თავის ბრუნვაში საქართველოს ეკონომიკასაც ითრევდა.
ბ. სოფლის მეურნეობა. მრეწველობის აღმავლობა მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა საქართველოს სოფლის მეურნეობის განვითარებაზე. მეოცე საუკუნის დამდეგს გაიზარდა სოფლის მეურნეობაში ტექნიკური სიახლეების, მანქანა-იარაღების გამოყენების მოთხოვნილება. უცხოეთიდან დიდი რაოდენობით შემოჰქონდათ ქარხნული წარმოების გუთნები. მსხვილ მეურნეობებში იყენებდნენ სათეს, სათიბ, სალეწ და სხვა სახის მანქანებს. ჯერ კიდევ იშვიათი იყო ტრაქტორი. ტექნიკური სიახლეები ამ დროისათვის მასობრივად არ დანერგილა.
სოფლის მეურნეობაში მარცვლეულის წარმოებას წამყვანი ადგილი ეკავა. მიუხედავად ამისა, თუ მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს საქართველოდან სხვა ქვეყნებში უფრო მეტი რაოდენობის მარცვლეული გაჰქონდათ, XX საუკუნის ოცწლეულში მდგომარეობა საპირისპიროდ შეიცვალა – მარცვლეულის შემოტანამ გადააჭარბა გატანას. მარცვლეულის წარმოება თანდათან ნაკლებმომგებიანი ხდებოდა. მწარმოებელი მოსახლეობა სულ უფრო ინტენსიურად გადადიოდა მეურნეობის რენტაბელურ დარგებზე, რომელთა პროდუქციაზე მოთხოვნილება რუსეთის ბაზარზე საკმაოდ დიდი იყო.
XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე სოკოვანმა დაავადებებმა და ფილოქსერამ დიდად დააზარალა საქართველოს სოფლის მეურნეობის ყველაზე ტრადიციული დარგი – მევენახეობა-მეღვინეობა.
საჭირო იყო ფილოქსერით დაზიანებული ვენახის შეცვლა ახალი ნამყენი ვენახით. ვაზის ამერიკულ საძირეზე დამყნობა და ვენახის მოვლის ახალი რაციონალური მეთოდების გამოყენება ქვეყნის მხოლოდ ზოგიერთ კუთხეში მიმდინარეობდა (იმერეთი, გურია, რაჭა-ლეჩხუმი). არასახარბიელო მდგომარეობაში იყო აგრეთვე ქართული ღვინის მოყვანა და გასაღება – ღვინის რუსეთის ბაზარზე გატანას მხოლოდ მსხვილი მეურნეობები ახერხებდნენ.
განსაკუთრებით დაწინაურდა მეაბრეშუმეობა. ხელისუფლება აბრეშუმის პარკის წარმოების გაუმჯობესებას ხელს უწყობდა, რადგან მეტროპოლიის აბრეშუმსაქსოვი ფაბრიკები დიდი რაოდენობის ნედლეულს საჭიროებდნენ.
ქართველი თავადაზნაურობის გარკვეულმა ნაწილმა კაპიტალისტურად გარდაქმნა მეურნეობა და გააფართოვა საკუთარი მამული. სანიმუშო და მსხვილ მეურნეობათა შორის გამოირჩეოდა სალომე დადიანი-მიურატის, გიორგი მუხრანბატონისა და რომანოვების მეურნეობები.
საქართველოში ყველაზე მსხვილი კაპიტალისტური მეურნეობების ორგანიზატორი იყო საუფლისწულო მამულების უწყება. ქართლ-კახეთში ამ უწყებამ შექმნა მევენახეობა-მეღვინეობის, ბორჩალოს მაზრაში – მებამბეობის, მესაქონლეობის, აჭარაში – მეჩაიეობის სპეციალიზებული მეურნეობები. საუფლისწულო მამულების უწყების ინიციატივით დაიწყო ქართული ღვინის დაყენების ევროპულ წესზე გადაყვანა. ამ მიზნით წინანდალში აშენდა ცენტრალური მარანი-ქარხანა. სწორედ აღნიშნულმა უწყებამ შექმნა ევროპული წესით დაყენებული ქართული სუფრის ღვინოების თითქმის ყველა ძირითადი მარკა: „ნაფარეული“, „წინანდალი“, „მუკუზანი“, „თელიანი“. საერთაშორისო გამოფენებმა ცხადყო, რომ სუფრის ღვინის წარმოების რაიონებიდან კახეთი ერთ-ერთი საუკეთესო იყო მსოფლიოში.
3. პოლიტიკური პარტიების წარმოშობა საქართველოში
XIX საუკუნის 90-იანი წლებისათვის საქართველოში საბოლოოდ ჩამოყალიბდა კაპიტალისტური საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ახალი სოციალური სტრუქტურა. ქართული საზოგადოება გარდამავალ ხასიათს ატარებდა და ბატონყმური სისტემის ნაშთების ლიკვიდაციიდან კაპიტალიზმის საბოლოო გამარჯვებისაკენ მიმავალ გზაზე იდგა. საზოგადოების გამრავალფეროვნებასთან ერთად სხვადასხვაგვარი გახდა საზოგადოების შემადგენელი სოციალური ფენების, ჯგუფებისა თუ კლასების ინტერესებიც. ყველა მათგანს საკუთარი მისწრაფებები გაუჩნდა და ცდილობდა ისინი სხვადასხვა გზით დაეკმაყოფილებინა.
დემოკრატიულ საზოგადოებაში მოსახლეობის დიფერენცირებულ ინტერესებს პოლიტიკური პარტიები გამოხატავენ. მაგრამ რუსეთის იმპერია მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეთა მიჯნაზე ისეთ ქვეყანას წარმოადგენდა, სადაც თვითმპყრობელური მონარქიის დესპოტიზმი მძვინვარებდა და დემოკრატიულ ინსტიტუტებს გასაქანს არ აძლევდა. ამგვარ პირობებში, პოლიტიკური პარტიების ჩამოყალიბების პროცესი რუსეთშიც და საქართველოშიც რამდენიმე ათეულ წელიწადს გაჭიანურდა. მხოლოდ საუკუნეთა მიჯნაზე, ე.ი. XIX საუკუნის 90-იან წლებსა და XX საუკუნის დამდეგს შეიქმნა პოლიტიკური პარტიებისათვის ჯერ არალეგალური, მოგვიანებით კი – ლეგალური მოღვაწეობის მეტ-ნაკლებად შესაფერისი პირობები.
ა. საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების შექმნა. პირველი პოლიტიკური ორგანიზაციები საქართველოში სოციალ-დემოკრატებმა ჩამოაყალიბეს. ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნის 90-იანი წლების მეორე ნახევარში საქართველოს სოციალ-დემოკრატიაში გამოიკვეთა ორი მიმდინარეობა: 1. დასავლეთევროპული სოციალ-დემოკრატიის იდეური გავლენის ქვეშ მყოფი „მესამე დასი“; 2. რუსული სოციალ-დემოკრატიის ორიენტაციის მქონე ჯგუფები. 1898–1900 წლებში მიმდინარეობდა მესამედასელთა და მათი მეთაურის ნოე ჟორდანიას თანდათანობით გადასვლა რუსული სოციალ-დემოკრატიის პოზიციებზე. 1901–1903 წლებში გაზეთი „კვალი“ და მის გარშემო დარაზმული მესამედასელები საბოლოოდ მოექცნენ რუსული სოციალ-დემოკრატიის იდეური გავლენის ქვეშ. თუ ადრე ნოე ჟორდანია უშვებდა კლასობრივი თანხმობის მიღწევის შესაძლებლობას, ახლა იგი კლასობრივი ბრძოლის გაღრმავების აუცილებლობის პოზიციაზე დადგა.
XX საუკუნის დამდეგისათვის ქართული სოციალ-დემოკრატიის სახეს განსაზღვრავდნენ: ნოე ჟორდანია, სილიბისტრო ჯიბლაძე, ვლადიმერ დარჩიაშვილი, ისიდორე რამიშვილი, ირაკლი წერეთელი, ნიკოლოზ (კარლო) ჩხეიძე და სხვ. თავდაპირველად ამ ჯგუფს მიეკუთვნებოდნენ ფილიპე მახარაძე და ალექსანდრე წულუკიძე. რუსული სოციალ-დემოკრატიის პოზიციაზე გადასვლის მიუხედავად, „მესამე დასი“ ცდილობდა შეენარჩუნებინა დამოუკიდებელი სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაცია. სრულიად საპირისპირო პოზიცია რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მოძრაობასთან დამოკიდებულებაში დაიკავა ქართველი სოციალ-დემოკრატების მეორე მიმდინარეობამ – „რევოლუციონერ სოციალ-დემოკრატთა“ დასმა (1901 წ.), რომელსაც ფაქტობრივად თბილისის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაცია წარმოადგენდა. მასში შედიოდნენ: იოსებ ჯუღაშვილი, ვასილ ცაბაძე, კას ერიდებოდა. მათ შორის ფარულმა წინააღმდეგობამ ამ საკითხთან დაკავშირებით პიკს 1903 წელს მიაღწია.
კავკასიის სოციალ-დემოკრატიულმა ორგანიზაციებმა, რომლებიც პრორუსულ ანუ ინტერნაციონალისტურ პოზიციაზე იდგნენ, გაერთიანება გადაწყვიტეს. მათ მოქმედებას კოორდინირებას უწევდა გაზ. „ისკრის“ რედაქცია. გიორგი პლეხანოვმა და ვლადიმერ ლენინმა წამოაყენეს რსდმპ კავკასიის კავშირის შექმნის იდეა, რომელიც გააერთიანებდა კავკასიურ ორგანიზაციებს და გააადვილებდა მათ შერწყმას საერთო-სარუსეთო სოციალ-დემოკრატიულ პარტიაში.
ნოე ჟორდანია და მისი მესამედასელი თანამოაზრენი, მართალია, საერთო-სარუსეთო სოციალ-დემოკრატიულ პარტიაში გათქვეფის წინააღმდეგნი იყვნენ, მაგრამ ამ წინააღმდეგობას პრინციპული ხასიათი არ ჰქონდა, მას საფუძვლად არ ედო მყარი ეროვნული თვითშეგნება. 1903 წლისათვის მესამედასელები იდეოლოგიურად უკვე გადასულნი იყვნენ რუსული სოციალ-დემოკრატიის პოზიციაზე. ამიტომ მათ თითქმის პრინციპული წინააღმდეგობის გაუწევლად ჩათრევას ჩაყოლა ამჯობინეს და მონაწილეობა მიიღეს რსდმპ კავკასიის კავშირის შექმნაში.
1903 წლის მარტში თბილისში არალეგალურად გაიმართა რსდმპ კავკასიის კავშირის პირველი ყრილობა. ყრილობამ დააფუძნა რსდმპ კავკასიის კავშირი. ყრილობაზე ნოე ჟორდანია დაუპირისპირდა ვლადიმერ ლენინის მიერ წამოყენებული პარტიის აგების ე. წ. „დემოკრატიული ცენტრალიზმის პრინციპს“ და მოითხოვა რსდმპ კავკასიის კავშირი შექმნილიყო ფართო დემოკრატიული პრინციპის საფუძველზე. ეს უკანასკნელი ითვალისწინებდა ადგილობრივი ორგანიზაციების (კომიტეტების) ავტონომიას. ყრილობამ ნოე ჟორდანიას წინადადება უარყო და ვლადიმერ ლენინის «დემოკრატიული ცენტრალიზმისპრინციპი დაუდო საფუძვლად რსდმპ კავკასიის კავშირის საორგანიზაციო წესდებას. რუსული სოციალ-დემოკრატია თანდათანობით იმაგრებდა პოზიციებს საქართველოში.
ჯერ კიდევ 1901 წლის სექტემბერში თბილისის სოციალ-დემოკრატიულმა კომიტეტმა გამოსცა გაზეთი ბრძოლა, რომელიც არალეგალურად იბეჭდებოდა ბაქოში მოწყობილ საიდუმლო სტამბაში. რსდმპ კავკასიის კავშირის პირველი ყრილობის გადაწყვეტილებით ქართული „ბრძოლა“ და სომხური „პროლეტარიატი“ გაერთიანდა «პროლეტარიატის ბრძოლის სახელით და ქართულ-სომხურ-რუსულ ენებზე გამოვიდა. ყრილობამ აირჩია რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტი 9 კაცის შემადგენლობით: ნოე ჟორდანია, სილიბისტრო ჯიბლაძე, ფილიპე მახარაძე, ალექსანდრე წულუკიძე, მიხა ცხაკაია, დიომიდე თოფურიძე, მიხეილ ბოჭორიძე, არშაკ ზურაბოვი, ბოგდან კნუნიანცი. რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტში სხვადასხვა დროს შედიოდნენ: იოსებ ჯუღაშვილი, მიხეილ დავითაშვილი, დიმიტრი პოსტოლოვსკი, სტეფანე შაუმიანი, პროკოფი ჯაფარიძე და სხვ.
რსდმპ კავკასიის კავშირის შემადგენლობაში ყრილობის შემდეგ მალე შევიდნენ ახალშექმნილი გურიისა და იმერეთ-სამეგრელოს სოციალ-დემოკრატიული კომიტეტები.
რსდმპ კავკასიის კავშირის საშუალებით რუსულმა სოციალ-დემოკრატიამ დიდ წარმატებას მიაღწია – საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციები სერიოზული გართულების გარეშე შეერწყნენ რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიას. „მესამე დასმა“, როგორც დამოუკიდებელმა ეროვნულმა სოციალ-დემოკრატიულმა ორგანიზაციამ, არსებობა შეწყვიტა.
ქართული სოციალ-დემოკრატიის რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიასთან სრული ინტეგრაციის საბოლოო იურიდიული გაფორმება რსდმპ მეორე ყრილობაზე შედგა.
1903 წლის ივლის-აგვისტოში გაიმართა რსდმპ მეორე ყრილობა. მისი მთავარი მიზანი იყო რუსეთის იმპერიის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების გაერთიანება ერთ სოციალ-დემოკრატიულ პარტიად. ყრილობის ორგანიზატორებმა ვლადიმერ ლენინმა, გიორგი პლეხანოვმა, იული მარტოვმა, პავლე აქსელროდმა და სხვებმა მიზანს მიაღწიეს.
ყრილობას თბილისისა და ბათუმის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციებიდან ორ-ორი გადამწყვეტი ხმით ესწრებოდნენ: დიომიდე თოფურიძე (კარსკი) და არშაკ ზურაბოვი, ხოლო სათათბირო ხმით – ნოე ჟორდანია (კოსტროვი). ქართველმა დელეგატებმა ყრილობის მუშაობაში აქტიური მონაწილეობა კი მიიღეს, მაგრამ თავი მაინცდამაინც ვერ გამოიჩინეს. მათ საბოლოოდ ლენინ-პლეხანოვის ცენტრალისტურ-ინტერნაციონალისტური პრინციპები გაიზიარეს.
რსდმპ მეორე ყრილობაზე რუსეთის სოციალ-დემოკრატია ორ – მენშევიკურ და ბოლშევიკურ – ფრაქციად გაიყო. ეს ფაქტობრივად განხეთქილება იყო, თუმცა ისინი ერთ პარტიაში მოღვაწეობას განაგრძობდნენ და ყრილობაზე მიღებული რეზოლუციები, პროგრამა და წესდება სავალდებულოდ ითვლებოდა ორივე ფრაქციისათვის.
რსდმპ მეორე ყრილობის შემდეგ კავკასიის კავშირში ბოლშევიკებმა გარკვეული პერიოდის განმავლობაში უპირატესობას მიაღწიეს. რსდმპ კავკასიის კავშირის მეორე ყრილობაზე (1903 წ. ოქტომბერი) კომიტეტის არჩევნებშიც ბოლშევიკებმა უმრავლესობა მოიპოვეს. იგივე სურათი განმეორდა კავკასიის კავშირის მესამე ყრილობაზეც (1904 წ. მაისი).
დაძაბული ურთიერთობის მიუხედავად, 1903-1904 წლებში, მენშევიკები და ბოლშევიკები საქართველოში ერთად მუშაობდნენ. მწვავე პოლემიკა მხოლოდ პარტიულ ელიტას შეეხო.
ბ. საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიის შექმნა. სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობის აღმავლობამ XX საუკუნის დამდეგისათვის ეროვნული ინტელიგენციის ახალი თაობა პოლიტიკური ორგანიზაციის შექმნის აუცილებლობამდე მიიყვანა.
მეცხრამეტე საუკუნის 90-იან წლებში საქართველოში სამი ძირითადი ეროვნული მიმართულება მოღვაწეობდა: გაზეთ „ივერიის“ ძველი თაობა; „ივერიის“ რედაქციის გარშემო 1895 წლიდან ჩამოყალიბებული „ახალგაზრდა ივერიელების“ ეროვნულ-რადიკალური მიმდინარეობა და ჟურნალ „მოამბის“ ბურჟუაზიულ-ეროვნული მიმდინარეობა. 1900 წლის დეკემბერში ყოფილი „ახალგაზრდა ივერიელები“ და „მოამბისტები“ გაერთიანდნენ და თავი მოიყარეს ახალშექმნილ გაზეთ „ცნობის ფურცლის“ გარშემო. „ცნობის ფურცლელთა“ უმთავრესი იდეალი იყო ქართული სახელმწიფოებრიობის აღდგენა. ძველი თაობისაგან განსხვავებით, „ცნობის ფურცლელებს მიაჩნდათ, რომ ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის საჭირო იყო პოლიტიკური ბრძოლა, რომელიც მხოლოდ პოლიტიკურ ორგანიზაციას – პარტიას – შეეძლო ეწარმოებინა. მიუხედავად ამისა, „ცნობის ფურცელი“ პარტიის შექმნას არ ჩქარობდა. მათ უფრო მიზანშეწონილად ცნეს ჯერ საზღვარგარეთ გაზეთის გამოცემა და მისი მეშვეობით ეროვნულ-პოლიტიკური პროგრამის შემუშავება და პროპაგანდა. 1901 წლის შემოდგომაზე „ცნობის ფურცლის“ ჯგუფმა პარტიის ორგანიზაციისათვის შექმნა მთავარი კომიტეტი, რომლის შემადგენლობაში შევიდნენ: არჩილ ჯორჯაძე, გიორგი ლასხიშვილი, გიორგი და ანდრია დეკანოზიშვილები და ვლადიმერ ლორთქიფანიძე.
1902 წელს მთავარმა კომიტეტმა თავისი ორი წევრი – არჩილ ჯორჯაძე და გიორგი დეკანოზიშვილი – არალეგალური გაზეთის გამოსაცემად საფრანგეთში გაგზავნა. მათი თაოსნობითა და იმხანად საზღვარგარეთ მყოფი ქართველი პატრიოტი მოღვაწეების მონაწილეობით 1903 წლის 1 მაისს პარიზში გამოვიდა ეროვნულ-პოლიტიკური მიმართულების თავისუფალი ორკვირეული გაზეთი „საქართველო“. გაზეთი არალეგალური გზით ვრცელდებოდა საქართველოში. გაზეთმა დიდი მუშაობა გასწია ეროვნულ-პოლიტიკური ძალების კონსოლიდაციისათვის. ამ მიზნით „საქართველოს“ რედაქციამ ითავა ქართული პოლიტიკური მიმდინარეობების გამაერთიანებელი კონფერენციის მოწვევა. კონფერენციის მიზანი იყო გაერკვია: 1. რას ფიქრობდნენ ქართული პოლიტიკური ძალები ეროვნულ საკითხზე; 2. შესაძლებელი იყო თუ არა ამ ძალების გაერთიანება ეროვნული იდეის ქვეშ. პოლიტიკურ ძალებში იგულისხმებოდნენ: გაზეთ „საქართველოს“ წარმომადგენლები, სოციალ-დემოკრატები, ეროვნულ-დემოკრატიული მიმდინარეობის ჯგუფები, ანარქისტები, სოციალისტ-რევოლუციონერები და ეროვნული მოღვაწეები, რომლებიც არც ერთ პარტიულ მიმართულებას არ ეკუთვნოდნენ.
1904 წლის 1 აპრილს ჟენევაში გაიხსნა საზღვარგარეთ მყოფი ეროვნულ-პოლიტიკური და რევოლუციური მიმდინარეობების წარმომადგენელთა, ან როგორც მაშინ უწოდებდნენ, „ქართველ რევოლუციონერთა პირველი კონფერენცია“. კონფერენციის მუშაობაში, რომელიც ერთ კვირას გაგრძელდა, მონაწილეობას იღებდნენ: „საქართველო“ რედაქციის წარმომადგენლები: არჩილ ჯორჯაძე (საბუელი), გიორგი დეკანოზიშვილი (ქართლელი); ანარქისტები: ვარლამ ჩერქეზიშვილი (მანაველი), კომანდო (გიორგი) გოგელია (ორგეიანი), მიხეილ (მიხაკო) წერეთელი (თერგელი), ალექსანდრე გაბუნია (ვერმიცანიძე); ქართველი სოციალისტ-რევოლუციონერები (ესერები) და ეროვნულ-დემოკრატები, რომლებიც ფსევდონიმებით არიან კონფერენციის ოქმებში მოხსენიებულნი და მათი ვინაობა ჯერჯერობით დაუდგენელია. თავდაპირველად კონფერენციაზე გამოცხადდნენ ქართველი სოციალ-დემოკრატებიც: ნოე ჟორდანია (დევიანი) და მისი ოთხი თანაპარტიელი. მათ იდეური მოსაზრებით მეორე დღესვე დატოვეს კონფერენცია. სულ კონფერენციას 26 კაცი ესწრებოდა. კონფერენციამ რვა საკითხი განიხილა და მიიღო შესაბამისი რეზოლუციები. ამათგან მთავარი იყო, თუ რა ლოზუნგით უნდა ებრძოლათ ეროვნულ ძალებს, რა ფორმით უნდა მომხდარიყო ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენა. კონფერენციაზე იყვნენ საქართველოს დამოუკიდებლობის მომხრენიც, მაგრამ აბსოლუტურ უმრავლესობას იმხანად არსებულ ვითარებაში შეუძლებლად მიაჩნდა დამოუკიდებლობის მოპოვება. ისინი თვლიდნენ, რომ აუცილებელი იყო უფრო რეალური პოლიტიკური მიზანდასახულობისათვის (საქართველოს ავტონომიისათვის) ბრძოლა. ჟენევის კონფერენციამ მიიღო საქართველოს ავტონომიის მოთხოვნა, მომავალი დემოკრატიული რუსეთის ფარგლებში. აგრარულ საკითხში მიიღეს მიწების სოციალიზაციის მოთხოვნა, რომელიც რუსეთის სოციალისტ-რევოლუციონერთა (ესერთა) პარტიის პროგრამიდან იყო აღებული. სოციალიზაცია გულისხმობდა მიწების განსაზოგადოებრიობასა და მათ სასოფლო თემებისათვის გადაცემას. სპეციალური რეზოლუციით კონფერენციის მონაწილე ფრაქციებმა მხარი დაუჭირეს რუსეთის იმპერიის ყველა ოპოზიციურ და რევოლუციურ პარტიას, რომლებიც მონარქიის დამხობისათვის იბრძოდნენ.
ჟენევის კონფერენციის უმთავრესი შედეგი იყო „ქართველ სოციალისტ-ფედერალისტთა სარევოლუციო პარტიის“ შექმნა. კონფერენციის მონაწილე პოლიტიკურმა მიმდინარეობებმა: ავტონომისტ-საქართველოისტებმა, ანარქისტებმა, ესერებმა და ეროვნულ-დემოკრატებმა გაერთიანების შედეგად შექმნეს ქართველ სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია, რომელიც ბლოკისტურ ხასიათს ატარებდა. გაერთიანება საქართველოს ეროვნულ-ტერიტორიული ავტონომიის მოთხოვნის ნიადაგზე მოხდა. მთავარი კომიტეტის გადაწყვეტილებით ახალშექმნილ პარტიას საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა სარევოლუციო პარტია ეწოდა.
სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია საქართველოში პირველი ეროვნული მიმართულების პოლიტიკური ორგანიზაცია იყო. მის მიზანდასახულობასა და მოღვაწეობაშიც უმთავრესს ყოველთვის ეროვნული პრობლემატიკა წარმოადგენდა. ამავე დროს, ფედერალისტები სოციალისტურ პარტიას წარმოადგენდნენ. ფედერალისტების სოციალიზმი დემოკრატიული ხასიათისა იყო, რომელიც ბურჟუაზიული საზოგადოების ევოლუციური განვითარების შედეგად უნდა განხორციელებულიყო. ქართველი ფედერალისტები ევროპული ტიპის დემოკრატიული სოციალიზმის მომხრენი იყვნენ. ამავე დროს, ისინი ესერული და ანარქისტული სოციალიზმის გავლენასაც განიცდიდნენ. ქართველი სოციალისტ-ფედერალისტებისათვის უმთავრესი ეროვნულ-ტერიტორიული ავტონომიის ფორმით ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენა იყო.
გ. ესერთა (სოციალისტ-რევოლუციონერთა) ორგანიზაციები საქართველოში. ესერთა წინაპარი – ნეოხალხოსნური მცირერიცხოვანი წრეები მეცხრამეტე საუკუნის 90-იან წლებში არსებობდნენ საქართველოში. მათ უმრავლესობას რუსი ნეოხალხოსნები შეადგენდნენ. 1902 წელს შეიქმნა რუსეთის სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტია, რომელიც ცდილობდა იმპერიის განაპირა ქვეყნების ნეოხალხოსნური ჯგუფები შეეერთებინა და საერთო-სარუსეთო მასშტაბის ცენტრალიზებული პარტია შეექმნა. ამ მიზნით საქართველოში ზედიზედ ჩამოვიდნენ ესერთა ლიდერები.
საქართველოს ნეოხალხოსნურ მოძრაობაში ორი ძირითადი მიმართულება გამოიკვეთა: ინტერნაციონალისტები, რომლებიც რუსულ პარტიასთან გაერთიანების მომხრენი იყვნენ და ეროვნული მიმართულების ნეოხალხოსნები, რომლებიც დამოუკიდებელი ქართული პარტიის შექმნას ცდილობდნენ. ეს უკანასკნელნი ის ყოფილი ქართველი ხალხოსნები იყვნენ, რომლებმაც აქტიური მონაწილეობა მიიღეს ჯერ „ახალგაზრდა ივერიელთა“, შემდეგ „ცნობის ფურცლელთა“ მოღვაწეობაში, ხოლო ბოლოს სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიის დამაარსებლადაც მოგვევლინნენ.
ინტერნაციონალისტური მიმართულების ნეოხალხოსნური წრეების გაერთიანების შედეგად 1901 წლიდან საქართველოში ჩამოყალიბდა ესერთა ორგანიზაცია. მასში უმთავრესად შედიოდნენ ჩამოსახლებული ან ადგილობრივი ნეოხალხოსნური მოძრაობის მონაწილენი: ალექსანდრე კალუჟნი, ლევ ბეკი და სხვ. ეს ორგანიზაცია არ ქცეულა რაიმე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ძალად საქართველოში.
მეოცე საუკუნის დამდეგისათვის საქართველოში ესერები წარმოდგენილი იყვნენ რუსეთის ესერთა პარტიის ადგილობრივი ჯგუფებითა და ორგანიზაციებით. ესერთა სისუსტის მიზეზი იყო სოციალ-დემოკრატიის, სოციალიზმ-ფედერალიზმისა და ქართული ეროვნული მოძრაობის სიძლიერე. სოციალ-დემოკრატებმა კონკურენციაში დაამარცხეს, ხოლო სოციალისტ-ფედერალისტებმა სოციალური ბაზის გარეშე დატოვეს რუსეთის ესერთა პარტია.
დ. ანარქიზმი საქართველოში. ანარქიზმი ერთ-ერთი სოციალისტური მიმდევრობათაგანია, რომელიც მთელი მეცხრამეტე საუკუნის მანძილზე ყალიბდებოდა ევროპაში. ანარქიზმის ქვაკუთხედი სახელმწიფოს უარყოფაა. ამას მოსდევს ადამიანური ყოფის შემზღუდველი სისტემებისა და ნორმების უარმყოფელი შეხედულებანი, რომელთა დასაბუთებაც ანარქიზმის ფუძემდებელთა და მათ მიმდევართა ნააზრევში აისახებოდა.
სხვა სოციალური მოძღვრებებისაგან განსხვავებით, ანარქიზმი საქართველოში რუსეთიდან არ გავრცელებულა. ანარქისტული იდეები საქართველოში, ევროპის ემიგრაციაში მყოფმა ქართველმა ანარქისტებმა შემოიტანეს. XX საუკუნის დამდეგს ანარქისტული მოძრაობის ხანმოკლე ბუმი საქართველოში დაკავშირებული იყო ევროპიდან ჩამოსული მოღვაწეების: ვარლამ ჩერქეზიშვილის, კომანდო (გიორგი) გოგელიასა და მიხაკო წერეთლის სახელებთან.
XIX საუკუნის 80-იანი წლებიდან დასავლეთ ევროპაში ემიგრაციაში მყოფი ვარლამ ჩერქეზიშვილი საერთაშორისო ანარქისტული მოძრაობის ერთ-ერთი აღიარებული ლიდერი იყო. იგი პეტრე კროპოტკინთან, ელიზე რეკლიუსთან, ჯეიმს გილიომთან და სხვებთან ერთად მიეკუთვნებოდა ევროპული ანარქიზმის ელიტას. პარიზში ფრანგულ ენაზე გამოცემული მისი ნაშრომები: „ფურცლები სოციალიზმის ისტორიიდან“ (1896 წ.) და „ინტერნაციონალის“ წინამორბედნი (1899 წ.), მსოფლიოს მრავალ ენაზე ითარგმნა და XX საუკუნის დასაწყისში არაერთხელ გამოიცა ინგლისში, გერმანიაში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ესპანეთში, ჩინეთში, იაპონიაში და სხვ. ნაშრომში „ფურცლები სოციალიზმის ისტორიიდან“, რომელიც რუსეთში მრავალჯერ გამოიცა, ვარლამ ჩერქეზიშვილი დასაბუთებულად ამტკიცებდა, რომ მრავალი თეზისი, რომელიც აღმოჩენად მოინათლა, კარლ მარქსმა და ფრიდრიხ ენგელსმა გადმოიღეს დასავლეთევროპელი მოაზროვნეებისაგან, ხოლო მათი განთქმული „კომუნისტური პარტიის მანიფესტი“ წარმოადგენდა ფრანგი ფურიერისტის ვიქტორ კონსიდერანის ერთ-ერთი ნაშრომის პლაგიატს. ამ საშინელი ბრალდების გამო ქართველ ანარქისტს პერმანენტულად ეკამათებოდნენ საერთაშორისო და რუსული მარქსიზმის ავტორიტეტები: კარლ კაუცკი, ვილჰელმ ლიბკნეხტი, გიორგი პლეხანოვი, იოსებ სტალინი და სხვ. უფრო დაბალი რანგის სოციალისტები ვარლამ ჩერქეზიშვილთან დავას ერიდებოდნენ.
მეოცე საუკუნის დამდეგს დასავლეთ ევროპაში სწავლობდა და რევოლუციურ მოძრაობაში აქტიურად მონაწილეობდა მეორე ქართველი ანარქისტი კომანდო (გიორგი) გოგელია. 1903 წელს კომანდო გოგელიამ ჟენევაში გამოსცა პირველი რუსულენოვანი ანარქისტული გაზეთი „ხლებ ი ვოლია“. სწორედ ამ გაზეთმა დაუდო სათავე რუსეთში ანარქიზმის აღმავლობას, რის გამოც კომანდო გოგელია რუსული ანარქიზმის ერთ-ერთ აღიარებულ ავტორიტეტად იქნა მიჩნეული. მეოცე საუკუნის დამდეგიდან ანარქისტები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ საქართველოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში: წერილებს აქვეყნებდნენ პრესაში, ეხმარებოდნენ გაზეთ „საქართველოს საფრანგეთში“, ქართველ მოღვაწეებს აკავშირებდნენ ევროპის რევოლუციურ-პოლიტიკურ წრეებთან და ა. შ. განსაკუთრებით მხურვალე მონაწილეობა მიიღეს მათ ჟენევის კონფერენციაში (1904 წ.), რომლის შემდეგაც ქართველი ანარქისტები სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიაში გაერთიანდნენ ბლოკის პრინციპით.
ე. ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია. მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეთა მიჯნაზე ეროვნულ-დემოკრატიულად განწყობილი მოღვაწეები „ცნობის ფურცლის“ ჯგუფში გაერთიანდნენ. ეს იყო ჟურნალ „მოამბის“ ყოფილი ბურჟუაზიულ-ეროვნული მიმდინარეობა. ეროვნულ-დემოკრატები „ცნობის ფურცლელთა“ მემარჯვენე ფრთას შეადგენდნენ. ეროვნულ-დემოკრატიული ფსიქოლოგია იმდენად ძლიერი იყო ჯგუფში, რომ 1901-1902 წლებში „ცნობის ფურცლელებმა“ პროკლამაციები „ეროვნულ-დემოკრატიული კომიტეტის“ სახელით გამოსცეს. 1904 წელს ეროვნულ-დემოკრატები სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიაში შევიდნენ და აქაც მემარჯვენე ფრთა შეადგინეს. ეს იყო ერთადერთი პოლიტიკური მიმდინარეობა საქართველოში, რომელიც არც ერთ სოციალისტურ იდეოლოგიას არ იზიარებდა და წმინდა ეროვნულ მიმართულებას განასახიერებდა. ეროვნულ-დემოკრატები იცავდნენ კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობის პრინციპს და ცდილობდნენ ზეკლასობრივი, ზოგადქართული ტიპის პოლიტიკური პარტიის შექმნას. ეროვნულ-დემოკრატები ილია ჭავჭავაძის ერთადერთ ჭეშმარიტ მიმდევრებად მიიჩნევდნენ თავს და სხვებისაგან განსხვავებით უკრიტიკოდ აღიარებდნენ მის უნივერსალურ ავტორიტეტს. ეროვნულ-დემოკრატები მოითხოვდნენ ქართული სახელმწიფოებრიობის აღდგენას ავტონომიის ფორმით. 1905 წლის სოციალური მოძრაობის აღმავლობამ ეროვნულ-დემოკრატები მიიყვანა დასკვნამდე, რომ წმინდა ეროვნულ მიმართულებას საქართველოში დამოუკიდებელი პოლიტიკური პარტია უნდა შეექმნა. თავის ახალგაზრდა მიმდევრებს მხარში ამოუდგა ილია ჭავჭავაძე. ეროვნულ-დემოკრატები განსაკუთრებით 1905 წლის 17 ოქტომბრის მანიფესტის გამოსვლის შემდეგ გააქტიურდნენ. 1905 წლის მიწურულს შედგა ეროვნულ-დემოკრატიულად განწყობილი ინტელიგენციის შეკრება, რომელმაც ილია ჭავჭავაძის წინადადებით მიიღო პარტიის შექმნის გადაწყვეტილება. ინიციატორთა შორის იყვნენ: ექვთიმე თაყაიშვილი, გიორგი გვაზავა, პავლე თუმანიშვილი, ნიკოლოზ (ნიკო) თავდგირიძე და სხვ. 1906 წლის დასაწყისში დაიბეჭდა და ბროშურის სახით გავრცელდა ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის პროგრამა და წესდება. ოფიციალურად ახალ პარტიას ქართული დემოკრატიული პარტია ეწოდა. ილია ჭავჭავაძემ, ენერგიული მონაწილეობის მიუხედავად, ახალი პარტიის თავმჯდომარეობაზე უარი განაცხადა და ამ პოსტზე ივანე ზურაბიშვილის კანდიდატურა წამოაყენა. ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ფორმირება იმხანად აღარ გაგრძელებულა. რევოლუციის დამარცხებამ, ავტონომიის იდეისა და ეროვნული მოძრაობის წინააღმდეგ სოციალ-დემოკრატიის გააფთრებულმა ბრძოლამ, დაბოლოს, ილია ჭავჭავაძის ტრაგიკულმა აღსასრულმა ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის აქტიური პოლიტიკური საქმიანობა რამდენიმე წლით შეაფერხა.
1905-1907 წლების რევოლუციის პერიოდში საქართველოში რამდენიმე სხვა პარტიაც არსებობდა. მათ რიცხვს განეკუთვნებოდა ქართველ ავტონომისტთა კონსტიტუციურ-დემოკრატიული პარტია და რადიკალური პარტია. მათი საქმიანობა რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნებთან იყო დაკავშირებული.
საქართველოში მოქმედებდა რამდენიმე არაქართული პოლიტიკური პარტია და ორგანიზაცია: რუსული პარტიების ადგილობრივი ორგანიზაციები; სომხური პარტიები: „დაშნაკცუტიუნი“ და „ჰნჩაკი“. აზერბაიჯანული მუსავატის ფილიალი და სხვ. მათგან სიძლიერით გამოირჩეოდნენ სომეხი დაშნაკები, რომლებსაც სერიოზული გავლენა ჰქონდათ თბილისში და სომხებით დასახლებულ საქართველოს სხვა რეგიონებში.
4. საზოგადოების სოციალური სტრუქტურა. სოციალური მოძრაობა
ა. საზოგადოების სოციალური სტრუქტურა. საქართველოს კოლონიურმა მდგომარეობამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა არა მარტო კაპიტალისტური ურთიერთობების განვითარებაზე, არამედ ქვეყნის მოსახლეობის სოციალურ სტრუქტურაზეც.
1897 წლის აღწერით თავადაზნაურობა საქართველოს 1 მილიონ 919 ათასიანი მოსახლეობის 5,6 პროცენტ-ს შეადგენდა. ამ წოდების წარმომადგენლებს პირობითად შეიძლება ეწოდოს პრივილეგირებული. მათ დიდ უმრავლესობას შეადგენდნენ ე. წ. «შემოდგომის აზნაურები ანუ წვრილი, მცირემიწიანი, გაღატაკებული აზნაურები. თავადაზნაურობის მხოლოდ მცირე ნაწილი ფლობდა ვრცელ მამულებს, უმაღლეს მდგომარეობასა და თანამდებობებს. კაპიტალიზმის აღმავლობის პირობებში ქართველი თავადაზნაურობის დიდი ნაწილი ჩალის ფასად ყიდდა თავის მამულს, რომელსაც ძირითადად უცხოტომელი, განსაკუთრებით სომხური ბურჟუაზიის წარმომადგენლები ყიდულობდნენ. სომხური ბურჟუაზია ათიათასობით დესეტინა მიწას ფლობდა საქართველოში. პატრიოტული ინტელიგენცია შეშფოთებული იყო იმით, რომ ქართველობას ხელიდან აცლიდნენ ყველაზე ძვირფასს – მშობლიურ მიწა-წყალს და მას უცხოტომელებს უგდებდნენ ხელში. თავადაზნაურთა მხოლოდ მცირე ნაწილმა შეძლო თავის მამულებში მეურნეობა კაპიტალისტურ ყაიდაზე გარდაექმნა.
მოსახლეობის მეორე შეძლებული ფენა ბურჟუაზია იყო. დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში, სადაც კაპიტალიზმის განვითარება ბუნებრივი გზით წარიმართა, ყალიბდებოდა ეროვნული ბურჟუაზია. კოლონიურმა მდგომარეობამ განაპირობა კაპიტალიზმის ერთ-ერთი უარყოფითი თავისებურება ჩვენს ქვეყანაში – საქართველოში ვერ ჩამოყალიბდა ეროვნული ბურჟუაზია, რომელსაც შეეძლო მოხვეჭილი სიმდიდრის ნაწილი უკუგებით მოეხმარებინა საკუთარი ქვეყნისათვის.
საქართველოს ეკონომიკას თავიდანვე დაეპატრონა არაქართული ბურჟუაზია – დასავლეთევროპელები, რუსები, სომხები, ბერძნები, თურქები... მათ ხელში იყო ფაბრიკები, ქარხნები, რკინიგზა, ნავთობის ტრანზიტი, მადნეულის მოპოვება და ექსპორტი და სხვ. 1900 წლისათვის ბათუმში მოქმედი ნავთობის საექსპორტო ჭურჭლის ქარხნები როტშილდის, ნობელის, მანთაშევის, ხაჩატრიანცის, სიდერიდისისა და სხვათა ფირმების ხელში იყო. ხე-ტყის მრეწველობის ქარხნებს ფლობდნენ: სერებრიაკოვი, მაქსიმოვი, ტერ-ასატუროვები, ზეზემანი, ავშაროვი და სხვები. შალის, ქეჩის ქსოვილების, ტყავისა და ფეხსაცმლის წარმოებას ადელხანოვი ფლობდა. სასოფლო-სამეურნეო იარაღების შემოზიდვას აუფერმანის, აკოფოვის, ბახტამიანცისა და სხვათა ფირმები აწარმოებდნენ. უცხოტომელ კაპიტალისტთა მასაში აქა-იქ თუ გამოჩნდებოდა ორიოდე ქართველი მეწარმის გვარი: დავით სარაჯიშვილი, აკაკი ხოშტარია, მიტროფანე ლაღიძე. რუსულ სახელმწიფოსთან ერთად, უცხოტომელი ბურჟუაზიის სახით, ქართველ ხალხს მეორე ექსპლოატატორი გამოუჩნდა. ქართველი საზოგადოების მოწინავე წარმომადგენლებს კაპიტალიზმის ამგვარი სახით განვითარება, ქვეყნის საბოლოო ეკონომიკური დაკაბალების წინაპირობად მიაჩნდათ.
ვაჭრები საქართველოს მოსახლეობის 0,3 პროცენტ-ს შეადგენდნენ. ისინი ხელოსნებთან და დაქირავებულ შრომაში ჩაბმულ მოქალაქეებთან ერთად წარმოადგენდნენ ე. წ. «მეშჩანებს და მთლიანად ქვეყნის მოსახლეობის 6,5 პროცენტ-ს შეადგენდნენ.
მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა (83,6 პროცენტი) გლეხობა იყო. მეოცე საუკუნის დამდეგს ნელი ტემპით, მაგრამ მაინც მიმდინარეობდა დროებითვალდებული გლეხების მიერ ნადელების გამოსყიდვის პროცესი. 1904 წლისათვის დროებითვალდებულთა საერთო რაოდენობის თითქმის ნახევარმა გამოისყიდა ნადელი და მიწის მესაკუთრე გახდა. ამ მხრივ უკეთესი მდგომარეობა იყო დასავლეთ საქართველოში. გლეხის მიწის მესაკუთრედ გადაქცევის პროცესს არაერთი ფაქტორი უშლიდა ხელს: უფულობა, მემამულეთა წინააღმდეგობა, ბიუროკრატიული ფორმალობები. არანაკლებ ამძიმებდა გლეხთა მდგომარეობას უკიდურესი მცირემიწიანობა. შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში მყოფ სახელმწიფო გლეხობას საშუალოდ 2 დესეტინამდე მიწა გააჩნდა დასავლეთ საქართველოში, ცოტა მეტი – თბილისის გუბერნიაში. კიდევ უფრო უარეს მდგომარეობაში იყვნენ ხიზანთა კატეგორიაში მყოფი გლეხები. ერთი სიტყვით, საქართველოში მცხოვრები ყველა კატეგორიის გლეხკაცობა – ე. ი. ქვეყნის მთავარი მწარმოებელი მოსახლეობა – მწვავედ განიცდიდა უმიწობასა თუ მცირემიწიანობას. არსებული სისტემის პირობებში ამ პრობლემის გადაჭრას პერსპექტივა არ გააჩნდა. ამგვარ ვითარებაში ქართველი გლეხკაცობის მდგომარეობას კიდევ უფრო ამძიმებდა საქართველოში რუსეთის გუბერნიებიდან მოსახლეობის ჩამოსახლების უწყვეტი და მეოცე საუკუნის დასაწყისში კიდევ უფრო გაძლიერებული პროცესი. ჩამოსახლებულებს რუსეთის ხელისუფლება სწორედ ქართველობის ხარჯზე უხვად ურიგებდა სახნავ-სათესად ვარგის საუკეთესო მიწას.
მეოცე საუკუნის დასაწყისის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა მოსახლეობის სოციალურ სტრუქტურაში მუშათა კლასის საბოლოო ჩამოყალიბება იყო. საქართველოს მუშათა კლასი ეროვნული შემადგენლობით მრავალეროვნული იყო. მრეწველობაში ჩაბმული მუშების ძირითად უმრავლესობას (56 პროცენტი) ქართველები შეადგენდნენ, მაგრამ ზოგიერთ ქარხანაში არაქართველი მუშები სჭარბობდნენ. კავკასიის კოლონიური ხელისუფლება ინტენსიურად უწყობდა ხელს რუსეთიდან მუშების ჩამოსახლებას. ქართველი მუშების უმრავლესობა კავშირს ინარჩუნებდა სოფელთან და ცდილობდა მთლიანად არ მოწყვეტოდა მიწას. შეიძლება ითქვას, ეს გარემოება ქართველი პროლეტარიატის თავისებურება იყო. ქართველი მუშების სიახლოვე სოფელთან თავის მხრივ განაპირობებდა გლეხობის სოციალურ-პოლიტიკურ შეხედულებებს.
მცირე ხვედრითი წილი გააჩნდათ სხვა სოციალურ ფენებს, მაგალითად, ინტელიგენციას, მოსწავლე-ახალგაზრდობას, თუმცა მათი პოლიტიკური აქტივობა განუზომლად მაღალი იყო სხვა სოციალურ ფენებთან შედარებით. ინტელიგენციამ, მოსწავლე და სტუდენტმა ახალგაზრდობამ მეოცე საუკუნის დასაწყისში საბოლოოდ დაიმკვიდრა არა მარტო საზოგადოებრივი ცხოვრების ლიდერის როლი, რაც მას ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნეში გააჩნდა, არამედ ეროვნულ-პოლიტიკური ავანგარდის რთული და საპატიო მისიაც იკისრა.
ბ. მუშათა გამოსვლები. მეცხრამეტე საუკუნეში რუსეთის ხელისუფლება ადვილად უმკლავდებოდა იმპერიის სხვადასხვა მხარეში მომხდარ სოციალური ხასიათის გამოსვლებს, რომლებსაც სპონტანური და სტიქიური ხასიათი ჰქონდათ. სამრეწველო პროლეტარიატის ჩამოყალიბებამ სოციალურ მოძრაობას მეცხრამეტე საუკუნის უკანასკნელ ათწლეულსა და განსაკუთრებით მეოცე საუკუნის დასაწყისში სრულიად ახალი, ორგანიზებული და, რაც მთავარია, პოლიტიკური ელფერი შესძინა. სოციალური მოძრაობა ხელისუფლებისათვის უაღრესად საშიში გახდა.
მუშათა მოძრაობის აღმავლობისათვის რუსეთის იმპერიაში და, კერძოდ, საქართველოში საკმარისზე მეტი მიზეზი არსებობდა. საქართველოში ახალწარმოქმნილ პროლეტარიატს მძიმე პირობებში უხდებოდა ცხოვრება. ევროპის ქვეყნებისაგან განსხვავებით, რუსეთში არ არსებობდა მუშათა უფლებების დამცველი ორგანიზაციები, პროფკავშირული მოძრაობა და ა. შ. სოციალური გარანტიების სრული უქონლობა და სრულიად უნუგეშო მდგომარეობა მუშათა შორის ნერგავდა ბუნებრივი პროტესტის განწყობას, რომელიც ქარხნის მეპატრონის და საბოლოოდ არსებული სოციალური სისტემის წინააღმდეგ იყო მიმართული. ამგვარ ვითარებაში, სოციალისტური იდეები ადვილად იპყრობდა მუშათა ფსიქოლოგიას. იმპერიის საერთო სურათის ანალოგიურად, საქართველოს მუშათა კლასის ერთადერთ მოკავშირედ და მეთაურად პოლიტიკური პარტიები იქცნენ.
საქართველოში მუშათა მოძრაობის სადავეები ყველაზე პირველად სოციალ-დემოკრატებმა იგდეს ხელთ. ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 90-იან წლებში მუშათა მოძრაობა საქართველოში სოციალური მოძრაობის უმნიშვნელოვანეს და წამყვან ძალად იქცა. უკვე ამ პერიოდში ფაბრიკა-ქარხნებში სოციალ-დემოკრატები აქტიურად მოქმედებდნენ, უკავშირდებოდნენ მუშებს. მიუხედავად ამისა, 1899 წლამდე თბილისში სოციალ-დემოკრატები ჯერ კიდევ ვერ გვევლინებოდნენ მუშათა გამოსვლების ორგანიზატორებად. გაფიცვებს წმინდა მუშური ხასიათი ჰქონდა. მაგრამ უკვე 1899 და 1900 წლების მაისობების აღნიშვნის დროს მუშათა გამოსვლებს სოციალ-დემოკრატები ხელმძღვანელობდნენ. 1901 წლის 22 აპრილს თბილისის ქუჩებში დაახლოებით 2000 მუშა გამოვიდა და პირველი მაისის საერთაშორისო დღესასწაული პოლიტიკური დემონსტრაციით აღნიშნა. ეს იყო სოციალ-დემოკრატების ხელმძღვანელობით მოწყობილი ფართომასშტაბიანი პოლიტიკური გამოსვლა. 1900-1901 წლებში თბილისში მოწყობილ მუშათა გაფიცვებსა და გამოსვლებში სისტემატურად მონაწილეობდნენ სოციალ-დემოკრატები. თბილისის მუშათა გამოსვლების ცენტრს ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარისახელოსნოები წარმოადგენდა. 1901-1902 წლებში მუშათა გაფიცვები თბილისის ცხოვრების შემადგენელი ნაწილი გახდა.
განსაკუთრებული შეუპოვრობით გამოირჩეოდა ბათუმის მუშათა გამოსვლები 1902-1903 წლებში, რომლებმაც მთელს იმპერიაში პოვა გამოძახილი. 1902 წლის 9 მარტს მოხდა გაფიცულთა შეტაკება პოლიციასა და ჯარის ნაწილებთან, რომლის დროსაც 13 მუშა დაიღუპა. მუშათა დაპატიმრებებს, რეპრესიებსა და 9 მარტის ტრაგიკულ მოვლენებს მოძრაობის აღმავლობა მოჰყვა. მოეწყო დაღუპული მუშების დაკრძალვა. ეს იყო დიდი პოლიტიკური დემონსტრაცია. მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლებამ მრავალი აქტიური მუშა და სოციალ-დემოკრატი დააპატიმრა, გამოსვლები დიდხანს გრძელდებოდა.
ბათუმის მუშათა 1902-1903 წლების მოძრაობას რსდმპ ბათუმის სოციალ-დემოკრატიული კომიტეტი მეთაურობდა. ბათუმის მუშათა ორგანიზებაში განსაკუთრებული როლი შეასრულეს: იოსებ ჯუღაშვილმა, კარლო ჩხეიძემ, ისიდორე რამიშვილმა და სხვ. კავკასიის კოლონიური ადმინისტრაცია დარწმუნდა, რომ მუშათა და სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობის სახით მას სერიოზული პოლიტიკური მოწინააღმდეგე მოევლინა. მუშათა მოძრაობის უკან იდგა და მას ფარულად წარმართავდა მთელი იმპერიის მასშტაბით მოქმედი რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია, რომლის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდნენ საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციები. ამ დროისათვის სოციალ-დემოკრატებს უკვე შეეძლოთ მოძრაობაში მოეყვანათ და იმპერიის ხელისუფლებისათვის დაეპირისპირებინათ მუშათა მნიშვნელოვანი მასები. სისტემატური რეპრესიების მიუხედავად, რსდმპ თბილისისა და ბათუმის სოციალ-დემოკრატიული კომიტეტები უწყვეტად ფუნქციონირებდნენ და სათავეში ედგნენ მუშათა მოძრაობას.
გ. აგრარული მოძრაობა. მეოცე საუკუნის დასაწყისში საქართველოს გლეხობაში გაძლიერდა საპროტესტო მოძრაობა, რომელიც აგრარულ ხასიათს ატარებდა. გლეხთა მოძრაობას რამდენიმე მიზეზი განაპირობებდა: 1) გლეხობის ნაწილი დარწმუნდა, რომ მემამულეები არავითარ შემთხვევაში არ გააუმჯობესებდნენ მათ მძიმე მდგომარეობას; 2) ხელისუფლება ყველა შემთხვევაში მიწის მფლობელთა ინტერესებს დაიცავდა; 3) არსებული სისტემის შენარჩუნების შემთხვევაში გლეხური მოსახლეობის უმრავლესობას მხოლოდ სიღატაკეში ცხოვრება და შიმშილი ელოდა.
საქართველოს გლეხობამ გადაწყვიტა გამოუვალი მდგომარეობიდან ძალის გამოყენებით ეპოვა გამოსავალი. გლეხთა საპროტესტო განწყობილების მომწიფებას დიდად შეუწყეს ხელი მუშებმა, რომელთა დიდი ნაწილიც, როგორც აღვნიშნეთ, სოფელთან იყო დაკავშირებული (მიწა, ოჯახი). გლეხობის რადიკალიზაციაზე დიდი გავლენა მოახდინეს ქალაქიდან სოფლებში ხელისუფლების მიერ იძულებით დაბრუნებულმა საგაფიცვო მოძრაობის მონაწილე მუშებმა. დაბოლოს, გლეხებს გამოსვლებისაკენ აქეზებდნენ და ხელისუფლების წინააღმდეგ რაზმავდნენ სოციალ-დემოკრატები. ყოველივე ამან გამოიწვია გლეხთა აგრარული მოძრაობის არაჩვეულებრივი სიძლიერე და შეუპოვრობა ქართულ სოფელში.
გლეხთა გამოსვლებმა ინტენსიური აგრარული მოძრაობის ხასიათი 1902 წლის გაზაფხულიდან მიიღო. აღმოსავლეთ საქართველოს ცალკეული სოფლების გლეხები მიტაცებულ საძოვრებს ედავებოდნენ მემამულეებს, არ ერიდებოდნენ შეტაკებას მემამულეებთან და ჯარის ნაწილებთან, არბევდნენ მემამულეთა სახლ-კარს, ბოიკოტს უცხადებდნენ მემამულეებს და სხვ. განსხვავებით ქართლ-კახეთისაგან, სადაც მოძრაობას ცალკეული გამოსვლების სახე ჰქონდა, დასავლეთ საქართველოში გლეხთა გამოსვლებმა მასობრივი ხასიათი მიიღო. განსაკუთრებული სიმძლავრითა და ორგანიზებულობით გამოირჩეოდა გურიის გლეხთა მოძრაობა. 1902 წლის მაისში სოფელ ნიგოითში მოხდა გლეხების შეტაკება მემამულეებთან. მალე მღელვარება მთელ გურიას მოედო. გლეხები სასოფლო ყრილობაზე იკრიბებოდნენ, გამოჰქონდათ მემამულეებთან სადავო პრობლემების შესახებ დადგენილებები. როდესაც თავადმა გურიელმა ქუთაისის გუბერნატორს ურჩთა დასაწყნარებლად ჯარი მოსთხოვა, გურიელი და რამდენიმე მემამულე გლეხებმა მოკლეს. ხელისუფლებამ მღელვარების მოთავენი დააპატიმრა, მაგრამ ისინი გლეხებმა გაათავისუფლეს. არ გასჭრა სხვა ღონისძიებებმაც. ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორმა თავად ჩამოიარა გურიის სოფლები და მორჩილებისაკენ მოუწოდებდა გლეხებს, თან სასჯელით ემუქრებოდა მათ. გლეხებმა ბოლომდე ბრძოლა განიზრახეს. მათ ყოველგვარი ურთიერთობა გაწყვიტეს ხელისუფლებასთან, მემამულეებთან, ადგილობრივ მოხელეებთან. გურია თითქოს თვითმმართველ რესპუბლიკად იქცა. ხელისუფლება უპრეცედენტო დაუმორჩილებლობას დიდხანს ვერ მოითმენდა. გურიაში სამხედრო წესები გამოცხადდა. მხარეში კბილებამდე შეიარაღებული პოლკი შეიყვანეს, სოფლებში ეგზეკუციები ჩააყენეს. გურიაში დაიწყო კაზაკთა განუკითხავი თარეში: ძარცვა, აწიოკება, გაუპატიურება, რეპრესიები. ასეულობით გლეხი დააპატიმრეს და ციმბირში გადაასახლეს. გურიის გლეხობის შეუპოვარმა და ორგანიზებულმა ბრძოლამ მთელი იმპერიის საზოგადოებრიობის ყურადღება მიიპყრო. მის შესახებ წერდნენ ევროპის პრესაში. მიუხედავად ვაჟკაცური ბრძოლისა, გურიის გლეხობამ შედეგად ექვსთვიანი აწიოკება და რეპრესიები მოიმკო.
გლეხთა მღელვარებები მიმდინარეობდა დასავლეთ საქართველოს სხვა კუთხეებშიც: რაჭა-ლეჩხუმში, სამეგრელოში, იმერეთში.
მიუხედავად იმისა, რომ სოციალ-დემოკრატები ცდილობდნენ გლეხთა მოძრაობისათვის პოლიტიკური შინაარსი მიეცათ, გლეხთა მოძრაობა XX საუკუნის დამდეგს არ გასცდენია ეკონომიკურ მოთხოვნებს.
1900-1904 წლების სოციალურმა მოძრაობამ ვერც ერთი მწვავე საკითხი ვერ გადაწყვიტა. ვერც მუშათა გამოსვლებმა, ვერც გლეხთა აგრარულმა მოძრაობამ მიზანს ვერ მიაღწია. არც ხელისუფლებამ მოიმოქმედა რაიმე საკუთარი მოსახლეობის მწვავე ეკონომიკური და სოციალური პრობლემების გადასაჭრელად.
წინააღმდეგობა რადიკალური დაპირისპირების ტენდენციით განვითარდა, რაც რევოლუციისაკენ მიაქანებდა რუსეთის იმპერიასა და მის შემადგენელ ნაწილს – საქართველოს.
5. ეროვნული მოძრაობის ახალი ეტაპი
ა. ბრძოლა ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის. 1901 წელს შესრულდა რუსეთის იმპერიის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების 100 წელი. კავკასიის კოლონიურმა ადმინისტრაციამ და მისმა მხარდამჭერმა ქართულმა არისტოკრატიამ ზარ-ზეიმით აღნიშნა „იუბილე“. რუსული ოფიციალური პრესა ხოტბას ასხამდა ქართველობას, რომელმაც „ნებაყოფლობით“ გაუხსნა კავკასიის კარი რუსეთის მხედრობას. 1901 წლის სექტემბერში თბილისში სტუმრად ჩამოვიდნენ დიდი მთავარი მიხეილ ნიკოლოზის ძე, საბერძნეთის დედოფალი სოფია, კიევის, პეტერბურგის, მოსკოვისა და სხვა გუბერნიების თავადაზნაურობის მარშლები. ოფიციალურმა თბილისმა ყველაფერი იღონა, რათა დღესასწაული ჩაეტარებინა, მაგრამ პატრიოტულად განწყობილმა ქართულმა ინტელიგენციამ არამცთუ მონაწილეობა არ მიიღო ზეიმში, არამედ მტკიცე პროტესტით შეხვდა სამარცხვინო „იუბილეს“. დაგეგმილი დღესასწაულის დღეებში თბილისში, თელავსა და სხვა ქალაქებში „ქართველ ნაციონალ-დემოკრატების კომიტეტის“ ხელმოწერით გაავრცელეს ოთხი პროკლამაცია. „ნაციონალ-დემოკრატები“ გმობდნენ რუსეთის ბატონობას საქართველოში. „ნაციონალ-დემოკრატების“ სახელით „ცნობის ფურცლის“ ჯგუფის მთავარი კომიტეტი მოქმედებდა და ერთ-ერთი პროკლამაციის ავტორი არჩილ ჯორჯაძე იყო. „ქართველებო“, – ამ სახელწოდებით გავრცელებულ მეორე პროკლამაციაში ვკითხულობთ: „ხალხის კეთილდღეობა მოითხოვს ქონება-შეძლების უთანასწორობის მოსპობას და დემოკრატიული საზოგადოების დაფუძნებას. ხალხის კეთილდღეობა მოითხოვს საქართველოს პოლიტიკურ თავისუფლების აღდგენას, რადგან უმთავრესი მიზეზი ჩვენი დაქვეითებისა არის რუსეთის მთავრობის გაბატონება საქართველოში, იმ მთავრობისა, რომელიც ქართველი ხალხის მოსპობას ლამობს. ქართველობამ მტკიცედ უნდა დაიმახსოვროს ეს და ემზადოს ხალხურ-ეროვნული ინტერესების დასაცავად“.
ცნობის ფურცლელთა მთავარი კომიტეტის პროკლამაციები მოწმობდა, რომ მეოცე საუკუნის დასაწყისიდანვე ქართველი ხალხის ეროვნულმა მოძრაობამ პოლიტიკური ხასიათი მიიღო და თავისი განვითარების ახალ ფაზაში შევიდა.
1903 წლის მაისში პარიზში გამოსულმა გაზეთმა საქართველომ წამოაყენა საქართველოს ეროვნულ-ტერიტორიული ავტონომიის მოთხოვნა. ავტონომიისათვის ბრძოლა თავის უმთავრეს მიზნად დაისახა საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა ბლოკისტურმა პარტიამ (1904 წ.). ეს იმას ნიშნავდა, რომ ქართველმა ერმა ავტონომიის მოთხოვნით ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის ბრძოლა დაიწყო.
ეროვნული ძალები შეეცადნენ სოციალური ბაზის გაფართოებასა და ეროვნული სახელმწიფოებრიობის იდეით მოსახლეობის ფართო ფენების დაინტერესებას. გიორგი ლასხიშვილის აზრით, აუცილებელი იყო ჯერ კიდევ ქართველ სამოციანელთა მიერ წამოყენებულ ეროვნულ იდეებს ფართო ნიადაგი მოეპოვებინა, გავრცელებულიყო და გამხდარიყო მთელი ერის საკუთრება.
მეოცე საუკუნის დასაწყისში პოლიტიკურმა მიმდინარეობებმა ეროვნული ბრძოლის პროგრამასთან ერთად წამოაყენეს სოციალური თანასწორობისათვის ბრძოლის პროგრამაც. მომავალი საქართველო უნდა ყოფილიყო „ეკონომიკურად გათანასწორებული ხალხის“ ეროვნული სახელმწიფო.
XX საუკუნის დასაწყისშივე ქართულმა პოლიტიკურმა მიმდინარეობებმა სცადეს შეექმნათ ეროვნული იდეოლოგია და ამ გზითაც დაპირისპირებოდნენ არა მარტო მეტროპოლიას, არამედ ქვეყანაში შემოჭრილ და გავრცელებულ ანტიეროვნულ იდეოლოგიებს (სოციალ-დემოკრატიული მოძღვრება, ესერული სოციალიზმი, კოსმოპოლიტური ანარქიზმი, იმპერიული შოვინიზმი და სხვ.). 1901-1904 წლებში საქართველოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მოძრაობაში საფუძველი ჩაეყარა ეროვნული მიმართულების ორ თეორიას: „საერთო მოქმედების ნიადაგისა“ და სოციალიზმ-ფედერალიზმის იდეოლოგიას. 1901 წელს გამოქვეყნებულ წერილებში არჩილ ჯორჯაძემ თავი მოუყარა ილია ჭავჭავაძის, ნიკო ნიკოლაძისა და სხვა ქართველი მოღვაწეების ნააზრევს და „საერთო მოქმედების ნიადაგი“ ერთიანი თეორიული სისტემის სახით ჩამოაყალიბა. არჩილ ჯორჯაძის „საერთო მოქმედების ნიადაგის“ თეორია შედგებოდა ხუთი პუნქტისაგან, ანუ ხუთი საერთო-ეროვნული მიზნისაგან, რომელიც ქართველ ერს უნდა განეხორციელებინა: 1. ქართული ენისა და საერთოდ ეროვნულ-კულტურული ღირებულებების დაცვა; 2. ეროვნული ვაჭრობა-მრეწველობის შექმნა და განვითარება; 3. ქართული მიწების, მეურნეობის ქართველთა ხელში დარჩენა; 4. ინტელიგენციის სახალხო-კულტურული მოღვაწეობა; 5. ქალაქთა თვითმმართველობებში ქართველთა ჩარევა და მომძლავრება. ამ ხუთი უმთავრესი მიზნის განსახორციელებლად არჩილ ჯორჯაძემ „საერთო ნიადაგზე“ ერთობლივი მოღვაწეობისაკენ მოუწოდა საქართველოს სხვადასხვა პოლიტიკურ პარტიასა და მიმდინარეობას. „ენა და ლიტერატურა, მრეწველობა და მეურნეობა, თვითმმართველობა და სახალხო მოღვაწეობა, – აი, ის ფართო ასპარეზი, რომელზედაც ყველასათვის მოიპოვება ადგილი, ვისაც კი მართლა შესტკივა გული საქართველოს წარმატებისათვის – წერდა არჩილ ჯორჯაძე. საერთო მოქმედების ნიადაგი იყო ეროვნულ-დემოკრატიული ხასიათის იდეოლოგია. ერთი მხრივ, იგი წარმოადგენდა საქართველოს ევროპულ-კაპიტალისტური განვითარების კონცეფციას, ხოლო, მეორე მხრივ – ეროვნული კონსოლიდაციის ილია ჭავჭავაძისეული იდეის თეორიული დასაბუთების ცდას.
1903-1904 წლებში გამოქვეყნებულ მრავალრიცხოვან წერილებში, 1905-1907 წლების რევოლუციის პერიოდში გამოცემულ წიგნებში, არჩილ ჯორჯაძემ საფუძველი ჩაუყარა მეორე ეროვნულ მიმართულებას და, ამავე დროს, სოციალისტურ იდეოლოგიას – სოციალიზმ-ფედერალიზმს. თავად არჩილ ჯორჯაძის შეფასებით, „ქართული სოციალიზმ-ფედერალიზმი“, რომელსაც საძირკველი გაზეთ „საქართველოში“ ჩაეყარა, „ორი მცნების“, ორი ფორმულისაგან შედგებოდა. ეს ორი ფორმულა – სოციალიზმი და ფედერალიზმი – წარმოადგენდა ახალი პოლიტიკური მოძრაობის მიზანს. სოციალიზმის დანიშნულება იყო ერის შიგნით მოეწესრიგებინა სოციალური ცხოვრება, დაემყარებინა სოციალური თანასწორობა. ფედერალიზმის მიზანი იყო ეროვნულ ურთიერთობათა მოგვარება, ეროვნული თავისუფლების მოპოვება. გაზეთმა «საქართველომ მომავალი საქართველო პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ტრიადის ფარგლებში წარმოიდგინა: საქართველოს ავტონომია, კავკასიის ფედერაცია, რუსეთის კონფედერაცია.
სოციალიზმ-ფედერალიზმი არსებითად წარმოადგენდა ეროვნული სოციალიზმის ქართულ ნაირსახეობას – „ქართულ სოციალიზმს“. არჩილ ჯორჯაძისეული სოციალიზმი, ამავე დროს, ევროპული სოციალიზმის ნაირსახეობა იყო, რაც გულისხმობდა ჯერ ბურჟუაზიული სისტემის გამარჯვებას საქართველოში, ხოლო შემდეგ მის ევოლუციურ ტრანსფორმაციას ევროპული ხასიათის სოციალისტურ სისტემად.
ეროვნულ-პოლიტიკურ წრეებში საქართველოს დამოუკიდებლობის აზრიც ტრიალებდა. გაზეთ „საქართველოს“ ერთ-ერთი ავტორი, „სეპარატისტის“ ფსევდონიმით რომ წერდა, საერთაშორისო ვითარების გართულების შემთხვევაში, საქართველოს დამოუკიდებლობის შესაძლებლობას ასაბუთებდა. «სეპარატისტის აზრით, თავისუფალი საქართველო ორგვარად უნდა ყოფილიყო სასურველი ევროპისათვის: პირველი, იგი იქნებოდა ბარიერი რუსეთისათვის სამხრეთისაკენ გაფართოების გზაზე; მეორე, საქართველო მომგებიანი ბაზარი და გასასვლელი იქნებოდა ევროპისათვის აზიის ქვეყნებში.
ეროვნული მოძრაობის ძირითად მიზნად, ჯერჯერობით მაინც, ავტონომიის მოპოვება რჩებოდა.
1901-1904 წლებში საქართველოს ეროვნული მოძრაობა როგორც იდეოლოგიურად, ისე პოლიტიკურად დაუპირისპირდა ანტიეროვნულ ძალებს და სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის ენერგიულად ამოქმედდა.
ბ. ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენის მომხრენი და მოწინააღმდეგენი (ავტონომისტები და ანტიავტონომისტები). ეროვნული მოძრაობის ერთ-ერთ უპირველეს მიზანს სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის საქართველოს პოლიტიკური ძალებისა და მოსახლეობის სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის გაერთიანება და შეთანხმება წარმოადგენდა. გაზეთმა „საქართველომ“ ავტონომიის იდეის გარშემო გაერთიანებისაკენ მოუწოდა ყველა კლასს, ქვეყნის მთელ მოსახლეობას. ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენის იდეას მნიშვნელოვანმა პოლიტიკურმა ძალებმა დაუჭირეს მხარი. ავტონომიას თანაუგრძნობდა ეროვნული ინტელიგენციის ძველი თაობა, საერთოდ ინტელიგენცია, ქართველი თავადაზნაურობის დიდი ნაწილი და ა. შ. ობიექტურად, ეროვნული მოძრაობის გაძლიერებას ხელს უწყობდა სოციალური მოძრაობის აღმავლობაც.
ავტონომისტური მოძრაობის სათავეში ჩადგომასა და ეროვნული მოძრაობის ჰეგემონიას ცდილობდა სოციალისტ-ფედერალისტების პარტია, რომელმაც ბლოკისტური პარტიის შექმნით მიიზიდა ეროვნულ-დემოკრატები, ქართველი ანარქისტები, პატრიოტულად განწყობილი ინტელიგენციის სხვა ჯგუფები.
საქართველოს ეროვნულ-პოლიტიკური მოძრაობის უპირველეს მტერს, რა თქმა უნდა, კვლავინდებურად რუსეთის იმპერია წარმოადგენდა. ინტელიგენციის ძველი თაობა ეროვნულ-კულტურული მოღვაწეობით უპირისპირდებოდა ანტიეროვნულ ძალებს. ეროვნული მოძრაობის რადიკალური ბანაკი კი მეოცე საუკუნის დამდეგს რუსეთის თვითმპყრობელობის წინააღმდეგ პოლიტიკური ბრძოლის გზას დაადგა.
სამწუხაროდ, ქართველი ხალხის ეროვნულ მოძრაობას მხოლოდ რუსეთის თვითმპყრობელობა არ ებრძოდა. მეტროპოლიას ანტიქართულ ბრძოლაში აღმოაჩნდა მძლავრი მოკავშირე – რუსეთის სოციალ-დემოკრატია და მისი ქართველი მიმდევრები.
რუსული სოციალ-დემოკრატიის ქართველი მიმდევრები, როგორც ცნობილია, პირველ რიგში ქართველ სამოციანელთა თავკაცს ილია ჭავჭავაძეს დაუპირისპირდნენ. უკვე 1899-1900 წლებში ნოე ჟორდანიას, ფილიპე მახარაძისა და, საერთოდ, ქართული სოციალ-დემოკრატიის ძირითად მიმართულებად იქცა ბრძოლა ილია ჭავჭავაძისა და „ივერიის“ ბანაკის წინააღმდეგ. ნოე ჟორდანიას შეფასებით, „ივერია“ ფეოდალური წარსულის მეხოტბე, „ცოცხალ-მკვდარი“, „დახავსებული“, „ჩლუნგი“, „რეაქციის“ მხარდამჭერი გაზეთი იყო. ქართველი სოციალ-დემოკრატები ილია ჭავჭავაძეს მიიჩნევდნენ ფეოდალურ-თავადაზნაურული კლასის, კონსერვატიზმის, რეაქციის დამცველად და მედროშედ.
XX საუკუნის დამდეგს ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა კლასობრივი ბრძოლის ფრონტი გააფართოვეს და ეროვნული ინტელიგენციის ახალ თაობას შეუტიეს. ამჯერად, მათი სამიზნე არჩილ ჯორჯაძის „საერთო მოქმედების ნიადაგი“ აღმოჩნდა. არჩილ ჯორჯაძის თეორია მწვავედ გააკრიტიკეს ნოე ჟორდანიამ, ფილიპე მახარაძემ, ალექსანდრე წულუკიძემ და მასში ბურჟუაზიის გამოსარჩლების ცდა დაინახეს. ამასთან, ქართული სოციალ-დემოკრატიის მეთაურებმა ქართველ მუშებს მოუწოდეს შეურიგებლად ებრძოლათ ეროვნული ბურჟუაზიისა და მისი „ბაირახტარის“ არჩილ ჯორჯაძის წინააღმდეგ.
1903 წელს რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის მეორე ყრილობამ უარყო ავტონომიისა და ფედერალიზმის პრინციპები და მხოლოდ ცენტრალიზმის პრინციპი აღიარა. ყრილობის მიერ მიღებული ეროვნული პროგრამა უშვებდა მხოლოდ საოლქო თვითმმართველობის შესაძლებლობას განაპირა მხარეებისათვის. რუსეთის სოციალ-დემოკრატიამ ახალი იარაღი მისცა მის ქართველ მიმდევრებს სახელმწიფოებრიობის აღდგენის მომხრე ეროვნულ-პოლიტიკური ძალების წინააღმდეგ ბრძოლაში. ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა კი ბრმად იწამეს რსდმპ ყრილობის რეზოლუციები და საბოლოოდ დაუპირისპირდნენ ახლა უკვე არა ცალკეულ ეროვნულ მიმდინარეობებს, არამედ მთელ ქართულ ეროვნულ მოძრაობას.
1904 წლის 1 აპრილს ხუთი ქართველი სოციალ-დემოკრატი ჟენევის პოლიტიკურ ფრაქციათა კონფერენციაზე გამოცხადდა, მაგრამ, სამწუხაროდ, არა მასში მონაწილეობის მისაღებად, არამედ კონფერენციის მონაწილეებისადმი მტრული დამოკიდებულების სადემონსტრაციოდ. ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა „ქართველობაზე“ მაღლა „პარტიულობის“ პრინციპი დააყენეს. მათი პარტია კი ამ დროს უკვე რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია იყო. ჟენევის კონფერენციის სხდომათა დარბაზის დატოვებასთან ერთადქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა ზურგი აქციეს საქართველოს ეროვნული მოძრაობის ბანაკს.
1903 წლიდან ქართველ სოციალ-დემოკრატთა ორივე ფრაქცია – მენშევიკებიცა და ბოლშევიკებიც – მკვეთრად დაუპირისპირდნენ ეროვნულ მოძრაობას.
1904 წელს ნოე ჟორდანიამ ჟენევაში გამოსცა ნაშრომი „ქართველი ნაციონალისტები“, რომელიც მიმართული იყო სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიისა და, საერთოდ, ქართველი ავტონომისტების წინააღმდეგ. 1904 წელს თბილისში გამოქვეყნდა იოსებ ჯუღაშვილის ნაშრომი – „როგორ ესმის სოციალ-დემოკრატიას ნაციონალური საკითხი“. ავტორმა სოციალ-დემოკრატიის პოზიციებიდან მწვავედ გააკრიტიკა ეროვნულ-დემოკრატები, სოციალისტ-ფედერალისტები, ესერები, ანარქისტები და საერთოდ ყველა, ვინც ეროვნულ ავტონომიას უჭერდა მხარს. იოსებ ჯუღაშვილმა ქართველ პროლეტარიატს მოუწოდა შეურიგებლად ებრძოლათ ყველანაირი ნაციონალისტების წინააღმდეგ, მხარი დაეჭირათ რუსეთის პროლეტარიატის ერთიანობისათვის.
ამრიგად, მეოცე საუკუნის დამდეგისათვის საქართველოში საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოძრაობა ორ ბანაკად გაიყო – ეროვნულ-პოლიტიკურ მოძრაობას მკვეთრად დაუპირისპირდა ქართული სოციალ-დემოკრატია, რომელმაც უარყო ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის ბრძოლა და ფაქტობრივად ანტიეროვნულ გზას დაადგა.
თავი II საქართველო 1905-1907 წლების რევოლუციის პერიოდში
1. რევოლუციის დასაწყისი და მიმდინარეობა
XX საუკუნის დამდეგიდან რუსეთში სოციალური კრიზისი სულ უფრო მწვავდებოდა. ხელისუფლება ნელა და უშედეგოდ ცდილობდა მოახლოებული სოციალური აფეთქების თავიდან აცილებას. უფრო მეტიც, შექმნილი კრიზისული ვითარება კიდევ უფრო დაძაბა 1904 წლის დეკემბერში დაწყებულმა რუსეთ-იაპონიის ომმა. პირველი ხანებიდანვე აშკარა გახდა, რომ ომი რუსეთისათვის მარცხით დამთავრდებოდა. წარუმატებელმა საომარმა მოქმედებებმა, რომელსაც უამრავი მსხვერპლი მოჰყვა, საბოლოოდ შეარყია ხელისუფლების ავტორიტეტი. გაიზარდა მასების სოციალური აქტივობა.
1905 წლის 9 იანვარს, კვირას, პეტერბურგში მოეწყო მუშათა მრავალათასიანი მშვიდობიანი დემონსტრაცია. დემონსტრანტებს სურდათ პეტიცია წარედგინათ იმპერატორისათვის. ხელისუფლების ბრძანებით პოლიცია და ჯარი სროლით გაუმასპინძლდა დემონსტრანტებს. „სისხლიანმა კვირამსაზოგადოების“ უკმაყოფილო ფენებს მოთმინების ფიალა აუვსო. ისინი დარწმუნდნენ, რომ იმპერიაში გამეფებული ყველა უსამართლობის დამცველი მონარქია იყო.
რუსეთში რევოლუცია დაიწყო. საქართველოში რუსეთის თვითმპყრობელობის წინააღმდეგ მოძრაობის დაწყებას, როგორც ნიშანს, ისე ელოდნენ.
1905 წლის იანვარში დაიწყო თბილისის მუშების პოლიტიკური გაფიცვა, რომელიც ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარი სახელოსნოების მუშებმა წამოიწყეს. ბათუმის მოედანზე ხალხმრავალი მიტინგი შედგა. გოლოვინის (რუსთაველის) პროსპექტზე პოლიტიკური დემონსტრაცია მოეწყო. დემონსტრანტები მოითხოვდნენ „სისხლიანი თვითმპყრობელობის“ დამხობას. თბილისის მოვლენებს გაფიცვებით გამოეხმაურნენ: ქუთაისი, ფოთი, ტყიბული, სოხუმი, ყვირილა (ზესტაფონი), შორაპანი. ჭიათურაში დიდი დემონსტრაცია პოლიციელებმა ვერ დაშალეს.
რადიკალურ ხასიათს ატარებდა გლეხთა გამოსვლები, რომელიც საქართველოში ჯერ კიდევ რევოლუციამდე დაიწყო. გლეხთა გამოსვლები სპონტანურად და განუწყვეტლივ მიმდინარეობდა საქართველოს უმრავლეს რაიონებში. ზოგ ადგილებში მოსახლეობა აღარ ემორჩილებოდა ხელისუფლების ორგანოებს. განსაკუთრებით შორს წავიდა ამ მხრივ გლეხთა მოძრაობა გურიაში, რომელიც მოწინავედ ითვლებოდა მთელ რუსეთის იმპერიაში. გურიის გლეხთა მოძრაობას დიდი ყურადღებით ადევნებდნენ თვალს რუსეთის როგორც რევოლუციური, ისე ოპოზიციური პარტიები, ხელისუფლება და საზოგადოება. 1905 წლის თებერვალში ოზურგეთის მაზრაში შეიქმნა გლეხთა რევოლუციური კომიტეტები, რომლებიც აუქმებდნენ სოფლის ადმინისტრაციულ დაწესებულებებს და თვითონ იღებდნენ ხელში ხელისუფლების ფუნქციებს. კავკასიის კოლონიურმა ადმინისტრაციამ ოზურგეთის მაზრაში სამხედრო წესები გამოაცხადა და ურჩი გურიისაკენ დაძრა დამსჯელი რაზმი გენერალ ალიხანოვ-ავარსკის მეთაურობით. გურია დიდი საფრთხის წინაშე აღმოჩნდა. მთელი საქართველო აღუდგა წინ კავკასიის ადმინისტრაციის გადაწყვეტილებას. კავკასიის მთავარმართებლის მოვალეობის შემსრულებელ გენერალ მალამას წარუდგა ქართველი საზოგადოების დეპუტაცია და გურიის დარბევის განზრახვაზე ხელის აღება მოსთხოვა. ხელისუფლებამ სიფრთხილე არჩია და მეამბოხე გლეხობასთან მოსალაპარაკებლად კავკასიის მეფისნაცვლის საბჭოს წევრი სულთან კრიმ-გირეი გაგზავნა. მეორე მოხელე ვეიდენბაუმი გორისა და დუშეთის მაზრების გლეხობასთან გაგზავნეს. კრიმ-გირეიმ გურიის სოფლები მოიარა და ყველგან ერთსა და იმავე მოთხოვნებს ისმენდა: მეფის მთავრობა უძლურია შეამსუბუქოს გლეხობის მდგომარეობა. ქართველი გლეხობა დემოკრატიული მართვა-გამგეობის შემოღებას მოითხოვდა. ხელისუფლების წარმომადგენლებისა და მეამბოხე გლეხობის მოლაპარაკება არ შედგა. მიუხედავად ამისა, ხელისუფლებამ ჯერჯერობით მაინც შეიკავა თავი სამხედრო რეპრესიებისაგან.
საქართველოში მიმდინარე განმათავისუფლებელი მოძრაობა თან ერთვოდა რუსეთის იმპერიის სივრცეზე განვითარებულ რევოლუციურ პროცესებს. გაფიცვები და დემონსტრაციები კიდევ უფრო გახშირდა 1905 წლის გაზაფხულზე და ზაფხულში.
2. ხელისუფლება და რევოლუცია
მეოცე საუკუნის დამდეგს საქართველო იმ იმპერიის შემადგენლობაში შეხვდა, რომელმაც ასი წლის წინ მისი სახელმწიფოებრიობა მოსპო. რუსეთის უზარმაზარი სახელმწიფო კვლავინდებურად, როგორც პეტრე პირველი-ისა და ეკატერინე მეორე-ის ეპოქაში, შეუზღუდავ მონარქიას წარმოადგენდა. რომანოვების დინასტია და ცენტრალური ხელისუფლება ეყრდნობოდა თავადაზნაურობას და მისივე ხელით ახორციელებდა სახელმწიფოს მართვას. სახელმწიფოს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას მხოლოდ ფორმალურად ახორციელებდნენ სახელმწიფო საბჭო და მინისტრთა საბჭო, რომელთა შემადგენლობასაც უმაღლესი არისტოკრატიის წრეებიდან ნიშნავდა იმპერატორი. ზემოაღნიშნული უმაღლესი ხელისუფლების ორგანოები, სენატთან ერთად, მხოლოდ იმპერატორის თვითმპყრობელური ხელისუფლების სათათბირო ფუნქციებს ასრულებდნენ და უმაღლესი ნების უსიტყვო აღმსრულებლებს წარმოადგენდნენ. რუსეთის საიმპერატორო კარის ნების უსიტყვო აღმასრულებელი იყო კავკასიის კოლონიური ადმინისტრაცია და მისი მეთაური – მთავარმართებელი.
1896-1904 წლებში კავკასიაში მთავარმართებლობდა გენერალი გიორგი გოლიცინი. თვით ოფიციალური რუსეთის წარმომადგენელთა შეფასებით გოლიცინი ბევრად უფრო რეაქციონერი და რუსიფიკატორული პოლიტიკის უხეში გამტარებელი იყო, ვიდრე მისი წინამორბედები. ერთი მხრივ, იგი მკაცრად ებრძოდა სულ უფრო აღმავალ რევოლუციურ მოძრაობას; მეორე მხრივ, ასევე მკაცრად დევნიდა ეროვნულ მოძრაობას, ხოლო, მესამე მხრივ, აქტიურად ატარებდა რუსიფიკატორულ კურსს. თვით იმპერიის ცნობილ მოღვაწეთა აღიარებით, კავკასიის ადმინისტრაციაში გამეფებული იყო კორუფცია. უხეშ რუსიფიკატორულ პოლიტიკას იმდენად სარგებლობა არ მოჰქონდა ხელისუფლებისათვის, რამდენადაც ადგილობრივი მოსახლეობის უკმაყოფილებას იწვევდა. ცენტრალური ხელისუფლების ზოგიერთი წარმომადგენელი ცდილობდა მეტ-ნაკლებად ლოიალური კურსის საჭიროებაში დაერწმუნებინა გოლიცინი. 1902 წელს რუსეთის იმპერიის შინაგან საქმეთა მინისტრად და ჟანდარმთა შეფად დაინიშნა პლევე, რომელმაც აქტიურად დაუჭირა მხარი კავკასიის მთავარმართებელს. გოლიცინის მმართველობა კიდევ უფრო რეაქციული და შოვინისტური გახდა.
1904 წელს გოლიცინი სომეხმა ტერორისტებმა მძიმედ დაჭრეს. განსაკურნავად რუსეთში წასული მთავარმართებელი კავკასიაში აღარ დაბრუნებულა. მთავარმართებლის მოვალეობას დროებით გენერალი მალამა ასრულებდა.
1905 წლის გაზაფხულიდან მეფის ხელისუფლებამ კავკასიაში გაძლიერებულ რევოლუციურ მოძრაობასთან ბრძოლისა და მხარის „დამშვიდების“ მიზნით საგანგებო ზომების მიღება გადაწყვიტა. აღდგენილ იქნა კავკასიის მეფისნაცვლის თანამდებობა. მეფისნაცვალს ფართო სამხედრო-ადმინისტრაციული ავტონომიური უფლებები მიენიჭა. კავკასიის მეფისნაცვლად დაინიშნა გრაფი ილარიონ ვორონცოვ-დაშკოვი. ვირონცოვ-დაშკოვი რუსეთის არისტოკრატიის უმაღლეს წრეს მიეკუთვნებოდა. თბილისში ჩამოსვლამდე იგი იყო იმპერატორის სასახლის მინისტრი. ნიკოლოზ მეორე-ის კარს იმედი ჰქონდა, რომ სასახლის გაქნილი დიპლომატი აღელვებულ კავკასიას როგორმე დააშოშმინებდა. ახალმა მეფისნაცვალმა მანიფესტით მიმართა კავკასიის ერებს, დაჰპირდა მათ რეფორმებს. მიუხედავად ამისა, რევოლუციურ და ეროვნულ მოძრაობასთან ბრძოლა კვლავინდებური სიმკაცრით გრძელდებოდა.
მეფისნაცვლის ჩამოსვლამ მონარქიის ერთგული ძალები აღაფრთოვანა. ახალ მეფისნაცვალს წარუდგნენ მონარქისტული ორგანიზაციების წარმომადგენლები და სპეციალური ადრესით რევოლუციის წინააღმდეგ ბრძოლაში თანადგომა აღუთქვეს. შავრაზმული ორგანიზაციებიდან გამოირჩეოდნენ ვოსტორგოვისა და გოროდცევის მიერ დაარსებული «წესრიგის მომხრეთა პარტია და «რუს მუშათა პარტია. რევოლუციური მოძრაობის წინააღმდეგ ხელისუფლებასთან ერთად იბრძოდა პრომონარქისტულად განწყობილი ქართველი თავადაზნაურობის ერთი ნაწილიც. ეს იყო ან მემამულე, ან ადმინისტრაციულ-სამხედრო სისტემაში, ჯარსა და პოლიციაში მომსახურე ქართველი თავადაზნაურობა. გორელმა თავადებმა ამილახვარმა და აბდუშელიშვილმა შეადგინეს „შავი რაზმი“. ეს შეიარაღებული ბრბო დაძრწოდა ქართლის სოფლებში და მშვიდობიან მოსახლეობას არბევდა.
1905 წელს ბაქოში ხელისუფლების მხრიდან წინასწარგანზრახული პროვოკაციების შედეგად ეთნიკურ და რელიგიურ ნიადაგზე დაიწყო სომეხთა და აზერბაიჯანელთა შეჯახება, რომელიც მასობრივ ხოცვა-ჟლეტაში გადაიზარდა. შეიქმნა იმისი საშიშროება, რომ თბილისში მცხოვრებ სომეხთა და აზერბაიჯანელთა შორისაც დაიწყებოდა დაპირისპირება. თბილისში ხოცვა-ჟლეტა თავიდან იქნა აცილებული ნოე რამიშვილისა და სხვა ქართველ მოღვაწეთა საზრიანი და გაბედული მოქმედების შედეგად. პროვოკატორებმა სცადეს ბათუმში მცხოვრები სომხების დარბევა. უამრავი სომეხის სიცოცხლე დიდი თავგანწირვის ფასად იხსნა მემედ-ბეგ აბაშიძემ.
1905 წლის 6 აგვისტოს ნიკოლოზ მეორემ „უმაღლესი მანიფესტით“ რუსეთის ხალხს არჩევითი სათათბირო ორგანო უბოძა. ეს იყო ხელისუფლების მხრიდან მნიშვნელოვანი ნაბიჯი, რომელიც სახელმწიფოებრივი სისტემის რეფორმირებას ისახავდა მიზნად.
დემოკრატიულმა ძალებმა სათანადოდ შეაფასეს დემოკრატიზაციისაკენ გადადგმული ნაბიჯი. 1905 წლის 29 აგვისტოს თბილისის გამგეობის დარბაზში სოციალ-დემოკრატი მენშევიკების ინიციატივით პარლამენტარიზმის დამკვიდრების მხარდასაჭერად დაინიშნა კრება. გამგეობის შენობაში დიდძალი საზოგადოება მივიდა, მათ შორის ბევრი მუშაც. ბოლშევიკმა აგიტატორებმა კრება ჩაშალეს, ხოლო მონარქისტულმა ელემენტებმა კრების მონაწილეთა პოლიციასთან შეტაკება გამოიწვიეს. მოხდა დიდი სისხლისღვრა. მოკლეს 60 კაცი, დაჭრეს – 200.
1905 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში მთელი იმპერია მოიცვა საყოველთაო პოლიტიკურმა გაფიცვამ. მძიმე ვითარებაში იმპერიის ხელისუფლების რეალისტურად განწყობილი მოხელეები ნიკოლოზ მეორე-ს ურჩევდნენ აღელვებული მასების დასაშოშმინებლად რეფორმების გატარებას. ერთ-ერთი მათგანი, გრაფი ვიტტე, იმპერიის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარედ დაინიშნა. ვიტტეს ინიციატივით 1905 წლის 17 ოქტომბერს ნიკოლოზ II-მ ხელი მოაწერა მანიფესტს «სახელმწიფოებრივი წესრიგის სრულყოფის შესახებ. 17 ოქტომბრის მანიფესტით ფაქტობრივად დასრულდა აბსოლუტური მონარქიის ეპოქა რუსეთში. დოკუმენტი ხალხს ანიჭებდა «სამოქალაქო თავისუფლების ძირითად გარანტიებს: პიროვნების ხელშეუხებლობას, კავშირების, სინდისის, სიტყვის, კრებების თავისუფლებას. საზოგადოების ყველა ფენას უფლება ჰქონდა მონაწილეობა მიეღოთ სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნებში. სათათბიროს მიერ მოწონების გარეშე რუსეთის იმპერიაში არც ერთი კანონი არ დამტკიცდებოდა. რუსეთის იმპერია კონსტიტუციური მონარქიისაკენ ევოლუციის გზას დაადგა.
17 ოქტომბრის მანიფესტთან დაკავშირებით თბილისში მრავალრიცხოვანი მანიფესტაციები დაიწყო. 22 ოქტომბერს მონარქისტულმა ორგანიზაციებმა მშვიდობიან ხალხს გოლოვინის პროსპექტზე სროლა აუტეხეს. სისხლისღვრა განმეორდა. ხელისუფლებისა და რევოლუციის მომხრეთა შორის წინააღმდეგობა დრამატულ ფაზაში შევიდა.
1905 წლის დეკემბერში მოსკოვში შეიარაღებული აჯანყება მოხდა. ეს იყო რევოლუციის კულმინაცია. აჯანყება დამარცხდა. იგი არც იმპერიის სხვა ცენტრებში გავრცელებულა. შეიარაღებული აჯანყება არც თბილისში მომხდარა, მაგრამ მოსკოველთა მხარდასაჭერად აქაც ჰქონდა ადგილი პოლიციასა და ჯართან შეტაკებას. თბილისის რამდენიმე უბანი (ნაძალადევი, დიდუბე) რევოლუციური მუშების ხელში გადავიდა. 17 დეკემბერს ნაძალადევს ჯარებმა ალყა შემოარტყეს. მცირერიცხოვანმა შეიარაღებულმა მუშებმა ვერ გაუძლეს ჯარის შეტევას და გაიფანტნენ. მუშებსა და ჯარისკაცებს შორის სალდათის მოედანზეც მოხდა შეტაკება. ჯარის ნაწილებმა იერიშით აიღეს დიდუბე, სადაც შეიარაღებული მუშები გამაგრებულიყვნენ.
საქართველოს სხვა ადგილებშიც ჰქონდა ბრძოლებს ადგილი. შორაპნის, ჭიათურისა და ყვირილის რკინიგზელებმა და წითელრაზმელებმა ხელში ჩაიგდეს ზემო იმერეთის ტერიტორია სურამის უღელტეხილიდან სადგურ აჯამეთამდე. მალე რკინიგზის მთელი მონაკვეთი თბილისიდან ნატანებამდე რევოლუციონერების ხელში აღმოჩნდა. საქართველოს ტერიტორიაზე წარმოიქმნენ პატარა „რესპუბლიკები“, სადაც ხელისუფლებას მცირე ხნით რევოლუციური ძალები და სახალხო წარმომადგენლები ახორციელებდნენ (გორი, ჭიათურა, ყვირილა, ზუგდიდი, გურიის ზოგი სოფელი და ა. შ.).
1905 წლის შემოდგომაზე გრძელდებოდა საქართველოს გლეხობის უაღრესად ენერგიული ბრძოლა სოციალური უფლებებისათვის, განსაკუთრებით გახშირდა მებრძოლი გლეხების – წითელრაზმელებისა და ტყის ძმების თავდასხმები მემამულეებზე, პოლიციაზე, მაზრების ადმინისტრაციულ ცენტრებზე. დასავლეთ საქართველოში ჯარის ნაწილებთანაც არ ერიდებოდნენ ბრძოლას. 1905 წლის 20 ოქტომბერს გურიაში, სოფ. ნასაკირალთან, წითელრაზმელებმა ბრძოლა გაუმართეს კაზაკთა მრავალრიცხოვან რაზმს და დაამარცხეს იგი. ხელისუფლება განარისხა ნასაკირალის ამბებმა. ოზურგეთის მაზრაში გაიგზავნა გენერალ ალიხანოვ-ავარსკის დამსჯელი რაზმი. ქართველი საზოგადოება კვლავ აღდგა გურიის დასაცავად. ადმინისტრაცია კიდევ ერთხელ წავიდა დათმობაზე – გურიისაკენ მიმავალი დამსჯელი რაზმი გზიდან დააბრუნა.
საყოველთაო მღელვარება იყო გამეფებული საქართველოს ქალაქებსა და სოფლებში. ქუთაისის სამოქალაქო გუბერნატორად ხელისუფლებამ დანიშნა ვლადიმერ სტაროსელსკი, რომელიც რევოლუციურ მოძრაობას თანაუგრძნობდა. სტაროსელსკი მთელს იმპერიაში გახდა ცნობილი, როგორც «წითელი გუბერნატორი. იგი ხშირად იწვევდა სათათბიროდ ოპოზიციური პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლებს და მათი რჩევით წყვეტდა საკითხებს. სოციალისტ-ფედერალისტების რჩევით სტაროსელსკიმ თავის მოადგილედ და ვიცე-გუბერნატორად დანიშნა ცნობილი საზოგადო მოღვაწე და ილია ჭავჭავაძის ძველი თანამებრძოლი ალექსანდრე ყიფშიძე.
მნიშვნელოვანი წარმატებების მიუხედავად, საქართველოში საყოველთაო შეიარაღებული აჯანყება არ განხორციელდა. შეიარაღებული წინააღმდეგობანი, რომლებიც ლოკალურ ხასიათს ატარებდა, ყველგან რევოლუციური ძალების დამარცხებით დამთავრდა. რევოლუცია დაღმავლობის გზას დაადგა.
3. პოლიტიკური პარტიები რევოლუციაში
ა. სოციალ-დემოკრატია. რევოლუციის დასაწყისში რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია მენშევიკურ და ბოლშევიკურ ფრაქციებს შორის შიდაპარტიული ბრძოლით იყო მოცული. სოციალ-დემოკრატები, ისევე როგორც სხვა პარტიები, რევოლუციას «გეგმავდნენ, მაგრამ რევოლუციის დასაწყისი მათთვის მოულოდნელი იყო. 1905 წლის 9 იანვრის მოვლენების შემდეგ რამდენიმე თვის მანძილზე სოციალ-დემოკრატები ვერ ახდენდნენ რევოლუციის მსვლელობაზე მათთვის სასურველ გავლენას. რევოლუციის მსვლელობის პერიოდში აღმოცენდნენ მუშათა მოძრაობის თვითმმართველი ორგანოები: საგაფიცვო კომიტეტები, ბიუროები, მუშათა, ჯარისკაცთა, გლეხთა და მეზღვაურთა დეპუტატების საბჭოები, რომლებშიც სოციალ-დემოკრატები ცდილობდნენ ხელმძღვანელი როლის შესრულებას.
საქართველოს მუშათა კლასის აბსოლუტური უმრავლესობა სოციალ-დემოკრატი მენშევიკების გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. განსაკუთრებით ძლიერი იყო სოციალ-დემოკრატების გავლენა ამიერკავკასიის რკინიგზის თბილისის მთავარი სახელოსნოების, თბილისის დეპოს, ბათუმის, ჭიათურის მუშებში, გურია-იმერეთის გლეხობაში, წვრილ მოხელეთა, ვაჭარ-ხელოსანთა შორის, მოსწავლე-ახალგაზრდობაში და სხვ. მენშევიკი სოციალ-დემოკრატების განსაკუთრებულ გაძლიერებაში დიდი იყო ნოე ჟორდანიას წვლილი, რომელიც 1905 წლის თებერვალში დაბრუნდა საქართველოში. ჩამოსვლისთანავე ნოე ჟორდანიამ გამოსცა გაზეთი „სოციალ-დემოკრატი“. რევოლუციის წლებში სოციალ-დემოკრატები ერთმანეთის მიყოლებით სცემდნენ გაზეთებს: „სხივი“, „გზა“, „გრიგალი“, „ლამპარი“, „სიმართლე“, „დილა“, „ლახვარი“, „საყვირი“ და სხვ. უფრო მცირე იყო ბოლშევიკური გამოცემების რაოდენობა („პროლეტარიატის ბრძოლა“, „ახალი ცხოვრება“, „ჩვენი გზა“, „კავკაზსკი რაბოჩი ლისტოკ“).
1905 წლის დასაწყისიდან რსდმპ თბილისის მენშევიკურმა კომიტეტმა საბრძოლო რაზმების შეიარაღების ორგანიზებისათვის შექმნა სამხედრო-ტექნიკური კომისია, რომელსაც ნოე რამიშვილი მეთაურობდა. მებრძოლ რაზმებს ქმნიდა და ხელმძღვანელობდა სამხედრო საბჭო. ქართველი სოციალ-დემოკრატები ხელისუფლებასთან შეიარაღებული შეჯახებისათვის ემზადებოდნენ და ტერორსაც არ უარყოფდნენ, როგორც თავდაცვის საშუალებას. ბოლშევიკები ტერორსა და ექსპროპრიაციებს უფრო აქტიურად მიმართავდნენ.
ქართველი ბოლშევიკები ერთგულად იცავდნენ რუსი ბოლშევიკების, კერძოდ, ვლადიმერ ლენინის შეხედულებებს. რევოლუციის დაწყებამ კიდევ უფრო გააღრმავა წინააღმდეგობა მენშევიკებსა და ბოლშევიკებს შორის საქართველოში. 1905 წლის აპრილიდან პარალელურად არსებობდა ორი სამხარეო ორგანო: ბოლშევიკური რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტი და მენშევიკური რსდმპ კავკასიის ბიურო.
ქართველი ბოლშევიკები აქტიურად მონაწილეობდნენ რსდმპ მესამე ყრილობის მუშაობაში (ლონდონი, 1905 წლის აპრილი), რომელსაც მხოლოდ ბოლშევიკები ესწრებოდნენ. რსდმპ მესამე ყრილობას ორი ქართველი დელეგატი ესწრებოდა: მიხა ცხაკაია (ბარსოვი) და პროკოფი ჯაფარიძე (გოლუბინი). მენშევიკებმა პარალელურად რსდმპ კონფერენცია ჩაატარეს ჟენევაში. მიმდინარე რევოლუციისადმი დამოკიდებულებასა და მიზნების განსაზღვრაში რსდმპ ლონდონის ყრილობითა და ჟენევის კონფეენციით ჩამოყალიბდა ორი (მენშევიკური და ბოლშევიკური) ტაქტიკა.
ქართველი მენშევიკები შეიარაღებულ აჯანყებასთან ერთად შესაძლებლად მიიჩნევდნენ ხელისუფლების წინააღმდეგ საპარლამენტო ბრძოლას. ისინი აჯანყების ინიციატივას ელოდნენ მასისაგან. ბოლშევიკები აუცილებლად თვლიდნენ ხელისუფლების მხოლოდ ძალდატანებითი გზით დამხობას და მასებში შეიარაღებული აჯანყების იდეის ხელოვნურად დამკვიდრებას. 1905 წლის ზაფხულ-შემოდგომის მოვლენებმა ნათელი გახადა მენშევიკების სტრატეგიისა და ტაქტიკის პოპულარობა საქართველოს მუშებსა და გლეხობას შორის. მიტინგები, დემონსტრაციები, გაფიცვები როგორც თბილისში, ისე სხვა ქალაქებში ქართველი სოციალ-დემოკრატების ხელმძღვანელობით მიმდინარეობდა. მენშევიკები ედგნენ სათავეში სახალხო მოძრაობას გურიაში, იმერეთში, სამეგრელოში. სახალხო მოძრაობას თბილისსა და საქართველოს სხვა რაიონებში ხელმძღვანელობდნენ ცნობილი სოციალ-დემოკრატები: ნოე ჟორდანია, ისიდორე რამიშვილი, ნოე რამიშვილი, ნიკოლოზ (კარლო) ჩხეიძე, სევერიან ჯუღელი, ვლასა მგელაძე, ბენია ჩხიკვიშვილი და სხვ. თბილისის საგაფიცვო ბიუროს სათავეში ედგა ისიდორე რამიშვილი.
1905 წლის დეკემბერში ტამერფორსში (ფინეთი) გაიმართა რსდმპ პირველი კონფერენცია, რომელმაც მიიღო გადაწყვეტილება გამაერთიანებელი ყრილობის მოწვევის შესახებ. 1906 წლის დასაწყისში ამიერკავკასიაში ბოლშევიკური და მენშევიკური ორგანიზაციები ფაქტობრივად გაერთიანდნენ, რის შედეგადაც რსდმპ კავკასიის კავშირმა არსებობა შეწყვიტა.
რსდმპ გამაერთიანებელი მეოთხე ყრილობა გაიმართა 1906 წლის აპრილში, სტოკჰოლმში. ყრილობას 18 ქართველი დელეგატი ესწრებოდა, რომელთაგან ბოლშევიკი მხოლოდ ერთი იყო – იოსებ ჯუღაშვილი. დანარჩენი დელეგატები მენშევიკები იყვნენ. კერძოდ, ქართველი მენშევიკებიდან ყრილობას ესწრებოდნენ: ნოე ჟორდანია, გრიგოლ ურატაძე, ვლასა მგელაძე, ისიდორე რამიშვილი, ნიკოლოზ (პარმენ) ჭიჭინაძე, ბიკენტი (ჭოლა) ლომთათიძე და სხვ. ყრილობაზე ფრაქციების გაერთიანება ოფიციალურად შედგა, მაგრამ მას უფრო ფორმალური ხასიათი ჰქონდა, ვიდრე რეალური.
ამიერკავკასიელი მენშევიკებისა და ბოლშევიკების ფორმალური გაერთიანება მოხდა ამიერკავკასიის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების მეოთხე ყრილობაზე (1906 წ.). აირჩიეს რსდმპ ამიერკავკასიის საოლქო კომიტეტი, რომლის უმრავლესობასაც მენშევიკები წარმოადგენდნენ. ბოლშევიკებმა დათმეს ყოველგვარი პოზიციები საქართველოში. აღარც ერთი კომიტეტი საქართველოში 1921 წლამდე ბოლშევიკების ხელში აღარ გადასულა.
სერიოზული მარცხის მიუხედავად, ბოლშევიკებმა კიდევ სცადეს საქმიანობის გაგრძელება საქართველოში. მათ შექმნეს თავიანთი დამოუკიდებელი ცენტრი, ე. წ. «თბილისის ბოლშევიკების ლიტერატურული ბიურო. მასში შედიოდნენ: იოსებ ჯუღაშვილი, ფილიპე მახარაძე, სტეფანე შაუმიანი, პროკოფი ჯაფარიძე, მიხეილ დავითაშვილი, სურენ სპანდარიანი და სხვ. ბიურომ თბილისში ფეხი ვერ მოიკიდა. 1907 წლიდან საქართველო დატოვა ყველაზე თანმიმდევრულმა ქართველმა ბოლშევიკმა – იოსებ ჯუღაშვილმა.
1907 წლის აპრილ-მაისში ლონდონში გაიმართა რსდმპ მეხუთე ყრილობა. საქართველოდან ყრილობაში 33 მენშევიკი და 5 ბოლშევიკი მონაწილეობდა. რსდმპ ცენტრალური კომიტეტის წევრად არჩეულ იქნა ნოე ჟორდანია. ყრილობამ კიდევ ერთხელ ცხადყო, რომ ქართველი სოციალ-დემოკრატები სულ უფრო ძლიერ გავლენას ახდენდნენ რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მოძრაობაზე.
1905-1907 წლების რევოლუციის პერიოდში ქართულმა მენშევიკურმა სოციალ-დემოკრატიამ საბოლოოდ დაიმკვიდრა საქართველოს რევოლუციურად განწყობილ მუშათა კლასისა და გლეხობის ლიდერის ადგილი.
ბ. სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია. სოციალისტ-ფედერალისტები განსაკუთრებული გავლენით სარგებლობდნენ ქართველ ინტელიგენციაში, მოსწავლე და სტუდენტ ახალგაზრდობას შორის, მოსახლეობის წვრილბურჟუაზიულ ფენებში. განსაკუთრებული პოპულარობა მოიპოვა ფედერალისტურმა პრესამ. 1905 წელს შეწყდა გაზეთ „საქართველოს“ გამოცემა პარიზში. კავკასიის კოლონიური ადმინისტრაციის წინააღმდეგ გაბედულად იბრძოდა ქართული ეროვნულ პოლიტიკური პრესის ფლაგმანი – გაზეთი „ცნობის ფურცელი“. გენერალ ალიხანოვ-ავარსკის დამსჯელი ექსპედიციის მიერ გურიაში ჩადენილი სისასტიკის გაბედული მხილებისათვის „ცნობის ფურცლის“ აკრძალვის შემდეგ, მისი ტრადიცია გააგრძელეს ფედერალისტური პრესის ორგანოებმა: „შრომამ“, „მიწამ“, „მეგობარმა“, „ისარმა“ და სხვ.
ქართველი ფედერალისტები აქტიურად თანამშრომლობდნენ სხვა ოპოზიციურ, რევოლუციურ და ეროვნულ-პოლიტიკურ ძალებთან. 1905 წლის ოქტომბერში ფედერალისტებმა სოციალ-დემოკრატებთან, ესერებთან და დაშნაკებთან ერთად მონაწილეობა მიიღეს სასტუმრო „პურ-ღვინოში“ შემდგარ რევოლუციური კომიტეტის სხდომაში. ამ სხდომაზე მიაღწიეს შეთანხმებას საყოველთაო აჯანყების საკითხში. ფედერალისტები შედიოდნენ აგრეთვე თბილისში შექმნილ საგაფიცვო ბიუროში, რომელიც ინტერპარტიულ ორგანოს წარმოადგენდა.
ფედერალისტურმა პარტიამ რამდენიმე მნიშვნელოვანი რევოლუციური აქციაც განახორციელა. განსაკუთრებით დიდი რეზონანსი ჰქონდა იარაღის შემოტანას საქართველოში. 1905 წლის შემოდგომაზე საზღვარგარეთ მყოფმა ფედერალისტებმა შვიდი ათასი თოფით დატვირთეს მათ მიერვე შეძენილი ჰოლანდიური გემი „სირიუსი“. გემის ეკიპაჟი შედგებოდა ფრანგი და ჰოლანდიელი ანარქისტებისაგან, რომლებსაც მეთაურობდა ვარლამ ჩერქეზიშვილის მეგობარი ჰოლანდიელი ანარქისტი ქრისტიან კორნელისენი. 1905 წლის ნოემბერში იარაღით დატვირთული „სირიუსი“ ფოთს მოადგა. იარაღის ნაწილი, მართალია, პოლიციას ჩაუვარდა ხელში, მაგრამ დიდი ნაწილი რევოლუციურად განწყობილ მოსახლეობას დაურიგეს. ამ აქციას ხელმძღვანელობდა ფედერალისტური პარტიის ერთ-ერთი თავკაცი გიორგი დეკანოზიშვილი, მასში მონაწილეობდნენ თედო სახოკია, გიორგი სიხარულიძე და სხვ. 1906 წლის აპრილში სოციალისტ-ფედერალისტებმა დუშეთის მაზრის ხაზინის ექსპროპრიაცია მოახდინეს და 315000 მანეთი გაიტაცეს. ფედერალისტები ზოგჯერ რევოლუციურ ტერორსაც მიმართავდნენ. 1905 წლის ივლისში ფედერალისტთა მთავარი კომიტეტის გადაწყვეტილებით მოეწყო თავდასხმა თბილისის პოლიცმაისტერზე. პოლიცმაისტერი დაჭრეს, მაგრამ გადარჩა, ხოლო ტერორისტ ლევან ხერხეულიძეს კაზაკები დაედევნენ და ხმლით აკუწეს.
რევოლუციის წლებში საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა ბლოკისტური პარტია დაიშალა. 1906 წელს პარტიის მეორე კონფერენციაზე პარტიიდან გავიდნენ ეროვნულ-დემოკრატები. როგორც აღვნიშნეთ, იმხანად ეროვნულ-დემოკრატები ცალკე პარტიის შექმნას აპირებდნენ. ფედერალისტები გაემიჯნენ არასოციალისტ ეროვნულ-დემოკრატებს. განცალკევებისა და ზოგჯერ დაპირისპირების მიუხედავად, ეროვნულ-დემოკრატები და სოციალისტ-ფედერალისტები ეროვნული ავტონომიისათვის ბრძოლაში მაინც თანამშრომლობდნენ ერთმანეთთან. ცოტა უფრო გვიან წინააღმდეგობამ იჩინა თავი ფედერალისტებსა და ქართველ ანარქისტებს შორისაც.
1907 წლის ოქტომბერში თბილისში შედგა საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიის მესამე კონფერენცია. ამ დროისათვის ანარქისტების გავლენა შესუსტებული იყო. ფედერალისტურ პარტიაში ტრადიციულმა ავტონომისტურმა ხაზმა გაიმარჯვა. ამის გამო ანარქისტებმა თავად მიიღეს გადაწყვეტილება ფედერალისტური პარტიიდან გასვლის შესახებ. ანარქისტებმა ეს გააკეთეს იმისათვის, რომ თავიანთი მაქსიმალიზმით ხელი არ შეეშალათ ფედერალისტებისათვის ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისათვის ბრძოლაში. ანარქისტების წასვლის შემდეგ სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიამ დაკარგა ბლოკისტური ხასიათი და საბოლოოდ ჩამოყალიბდა, როგორც დამოუკიდებელი პოლიტიკური პარტია. მესამე კონფერენციამ მიიღო სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიის პროგრამა, ხოლო თვით კონფერენციას ეწოდა „დამფუძნებელი“. პროგრამის მე-14 პუნქტი კატეგორიულად მოითხოვდა „სრულიად რუსეთის ფედერაციის“ დამყარებამდე, დღესვე, საქართველოს ეროვნულ-ტერიტორიალურ ავტონომიას.
გ. ესერები. რევოლუციაში მონაწილეობა მიიღეს სოციალისტ-რევოლუციონერებმაც. 1905 წლის იანვრიდან ესერთა შედარებითი გააქტიურება მოჰყვა რუსეთიდან რამდენიმე ესერი მოღვაწის ჩამოსვლას. 1905 წლის თებერვალში შეიქმნა რუსეთის სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტიის კავკასიის კავშირი, რომელშიც გაერთიანდნენ თბილისის, ქუთაისის, ბათუმისა და ბაქოს კომიტეტები. 1905 წლის ივლისში ესერთა კავკასიის კავშირი რსდმპ კავკასიის კავშირთან, სოციალისტ-ფედერალისტებსა და სომეხ დაშნაკებთან ერთად თანხმდებიან საყოველთაო აჯანყების საკითხში. ესერებს ჰყავდათ საბრძოლო რაზმი, ხოლო ტერორისტულ საქმიანობას წარმართავდა ესერთა პარტიის თბილისის სამხედრო ორგანიზაცია. 1905 წლის ივლისში თბილისში სასტუმრო „გრანდ-ოტელში დააპატიმრეს ესერი ტერორისტების ჯგუფი, რომელიც კავკასიის პოლიციის უფროსზე, გენერალ შირინკინზე აპირებდა თავდასხმას. შირინკინს ესერთა პარტიის თბილისის სამხედრო ორგანიზაციამ სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანა. ერთი წლის შემდეგ ესერთა პარტიის კავკასიის სამხედრო ჯგუფმა თავდასხმა მოაწყო თბილისის პოლიცმაისტერ მარტინოვზე. ტერორისტების დევნისას კაზაკები სათავადაზნაურო გიმნაზიაში შევარდნენ, იქაურობა დაარბიეს, რამდენიმე პედაგოგი დააპატიმრეს და მოკლეს სრულიად უდანაშაულო, ცნობილი პედაგოგი და საზოგადო მოღვაწე შიო ჩიტაძე.
რევოლუციის პერიოდში ესერთა პარტიამ თბილისში ჯერ ადგილობრივი ორგანიზაციის კონფერენცია მოაწყო, შემდეგ – ამიერკავკასიის საოლქო ყრილობა. მიღებულ იქნა გადაწყვეტილებები საბრძოლო ჯგუფების შექმნის, ასევე სახაზინო-საკრედიტო დაწესებულებებზე თავდასხმის შესახებ. გადაწყდა დაეწყოთ პოლიტიკური ტერორი, რომლის პირველი მსხვერპლი უნდა ყოფილიყო მეფისნაცვალი.
საქართველოში ესერებს სურვილი უფრო მეტი ჰქონდათ, ვიდრე უნარი და შესაძლებლობა. ესერთა რეალური გავლენა საქართველოს რევოლუციურ მოძრაობაზე სოციალ-დემოკრატებსა და სოციალისტ-ფედერალისტებთან შედარებით უმნიშვნელო იყო.
დ. ანარქისტები. პრაქტიკული თვალსაზრისით კიდევ უფრო მოკრძალებული იყო ანარქისტების საქმიანობა საქართველოში. სამაგიეროდ, დიდი აღმავლობა განიცადა ანარქისტების იდეურმა და პროპაგანდისტულმა საქმიანობამ. რევოლუციის წლებში თბილისში ზედიზედ გამოდიოდა ანარქისტული ჟურნალ-გაზეთები: „მუშა“, „ნობათი“, „ხმა“, „ქარიშხალი“, „ცის ნამი“. გიორგი (კომანდო) გოგელიას შეფასებით, თუ ქუთაისი კავკასიაში ანარქისტული ჯგუფების მოღვაწეობის ცენტრსა და თავშესაფარს წარმოადგენდა, თბილისი იყო ანარქიზმის თავისებური თეორიული და ინტელექტუალური ცენტრი კავკასიაში. ზემოაღნიშნული გამოცემების ფურცლებზე სისტემატურად ქვეყნდებოდა ანარქიზმის ცნობილი თეორეტიკოსების: ელიზე რეკლიუს, პეტრე კროპოტკინის, ენრიკო მალატესტასა და სხვათა ნაშრომები; ასევე ვარლამ ჩერქეზიშვილის, კომანდო და შალვა გოგელიების, მიხაკო წერეთლის ნაწერები, რომლებიც შემდგომ ბროშურების სახით გამოიცემოდა.
ნაყოფიერ პუბლიცისტურ-ლიტერატურულ და საგამომცემლო საქმიანობასთან ერთად ქართველი ანარქისტები ცდილობდნენ აქტიური მონაწილეობა მიეღოთ რევოლუციაში. მათ ჰქონდათ საკუთარი სტამბა, სცემდნენ პროკლამაციებს, ახდენდნენ ექსპროპრიაციებს. ანარქისტების გავლენა მნიშვნელოვანი იყო სოციალისტ-ფედერალისტების პარტიის საქმიანობაზეც. საქართველოში მოღვაწეობის პერიოდში კომანდო გოგელია ახალი მიმართულების – ანარქო-სინდიკალიზმის პოზიციებზე დადგა და გაემიჯნა ყოფილ თანამოაზრე ანარქისტ-კომუნისტებს.
მიუხედავად იმისა, რომ ანარქისტებს საქართველოში, ისე როგორც რუსეთში, პოლიტიკური პარტია არ შეუქმნიათ, მათ გააჩნდათ ორგანიზაცია, რომელიც გარკვეულ კოორდინირებას უწევდა აქა-იქ შექმნილ ჯგუფებს.
ორგანიზაციულად ანარქისტები კიდევ უფრო სუსტნი იყვნენ, ვიდრე ესერთა მიმდინარეობა საქართველოში. მიუხედავად ამისა, მათ პროპაგანდას სოლიდური რეზონანსი ჰქონდა. ანარქისტულმა პრესამ არამარქსისტული სოციალიზმის იდეების პროპაგანდისათვის მნიშვნელოვანი ღვაწლი გასწია, საზოგადოებას გააცნო ევროპის სოციალისტური მოძრაობის წარსული და თანამედროვე მოვლენები, რითაც თვალსაწიერი გაუფართოვა მკითხველს. საგულისხმოა, რომ ანარქისტული გაზეთები ადგილობრივ მოვლენებზე მეტად საერთაშორისო სოციალისტური მოძრაობის შესახებ წერდნენ.
რევოლუციის დამარცხებასთან ერთად დიდი ხნით თითქმის შეწყდა ანარქისტების როგორც პრაქტიკული, ისე თეორიული და პროპაგანდისტული მოღვაწეობა საქართველოში. ქართული ანარქიზმის ლიდერები (ვარლამ ჩერქეზიშვილი, კომანდო გოგელია) სამოღვაწეოდ კვლავ დასავლეთ ევროპაში გადაიხვეწნენ, ხოლო ზოგიერთმა ანარქისტმა (მაგალითად, მიხაკო წერეთელმა) თავი ანება ანარქიზმს და ეროვნული მოძრაობის ბანაკში გადავიდა.
4. საქართველოს ავტონომიის საკითხი რევოლუციაში
ა. ავტონომიის იდეა. რევოლუციის პერიოდში ეროვნული მოძრაობა საქართველოს ავტონომიისათვის ბრძოლის ნიშნით მიმდინარეობდა. ეროვნულ პარტიებთან ერთად ავტონომიის მოთხოვნას მხარს უჭერდნენ: ქართველი ინტელიგენცია, წვრილბურჟუაზიული ფენები, მოსწავლე და სტუდენტი ახალგაზრდობა, ლიბერალური თავადაზნაურობა და ბურჟუაზია.
1906 წელს ცნობილმა ეროვნულმა მოღვაწემ, სოხუმის ქალაქის თავმა ნიკოლოზ (ნიკო) თავდგირიძემ მოსკოვში მოწვეულ საერობო და საქალაქო წარმომადგენელთა ბიუროში წარადგინა მოხსენება, რომელშიც დაყენებული იყო საქართველოსათვის ეროვნული ავტონომიის მინიჭების საკითხი. ავტორის აზრით, ავტონომია საქართველოს ეკუთვნოდა „ისტორიული უფლებითაც“. ქუთაისის საქალაქო საბჭოს განსაკუთრებული კომისიის მიერ მიღებული რეზოლუცია მოითხოვდა მმართველობის დეცენტრალიზაციასა და საქართველოს ავტონომიას. 1905 წლის აპრილში თბილისში შემდგარმა სათავადაზნაურო კრებამ ხმების დიდი უმრავლესობით მხარი დაუჭირა საქართველოს ავტონომიის მოთხოვნას.
ყველაზე ამომწურავად ქართველი ლიბერალური თავადაზნაურობის მოთხოვნების ხასიათი აისახა რუსეთის იმპერატორისადმი მირთმეულ ადრესში, რომელშიც „უქვეშევრდომილესი თხოვნის“ სახით იყო წამოყენებული საქართველოს თვითმმართველობის პრინციპებზე მოწყობის თხოვნა, თუმცა სიტყვა „ავტონომია“ არ იყო ხსენებული. ქართველი ხალხის კულტურული განვითარება, – ვკითხულობთ ადრესში, – მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, „თუ საქართველოს მიენიჭება უფლება საკუთარ კანონებით მართვა-გამგეობისა. ეს კანონები უნდა დადგენილ იქნეს ადგილობრივ წარმომადგენლობით კრების მიერ, არჩეულის მთელი საქართველოს მცხოვრებთა მიერ“.
ქვეყანაში მიმდინარე მუშათა და გლეხთა სოციალურ მოძრაობას ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ხასიათიც ჰქონდა. ქართველი გლეხობა ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებასთან, ბიუროკრატიის თავგასულობის აღკვეთასა თუ მემამულეთა მიწების კონფისკაციასთან ერთად მოითხოვდა: სკოლებში ქართული ენის სწავლებას, ქართული სკოლების გახსნას. გორის მაზრის გლეხებმა მოითხოვეს თბილისში უნივერსიტეტის გახსნა. თბილისის რკინიგზის მთავარი სახელოსნოების მუშები მოითხოვდნენ ახალმიღებული მუშებისათვის რუსულ ენაში გამოცდის მოსპობას, საქმის წარმოებას ქართულ ენაზე.
სამწუხაროდ, ავტონომიის მოთხოვნის წინააღმდეგ კვლავ ილაშქრებდა რსდმპ და მისი ნაწილი საქართველოს სოციალ-დემოკრატია.
რევოლუციის დაწყების შემდეგ განახლდა ქართველი სოციალ-დემოკრატიის შეტევები ეროვნული მოძრაობისა და მისი მთავარი წარმომადგენლის – ილია ჭავჭავაძის წინააღმდეგ. 1905 წლის 10 აპრილს ფილიპე მახარაძის ჟურნალმა „მოგზაურმა ვ. ნ-ს ფსევდონიმით“ გამოაქვეყნა უაღრესად ცილისმწამებლური მასალა სათაურით: „საგურამოს და ჭოპორტის საზოგადოება“. ილია ჭავჭავაძის პასუხს მოჰყვა ფილიპე მახარაძის შეურაცხმყოფელი წერილი: „თავის გამართლებაც ასეთი უნდა!“ ილიას წინააღმდეგ სოციალ-დემოკრატების ახალი გალაშქრება მიზნად ისახავდა ილია ჭავჭავაძის პიროვნების კომპრომეტაციასა და მისი სახით მტრის ხატის შექმნას მშრომელი მოსახლეობის – ექსტრემისტულად განწყობილი მუშებისა და განსაკუთრებით გლეხობის თვალში. ეს ჩანაფიქრი სოციალ-დემოკრატებმა წარმატებით განახორციელეს.
არ შეიძლება ითქვას, რომ მთელი ქართული სოციალ-დემოკრატია ნიჰილისტურად უყურებდა ეროვნულ საკითხს. ბევრი ცნობილი სოციალ-დემოკრატი გულწრფელად თანაუგრძნობდა ეროვნულ მოძრაობას (ვლადიმერ დარჩიაშვილი, ივანე გომართელი და სხვ.). რსდმპ მეოთხე გამაერთიანებელ ყრილობას ისიდორე რამიშვილი მიმართავდა: „მით უარესი ასეთი სოციალ-დემოკრატიისათვის“, თუ ის კავკასიის ყველა ეროვნებათა შორის ვერ ამჩნევს ძლიერ ეროვნულ მოძრაობას... ყრილობას ვთავაზობ გადასინჯოს მეორე ყრილობაზე მიღებული გადაწყვეტილება... მოხდენილ იქნეს ცვლილებანი და დამატებანი დროის შესაბამისად. რუსეთის სოციალ-დემოკრატიის რჩეულ ელიტას მაინცდამაინც დიდი ყურადღება არ მიუქცევია ქართველი დელეგატის რჩევისათვის. პირიქით, რსდმპ მეხუთე ყრილობამ ეროვნული საკითხი, ყოველგვარი დებატების გარეშე, დღის წესრიგიდან საერთოდ ამოიღო. ეს იყო ეროვნული პრობლემის სრული უგულებელყოფა.
ამიერკავკასიის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების მეოთხე ყრილობაზე ქუთაისელ სოციალ-დემოკრატთა ერთი ჯგუფი ეროვნულ-კულტურული ავტონომიის მოთხოვნით გამოვიდა, რამაც ბოლშევიკთა დიდი წინააღმდეგობა გამოიწვია. ცალკეულ სოციალ-დემოკრატთა გამოსვლები მაინც არ ცვლიდა საერთო სურათს. მენშევიკებიცა და ბოლშევიკებიც ავტონომიის მოთხოვნის წინააღმდეგნი იყვნენ და მკვეთრად უპირისპირდებოდნენ ეროვნულ მოძრაობას.
საქართველოს ავტონომიის მოთხოვნას ენერგიულად დაუჭირა მხარი თერგდალეულთა ძველმა თაობამ და მათმა აღიარებულმა ლიდერმა ილია ჭავჭავაძემ. ილიას თავკაცობით იყო ეროვნულ-დემოკრატიული მიმართულების პოლიტიკური პარტიისაარსების ცდა, რომლის უმთავრეს მოთხოვნას საქართველოს ავტონომია წარმოადგენდა.
ილია ჭავჭავაძის ეროვნულ-პოლიტიკურ მოღვაწეობას უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ავტონომიის მომხრე ძალების კონსოლიდაციისათვის.
ბ. ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობა რუსეთის სახელმწიფო საბჭოში. 1906 წლის აპრილში ილია ჭავჭავაძე, როგორც თბილისის გუბერნიის თავადაზნაურობის წარმომადგენელი, რუსეთის სახელმწიფო საბჭოში აირჩიეს. დემოკრატიულმა პროგრამამ და ილიას კოლორიტულმა პიროვნებამ პეტერბურგის პრესისა და საზოგადოებრიობის ყურადღება მიიპყრო. ილია ჭავჭავაძისაგან ინტერვიუ აიღეს პეტერბურგის გაზეთებმა. ილიამ საქვეყნოდ განაცხადა, რომ სახელმწიფო საბჭოში მთელი საქართველოსა და ქართველი ხალხის დამცველი იქნებოდა და არა რომელიმე კლასისა. გაზეთ „პეტერბურგსკი ლისტოკისადმი“ მიცემულ ინტერვიუში ილია ჭავჭავაძე ამბობდა: „მე ვარ საერთოდ – კავკასიის და, კერძოდ, საქართველოს ფართო თვითმმართველობის მომხრე, ადგილობრივი საკანონმდებლო ხელისუფლებით... ქართველი და კავკასიელი თავადაზნაურობა ყოველთვის წავა აგრარულ საკითხში ყოველგვარ დათმობებზე, თუ მიწების ჩამორთმევა მიჩნეული იქნება დიდი საერთო-სახალხო მნიშვნელობის საქმედ. პეტერბურგის გაზეთები აღნიშნავდნენ ილია ჭავჭავაძის მტკიცე პოზიციას, მის მიერ გადახდილ მწვავე ბრძოლას სახელმწიფო საბჭოში“. გაზეთი „პეტერბურგსკი ლისტოკი“ იუწყებოდა, რომ დედაქალაქში გამართულ სახელმწიფო საბჭოს წევრების ამომრჩეველთა წინასაარჩევნო კრებებზე მთავარი საკამათო საკითხი ყოფილა – მიკუთვნებოდა თუ არა ადგილი სახელმწიფო საბჭოში ბალტიისპირეთს, დონის სამხედრო ოლქსა და კავკასიას, რომლის საჭიროებასაც „დაჟინებით“ ითხოვდნენ ამ მხარეთა წარმომადგენლები. გაზეთი „პეტერბურგსკიე ვედომოსტი“ აღნიშნავდა, რომ წინასაარჩევნო კრებების დროს ილია ჭავჭავაძე დაბეჯითებით მოითხოვდა განაპირა მხარეებისათვის ადგილების მიცემის აუცილებლობას, რაც მიღწეულ იქნა კიდეც.
ილია ჭავჭავაძის ეროვნული და სოციალური პროგრამა, მისი ნახევარსაუკუნოვანი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოღვაწეობა, კარგად იყო ცნობილი ქართული საზოგადოებისათვის. მაგრამ განსაკუთრებული პოლიტიკური მნიშვნელობა ენიჭებოდა იმ ავტორიტეტულ სიტყვას, რომელიც მთელი რუსეთის გასაგონად იქნებოდა თქმული. ამგვარი სიტყვა ოფიციალურად ილია ჭავჭავაძემ პირველად თქვა, როცა მოითხოვა კავკასიისა და, კერძოდ, საქართველოს თვითმმართველობა. ილია ჭავჭავაძის მიერ გაცხადებული პოლიტიკური კრედო, შესაძლოა, უდაბნოში მღაღადებლის ხმად დარჩენილიყო სახელმწიფო საბჭოს უმრავლესობისათვის, მაგრამ აქ უკვე თავისი სიტყვა პეტერბურგის დემოკრატიულმა პრესამ თქვა. მან რუსეთის ფართო საზოგადოების ყურამდე მიიტანა ილიას ეროვნული და სოციალური პროგრამა და, ამავე დროს, საქვეყნოდ გამოხატა თავისი სიმპათია დიდი ქართველი მოღვაწის მიმართ.
ილია ჭავჭავაძემ გაბედულად გამოთქვა თავისი აზრი იმ რეპრესიების წინააღმდეგ, რომელიც რუსეთის პირველი რევოლუციის დაღმავლობის პერიოდში გამეფდა ქვეყანაში. მანვე მიუთითა, რომ მხოლოდ განაპირა მხარეების ინტერესთა დაკმაყოფილებას შეეძლო დაემყარებინა ქვეყანაში სიმშვიდე.
ილია ჭავჭავაძესთან ერთად ქართველ სამოციანელთა ძველი თაობის წარმომადგენლები და მათ გარშემო შემოკრებილი უპარტიო პატრიოტთა დასი რევოლუციის პერიოდში მთელი ქართველი ერის ინტერესების დაცვის ლოზუნგით გამოდიოდა. ისინი ეროვნულ პრობლემას უპირველეს მნიშვნელობას ანიჭებდნენ, თუმცა სოციალურ საკითხსაც მათ მოთხოვნებში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა. ეროვნული ავტონომიის მომხრე ქართველი სამოციანელების მიერ აგრარული საკითხის სამართლიანად გადაჭრის მოთხოვნის წამოყენება მათ პროგრამას ფართო დემოკრატიულ ხასიათს აძლევდა.
მეორე დიდმა ქართველმა სამოციანელმა აკაკი წერეთელმა მხარი დაუჭირა სახალხო მოძრაობას. რევოლუციის პერიოდში თარგმნა მან ეჟენ პოტიეს სახელგანთქმული „ინტერნაციონალი“. აკაკის ლექსები: „ხანჯალს“, „ძირს“, „თქვენი ჭირიმე“, „ნატვრა“ და სხვ. სოციალური და ეროვნული თავისუფლებისათვის ბრძოლისაკენ მოუწოდებდა მოსახლეობას.
ქართველი სამოციანელები, როგორც მთელი მოღვაწეობის მანძილზე, რევოლუციის წლებშიც გულწრფელი დემოკრატები იყვნენ. ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან დაკავშირებით იაკობ გოგებაშვილი წერდა: „მთელს ჩვენს სიცოცხლეში გულწრფელი მომხრენი ვიყავით თანასწორობისა და ყოველგვარი ბატონობა გვძულდა და ვეწინააღმდეგებოდით მას. გვძულდა ბატონობა თავადაზნაურობისა, ბიუროკრატიისა, ბურჟუაზიისა... მშრომელი ხალხის სრულ განთავისუფლებას კი ჩვენ ყოველთვის წრფელი გულით ვნატრობდით, და რაც შეგვეძლო ვეხმარებოდით.
გ. საქართველოს საკითხი ევროპაში. მთელი მეცხრამეტე საუკუნე ისე მიიწურა, რომ საქართველოს პოლიტიკური ტკივილების შესახებ ევროპის საზოგადოებრიობამ თითქმის არაფერი უწყოდა. ევროპაში გამოქვეყნებული ორიოდე წერილი, რომელიც საქართველოს ეხებოდა, ზღვაში წვეთი იყო. XIX საუკუნის 60-იან წლებში საქართველოს შესახებ რამდენიმე წერილი გამოაქვეყნა ნიკო ნიკოლაძემ. 80-იანი წლებიდან საქართველოს პოლიტიკურ მდგომარეობას ინტენსიურად აცნობდა ევროპელებს ვარლამ ჩერქეზიშვილი, მაგრამ ეს საერთო მდგომარეობას ვერ ცვლიდა.
ევროპისაგან საქართველოს სრული პოლიტიკური იზოლირების კედლის გარღვევა პირველად გაზეთმა „საქართველომ“ სცადა. „საქართველოს“ დიდი დამსახურება იყო ის, რომ მან პირველად გაიტანა და დასვა ევროპაში ქართველი ხალხის ეროვნული თავისუფლების საკითხი. ქართული პრობლემის პოპულარიზაციისა და ევროპის დემოკრატიული საზოგადოების ყურადღების მიპყრობის მიზნით არჩილ ჯორჯაძემ, გიორგი დეკანოზიშვილმა და მათმა თანამებრძოლებმა პარიზშივე გამოსცეს გაზეთ „საქართველოს“ ფრანგული დამატება „ლა ჟეორჟი“. მასში „საქართველოდან“ გადაბეჭდილ და ქართულიდან თარგმნილ მასალებთან ერთად, ქვეყნდებოდა ფრანგი და სხვა დასავლეთევროპელი პოლიტიკური მოღვაწეების წერილები და გამოხმაურებანი. „საქართველოს“ ფრანგული დამატების რედაქტორი იყო ქალბატონი რენო, ხოლო მის გამოცემასა და მასალების მომზადებაში აქტიურად მონაწილეობდა გიორგი დეკანოზიშვილის მეუღლე, ფრანგი ჰანრიეტა ფრენუა. ევროპის დემოკრატიულმა და სოციალისტურმა პრესამ ყურადღება მიაქცია „საქართველოს“, გამოეხმაურა მის გამოსვლას და თანაგრძნობა გამოუცხადა ქართულ ეროვნულ მოძრაობას. ევროპულ გამოხმაურებებში განსაკუთრებით ესმებოდა ხაზი ქართველი ხალხის ეროვნული თავისუფლების კანონიერ სტატუსს, საქართველოს ეროვნული ავტონომიის უფლებრივ-იურიდიულ მხარეს, რაც 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატიდან გამომდინარეობდა.
გაზეთ „საქართველოს“ ერთ-ერთ ნომერში გამოქვეყნდა მასალები: „როგორ მიეგებნენ „საქართველოს“ გამოსვლას ევროპის პრესა და ევროპული საზოგადო მოღვაწენი. ფრანგულ გაზეთ „ეროპენში“ გამოქვეყნებულ წერილში „ცარიზმი და საქართველო“ პიერ კიარო წერდა: „იმათ უნდათ 1783 წლის ხელშეკრულებას დაუბრუნდნენ, რომლის ძალითაც საქართველო საშინაო საქმეებში სამუდამო რუსეთისაგან დამოუკიდებელი უნდა დარჩენილიყო. მაგრამ, მიუხედავად „სამუდამოობისა“, ხელშეკრულებამ 18 წელიწადს „ძლივს“ გასტანა. ფლანდრიული სამეცნიერო ჟურნალი მისასალმებელ წერილში წერდა, რომ „საქართველო“ თხოულობდა თავისი ქვეყნის აღიარებას „ადმინისტრაციულ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ“, როგორიც უნდა ყოფილიყო 1783 წლის შეერთების ძალით.
გაზეთ „საქართველოს“ გამოსვლას ვრცელი წერილით „ქართველი ერი“ გამოეხმაურა სახელგანთქმული დანიელი კრიტიკოსი და ლიტერატურათმცოდნე გეორგ ბრანდესი. მას მიაჩნდა, რომ რუსეთის საიმპერატორო კარმა მოტყუებითა და ძალით ჩაიგდო ხელში საქართველო. საქართველოს განთავისუფლების შესაძლებლობას ბრანდესი უკავშირებდა რუსეთში მიმდინარე პროცესებს.
გაზეთ „საქართველოსა“ და ქართველ ერს თანაგრძნობას უცხადებდა დიდი ფრანგი მეცნიერი, გეოგრაფი და პოლიტიკური მოღვაწე ელიზე რეკლიუ. „კარგა ხანი გავიდა უკვე, რაც ერთმა თქვენმა თანამემამულემ და ჩემმა მეგობარმა გამაცნო ქართველი ხალხის მდგომარეობა და საქართველოს ისტორიიდან ზოგიერთი ცნობები“ – წერდა ელიზე რეკლიუ „საქართველოს“ რედაქციას. ფრანგი მოღვაწე თავის მეგობარში გულისხმობდა ცნობილ ქართველ ანარქისტს ვარლამ ჩერქეზიშვილს, ომელთანაც ორ ათეულ წელზე მეტი ხნის იდეური და სულიერი ახლობლობა აკავშირებდა. „ყოველ ღონისძიებას ვიხმარ და ჩემს ხმას თქვენს პროტესტს შემოვუერთებ“ – აღუთქვამდა წერილის დასასრულს «საქართველოს“ რედაქციას ელიზე რეკლიუ.
გარდა აღნიშნულისა, გაზეთ „საქართველოს“ ეროვნულ მოთხოვნებს თანაგრძნობით გამოეხმაურნენ: საფრანგეთის პარლამენტის დეპუტატი ანტიდ ბოიერი, საფრანგეთის აკადემიის წევრი ანატოლი ლერუა-ბოლიე, ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი იორკ პაუელი, ინგლისური გაზეთი „ტაიმსი“, რუსი ლიბერალების ორგანო «ოსვობოჟდენიე. ფრანგული გაზეთი „ეროპენი“ წერდა, რომ საქართველოს ავტონომიის მოპოვებისათვის ჯერ კიდევ 1892 წელს შეიქმნა „საქართველოს“ თავისუფლების ლიგა, რომლის დაწყებულ საქმეს, გაზეთის აზრით, აგრძელებდა პარიზში დაარსებული ორგანო „ლა ჟეორჟი“.
1907 წელს ქართველი ეროვნულ-პოლიტიკური ძალები შეეცადნენ საქართველოს ავტონომიის საკითხი ევროპული პოლიტიკური წრეების წინაშე დაესვათ. ამ მოძრაობის ყველაზე დიდი გამოხატულება იყო „საქართველოს“ ხალხის მემორანდუმი, რომელიც მოძრაობის მესვეურებმა წარუდგინეს ჰააგის სამშვიდობო კონფერენციას 1907 წელს. კონფერენცია მოწვეულ იქნა რუსეთის მთავრობის ინიციატივით. რამდენიმე ათასი კაცის მიერ ხელმოწერილი მემორანდუმი ვარლამ ჩერქეზიშვილის მეშვეობით მიიღო ლონდონში იმჟამად არსებულმა „საქართველოს“ დაცვის საზოგადოებამ, რომელმაც დოკუმენტი გადასცა ჰააგის კონფერენციის მუდმივი ტრიბუნალის წევრს პროფესორ ნისს. ამ უკანასკნელმა მემორანდუმი კონფერენციის მონაწილეებს გააცნო. „საქართველოს“ ხალხის მემორანდუმი ჰააგის სამშვიდობო კონფერენციას სთხოვდა: „ჩვენი უფლებები აღდგენილ იქნენ 1783 წლის ხელშეკრულების თანახმად, რომელიც გარანტიას იძლევა ჩვენი ტერიტორიის მთლიანობისათვის და ეროვნულ ავტონომიისათვის“. „მემორანდუმის“ ტექსტი და მის შესახებ ინფორმაციები გამოქვეყნდა ბელგიურ, ჰოლანდიურ, ფრანგულ, ინგლისურ და ამერიკულ პრესაში.
სამწუხაროდ, ევროპის ყურადღება თანაგრძნობას არ გასცილებია. ჰააგის კონფერენცია ევროპის განიარაღებისა და დიდ სახელმწიფოთა ორ დაჯგუფებას შორის დაძაბულობის ნორმალიზაციის საკითხებით იყო დაკავებული და ქართველი ხალხის ეროვნული სატკივარისათვის არ ეცალა. მიუხედავად ამისა, „საქართველოს“ ხალხის მემორანდუმი მნიშვნელოვანი იურიდიულ-ისტორიული ღირებულების დოკუმენტი იყო, რომელმაც საერთაშორისო კონფერენციისა და ოფიციალური ევროპის ყურადღება მიიპყრო და საქართველოს ეროვნული ავტონომიის მოთხოვნა მათ წინაშე დასვა. ამასთან ერთად, „მემორანდუმმა“ ნათელყო ქართველი ხალხის ეროვნული თვითშეგნების ზრდა, ეროვნული მოძრაობის აღმავლობა, რომელიც საქართველოს სახელმწიფოებრიობის აღდგენისაკენ მიემართებოდა.
დ. ქართველი დეპუტატები რუსეთის პირველი და მეორე სახელმწიფო სათათბიროებში. 1906 წლის აპრილში იმპერატორმა ნიკოლოზ მეორე-მ «რუსეთის იმპერიის ძირითადი კანონების ახალი რედაქცია დაამტკიცა. ძირითადი კანონების 86-ე მუხლი იუწყებოდა, რომ „არც ერთი კანონი არ შევა ძალაში სახელმწიფო საბჭოსა და სახელმწიფო სათათბიროს მოწონებისა და ხელმწიფე იმპერატორის მიერ დამტკიცების გარეშე“. მეფის ხელისუფლების „შეუზღუდველ ძალაუფლებას“ თანახელისუფალი გამოუჩნდა სახელმწიფო სათათბიროს სახით.
პირველი სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნები 1906 წლის თებერვალ-მარტში მიმდინარეობდა. 27 აპრილს პეტერბურგში პირველმა სახელმწიფო სათათბირომ მუშაობა დაიწყო. საქართველოში სათათბიროს არჩევნები გვიან გაიმართა. პოლიტიკური პარტიებიც ერთგვარი გაურკვევლობით შეხვდნენ ამ მოვლენას. რადიკალური განწყობილების გავლენის ფონზე არა მარტო ბოლშევიკებმა, სოციალისტ-ფედერალისტებმაც კი თავდაპირველად ბოიკოტი გამოუცხადეს არჩევნებს.
ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა (მენშევიკებმა) პირველი სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნებში შთამბეჭდავი გამარჯვება მოიპოვეს. საქართველოში არჩეული 8 დეპუტატიდან 5 სოციალ-დემოკრატი იყო. სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატები გახდნენ: ნოე ჟორდანია, ისიდორე რამიშვილი, ივანე გომართელი, სერგო ჯაფარიძე და სვიმონ წერეთელი. თბილისის სადგურიდან ამომრჩევლებმა რევოლუციური სიმღერებით გააცილეს სოციალ-დემოკრატი დეპუტატები. „ჩვენ ბევრი მოვითმინეთ, – მიმართა ამომრჩევლებს ისიდორე რამიშვილმა, – მაგრამ ბოლოს და ბოლოს გავიმარჯვეთ. ჩვენი პლატფორმა უნდა იყოს დამფუძნებელი კრება, რომლის გარეშეც შეუძლებელია მშვიდობა და წესრიგის დამყარება“.
ქართველი დეპუტატები მხოლოდ 1906 წლის 8 ივნისს გამოჩნდნენ სახელმწიფო სათათბიროში და მაშინვე მიიპყრეს ყურადღება. ნოე ჟორდანია აირჩიეს სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის თავმჯდომარედ. სოციალ-დემოკრატების გარდა საქართველოდან სახელმწიფო სათათბიროში არჩეულ იქნა ცნობილი ადვოკატი და საზოგადო მოღვაწე, სოციალისტ-ფედერალისტი იოსებ ბარათაშვილი.
პირველი სათათბირო მეტისმეტად რადიკალური შემადგენლობისა და განწყობილების აღმოჩნდა. იგი ანტისამთავრობო მიტინგს დაემსგავსა, სადაც მოურიდებლად აკრიტიკებდნენ ხელისუფლებას. სოციალ-დემოკრატებიც სათათბიროს რაიმე პოზიტიური შედეგების მიღწევის მიზნით კი არა, არამედ სოციალური ბრძოლის ინსტრუმენტად იყენებდნენ.
ქართველ დეპუტატთა უმრავლესობა, კერძოდ, სოციალ-დემოკრატები მხოლოდ პოლიტიკური სისტემის რეორგანიზაციისა და სოციალური ხასიათის პრობლემებით იყვნენ დაკავებულნი. მათ საზრუნავში ეროვნული საკითხი არ შედიოდა. ქართველ სოციალ-დემოკრატ დეპუტატებსა და ეროვნულ ძალებს შორის ერთი მნიშვნელოვანი კომპრომისის მიღწევა მაინც მოხერხდა. ილია ჭავჭავაძის ინიციატივითა და დავით სარაჯიშვილის დახმარებით შემდგარ შეხვედრაზე ქართველმა სოციალ-დემოკრატმა დეპუტატებმა ვალდებულება იკისრეს, რომ საქართველოს ავტონომიის საკითხის დაყენებას სათათბიროში, მართალია, ხელს არ შეუწყობდნენ, მაგრამ არც მის წინააღმდეგ გამოვიდოდნენ.
ქართულმა ეროვნულმა ძალებმა სცადეს პირველი სახელმწიფო სათათბიროს ტრიბუნა ავტონომიის მოთხოვნის წამოსაყენებლად გამოეყენებინათ. როგორც აღვნიშნეთ, პირველ სათათბიროში დეპუტატად აირჩიეს სოციალისტ-ფედერალისტების პარტიის წარმომადგენელი იოსებ ბარათაშვილი. ფედერალისტებს იმედი ჰქონდათ, რომ მათი კანდიდატის პრინციპულობისა და კარგი ორატორული მონაცემების გამო მოახერხებდნენ სათათბიროში საქართველოს ავტონომიის საკითხის დასმას.
პირველ სათათბიროში შეიქმნა ავტონომისტთა კავშირი, რომელშიც შედიოდნენ პოლონეთის, უკრაინის, ბალტიისპირეთის, სომხეთის, მაჰმადიანთა წარმომადგენლები, სულ 63 კაცი. ეს კავშირი მხარს უჭერდა რუსეთის იმპერიის ფართო დეცენტრალიზაციას და სათანადო კანონპროექტს ამზადებდა სათათბიროში განსახილველად. იოსებ ბარათაშვილი პეტერბურგში ჩასვლისთანავე შეუერთდა ავტონომისტთა კავშირს. იგი ფრაქციის აგრარულ კომისიაშიც იქნა არჩეული. იოსებ ბარათაშვილის მონაწილეობით შემუშავდა ავტონომისტთა ფრაქციის საპარლამენტო პლატფორმა, ომლის მესამე პუნქტში ეწერა: „ავტონომისტთა“ კავშირის საპარლამენტო ფრაქციას აუცილებლად მიაჩნია სახელმწიფო მმართველობის სრული დეცენტრალიზაცია. ეს დეცენტრალიზაცია უნდა მოხდეს დემოკრატიულ საწყისებზე და რუსეთის სახელმწიფოს ძირითადი კანონით დამყარებული ცალკეული ოლქების ფართო ავტონომიის პრინციპის საფუძველზე. ავტონომისტთა კავშირმა ჯერ კიდევ ქართველი დეპუტატების პეტერბურგში ჩასვლამდე შეიტანა სათათბიროს კომისიაში „განცხადება საქართველოს ავტონომიის შესახებ“, მაგრამ ამის იქით საქმე აღარ წასულა. პირველ სახელმწიფო სათათბიროში ქართველ დეპუტატებს ერთი თვეც კი არ დასცალდათ მუშაობა, ხოლო მეორე სახელმწიფო სათათბიროში სოციალისტ-ფედერალისტებმა საკუთარი დეპუტატის გაყვანა ვეღარ შეძლეს. საქართველოს ავტონომიის საკითხი კი მეორე სახელმწიფო სათათბიროს ქართულ სოციალ-დემოკრატიულ წარმომადგენლობას არ აწუხებდა.
ხელისუფლება გაღიზიანებული ადევნებდა თვალს პირველი სახელმწიფო სათათბიროს მუშაობას. „შრომის ჯგუფის“ მიერ განსახილველად შემოტანილი აგრარული კანონპროექტი ითვალისწინებდა მემამულეთა მიწების კონფისკაციას. არ იყო გამორიცხული, რომ მსგავსი რადიკალური კანონპროექტები, რომლებიც საფრთხეს უქმნიდნენ რუსეთის იმპერიის სახელმწიფოებრივი სისტემის საფუძვლებს, მოწონებული იქნებოდა სათათბიროს მიერ.
1906 წლის 9 ივლისს ნიკოლოზ II-მ პირველი სახელმწიფო სათათბირო დათხოვნილად გამოაცხადა და ახალი სათათბიროს არჩევნები დანიშნა. დათხოვნილი დეპუტატები შეიკრიბნენ ქალაქ ვიბორგში და აირჩიეს კომისია, რომელსაც უნდა შეემუშავებინა საპროტესტო მიმართვა სათათბიროს დათხოვნის გამო. ექვსკაციანმა კომისიამ, რომელშიც სოციალ-დემოკრატები ნოე ჟორდანია და სერგო ჯაფარიძეც შედიოდნენ, შეიმუშავა მიმართვა: „ხალხს სახალხო წარმომადგენლებისაგან, რომელიც „ვიბორგის მანიფესტის“ სახელითაცაა ცნობილი. „მანიფესტი“ რუსეთის მოსახლეობას პასიური წინააღმდეგობისაკენ მოუწოდებდა. ყველაფერი იმით დამთავრდა, რომ ხელისუფლებამ „ვიბორგის მანიფესტის ხელმომწერ 167 „სახალხო წარმომადგენელს“ სამი თვის პატიმრობა მიუსაჯა, რაც არჩევნებში მონაწილეობის უფლებასაც ართმევდა მათ. ნოე ჟორდანიამ არალეგალურ მდგომარეობაზე გადასვლით დააღწია თავი პატიმრობას.
მეორე სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნები 1907 წლის დასაწყისში მიმდინარეობდა, ხოლო მისი სხდომები 20 თებერვალს დაიწყო. მეორე სახელმწიფო სათათბიროშიც უმრავლესობა მემარცხენე ძალებს ჰქონდათ.
კიდევ უფრო შთამბეჭდავი იყო ქართველი სოციალ-დემოკრატების გამარჯვება რუსეთის მეორე სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნებში. საქართველოდან არჩეული რვა დეპუტატიდან ყველა სოციალ-დემოკრატი იყო. ამჯერად სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატები გახდნენ: ირაკლი წერეთელი, არჩილ ჯაფარიძე, ჭოლა ლომთათიძე, კონსტანტინე კანდელაკი, ნიკოლოზ კაციაშვილი, გერასიმე მახარაძე, სევერიან ჯუღელი, არშაკ ზურაბოვი. სათათბიროს სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის ლიდერად არჩეულ იქნა ირაკლი წერეთელი, რომელმაც სახელი გაითქვა როგორც ბრწყინვალე ორატორმა.
ხელისუფლება კვლავ უარყოფითად განეწყო ახალი სათათბიროს მიმართ და საბაბს ეძებდა მის დასათხოვნად. საბაბიც მალე გამოჩნდა. ჟანდარმერიას მიუვიდა ინფორმაცია, რომ სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის წევრები არალეგალურად ხვდებოდნენ პეტერბურგის გარნიზონის ჯარისკაცებს. ხელისუფლებამ განზრახ თუ შიშით გამოიტანა დასკვნა, რომ მზადდებოდა სახელმწიფო გადატრიალება. 1907 წლის 2 ივნისს დააპატიმრეს რამდენიმე სოციალ-დემოკრატი დეპუტატი, მათ შორის ირაკლი წერეთელიც, რომელიც სხვა ქართველ დეპუტატებთან ერთად ციმბირში გადაასახლეს.
1907 წლის 3 ივნისს ნიკოლოზ II-მ მეორე სახელმწიფო სათათბირო დათხოვნილად გამოაცხადა. ამ სათათბიროს დათხოვნასთან ერთად დასრულდა რუსეთის 1905-1907 წლების რევოლუციაც. დაიწყო რეაქციის, ანუ როგორც მაშინდელ ქართულ პრესაში მოიხსენიებდნენ, „რევოლუციის ლიკვიდაციის ხანა“.
თავი III საქართველო 1907-1917 წლებში
1. პოლიტიკური რეაქცია საქართველოში (1907-1910 წწ.)
1905-1907 წლების რევოლუციის დამარცხებამ მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა რუსეთისა და, ცხადია, საქართველოს შემდგომი განვითარება – პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური პროცესები. რევოლუციის ცალკეული კერების განადგურება ერთბაშად არ მომხდარა. 1906-1907 წლებში რევოლუცია დაღმავლობის გზით მიდიოდა, თუმცა მუშათა და გლეხთა გამოსვლები კვლავ გრძელდებოდა. ამავე პერიოდში სხვადასხვა სოციალური ძალის პოლიტიკური ბრძოლის არენად რუსეთის სახელმწიფო სათათბირო იქცა. მონარქია და ბურჟუაზიული პარტიები (კადეტები, ოქტიაბრისტები), მათ შორის არსებული ზოგიერთი წინააღმდეგობის მიუხედავად, ერთიანი ფრონტით გამოდიოდნენ გლეხთა და მუშათა წარმომადგენლების წინააღმდეგ. პირველ და მეორე სახელმწიფო სათათბიროში ხელისუფლების წინააღმდეგ მემარცხენე ძალების (გლეხთა და მუშათა დეპუტატების) გაერთიანებას ცდილობდნენ სოციალ-დემოკრატი დეპუტატები. პირველ სახელმწიფო სათათბიროში (1906 წლის აპრილ-ივლისი) ხელისუფლებისადმი ოპოზიციურად განწყობილი ძალების გამოსვლას ისეთი მწვავე ხასიათი არ მიუღია, როგორც მეორე სახელმწიფო სათათბიროში. მეორე სახელმწიფო სათათბიროს მუშაობაში განსაკუთრებული სიმწვავე შეჰქონდა სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას, რომლის მუშაობას უნარიანად ხელმძღვანელობდნენ ირაკლი წერეთელი და არჩილ ჯაფარიძე. განსაკუთრებული სიმწვავით გამოირჩეოდა ირაკლი წერეთლის გამოსვლები. ფაქტობრივად, ირაკლი წერეთელი იყო არა მარტო სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის, არამედ მთელი მემარცხენე ბლოკის ლიდერი. მის ბრძოლას რუსი შოვინისტების წინააღმდეგ დიდი გამოხმაურება ჰქონდა მთელს იმპერიაში. ამავე დროს, ირაკლი წერეთელი თავგამოდებით ებრძოდა მემარცხენე ექსტრემიზმის ყველაზე საშიშ გამოვლინებას – ბოლშევიზმს. პოლიტიკური ვითარების ნორმალიზაციის ერთადერთ გზად მას საპარლამენტო წყობილების დამკვიდრება მიაჩნდა. ირაკლი წერეთლის ეკონომიკური და სოციალური პროგრამა ბურჟუაზიულ-დემოკრატიული ხასიათისა იყო. რუსეთში პოლიტიკური წყობილების ლიბერალიზაციასა და საპარლამენტო წყობილების დამკვიდრებას აგრარული რეფორმა და სხვა შესაბამისი სოციალური და ეკონომიკური ხასიათის გარდაქმნები უნდა მოჰყოლოდა. საბოლოოდ რუსეთში ბურჟუაზიულ-დემოკრატიული წყობილება უნდა დამკვიდრებულიყო. რუსეთის იმპერატორმა ნიკოლოზ II-მ სახელმწიფო სათათბიროს ოპოზიციური ძალების გამოსვლა მისი უფლებების ხელყოფად მიიჩნია და, როგორც აღვნიშნეთ, 1907 წლის 3 ივნისს მეორე სახელმწიფო სათათბიროს მუშაობა შეწყვიტა. სათათბიროს სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია სახელმწიფო გადატრიალების ბრალდებით დააპატიმრეს და გაასამართლეს. 1907 წლის 3 ივნისი ითვლება 1905-1907 წლების რევოლუციის დასასრულად. რუსეთში დაიწყო პოლიტიკური რეაქციის ხანა.
მესამე სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნები უკვე ახალი საარჩევნო კანონის საფუძველზე ჩატარდა. არჩევნები საქართველოში 1908 წლის იანვარ-თებერვალში მიმდინარეობდა. ამჯერად საქართველოდან არჩეულ იქნა სამი დეპუტატი: ნიკოლოზ (კარლო) ჩხეიძე (სოციალ-დემოკრატი), ევგენი გეგეჭკორი (სოციალ-დემოკრატი), პროკოფი შერვაშიძე (მონარქისტი). მესამე სახელმწიფო სათათბირომ უფლებამოსილების ვადა ბოლომდე ამოწურა – 1912 წლამდე იმუშავა.
პოლიტიკურ რეაქციას რუსეთში ძალზე ფართო მასშტაბები ჰქონდა. 1907-1908 წლებში რევოლუციურ მოძრაობაში მონაწილეობისათვის გაასამართლეს და სიკვდილის განაჩენი გამოუტანეს 5 ათას კაცს. სულ 1905-1912 წლებში ციხეებსა და გადასახლებაში 30 ათასზე მეტი კაცი დაიღუპა. მეორე სახელმწიფო სათათბიროს კატორღამისჯილი დეპტატები არჩილ ჯაფარიძე, სევერიან ჯუღელი და ბიკენტი (ჭოლა) ლომთათიძე სასჯელის მოხდის დროს გარდაიცვალნენ. თითქმის ათი წელი ციმბირის გადასახლებაში გაატარა ცნობილმა პოლიტიკურმა მოღვაწემ ირაკლი წერეთელმა.
საქართველოს ყველა კუთხეში მოქმედებდა სამხედრო-საველე სასამართლო. მოსახლეობის რბევა-დაწიოკებაში განსაკუთრებით აქტიურობდა ე. წ. „შავი რაზმი“ („რუსი ხალხის კავშირი“), რომელიც ყოველგვარი სასამართლოსა და განაჩენის გარეშე სიკვდილით სჯიდა ხელისუფლებისათვის არასასურველ პირებს. რევოლუციური მოძრაობის წინააღმდეგ საბრძოლველად დამატებით შეიქმნა რუსეთის იმპერიის შინაგან საქმეთა სამინისტროს საზოგადოებრივი უშიშროებისა და წესრიგის დაცვის კავკასიის რაიონული განყოფილება (კავკასიის ოხრანკა). თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიებიდან მარტო 1907 წელს ადმინისტრაციული წესით (სასამართლოს გარეშე) გაასახლეს რამდენიმე ათასი კაცი.
რევოლუციის მონაწილე მუშათა წინააღმდეგ ბრძოლის ერთ-ერთ ფორმას წარმოადგენდა ფაბრიკებიდან და ქარხნებიდან მათი დათხოვნა, სამუშაო ადგილების შემცირება და ხშირ შემთხვევაში საწარმოთა დახურვა.
რეაქცია თავს დაატყდა პოლიტიკურ პარტიებსა და ცალკეულ პოლიტიკურ მოღვაწეებს. მრავალი პოლიტიკური მოღვაწე (ნოე ჟორდანია, ნოე რამიშვილი, გიორგი გვაზავა, მიხეილ (მიხაკო) წერეთელი, იოსებ ჯუღაშვილი და სხვ.) იძულებულნი გახდნენ ან არალეგალურ საქმიანობაზე გადასულიყვნენ, ან სამშობლოდან გადახვეწილიყვნენ. დაიხურა მრავალი პერიოდული გამოცემა, გამკაცრდა ცენზურა, თავისუფალი აზრი შეიზღუდა. ხელისუფლების მხრიდან მკაცრ რეპრესიულ ღონისძიებებს პოლიტიკურმა პარტიებმა (სოციალ-დემოკრატებმა, ესერებმა) ტერორით უპასუხეს. ყოველ ტერორისტულ აქტს ხელისუფლების მხრიდან ახალი რეპრესიები მოჰყვებოდა ხოლმე.
პოლიტიკური რეაქცია თავს დაატყდათ ქართველ ავტოკეფალისტებს. 1908 წელს თბილისში მოკლეს თავისი ანტიქართული საქმიანობით ცნობილი ეგზარქოსი ნიკონი. რუსი ეგზარქოსის მკვლელობა პოლიტიკური მოსაზრებით ქართველ სამღვდელოებას – ავტოკეფალისტებსა და მათ ლიდერს ეპისკოპოს კირიონს (გიორგი საძაგლიშვილს) – გადააბრალეს. პასუხისგებაში მისცეს და დასაჯეს რამდენიმე ათეული ავტოკეფალისტი.
პოლიტიკური რეაქცია, ცხადია, რევოლუციური მოძრაობის განადგურებასთან ერთად ქართული ეროვნული მოძრაობის წინააღმდეგაც იყო მიმართული. ეროვნული მოძრაობის მრავალი ცნობილი მოღვაწე იძულებული გახდა საქართველოდან გადახვეწილიყო.
1907 წლის 30 აგვისტოს დღემდე ბოლომდე ამოუცნობ საიდუმლო ვითარებაში სოფელ წიწამურთან მოკლეს ნახევარი საუკუნის მანძილზე ეროვნული მოძრაობის უცვლელი ლიდერი, ერის სულიერი მამა, ქართველობისა და საქართველოს გადარჩენისათვის მუხლჩაუხრელი მებრძოლი, რუსეთის სახელმწიფო საბჭოს წევრი, საქართველოს უგვირგვინო მეფე – ილია ჭავჭავაძე. ილიას სიკვდილი აუნაზღაურებელი დანაკლისი იყო ქართველი ერისათვის. ეს ფაქტი იყო მკვლელობა არა ერთი პიროვნებისა, თუნდაც დიდი მოაზროვნისა და პოლიტიკური მოღვაწისა, არამედ ეს იყო შეთქმულება მთელი საქართველოს, ქართველი ერის წინააღმდეგ. ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა გამიზნული იყო იმ პროცესის შეწყვეტისათვის, რომელიც საქართველოში მეცხრამეტე საუკუნის 60-იანი წლების დამდეგიდან დაიწყო და რომელიც უნდა მისულიყო ლოგიკურ დასასრულამდე – საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენამდე.
1910 წლიდან პოლიტიკური რეაქცია თანდათან შენელდა. თუმცა როგორც პოლიტიკური პარტიების, ისე ცალკეული პოლიტიკური მოღვაწეების დევნა მაინც გრძელდებოდა.
2. საქართველოს ეკონომიკური და სოციალური განვითარება (1907–1914წწ.)
1905-1907 წლების რევოლუციის დამარცხების მიუხედავად, შეუძლებელი იყო რუსეთის ძველი სოციალ-ეკონომიკური სისტემის ხელუხლებლად დატოვება. რევოლუციამ რუსეთის საიმპერატორო კარს ცხადად დაანახა, რომ თუ სოფლად აგრარული ურთიერთობები არ მოგვარდებოდა, ახალი რევოლუციური აფეთქება გამორიცხული არ იყო. ხელისუფლება იძულებული გახდა 1905 წელს სანახევროდ შეემცირებინა, ხოლო 1907 წელს სრულებით გაეუქმებინა სანადელო მიწების გამოსასყიდი გადასახადი. ცხადია, ეს დათმობა გარკვეულწილად ამსუბუქებდა გლეხთა მდგომარეობას, მაგრამ სოფლად სოციალური ვითარება კვლავ დაძაბული რჩებოდა. რუსეთში ბატონყმობის გაუქმების შემდეგაც შემორჩა მიწაზე სათემო საკუთრება. გლეხს უფლება არ ჰქონდა მის სარგებლობაში არსებული მიწა გაესხვისებინა (გაეყიდა, გაეჩუქებინა), ხოლო თემიდან წასვლის შემთხვევაში მიწაზე ყოველგვარ უფლებას კარგავდა. ცნობილი პოლიტიკური მოღვაწის პეტრე სტოლიპინის აზრით, შექმნილ ვითარებაში სასოფლო თემი თავის დანიშნულებას ვეღარ ასრულებდა, იგი უნდა დაშლილიყო და მიწაზე სათემო საკუთრებაც გაუქმებულიყო. თემში შემავალ ყოველ ოჯახს მის სარგებლობაში არსებული მიწის ნაკვეთი კერძო საკუთრებაში უნდა გადასცემოდა. პეტრე სტოლიპინის ინიციატივით შემუშავებულ იქნა 1906 წლისა და 1910 წლის კანონები, რომელთა ძალითაც გლეხობამ უფლება მიიღო სასოფლო თემიდან გასულიყო და სანადელო მიწა კერძო საკუთრებაში დაემტკიცებინა. აგრარულმა რეფორმამ დააჩქარა ბურჟუაზიული ურთიერთობების დამკვიდრება სოფლად. მისი არსი გამოიხატებოდა სასოფლო თემის ძალდატანებით დაშლასა და გლეხობისათვის მიწების კერძო საკუთრებაში გადაცემაში, რაც ფერმერული მეურნეობის განვითარების საფუძველი უნდა გამხდარიყო.
პეტრე სტოლიპინის აგრარული რეფორმის ძირითადი ნაწილი საქართველოს არ შეჰხებია. 1912 წლის კანონით საქართველოში მცხოვრებმა დროებით ვალდებულმა გლეხებმა უფლება მიიღეს გამოესყიდათ თავიანთი მიწები. მართალია, გლეხს ნადელის გამოსყიდვა ადრეც შეეძლო, მაგრამ მაშინ ეს მემამულის სურვილზე იყო დამოკიდებული, 1912 წლის კანონით კი გამოსყიდვა სავალდებულო გახდა.
1912 წლის კანონის ცხოვრებაში გატარება ძალზე გაჭიანურდა. მოსამზადებელი სამუშაოები მხოლოდ 1913 წელს დაიწყო. დროებით ვალდებული გლეხების მიერ მიწების გამოსყიდვა შეაფერხა 1914 წელს დაწყებულმა პირველმა მსოფლიო ომმა. საბოლოოდ საქართველოში ნადელების გამოსყიდვა დროებით ვალდებული გლეხების მხოლოდ მცირე ნაწილმა მოახერხა.
1913 წელს ხელისუფლებამ განიზრახა ხიზანთა ფენის ლიკვიდაცია. ხიზნები თავისუფალ გლეხობასთან უნდა გაეთანაბრებინათ. ამავე დროს, სავალდებულოდ უნდა ქცეულიყო ხიზნების მიწების გამოსყიდვა. ხიზნების შესახებ კანონპროექტის მიღება გაჭიანურდა, ხოლო პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ საკითხის განხილვა საერთოდ შეწყდა.
რუსეთის საიმპერატორო კარი საქართველოში აგრარული რეფორმის შეზღუდული სახით გატარებასთან ერთად სხვა მხრივაც ართულებდა აგრარულ ურთიერთობებს. საქართველოში გაძლიერდა უცხოტომელთა ჩამოსახლება და ისედაც მცირემიწიან ქვეყანაში დამატებითი სირთულეები შეიქმნა. 1908-1915 წლებში საქართველოში ჩამოსახლებულ იქნა 66 ათასი რუსი, რომელთაც დიდი რაოდენობით მიწები გამოუყვეს. 1912 წლამდე საქართველოში შეიქმნა ასამდე ახალი რუსული დასახლება. ხელისუფლება რუს კოლონისტებს დიდ დახმარებას უწევდა მეურნეობის მოწყობის საქმეში.
საქართველოს მრეწველობის განვითარების საქმეს რევოლუციის შემდგომ წლებში დიდი ცვლილება არ განუცდია. ნელ-ნელა აღდგა ფაბრიკებისა და ქარხნების ნორმალური მუშაობა. განსაკუთრებით ეს შეეხება თბილისსა და ბათუმს. თბილისში მთელი სიძლიერით ამოქმედდა ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარი სახელოსნოები, თამბაქოსა და ფეხსაცმლის ფაბრიკები, ბათუმში – ნავთობგადამამუშავებელი ქარხნები. გარკვეული ძვრები მოხდა ჭიათურის მანგანუმისა და ტყიბულის ქვანახშირის მომპოვებელ საწარმოებში, ასევე ალავერდისა და ახტალის მაღაროებში. გამოცოცხლდა სარკინიგზო ტრანსპორტი. სამრეწველო საწარმოების სრული დატვირთვით ამოქმედებას გარკვეულწილად აფერხებდა პროფესიონალი მუშების დეფიციტი. მათი ნაწილი რევოლუციის დროს დაიღუპა, ნაწილი ციხეებსა და გადასახლებაში იმყოფებოდა. მრეწველობის განვითარებას სხვა მიმართულება მისცა პირველი მსოფლიო ომის დაწყებამ.
3. საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ძალთა განლაგება რევოლუციის დამარცხების შემდეგ. ეროვნული მოძრაობა (1907–1914 წწ.)
1905-1907 წლების რევოლუციის დამარცხების შემდეგ საქართველოში საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ძალთა განლაგება ასეთ სურათს იძლეოდა: ყველაზე ძლიერ პოლიტიკურ ძალას კვლავ სოციალ-დემოკრატები წარმოადგენდნენ. რევოლუციის დამარცხების შემდეგ საქართველოში ძალზე შესუსტდა ბოლშევიკების გავლენა. ყველა მნიშვნელოვანი სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაცია მენშევიკების ხელში გადავიდა. ასე გაგრძელდა 1917 წლამდე. რევოლუციის დამარცხების შემდეგ ქართველი სოციალ-დემოკრატებიდან (მენშევიკებიდან) აქტიურ პოლიტიკურ მოღვაწეობას აგრძელებენ: ნოე ჟორდანია, ისიდორე რამიშვილი, აკაკი ჩხენკელი, ნოე რამიშვილი, კარლო ჩხეიძე, ევგენი გეგეჭკორი და სხვ. ქართველი მენშევიკები კარლო ჩხეიძე და ევგენი გეგეჭკორი დიდ როლს თამაშობდნენ რუსეთის მესამე სახელმწიფო სათათბიროს (1907-1912 წწ.) მუშაობაში. მეოთხე სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნები (1912 წ.) საქართველოში ისევ სოციალ-დემოკრატების გამარჯვებით დამთავრდა. სულ არჩეულ იქნა სამი დეპუტატი: ნიკოლოზ (კარლო) ჩხეიძე (სოციალ-დემოკრატი), აკაკი ჩხენკელი (სოციალ-დემოკრატი), ვარლამ გელოვანი (სოციალისტ-ფედერალისტი).
საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში დიდ როლს თამაშობდა საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა სარევოლუციო პარტია. რევოლუციის დამარცხების შემდეგ აქტიურ პოლიტიკურ მოღვაწეობას აგრძელებდნენ: არჩილ ჯორჯაძე, გიორგი ზდანოვიჩი, გრიგოლ რცხილაძე, გიორგი ლასხიშვილი, სამსონ ფირცხალავა, კიტა აბაშიძე და სხვ. ეროვნულ საკითხზე დაპირისპირება, რომელიც სოციალისტ-ფედერალისტებსა და სოციალ-დემოკრატებს შორის რევოლუციის წლებში დაიწყო, კიდევ უფრო გამწვავდა მომდევნო წლებში. კომპრომისის მიღწევა შეუძლებელი აღმოჩნდა.
1905-1907 წლების რევოლუციის დამარცხების შემდეგ უფრო მეტ ძალას იკრებდა ეროვნულ-დემოკრატიული მიმდინარეობა. 1909-1910 წლებში ეროვნულ-დემოკრატთა ერთი ჯგუფი აქტიურ მოღვაწეობას აჩაღებს. ამ ჯგუფში შედიოდნენ: იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ლორთქიფანიძე, მიხეილ (მიხაკო) წერეთელი, გიორგი გვაზავა, ვალერიან გუნია, ფილიპე გოგიჩაიშვილი და სხვ. ზემოთ ხსენებული მოღვაწეები შემოკრებილნი იყვნენ ჟურნალ „ერის“ გარშემო, რომელსაც პეტრე სურგულაძე რედაქტორობდა. 1910 წელს „ერის“ გარშემო შემოკრებილი ეროვნულ-დემოკრატები ხელისუფლების მხრიდან მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ მოექცნენ. პეტრე სურგულაძე იძულებული გახდა ემიგრაციაში წასულიყო. იმავდროულად აქტიურ მოღვაწეობას აჩაღებს ეროვნულ-დემოკრატთა მეორე ჯგუფი. 1912 წელს რევაზ გაბაშვილის, დავით (დათა) ვაჩნაძისა და შალვა ქარუმიძის ინიციატივით დაარსდა ეროვნულ-დემოკრატიული მიმდინარეობის ჟურნალი „კლდე“. ჟურნალის რედაქციაში თავი მოიყარა მომავალი პარტიის ბირთვმა. დაიწყო საპროგრამო საკითხების დამუშავება.
რევოლუციის დამარცხების შემდეგ ქართველი ანარქისტები ორად გაყოფილნი აღმოჩნდნენ. ერთი ჯგუფი (კომანდო გოგელია, შალვა გოგელია და სხვ.) კოსმოპოლიტიზმის პოზიციაზე დარჩნენ, ხოლო მეორე ჯგუფი (ვარლამ ჩერქეზიშვილი, მიხეილ წერეთელი და სხვ.) კვლავინდებურად მხარს უჭერდნენ საქართველოს ავტონომიის მოთხოვნას. ამავე პერიოდისათვის უმნიშვნელო ძალად რჩებოდნენ ქართველი ესერები (რუსეთის სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტიის ქართული ფრაქცია).
ეროვნული საკითხი რევოლუციის დამარცხების შემდეგ ძალზე პოპულარული გახდა. ყველა პოლიტიკური მიმდინარეობა და პარტია ცდილობდა ეროვნული საკითხისა და მისი გადაჭრის გზებზე საკუთარი პოზიცია გამოემუშავებინა. ამ თვალსაზრისით აღსანიშნავია არჩილ ჯორჯაძის წერილების სერია სათაურით „სამშობლო და მამულიშვილობა“ (1908 წ.), ნოე ჟორდანიას „ქართველი ხალხი“ და ნაციონალიზმი (1908 წ.), მიხეილ (მიხაკო) წერეთლის „ერი და კაცობრიობა“ (1910 წ.), აკაკი ჩხენკელის „კაცობრიობა თუ ერი“? (1912 წ.), იოსებ ჯუღაშვილის (სტალინის) „მარქსიზმი და ნაციონალური საკითხი“ (1913 წ.). სამწუხაროდ, ეროვნულ საკითხში პოლიტიკურ მიმდინარეობათა და პარტიათა შეთანხმება ვერ მოხერხდა. მართალია, სოციალისტ-ფედერალისტებისა და ეროვნულ-დემოკრატების შეხედულება საქართველოს ავტონომიის საკითხზე ძირითადად ერთმანეთს ემთხვეოდა, მაგრამ ეროვნულ-დემოკრატებისა და სოციალისტ-ფედერალისტების დაახლოებას ხელს უშლიდა ამ უკანასკნელთა ერთგულება სოციალისტური დოქტრინისადმი. ეროვნულ საკითხზე უთანხმოება დაიწყო თვით ქართველ სოციალ-დემოკრატთა (მენშევიკთა) შორის. ცნობილმა ქართველმა სოციალ-დემოკრატმა ვლადიმერ (ლადო) დარჩიაშვილმა 1908 წელს საჯაროდ გაილაშქრა რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის ეროვნული პროგრამის წინააღმდეგ. ვლადიმერ დარჩიაშვილის აზრით, რსდმპ ეროვნული პროგრამა მიუღებელი იყო რუსეთის იმპერიაში შემავალი მცირერიცხოვანი ერებისათვის. ნოე ჟორდანია და ქართველი სოციალ-დემოკრატების უმრავლესობა გაემიჯნა ვლადიმერ დარჩიაშვილს. მიუხედავად ამისა, ვლადიმერ დარჩიაშვილს პოზიცია არ შეუცვლია. მალე სოციალ-დემოკრატიაში ეროვნული საკითხის ტრადიციული გაგების წინააღმდეგ გამოვიდა აკაკი ჩხენკელი.
ეროვნულ საკითხში საქართველოში არსებული პოლიტიკური მიმდინარეობებისა და პარტიების შეთანხმება სცადა არჩილ ჯორჯაძემ. 1909 წელს მან გამოაქვეყნა ნაშრომი «შეთანხმების იმედი. არჩილ ჯორჯაძე ავითარებდა იმ აზრს, რომ დაპირისპირების მიუხედავად, ეროვნულ საკითხში შეთანხმება მაინც შესაძლებელი იყო. არჩილ ჯორჯაძის ცდას შედეგი არ გამოუღია. ქართულმა ეროვნულმა და სოციალურმა მოძრაობამ ერთიანი პროგრამა ვერ შეიმუშავა.
საქართველოს საკითხი სულ უფრო პოპულარული ხდებოდა რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროში. 1912 წლის 10 დეკემბერს მეოთხე სახელმწიფო სათათბიროს სოციალ-დემოკრატმა დეპუტატმა აკაკი ჩხენკელმა მწვავედ გააკრიტიკა რუსეთის კოლონიური პოლიტიკა. აკაკი ჩხენკელმა საქართველოსათვის ეროვნულ-კულტურული ავტონომიის მინიჭება მოითხოვა. 1912 წლის 13 დეკემბერს სოციალისტ-ფედერალისტების დეპუტატმა ვარლამ გელოვანმა სახელმწიფო სათათბიროში წარმოთქმულ სიტყვაში წამოაყენა საქართველოს პოლიტიკური ავტონომიის მოთხოვნა. აკაკი ჩხენკელისა და ვარლამ გელოვანის გამოსვლები რუსეთის მეოთხე სახელმწიფო სათათბიროში ეროვნული მოძრაობის უმნიშვნელოვანეს მოვლენას წარმოადგენდა.
1912 წელს ეროვნულმა ძალებმა შექმნეს ორგანიზაცია „ქართველი ხალხის უფლებების დაცვის კავშირი“. მისი მიზანი იყო გეორგიევსკის ტრაქტატის (1783 წ.) პირობებზე დაყრდნობით ქართული ეროვნული სახელმწიფოებრიობის ისტორიული უფლებების პროპაგანდა ევროპის ქვეყნებში და ამ გზით საქართველოს დამოუკიდებლობის მიღწევისათვის ხელის შეწყობა. „ქართველი ხალხის უფლებების დაცვის კავშირის“ შექმნის ინიციატორები იყვნენ: არჩილ ჯორჯაძე, გერონტი ქიქოძე, კიტა აბაშიძე, პეტრე სურგულაძე და სხვ. კავშირის წარმომადგენლები, საზღვარგარეთ მყოფი მიხაკო წერეთელი და ვარლამ ჩერქეზიშვილი აქტიურად მონაწილეობდნენ საერთაშორისო კონფერენციებში და ცდილობდნენ საქართველოს საკითხი დიდი სახელმწიფოების წინაშე დაესვათ.
4. პირველი მსოფლიო ომის დასაწყისი და საომარი ოპერაციები კავკასიის ფრონტზე (1914-1916 წწ.)
პირველი მსოფლიო ომი (1914-1918 წწ.) დიდ სახელმწიფოთა შორის არსებულმა წინააღმდეგობებმა წარმოშვა. ეს წინააღმდეგობები კანონზომიერი შედეგი იყო მსოფლიოს პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური განვითარებისა.
უკვე მეცხრამეტე საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოდან დაიწყო სახელმწიფოების გაერთიანება სამხედრო-პოლიტიკურ ბლოკებში. 1879 წელს სამხედრო-პოლიტიკური კავშირი დაიდო გერმანიასა და ავსტრია-უნგრეთს შორის. 1882 წელს ამ ხელშეკრულებას შეუერთდა იტალია. ასე შეიქმნა ევროპაში პირველი სამხედრო-პოლიტიკური კავშირი – სამხედრო ბლოკი (გერმანია, ავსტრია-უნგრეთი, იტალია), რომელსაც „სამთა კავშირს“ უწოდებდნენ. იმავდროულად მიმდინარეობდა საფრანგეთ-რუსეთის დაახლოება. 1891-1892 წლებში დადებული ხელშეკრულებებით გაფორმდა საფრანგეთ-რუსეთის კავშირი. ეს სამხედრო-პოლიტიკური კავშირი გერმანიის წინააღმდეგ იყო მიმართული. 1904-1907 წლებში დაიდო ინგლის-საფრანგეთისა და ინგლის-რუსეთის სამხედრო-პოლიტიკური ხელშეკრულებები. ასე შეიქმნა ევროპაში მეორე სამხედრო-პოლიტიკური კავშირი – სამხედრო ბლოკი (საფრანგეთი, ინგლისი, რუსეთი), რომელსაც „ანტანტას (გულითად კავშირს)“ უწოდებდნენ. მოგვიანებით სამთა კავშირს შეუერთდა თურქეთი. პირველი მსოფლიო ომის მსვლელობის დროს – 1915 წელს – იტალია სამთა კავშირიდან გამოვიდა და ანტანტას შეუერთდა, ხოლო 1917 წელს ამერიკის შეერთებული შტატებიც ანტანტის მხარეზე ჩაება ომში. სამთა კავშირის ქვეყნების ინტერესები უპირისპირდებოდა ანტანტის ქვეყნების ინტერესებს და, პირიქით.
საკმაოდ ხანგრძლივმა პერიოდმა პირველი მსოფლიო ომის წინ ცხადი გახადა, რომ დიდ სახელმწიფოებს ერთმანეთს შორის არსებული წინააღმდეგობების მოგვარება მშვიდობიანი გზით არ სურდათ. ომი გარდუვალი გახდა. ომისათვის ყველაზე უკეთ გერმანია მოემზადა. გერმანიის საიმპერატორო კარი თვლიდა, რომ შექმნილ სამხედრო-პოლიტიკურ სიტუაციაში სამთა კავშირი შეძლებდა ანტანტის დამარცხებას.
პირველი მსოფლიო ომის საბაბი გახდა ქ. სარაევოში ავსტრია-უნგრეთის იმპერიის ტახტის მემკვიდრის ფრანც-ფერდინანდის მკვლელობა, რასაც შედეგად მოჰყვა ე. წ. „ბოსნიის კრიზისი“ და ავსტრია-უნგრეთის მიერ სერბიისათვის ომის გამოცხადება. ავსტრია-უნგრეთის მხარეზე ომში ჩაება გერმანია, ხოლო სერბიის მხარეზე – რუსეთი. რუსეთის იმპერია პირველ მსოფლიო ომში 1914 წლის 1 აგვისტოს ჩაება.
ევროპაში სამთა კავშირსა და ანტანტას შორის გაჩაღებული ომის პარალელურად საომარი ოპერაციები დაიწყო ამიერკავკასიაში. 1914 წლის აგვისტოში თურქეთმა ომში ნეიტრალიტეტის შესახებ დეკლარაცია გამოაქვეყნა, მაგრამ ეს მხოლოდ დიპლომატიური ნაბიჯი იყო. სინამდვილეში თურქეთი გამალებით ემზადებოდა რუსეთთან ომისათვის. 1914 წლის ოქტომბერში თურქეთის სამხედრო ფლოტმა სევასტოპოლი და შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარე რუსეთის სხვა ქალაქები დაბომბა. 2 ნოემბერს რუსეთმა ომი გამოუცხადა თურქეთს. საქართველო ფრონტისპირა ქვეყნად იქცა.
ომის დაწყებისთანავე ამიერკავკასიიდან დასავლეთ ფრონტზე გადაყვანილ იქნა ორი საარმიო კორპუსი და კაზაკთა ხუთი დივიზია. მათი ადგილი სათადარიგო ნაწილებმა დაიკავეს. ამ ნაწილების საბრძოლო მომზადების დონე დაბალი იყო. ეს გარემოება ძალზე ასუსტებდა კავკასიის არმიას. არადა, კავკასიის არმიას უმნიშვნელოვანესი საბრძოლო ამოცანა უნდა შეესრულებინა – მას უნდა დაეცვა ბაქო-ვლადიკავკაზის რკინიგზა და თბილისი-ვლადიკავკაზის სამხედრო გზა. თურქეთის არმიის შეტევა სწორედ ამ მიმართულებით იყო მოსალოდნელი.
საომარი ოპერაციები კავკასიაში თურქეთის მიერ ომის გამოცხადებისთანავე დაიწყო. 1914 წლის ნოემბერში რუსეთის ჯარებმა შეუტიეს ერზრუმის, ოლთისისა და ერევნის მიმართულებით. სამივე ფრონტზე რუსებმა დიდი წარმატებები მოიპოვეს, თუმცა მალე გაირკვა, რომ რუსეთის არმიის შეტევა ჯეროვნად არ იყო მომზადებული. ზურგის ნაწილები მოწყდნენ შეტევაზე გადასულ ჯარებს, რითაც ისარგებლა თურქეთის სარდლობამ და შავი ზღვის სანაპიროს გასწვრივ ძლიერი შეტევა განავითარა. თურქთა მოწინავე რაზმები ბათუმის სანაპირო რაიონებშიც კი შეიჭრნენ. რუსეთის კავკასიის არმიის სარდლობამ ბათუმის მიმართულებით შეტევაზე გადმოსული თურქეთის ჯარების შეჩერება შეძლო. თურქეთის სარდლობამ ერზრუმში დიდ ძალებს მოუყარა თავი. აქ დისლოცირებული თურქეთის მესამე არმიის სარდლობა თვით სამხედრო მინისტრმა ენვერ-ფაშამ იკისრა. ენვერ-ფაშა ვარაუდობდა ძლიერი შეტევის დაწყებას სარიყამიშის რაიონში და ბათუმის მიმართულებით. სარიყამიშის ბრძოლები 1914 წლის დეკემბერში მიმდინარეობდა. თურქეთის ჯარებმა წარმატებას ვერ მიაღწიეს. უფრო მეტიც, თავდაცვითი ბრძოლების შემდეგ რუსეთის ჯარები შეტევაზე გადავიდნენ და თურქეთის მესამე არმია მთლიანად გაანადგურეს. სარიყამიშის ბრძოლებში თავი ისახელა კორპუსის სარდალმა გენერალმა ვასილ გაბაშვილმა.
რუსეთის კავკასიის არმიის წინააღმდეგობა თურქეთმა ვერც 1915-1916 წლებში გატეხა. 1916 წლის დასასრულისათვის შექმნილი ვითარების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, თურქეთის სამხედრო-პოლიტიკურმა გეგმებმა საქართველოსა და, საერთოდ, ამიერკავკასიაში მარცხი განიცადა.
5. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოძრაობა პირველი მსოფლიო ომის წლებში. ეროვნული საკითხი
პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ საქართველოში არსებული ყველა პოლიტიკური პარტია და მიმდინარეობა ცდილობდა შექმნილ სამხედრო-პოლიტიკურ სიტუაციაში გარკვევას და, შესაბამისად, სამოქმედო გეგმის დასახვას.
ეროვნულ-დემოკრატიული მიმდინარეობის აქტიურობა ჯერ კიდევ ომის დაწყებამდე შეინიშნებოდა. პოლიტიკური დევნის გამო ემიგრაციაში წასულმა ეროვნულ-დემოკრატებმა ჟენევაში გააგრძელეს მოღვაწეობა. პეტრე სურგულაძემ, ლეო კერესელიძემ, გიორგი კერესელიძემ, ნესტორ მაღალაშვილმა და სხვებმა 1913 წელს ჩამოაყალიბეს ჯგუფი „თავისუფალი საქართველო“ და გამოსცეს ჟურნალი „თავისუფალი საქართველო“. ამავე ჯგუფის აქტიური წევრები იყვნენ გიორგი მაჩაბელი და მიხეილ (მიხაკო) წერეთელი. ჟენევაშივე ჩაეყარა საფუძველი „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტს“. პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ 1914 წელს „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტი“ ჟენევიდან ბერლინში გადავიდა და იქ გააგრძელა მოღვაწეობა.
„საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტი“ თავისი მოღვაწეობის მიზნად თვლიდა: ა) საქართველოსთან დაკავშირებას, ქართული პოლიტიკური ძალების მისწრაფების გაცნობას; ბ) დამოუკიდებლობის იდეის პროპაგანდას სამშობლოში; გ) იარაღის შემოტანას საქართველოში; დ) გერმანიაზე ორიენტირებული პოლიტიკური საქმიანობის გაგრძელებას ევროპაში; ე) ქართული ლეგიონის ჩამოყალიბებას თურქეთში შემდგომში მისი საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში გამოყენების მიზნით.
„საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტმა“ 1915 წელს საქართველოში მოავლინა თავისი წარმომადგენელი გიორგი მაჩაბელი და ადგილობრივ პოლიტიკურ ძალებს გერმანიის დახმარებით რუსეთის წინააღმდეგ აჯანყების მოწყობა შესთავაზა. სპეციალურად გამართულ თათბირზე გიორგი მაჩაბელი შეხვდა წამყვანი პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლებს: ნოე ჟორდანიას, ევგენი გეგეჭკორს (სოციალ-დემოკრატები), გრიგოლ რცხილაძეს, სამსონ ფირცხალავას (სოციალისტ-ფედერალისტები), რევაზ გაბაშვილსა და შალვა ამირეჯიბს (ეროვნულ-დემოკრატები). გიორგი მაჩაბელმა თათბირის მონაწილეებს გააცნო „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის“ მიერ გერმანიასთან, ავსტრია-უნგრეთსა და თურქეთთან დადებული ხელშეკრულებები. ეს სახელმწიფოები ქართველების აჯანყებისა და დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემთხვევაში საქართველოს სამხედრო-პოლიტიკურ დახმარებას კისრულობდნენ. ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა გერმანიის დახმარებით საქართველოდან რუსეთის განდევნა არარეალურად მიიჩნიეს. ნოე ჟორდანია აჯანყების დაწყების წინააღმდეგ შემდეგ მოსაზრებათა გამო გამოვიდა. ჯერ ერთი, არ არსებობდა არავითარი გარანტია იმისა, რომ მსოფლიო ომის ფრონტზე შექმნილი ვითარება გერმანიას საქართველოსათვის დახმარების გაწევის საშუალებას მისცემდა; მეორეც არ არსებობდა არავითარი გარანტია იმისა, რომ საქართველოდან რუსეთის ჯარების განდევნის შემთხვევაში თურქეთი არ მოახდენდა საქართველოს ოკუპაციას. «საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის გეგმა გერმანიის დახმარებით რუსეთის წინააღმდეგ აჯანყების დაწყებისა ვერ განხორციელდა.
ეროვნული მოძრაობის საყურადღებო მოვლენას წარმოადგენდა მიხაკო წერეთლის მოხსენება მცირერიცხოვან ერთა მესამე კონგრესზე ქ. ლოზანაში (შვეიცარია), 1916 წლის ივლისში. მოხსენების თემა იყო „ქართველი ერის უფლებანი“. მიხაკო წერეთელმა განათლებულ კაცობრიობას მოუწოდა, დახმარებოდა ქართველ ერს რუსეთის მიერ დარღვეული 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატის პირობების აღდგენაში.
სოციალ-დემოკრატების მსოფლმხედველობამ პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა. ომის წლებში ძალზე პოპულარული გახდა ლოზუნგი ერთა თვითგამორკვევის (თვითგანსაზღვრის) შესახებ. მრავალეროვანი სახელმწიფოების პირობებში ერთა თვითგამორკვევა პრაქტიკულად ნიშნავდა შემდეგს: ა) ყველა ერის სრულ თანასწორუფლებიანობას; ბ) ცალკეული ერებისათვის ავტონომიის შექმნის უფლებას; გ) მრავალეროვანი სახელმწიფოებიდან ერების ცალკე გამოყოფისა და დამოუკიდებელი სახელმწიფოების შექმნის უფლებას. ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა მხარი დაუჭირეს რუსეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში საქართველოს ავტონომიის მოთხოვნას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქართველი სოციალ-დემოკრატების აზრით, საქართველო ვერ იქცეოდა უშუალოდ რუსეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში შემავალ ავტონომიურ ერთეულად. საქართველოს, სომხეთსა და აზერბაიჯანს უნდა შეექმნათ ამიერკავკასიის ავტონომია, რომელიც შევიდოდა რუსეთის სახელმწიფოში ცალკე ავტონომიურ ერთეულად. ამავე დროს, 1917 წელს ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა მიიღეს საიდუმლო გადაწყვეტილება: ხელსაყრელი სამხედრო-პოლიტიკური ვითარების შექმნის შემთხვევაში, მხარი დაეჭირათ საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობისათვის. ამ გადაწყვეტილების საიდუმლოდ დაცვა მოტივირებული იყო იმით, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნის საჯარო პროპაგანდა რუსეთის მხრიდან საპასუხო რეაქციას გამოიწვევდა – რუსეთი საქართველოს დასჯას არ დააყოვნებდა.
სოციალისტ-ფედერალისტები პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგაც ერთგულნი დარჩნენ თავიანთი საპროგრამო მოთხოვნებისა. რუსეთთან დამოკიდებულებაში ისინი წინააღმდეგნი იყვნენ რადიკალური პოლიტიკური კურსისა. რუსეთის წინააღმდეგ აჯანყების დაწყება მათაც ავანტურად მიაჩნდათ და არჩევდნენ პარტიის სამოქმედო გეგმა შექმნილი სამხედრო-პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე შეემუშავებინათ.
პირველმა მსოფლიო ომმა საქართველოს დიდი სამეურნეო ნგრევა მოუტანა. სოფლად შემცირდა ნათესების საერთო რაოდენობა, დიდად დაზარალდა მესაქონლეობა. ნედლეულის უქონლობის გამო გაჩერდა ზოგიერთი საწარმო, მოიშალა სარკინიგზო ტრანსპორტი. სურსათის ნაკლებობის გამო ძალზე გაძვირდა ცხოვრება ქალაქებში. მიუხედავად ამისა, მუშათა და გლეხთა მღელვარებები და ჯარისკაცთა გამოსვლები დიდ სოციალურ აფეთქებაში არ გადაზრდილა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий