ბოლნისის სიონი და სამი უადრესი წარწერა (გ. ყიფიანი)

  ბოლნისის სიონად წოდებული ძეგლი ქვემო ქართლში, დღევანდელი ნომენკლატურით ბოლნისის რაიონში მდებარეობს. იგი რაიონული ცენტრიდან, ქალაქ ბოლნისიდან სამხრეთით, 8 კმ-ის დაშორებით, მდ. მაშავერას მარჯვენა შენაკადის, მდ. ბოლნისისწყლის მარცხენა ნაპირზეა წამომართული.

ტაძარი დაცემულ ვაკეზეა აგებული და ამ ვრცელ ტერიტორიაზე (მდ. ბოლნისისწყლის მარცხენა სანაპირო) გაბატონებულ სტრუქტურულ ერთეულს წარმოადგენს.

ბოლნისის სიონსაც და მის გარსზე არსებულ წარწერებს არაერთი ნაშრომი მიეძღვნა. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ძეგლისადმი ცხოველ ინტერესს, რომელიც დღემდე არ შენელებულა, აქ ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრები და სარესტავრაციო სამუშაოები უდებს საწყისს, რომლის დროსაც მისი ერთ-ერთი „სამშენებლო“ წარწერა აღმოჩნდა.

შემდეგ კი ძეგლს ვრცელი მონოგრაფიაც მიეძღვნა, და აქ პირველად გამოქვეყნდა ბატონ აკაკი შანიძის მიერ წაკითხულ-აღდგენილი „სამშენებლო“ წარწერის ტექსტი, რომლის შესახებაც ფრთხილი ვარაუდები ძეგლის გამთხრელის მიერ თავიდანვე იყო გამოთქმული.

ბოლნისის სიონი ქრისტიანული კავკასიის უნიკალური ძეგლია მისი მრავალი მახასიათებლის გამო. ძეგლი წარწერების გარდა ორნამენტული და რელიეფური სახეებითაც მდიდარია, და რაც მთავარია, მას ქართული საისტორიო წყაროებიც მოიხსენიებს, და ეს სავსებით ბუნებრივია, რადგან ესოდენ მასშტაბური ტაძრის აგება, ქრისტიანობის ამ ადრეულ პერიოდში, ქვეყნისათვის განსაკუთრებულ მოვლენად უნდა ჩათვლილიყო.

ურთულესი საკითხი კი ძეგლის შექმნის დროის დადგენაა. საისტორიო წყაროების „მოქცევაი ქართლისაი“-სა და ლეონტი მროველის ქრონიკის მონაცემები ერთმანეთს თითქოსდა არ ემთხვევა. ძეგლის სტილისტური ანალიზის მიხედვით, კი მისი აგების თარიღი V ს-ის ბოლოა (თუმცა არც VI ს-ის დასაწყისია გამორიცხული). აკ. შანიძის მიერ წაკითხულ-აღდგენილი „სამშენებლო“ წარწერაც, თითქოსდა ამავე დროს მიანიშნებს.

როგორც ძეგლის სტილისტური ანალიზის შედეგად მიღებული მონაცემების, ასევე „სამშენებლო წარწერის“ წაკითხვის მიმართ, ადრევე წარმოიშვა მრავალი ეჭვი და ორივე მიმართულებით იგი ეხლაც არსებობს.

ბოლნისის სიონი, როგორც არქიტექტურული ძეგლი, მართლაც დიდი ინტერესის აღმძვრელია. მას არც გეგმარებითი სქემითა და არც კონსტრუქციული სისტემით ადრექრისტიანულ არქიტექტურაში ანალოგი არ ეძებნება. ამდენად გასარკვევია, თუ რა აპირობებს მას, როგორც „უცნაურ“ წარმონაქმნს, და მისი აგების დროც დასადგენია. ესოდენ მონუმენტური ტაძარი ხომ პირდაპირი შედეგია იმდროინდელ მსოფლიოში და განსაკუთრებით აღმოსავლეთში მიმდინარე პოლიტიკური, და აქედან გამომდინარე კულტურული პროცესებისა.

ძეგლის თარიღის შესახებ შემდეგი მოსაზრებებია გამოთქმული:

IV ს-ის შუა პერიოდი ან ამავე საუკუნის ბოლო, V ს-ის დასაწყისი, V ს-ის შუა წლები, V ს-ის მიწურული ანდა VI ს-ის დასაწყისი და მრ. სხვ.

ე.ი. გამოდის, რომ სულ ცოტა საუკუნენახევრიან მონაკვეთში ძეგლის შესახებ „მოხეტიალე“ თარიღს ვფლობთ და ეს მაშინ, როცა ტაძრის კედლები სამ უადრეს წარწერას შეიცავს, სადაც ქრონოლოგიური მონაკვეთების გარდა, ისტორიული პირებიც იხსენიება: „ფარნევანი“, „აზარუხტი“, „დავით ეპისკოპოსი“ და „პეროზ“-მეფე.

სანამ უშუალოდ ბოლნისის სიონის სამი უადრესი წარწერის (V ს.) განხილვას შევუდგებოდეთ, მანამდე აუცილებელი მგონია, რომ მის შესახებ არსებული საისტორიო წყაროების ცნობები გავიაზროთ, შემდეგ კი V ს-ის ირანის პოლიტიკურ ვითარებასაც გადავავლოთ თვალი. ამის შემდგომ კი თვით ტაძრის გეგმარებით სტრუქტურაში ზოგადად მაინც უნდა გავერკვეთ.

აქ, სამწუხაროდ, ვერ წარმოვადგენთ ტაძართან დაკავშირებულ სხვა კვლევით სფეროებს: რას წარმოადგენდა მისი თავდაპირველი „გაშიშვლებული“ კარკასი; რა მეტროლოგიური ან პროპორციულობის სისტემებით განისაზღვრება ქმნილება; ან სიმბოლოთა და ემბლემათა რა ანასახები უნდა დავინახოთ რელიეფურ და ორნამენტულ სახეებში და ა.შ.

ამ სფეროების სრულად წარმოდგენას ვერ გასწვდება პერიოდული სამეცნიერო გამოცემის ფორმატი.

საისტორიო წყაროები ბოლნისის სიონის შესახებ

„მოქცევაი ქართლისაი“-ს შატბერდული ვარიანტის მიხედვით: `XIII. და მისა შემდგომად მეფობდა ბაკური, ძე თრდატისი, და მთავარი ებისკოპოსი იყო ელია. და ამან აღაშენა ეკელსია ბოლნის[ს] და იმიერ განვიდა და განაახლნა არმაზნი სპარსთა შიშისათვის“.

იგივეს გვაუწყებს „მოქცევაი“-ს ჭელიშური ვერსიაც: „XIII და მეხუთედ მეფობდა <ბაკურ>, ძე თრდატისი. მთ[ა]ვარ ებისკოპ[ო]სი იყო მაშინ ელია. ამან აღაშენა ეკლესია ბოლნისსა“.

და არც „მოქცევაი“-ს სინური რედაქციები გვაუწყებენ რაიმე სხვას: „XIII. მეხუთე ამისა შემდგომად მეფო[ბ]და [ბაკურ], ძე თრდატისი მთავარებისკოპოსი იყო ელია და ამან აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა. იმიერით გავიდა და გააახლნა არმაზნი სპარსთა შიშისათვისს“.

ქართლის მეფე ბაკური, IV ს-ის დამლევს და შესაძლოა V ს-ის დასაწყისშიც კი მეფობდა, 416 წლის შემდგომაც კი.

ლეონტი მროველის ქრონიკა ბაკურ-ბაქარის შესახებ შემდეგს გვაუწყებს: „და დაჯდა მეფედ ძე მისი ბაქარი, და იყო მორწმუნე, ვითარცა მამა მისი. და ამან მოაქცივნა უმრავლესნი კავკასიანნი, რომელნი ვერ მოექცივნეს მამასა მისსა. …და განამრავლნა მღვდელნი და დიაკონნი ყოველსა ქართლსა და რანსა ეკლესიათა მსახურებად. ამან აღაშენა ეკლესია წილკნისა, მოკუდა და დაეფლა ძმასავე თვისსა თანა~.

ლეონტი მროველი არაფერს ამბობს აქ ბოლნისის ეკლესიის შესახებ, მაგრამ მისი მიხედვით ბაქარს აუგია `ეკლესია წილკნისა~.

„მოქცევაი“-ს ვერსიებით ხომ ისე ჩანს, რომ უშუალოდ მეფე კი არაა ბოლნისში ეკლესიის მშენებლობის ინიციატორი, არამედ მღვდელმთავარი: „…მთავარ ებისკოპოსი იყო მაშინ ელია, ამან აღაშენა ეკლესია ბოლნისსა“.

ლეონტის ქრონიკის მიხედვით ბაქარ-ბაკური წილკნის ეკლესიას აშენებს, ე. ი. იგულისხმება, რომ მისსავე მეფობაში დასრულდა ამ ეკლესიის აგება.

კვლავ ლეონტი მროველის ქრონიკიდან უნდა მოვიყვანო ამონარიდი: „და დაჯდა მეფედ ძე ვარაზ-ბაქარისი, ძისწულის წული ფეროზისი, სახელით ფარსმან. რამეთუ იგი უხუცესი იყო ძმათა მისთა. და მოკუდა ელია ეპისკოპოსი და დასუეს სვიმონ. ესე ფარსმან იყო კაცი მორწმუნე, მხედარი შემმართებელი. ეზრახა მეფესა ბერძენთასა და ითხოვა მისგან შეწევნა: და აღასრულა თხოვა მისი კეისარმან. მაშინ განდგა და არღარა მისცა სპარსთა ხარკი: და განამრავლნა ჯუარნი, და განაახლნა ეკლესიანი ყოველსა ქართლსა შინა, და აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა. და მცირედ-ჟამ მეფობდა და მოკუდა“.

ქრონიკის მონაცემები ფარსმანის მოღვაწეობის შესახებ მგონია, რომ ფრიად ინფორმატიულია: ჯერ ერთი, ელია ეპისკოპოსი, რომელიც ბაკურის დროს ეკურთხა და „მოქცევაი“-ს მიხედვით „აღაშენა“ ბოლნისის ეკლესია, ფარსმანის მეფობის რაღაც დასაწყის მონაკვეთში მაინც, ცოცხალია. შემდგომ, კი მას „სვიმონ“ ენაცვლება.

ამასთანავე, ფარსმანს რაღაც დიპლომატიური კავშირებიც ჰქონია აღმოსავლეთ რომის იმპერიასთან, და იგი როგორც ჩანს არსებითი ხასიათის დახმარებას ღებულობს მისგან, რადგან ხარკის გადახდა შეუწყვეტია ირანისათვის (ეს ფაქტი საგულისხმო მგონია). ამავე დროს ფარსმანს განუახლებია ეკლესიები: „განაახლნა ეკლესიანი ყოველსა ქართლსა შინა“.

აი, ეს ეკლესიები, რომელიც ფარსმანამდე აიგო, ჩვენ დასათვლელი და აღსარიცხავი გვაქვს. საისტორიო წყაროების მიხედვით ისინი ცნობილია, ანუ ცნობილია ეკლესიები მირიანიდან ფარსმანამდე. ესაა ის პერიოდი, როცა ეკლესიები საკმაო ინტენსივობით შენდებოდა, თუმც ცხადია, რომ ისეთი გრანდიოზული ნაგებობა, როგორიც ბოლნისის სიონი არ აგებულა. მისი შექმნა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, განსაკუთრებულ მოვლენას წარმოადგენს. არსებობს მომდევნო პერიოდიც, ანუ საეკლესიო მშენებლობა ფარსმანიდან ვახტანგ გორგასლამდე.

ჯუანშერი იმ ადგილას, სადაც იგი არჩილის მოღვაწეობაზე საუბრობს, შემდეგს გვაუწყებს: „მეოცდათერთმეტე მეფე, არჩილ, ძე მირდატ მეფისა, ხოსროიანი, …მაშინ არჩილ მეფემან აღაშენა ეკლესია სტეფანწმიდისა მცხეთას…“ და აქ გვაქვს მინაწერი არშიაზე კომენტარის სახით: „ფარსმან მეფემან ხოსროიანმან აღაშენა ეკლესია ბოლნისის და ძმამან მისმან მირდატ არ აღაშენა; და მირდატის ძემან არჩილ აღაშენა ეკლესია სტეფან წ˜ისა მცხეთას“.

ჯუანშერი ჩამოთვლის იმ საეპისკოპსოებს, რომლებიც ვახტანგ გორგასალმა შექმნა და ეპარქიათა ცენტრებსაც მიუთითებს მცირე კომენტარებით:

„ხოლო მცხეთას მეფემან ვახტანგ აღაშენა ეკლესია მოციქულთა სუეტი ცხოველი, და უპყრა სუეტსა შინა სამხრით ადგილსა მას, სადა-იგი დაცემულ იყო ეკლესია, რომელ არს სიონი დიდი. და მუნ შინა დასუეს პეტრე კათალიკოსად და სამოელ ეპისკოპოსად მცხეთასავე საეპისკოპოსოსა.

და დასუა ერთი ეპისკოპოსად კლარჯეთს, ეკლესიასა ახიზისასა; ერთი არტანს ერუშეთს; ერთი ჯავახეთს, წუნდას; ერთი მანგლისს; ერთი ბოლნისს; ერთი რუსთავს; ერთი ნინოწმიდას, უჯარმის კარსა, რომელი გორგასალსა აღეშენა; ერთი ჭერემს, მისსავე აღშენებულსა და მუნ ქმნა ქალაქი ერთი შორის ორთავე ეკლესიათა, რომელი _ იგი მანვე აღაშენა, ერთი ჩელეთს, რომელი სოფელსა შუა აღაშენა; ერთი ხორნაბუჯს და ერთი აგარაკს, რომელი არს ხუნანს გამართებით. შემდგომად მისსა აღაშენა ეკლესია ნიქოზის, საგზებელსა თანა ცეცხლისასა და დასუა ეპისკოპოსი, სადა _ იგი ეფლა გუამი წმიდისა რაჟდენისი, რომელი იწამა სპარსთა მიერ წყობასა ვახტანგისასა“.

ამ ჩამონათვალში არ შეიძლება არ შევნიშნოთ ის, რომ ჯუანშერი „წესრიგის“ რაღაც ნიმუშს ექვემდებარება. მან ჯერ აღნიშნა ვახტანგის მიერ წმ. ნინოს და მეფე მირიანის მიერ აღმართული ხის ეკლესიის ადგილზე, რომელიც „დაცემულ იყო“, აგებული „სიონი დიდი“. შემდეგ კი ჯერ იმ ცენტრებს ჩამოთვლის ეკლესიებითურთ, რომლებიც ვახტანგამდე აიგო და მერე იმათ, რომელებიც ვახტანგმა დააარსა. იერარქიულ უპირატესობას, გარდა საკათალიკოსო ცენტრისა, იგი ჩამონათვლის მიხედვით ვახტანგამდე აგებულ ეკლესიებს ანიჭებს.

ჩამონათვალი ასე ყალიბდება:

გორგასლამდე აგებული ეკლესიები, მის მიერ ეპარქიათა ცენტრებად ქცეული, შემდეგია:

1. მირიანის მიერ აგებული ბაზილიკა.

2. ახიზი.

3. ერუშეთი.

4. წუნდა.

5. მანგლისი.

6. ბოლნისი.

7. რუსთავი.

გორგასლის მიერ აგებული ეკლესიები კი, ასევე „კათედრებად“ გააზრებული, შემდეგია:

1. მცხეთის სვეტიცხოველი – „სიონი დიდი“

2. ნინოწმიდა.

3. ჭერემის ქალაქის ორი ეკლესია.

4. ჩელეთი.

5. ხორნაბუჯი.

6. აგარაკი.

7. ნიქოზი.

გამოდის, რომ 7 ცენტრში, სადაც ეპისკოპოსები განწესდნენ, ტაძრები გორგასლამდეა აგებული და 7 კი მასვე აღუშენებია, სადაც მან ასევე ეპარქიათა ცენტრები შექმნა. ვახტანგ გორგასალის აგებულ 7 ცენტრში 8 ეკლესია იგულისხმება, რადგან ჭერემში იგი ორ ეკლესიას აგებს.

ტექსტის დასაწყისში, იქ სადაც: „…მცხეთას მეფემან ვახტანგ აღაშენა ეკლესია მოციქულთა სუეტი ცხოველი“, გადამწერის ხელით მხედრულით მიწერილია: „რამე-თუ პირველი მცირე იყო მირიანისგან აშენებული“. აი, ამ „მცირე“ ტაძარში ცოტა ხნით, სანამ მირიანის ძალისხმევით აგებული ეს ტაძარი, გორგასლის მეფობის ბოლოს, სპარსელებმა არ გაანადგურეს, ზის მცხეთის მთავარეპისკოპოსი.

როგორც ვხედავთ, „მოქცევაი ქართლისაი“-ს, ლეონტი მროველისა და ჯუანშერ-ჯუანშერიანის მიხედვით ბოლნისის სიონი ვახტანგ გორგასლამდეა აგებული.

როგორღა მიემართება ბოლნისის სიონს ირანის შაჰი პეროზი, რომელიც აქ „სამშენებლო“ წარწერაში ქრონოლოგიური მონაკვეთების თანხლებით იხსენიება? ზემოთ მოყვანილი წყაროთა მონაცემები გახდა იმის საფუძველი, რომ მკვლევართა გარკვეულმა ნაწილმა წარწერისეული პეროზი, ქართლის ერისთავ ფეროზად მიიჩნია. დარწმუნებული ვარ იმაში, რომ წარწერის პეროზი ნამდვილად ირანის შაჰია და ისიც ღრმად მწამს, რომ მისი ზეობის პერიოდში ბოლნისის სიონი (და ვერც ერთი სხვა ქრისტიანული ეკლესია კავკასიაში) ვერ აშენდებოდა, იმდროინდელი ირანის სოციალურ-პოლიტიკური ვითარების გამო.

ირანის პოლიტიკური მდგომარეობა V საუკუნეში

399 წელს ირანის ტახტზე იეზდეგერდი ადის, წინამორბედის „შა“-ჰის ვარაჰრან (ბაჰრამ) IV-ის ძმა და ამის შემდგომ იგი თითქმის 21 წლის მანძილზე მართავს იმპერიას. მისი წინამორბედების არდაშირ II (379–393), შაბურ III (383–388) და ვარაჰრან IV (388–399) მეფობა, ქრისტიანობის სასტიკი დევნით ხასიათდებოდა.

იეზდეგერდი ტახტზე ასვლისთანავე ექცევა სასულიერო და სამხედრო არისტოკრატიის „ტყვეობაში“, თითქმის ყველა გადაწყვეტილებას ეს კასტები იღებენ და მეფეც იძულებულია მხოლოდ და მხოლოდ მათი ნების შესაბამისად იმოქმედოს.

ამ მდგომარეობიდან გამოსავალი იეზდეგერდმა ქრისტიანების მხარდაჭერაში და აღმოსავლეთ რომის იმპერიასთან მეგობრული ურთიერთობის განმტკიცებაში დაინახა. მისი ეს გადაწყვეტილება საკმაოდ ქმედითი აღმოჩნდა და იგი არისტოკრატიის „ტყვეობისაგან“ ნაწილობრივ მაინც თავისუფლდება.

ირანის შიდაპოლიტიკური ვითარება საგრძნობლად დაიძაბა იეზდეგერდის მეფობამდე, ვარაჰრან IV დროს, ხოლო V საუკუნე წინააზიისათვის რთული და დაძაბულობით სავსე პერიოდი იყო. ამ საუკუნის ბოლოს კინაღამ მთლიანად შეირყა სასანური ირანის სახელმწიფოებრივი საფუძვლები.

იეზდეგერდსა და არისტოკრატიას შორის დაპირისპირებამ დაუნდობელი ხასიათი მიიღო და მეფისათვისაც მოკავშირეთა ძიება აუცილებელი შეიქმნა. მას ალტერნატივა არც კი გააჩნდა. მისთვის ბუნებრივ მოკავშირედ აღმოსავლეთ რომის იმპერია და შესაბამისად ქრისტიანული აღმოსავლეთი გამოდიოდა.

ადრე სასანიდებმა, როგორც კი რომის იმპერიაში სახელმწიფო რელიგიად ქრისტიანობა გამოცხადდა, მაშინვე მხარი დაუჭირეს სხვადასხვა სექტასა და მიმართულებას, ისინი ამკვიდრებდნენ ინტრიგის მექანიზმებს, რათა საფუძველი შეერყიათ თვით რელიგიური დოქტრინისათვის.

იეზდეგერდის პოლიტიკა კი მისი წინამორბედებისაგან რადიკალურად განსხვავდებოდა: მან მძიმე და ამავე დროს თამამი გადაწყვეტილება მიიღო – გააერთიანოს ირანისა და რომის ეკლესიები. ქრისტიანები მისი მეფობის დროს უზარმაზარ პრივილეგიებს ღებულობდნენ „ირანსა და არაირანში“, თვით ზოროასტრული, ირანის სახელმწიფო რელიგიის მსახურთა საზიანოდაც კი. ეს პოლიტიკური კურსი ისე შორს წასული ჩანს, რომ ერთ ხანს იეზდეგერდი მცირეწლოვანი იმპერატორის, თეოდოს II მზრუნველადაც კი გვევლინება.

იმ საეკლესიო კრებამ, რომელიც სელევკიაში 410 წელს გაიმართა, იეზდეგერდის პოლიტიკას იურიდიული საბუთი შესძინა. კრება წარმართა იეზდეგერდის კარზე იმპერატორის მიერ სპეციალურად წარგზავნილმა ეპისკოპოსმა მარუთა მაიფერკატელმა და ისაკ სელევკიელმა.

კრებამ დაადგინა, რომ ეს ორი ეკლესია, ირანისა და რომისა, უნდა გაერთიანდეს. ირანისა და მისი პროვინციების ქრისტიანებმა ახლა უკვე იურიდიული უფლება მოიპოვეს ეკლესიათა მშენებლობისა, თუმც ეს უფლება მათ ფაქტობრივად იეზდეგერდისაგან ადრეც ჰქონდათ მოპოვებული. მოიპოვეს აგრეთვე კულტის აღვლენის თავისუფალი და თანაბარი უფლებაც.

407 წლამდე იქნა მიღებული შეთანხმება იეზდეგერდსა, სირიულ და სირიულ-სპარსულ მოსახლეობას შორის, რომ ქრისტიანთა დევნა შეწყდებოდა და მათ თავისუფალი მოქმედებების საშუალება მიეცემოდათ.

როგორც აღინიშნა, ამ შეთანხმებამ სულ მალე იურიდიული ძალაც შეიძინა, მაგრამ მთავარი აქ სხვაა, და კერძოდ ის, რომ იეზდეგერდმა საჯაროდ დასდო პირობა, რომ აღადგენდა ყველა იმ ეკლესიას, რომელიც მისი წინამორბედების მმართველობისას დაინგრა. გამოდის, რომ იეზდეგერდი სათავეში უდგება საეკლესიო აღმშენებლობას. ეს ფაქტი რამდენამდე ეხმიანება ლეონტი მროველის ცნობას მეფე ფარსმანის შესახებ: „…და განამრავლნა ჯუარნი და განაახლნა ეკლესიანი ყოველსა ქართლსა შინა, და აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა“. ფარსმანი კი სწორედ იეზდეგერდის თანამედროვეა.

420 წელს იეზდეგერდი მოულოდნელად გარდაიცვალა ფრიად საიდუმლო ვითარებაში. მას ქრისტიანებისადმი მხარდაჭერის გამო, მთელი თავისი მეფობის მანძილზე, შეურაცხმყოფელი „ტიტულით“ – „ცოდვილად“ მოიხსენიებდნენ.

მისი ვაჟი ვარაჰრან V გამეფებისთანავე მთლიანად არისტოკრატიის გავლენის ქვეშ ექცევა, და გაცილებით უფრო მკაცრ „ტყვეობაში“ აღმოჩნდა, ვიდრე მამამისი იყო თავისი მეფობის დასაწყისში. არისტოკრატია მარტივად ახერხებს იმას, რომ იეზდეგერდის კარგად გააზრებული საგარეო პოლიტიკური კურსიდან სრულიად აღარაფერი რჩება. ირანის ქრისტიანები ახალი კურსის შესაბამისად მძიმე რეპრესიებს განიცდიან. ისინი აიძულეს, რომ თავი რომის ეკლესიისაგან განკვეთილად გამოეცხადებინათ.

იეზდეგერდ II (439–457 წწ.) კიდევ უფრო რადიკალური იყო ქრისტიანთა მიმართ. პეროზიც, სასანური ირანის სწორედ ის მეფე, რომელიც ბოლნისის სიონის „სამშენებლო“ წარწერაშია მოხსენიებული (457–484 წწ.), აგრძელებს თავისი ორი წინამორბედის პოლიტიკას. ამავე დროს იგი დიდი ხნის წინ აპრობირებულ მეთოდებსაც მოიხმობს, ძირითადად ინტრიგის სხვადასხვა სახეობას. იგი გამოკვეთილად ნესტორიანელებს უჭერს მხარს, ქრისტიანულ სექტებს შორის ყველაზე უფრო რადიკალურ მიმართულებას. მოგვიანებით, V ს-ის დასასრულსა და VI ს-ში, ირანსა და ცენტრალურ აზიაში, ნესტორიანელობა ძირითად ქრისტიანულ სწავლებად იქცა.

სწორედ პეროზის აგრესიული პოლიტიკა იწვევს ამიერკავკასიის ხალხების აჯანყებას ირანის წინააღმდეგ ვახტანგ გორგასლისა და ვაჰან მამიკონიანის მეთაურობით. აჯანყებულთა გარკვეული წარმატებების მიუხედავად ისინი საბოლოოდ მაინც მარცხდებიან, მაგრამ აჯანყებას რაღაც სასიკეთო შედეგი მაინც გამოუღია. პეროზის მემკვიდრემ ირანის ტახტზე „შა“-ჰმა ვალარშმა 484 წელს კავკასიის ხელისუფლებთან სამშვიდობო ხელშეკრულებაც კი გააფორმა, და ის იმასაც ითვალისწინებდა, რომ ქრისტიანული ღვთისმსახურება კავკასიის ქვეყნებში ხელშეუხებელი იქნებოდა.

ეს იყო მთელი V ს-ის მანძილზე, იეზდეგერდ I მმართველობის შემდგომ, მეორე გამონათება კავკასიის ქრისტიანებისათვის მათი ოფიციალური სიუზერენის მხრიდან.

ტაძრის გეგმარებითი სისტემა (ადრეულ სამშენებლო ფენათა დეფინიცია)

ზემოთ აღინიშნა, რომ ძეგლს ანალოგი არ ეძებნება ქრისტიანულ სამყაროში, თუნდაც მარტო იმ ფაქტის გამო, რომ მისი სისტემის შემადგენელი ხუთი გრძივი ნავი კვადრატს მიახლოვებულ სწორკუთხედშია ჩაწერილი.

ასეთი მოდელის მოძებნა არც ისე ადვილია. ე.წ. „Breit-Basilika“-ს გეგმარებითი სქემების განხილვისას ჩვეულებრივ „შაქქას“, რამდენადმე სიგანეში განფენილი გეგმარების მქონე, რომაულ ბაზილიკას იხმობენ ხოლმე, როგორც საწყისს და შემდეგ კი „ტაფას“ სირიულ ბაზილიკას, კვადრატს მოახლოებულ სწორკუთხედში განთავსებული სამი ნავით, როგორც რომაული ბაზილიკის ქრისტიანულ მოდიფიკაციას.

ბოლნისის სიონისათვის კი ამდაგვარი „პარალელების“ მოხმობა წარმატებული ვერ იქნება, რადგან ჯერ ერთი, მისი შიდა სივრცე ხუთი წყვილი და გეგმაში ჯვრული ბურჯებითაა დანაწევრებული და ისინი სწორედ თავიანთი ფორმის მიხედვით ტაძრის განსხვავებულ ტექტონიკურ სისტემას ქმნიან. ამას გარდა, ის ხუთი ნავისგან შედგება, და არა სამეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრებული სამისაგან. სამ ნავად ჯვრული ბურჯებით დანაწევრებულია მისი ცენტრალური ნაწილი, მაგრამ მისი ჩრდილოეთისა და სამხრეთის გალერეები (სტოები) სულაც არაა ტაძრის ძირითად კონსტრუქციულ სხეულზე მინაშენი, ისინი მისი სტრუქტურის ორგანული ნაწილია, და სავსებით შეესაბამება „ნავი“-ს (ნავის) არქიტექტურულ თემას, როგორც ნაგებობის გრძივი სივრცე, ანუ „ხომალდი“, მითუმეტეს, რომ ცენტრალური ნავების ანალოგიურად, კიდურა ნავებიც კამარებით გვირგვინდება.

ნაგებობის კვადრატს მიახლოებული სწორკუთხედი (23,925მ X 24,20მ) აღმოსავლეთი მხრის ცენტრალური არედან წინგამოზიდული და გეგმაში ნახევარწრიული აბსიდითაა აღჭურვილი.

აბსიდით სრულდება ჩრდილოეთის გალერეა, ხოლო სამხრეთის კიდურა ნავი ორ ნაწილადაა გაყოფილი: სამხრეთ-აღმოსავლეთ არეში შექმნილია თითქმის კვადრატული ორი კამერა და თვითეული მათგანი აბსიდას შეიცავს. ამ „სტოას“ სამხრეთ დასავლეთ ნაწილს გრძივი კამერა აბოლოვებს.

კიდურა ნავები კარიბჭეებია (პროპილეუმები), სწორედ მათი მეშვეობით ვუკავშირდებით ტაძრის ძირითად სივრცეს. ჩრდილოეთიდან კარის ორი, ხოლო სამხრეთიდან ერთი ღიობით. დასავლეთის კარი მიჩნეულია, რომ თავისი აგურის პორტალით XVII ს-ის რესტავრაციის შედეგია.

როგორც აღინიშნა, ტაძრის ცენტრალურ სივრცეს ჯვრული ბურჯები სამ ნავად ანაწილებს და ბურჯები ასევე ჯვრულ ბაზისებს ეყრდნობა.

გერმანელმა მკვლევარმა ფრ. დაიხმანმა ბოლნისის სიონის შესახებ რამდენიმე ფრიად საინტერესო მოსაზრება გამოთქვა, და მათი აქ მოხმობა აუცილებელია: გეგმაში ჯვრული ბურჯები ადრექრისტიანულ ეკლესიებში გვხვდება როგორც ჩრდილოეთ სირიაში, ასევე შუამდინარეთში, მაგრამ ისინი არ შეიცავენ კამარებს. არკადა (თაღნარი) ნაკლები სიგანისაა (ცენტრალური ნავი იგულისხმება), ვიდრე გვერდითი ნავების სიგანე. თაღედის ეს სისტემა პირველად გვხვდება ე. წ. „პისცინა მირაბილისში“ პოცუოლის მახლობლად, გრანდიოზულ ცისტერნაში.

ბოლნისის სიონის არქიტექტურაში არ ჩანს არავითარი მსგავსება არც სირიულ, და არც სომხურ ბაზილიკებთან.

ადრექრისტიანულ არქიტექტურაში ჯვრულ ბურჯებს პირველად ბოლნისის სიონში ვხვდებით.

ამ მოსაზრებებს, რომლებიც მოხსენების საზღვრებში ლაკონიურად წარმოადგინა მკვლევარმა, არ შეიძლება, რომ არ დავეთანხმოთ.

ამას გარდა, შეინიშნება ისიც, რომ ძეგლის საწყისი არქიტექტურული ლოგიკა რამდენადმე დარღვეულია. ტაძრის გეგმარებითი სქემა გეომეტრიულ ბადეზეა დაფუძნებული. ურთიერთგადამკვეთ ღერძთა შეფარდებაა 6: 7, ანუ ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ 6 პუნქტს ვფლობთ, ხოლო დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ ღერძთა გადამკვეთ 7 წერტილს.

ღერძებს დასავლეთიდან – აღმოსავლეთისაკენ შემდეგნაირად აღვნიშნავ: A, B, C, D, E, F, G; ხოლო ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ – A’, B’, C’, D’, E’, F’.

ცხადია, რომ ეს ბადე 30 უჯრედისაგან შედგებოდა, მაგრამ ტაძრის გეგმის მიხედვით ჩანს, რომ იგი სახეცვლილია, როგორც მის ჩრდილო-აღმოსავლეთ, ასევე სამხრეთ-აღმოსავლეთ არეში.

პირველ შემთხვევაში აბსიდიანი კამერა იწვევს ღერძის დაბოლოების ცვლილებას, ხოლო მეორეში კი უკვე ღერძთა გადაადგილებას ორაბსიდიანი სათავსო ახდენს, რომლის ფუნქცია თავიდანვე განისაზღვრა, როგორც ბაპტისტერიუმი.

ორაბსიდიანი ბაპტისტერიუმები საკმაოდ გავრცელებული ჩანს ადრექრისტიანულ არქიტექტურაში და ყველა ნიშნის მიხედვით გვიანრომაული სამყაროდანაა დასესხებული, მაგრამ კონკრეტულად ქრისიანულმა არქიტექტურამ იგი მხოლოდ V ს-ის მიწურულს შექმნა დენდერაში. სხვა შემთხვევების მიმართ კი ასეთი სურათია: ბაპტისტერიუმის ორექსედრიანი ნაწილი ზიდეში მხოლოდ ზოგადად თარიღდება (IV-VI სს.), რომის გვიანანტიკური ხანის ორაბსიდიანი ნაგებობა მხოლოდ იმპერატორ კონსტანტინეს მინაშენის შემდგომ გაფორმდა ბაპტისტერიუმად და ა. შ.

ბოლნისის სიონის ბაპტისტერუმი „ჩამონტაჟებული“ სტრუქტურაა და არა თავდაპირველი. მისი სახით არქიტექტურული ლოგიკა დარღვეულია. არაფერი უშლიდა ხელს ხუროთმოძღვარს (თუ ბაპტისტერიუმი გეგმის ერთიანი გააზრების შედეგი იყო), რომ სამხრეთის გალერეის სიგანე მისთვის შეეთავსებინა, ამ ძეგლის არქიტექტორი არ გამოირჩევა „ინტიმური“ სტილით. მის მიერ შექმნილი სქემის (ბადის) შემთხვევაში მოსალოდნელი არაა გეგმის „ფერწერულობა“, თუ „ტეხილობა“ და ა. შ.

ბაპტისტერიუმს ჩავთვლით თუ არა ტაძრის გეგმარებითი სქემის თავდაპირველივე გააზრების შედეგად, ის მაინც უნდა ვაღიაროთ, რომ კიდურა, სამხრეთის გალერეის დასავლეთი ნაწილი, სისტემაში რუდიმენტულ ნაწილადაა ჩამოყალიბებული.

არის კიდევ ერთი, არცთუ უმნიშვნელო გარემოება, და კერძოდ ის, რომ ბაპტისტერიუმის შიდა სივრცის ორნამენტული და ემბლემური სახეები მკვეთრად განსხვავდება თვით ტაძრის ინტერიერის მოტივთაგან. ისიც ღირს დაფიქრებად, რომ ბაპტისტერუმში „ძლევის ჯვარი“ (ბოლნური ჯვარი), რომელიც ასე უხვად გვაქვს ტაძრის, როგორც შიდა ასევე გარე გარსზე, აქ საერთოდ უარყოფილია. მის ინტერიერში ასახული სამი ჯვრიდან „ბოლნური“ არც ერთი არაა, და ისედაც, სხვა მონაცემებიდანაც ჩანს, რომ ამ ჯვრის ემბლემური (და ალბათ სიმბოლურიც) მნიშვნელობა ტაძრის არსებობის ადრეულ საფეხურზევე მნიშვნელობას კარგავს.

ტაძრის სამხრეთი მხრის ასახულობა მკვლევართა მიერ რამდენადმე სხვაგვარადაა გააზრებული: ითვლება, რომ გეგმის ეს ტეხილი, რასაც ბაპტისტერიუმი ქმნის, არქიტექტორმა მხატვრული მიზნით შექმნა, მაგრამ ეს ფასადი სწორედ მხატვრულობასაა მოკლებული. იმ აზრის მიღებაც ჭირს, რომ კარიბჭის ნალისებური თაღები ხაზგასმულად მხატვრულია და წრეში მოთავსებული ჯვარი შუა სვეტის თავზე დეკორატიული ელემენტია. დეკორატიული ელემენტი ის არის, მაგრამ იგი პირველადი არაა და რეკონსტრუქციის შედეგად აღმოჩნდა ამ ადგილას.

ამ გალერეის თაღთა ქუსლები ერთ ჰორიზონტალურ ხაზზე არ მდებარეობს. ცენტრალური ბურჯიდან მარცხენა საყრდენი ხაზიდან 22 სმ-ით დაბლა ძევს, ხოლო მარჯვენა თაღის ქუსლი 17 სმ-ით დაბლა.

ამასთანავე ცენტრალური ბურჯი ოდესღაც, ისევე როგორც გალერეის მარცხენა (სამხრეთ-დასავლეთის) დიდი ნაწილი აგურით აღუდგენიათ. რესტავრაციის ეს არე შეგვეძლო XVII საუკუნის ქმედებებად მიგვეღო, ისევე როგორც ეს სავსებით სამართლიანადაა მიჩნეული ტაძრის დასავლეთ ფასადისა და აგურით შედგენილი პორტიკოსის მიმართ, მაგრამ აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ სამხრეთის ფასადზე აგურთა ზომებია 25X25 სმ, რაც სასანური სტანდარტია და მიგვანიშნებს იმას, რომ სამხრეთის ნავის რეკონსტრუქცია სასანურ პერიოდშივე მომხდარა.

ის აგურები კი, რომლითაც XVII საუკუნის დასავლეთის პორტალია შექმნილი, საქართველოში მხოლოდ გვიანშუასაუკუნეებში ჩნდება, XIV საუკუნიდან (20X20 სმ), და აგურის მონღოლურ ფორმატს განეკუთვნება.

სამხრეთის გალერეის აღმოსავლეთი თაღი თუ მაინც ინარჩუნებს ნალისებურობას, განსაკუთრებით მისი მარჯვენა ნაწილი, დასავლეთის თაღზე ამის თქმა არაფრით არ შეიძლება. ორივე მათგანი გადაწყობილია და საწყისი კონტური (ნალისებურობა) ვეღარაა შენარჩუნებული.

ამ თაღედში ეჭვს იწვევს კიდურა კაპიტელების და პილასტრთა დგომა. მარჯვენა მხრის პილასტრი, რომელიც თითქოსდა ბაპტისტერიუმის დასავლეთ კედლიდანაა გამოზიდული (არა და, იგი მხოლოდ მიდგმულია მასზე და მისი სტრუქტურის ორგანულ ნაწილს არ წარმოადგენს), გეგმაში ტრიფოლიუმია, და აქ მას სრულიად სხვა მიმართულება და გალერეის მიმართ არაშეთავსებადი დგომა აქვს. იგი „სახით“ ჩრდილოეთ-სამხრეთის ხაზს უნდა დამორჩილებოდა, და არა აღმოსავლეთ-დასავლეთისას. ეს იმდაგვარივე პილასტრია, როგორებიც ჩრდილოეთ გალერეაში გვაქვს. საიდანაა იგი მოხსნილი ძნელი სავარაუდო ალბათ არაა. სამხრეთის მთელი გალერეაც უთუოდ ჩრდილოეთის მხატვრული იერისა უნდა ყოფილიყო და იგი აქედანვეა მოხსნილი და ადგილმონაცვლებული.

სამხრეთ-დასავლეთის პილონის კაპიტელი, რომელიც თაღის ფუძეს იყრდნობს და რომელზეც ანთროპორმორფული იერის „სიცოცხლის ხეები“ და მისი დერივატებია ასახული, აქ ასევე მეორადი გამოყენების შედეგადაა მოხვედრილი. მისი ფორმის მიხედვით იგი თავდაპირველად მხოლოდ კუთხის პილასტრის კუთვნილი შეიძლებოდა ყოფილიყო.

არც „წრეში მოთავსებული ჯვარი“-ა აქ პირველადი, მისი ცენტრი მთლად ზუსტადაც ვერ უსწორდება თაღედის ცენტრალური ბურჯის ღერძს, და გარდა ამისა, იგი „დაუდევრადაა“ განთავსებული. მისი ტარი (ანუ შტანდარტის ტარი) აღმოსავლეთისკენაა მიმართული და არა როგორც წესი, ქვემოთ და ვერტიკალურად. როგორც უკვე აღინიშნა ამდაგვარი ჯვრები აქ ძალიან მალე კარგავენ ემბლემატურ მნიშვნელობას. არც ერთი კიდე იმ ფილისა თუ ბლოკისა, რომელზეც ჯვარია ასახული, სწორხაზოვანი არაა, მისი გვერდები მარტივადაა ჩამოტეხილი. დარწმუნებული ვარ იმაში, რომ ეს ჯვარი დიდი ლაპიდარული წარწერის კომპოზიციურ ცენტრს წარმოადგენდა ოდესღაც. იგი მოდელირებითა და კვეთის ტექნოლოგიით ე.წ. „სამშენებლო წარწერის“ ბლოკზე შემორჩენილი ჯვრის ფრაგმენტის იდენტურია.

ამას გარდა, ისიც ადვილი შესამჩნევია, რომ სამხრეთის ფასადის დასავლეთი ნაწილი მთლიანადაა სახეცვლილი. მის სტრუქტურაში ჩართულია მეორადი გამოყენების კვადრები და აგურები, კვლავ სასანური სტანდარტისა.

ამჟამად ტაძრის ძირითად სივრცეს სამხრეთის მხრიდან კარის მხოლოდ ერთი ღიობით ვუკავშირდებით. მისი სიგანე 1,15 მ-ია და ძლიერი სახეცვლილების შედეგია. იგი ორივე მხრიდან დავიწროებულია და მისი თავდაპირველი სიგანეც იკითხება – 1,65 მ (ამავე სიგანისაა ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთის კარის ღიობიც).

გარდა ამისა, მისი მარჯვენა წირთხლის ქვედა ნაწილის, ანუ აგურის სტრუქტურის აგურის ეგზემპლარები ასევე 25X25 სმ-ია (სასანური სტანდარტი), ე.ი. ეს გადაკეთებაც ადრეულ პერიოდშივე მომხდარა.

კარის ღიობი არქიტრავითაა გადახურული და ამჟამად მას თავზე ადგას მეორადი გამოყენების შედეგად წყობაში ჩართული არქიტექტურული თუ კონსტრუქციული დეტალი. რა დანიშნულება ჰქონდა მას თავდაპირველად, ეხლა ძნელი გასარკვევია. იგი საგანგებოდაა მოძიებული იმ მიზნით, რათა არქიტრავის თავზე არსებული ღიობი შეევსოთ. ე.ი. იმის თქმა მინდა, რომ კარის ეს ღიობიც თავდაპირველად ღია ლუნეტს შეიცავდა, ჩრდილოეთის კართა ანალოგიურად. ამის დადასტურება ღიობის შიდა მხრიდანაც გვაქვს.

შიდა მხრიდან კიდევ უკეთ ჩანს, თუ რა გზით დავიწროვდა ამ კარის ღიობი – წირთხლების (პილონების) საზღვრების გადიდებით, „ჩაკერებების“ გზით. ამას გარდა აქედანაც, კარის არქიტრავს თავზე, თითქმის ისეთივე დეტალი ადგას, როგორიც გარე მხრიდან დავადასტურეთ, ამასთანავე თითქოსდა უფრო მასიური. ცხადია, რომ ეს ქვაც ლუნეტის ერთბაშად ამოსაგმანად მოიძიეს.

კიდევ ერთ საკარე ღიობს უნდა შევეხოთ, რომელიც ეხლა ბაპტისტერიუმის საზღვრებშია მოქცეული. .ამ კარით ამჟამად ცენტრალური სივრციდან ბაპტისტერიუმს ვუკავშირდებით. უფრო ზუსტად, ამ ვიწრო ღიობით ვუკავშირდებით მის დასავლეთ სათავსოს, ხოლო აქედან კი, გახსნილი თაღით აღმოსავლეთის, თითქმის ასეთსავე აბსიდიან კამერაში შევდივართ.

დასავლეთის კამერიდან აღმოსავლეთისაში გასასვლელი პილონებითაა ხაზგასმული, რომლებსაც საბჯენი თაღის ქუსლები ეყრდნობა. ბაპტისტერუმმა აქ სრულიად დაარღვია D, E და F ღერძთა ლოგიკური დაბოლოებანი.

ამასთანავე მისი კედლის სიბრტყიდან გამოზიდული პილონები აგურებითაა გასრულებული, და ცხადია ვერაფრით ვერ მივიღებთ მათ ტაძრის ვერც თავდაპირველ სამშენებლო პერიოდის თანადროულად, და ვერც ძეგლის XVII ს-ში განხორციელებული რემონტის შედეგად. იძულებული ვარ აღვნიშნო, რომ ეს აგურებიც სასანური დროისაა (25X25 სმ). აქ ჩრდილოეთის პილონის სიგანის ტოლი მონაკვეთით კარის ღიობიცაა დავიწროებული. ღიობის არქიტრავად კი ქვის შთამბეჭდავი ზომის მონოლითია გამოყენებული (ცხადია, მეორადად). ამ საშუალებით აქაც ღია ლუნეტია ამოგმანული.

გეგმარების სქემა და სისტემა გვკარნახობს, რომ სამხრეთის მხრის გალერეადან კარის კიდევ ერთი ღიობი უნდა არსებულიყო, რომელიც გვიან ჩამონტაჟებულმა ბაპტისტერიუმმა შთანთქა.

ამდენად, ვფიქრობ, რომ თავდაპირველი ტაძარი სამხრეთიდან, ჩრდილოეთის გალერეის მსგავსად, მთლიან და ღია კიდურა ნავს შეიცავდა, და აქედან ორი ლუნეტიანი კარის ღიობით ხდებოდა ცენტრალურ სამნავიან სივრცესთან დაკავშირება.

მსგავსი სურათი ჩრდილოეთის კიდურა ნავის ჩრდილო აღმოსავლეთ ნაწილშიცა გვაქვს. აქ დარღვეულია F ღერძის კუთვნილი გალერეის მონაკვეთი.

FB’ პილასტრი და მისი მოპირდაპირე FA’ ბურჯი ადგილმონაცვლებულია. FB’ პილასტრი კედლის ორგანული ნაწილი არაა, იგი უბრალოდ მიდგმულია მასზე. ეს ქმედებანი დასჭირდათ იმისათვის, რომ ამ არეში აბსიდიანი კამერა A შეექმნათ. ამ გზით კამერის სიგრძე გაადიდეს.

აბსიდის სტრუქტურაც კედელზეა მიშენებული. მისი მონტაჟისას გამოყენებულია დეტალები თავდაპირველი სამშენებლო პერიოდიდან. აბსიდის მარჯვენა საწყისში ჩადგმულია ქვა „ბოლნური“ ჯვრის გამოსახულებით. ჯვრის ზედა ნაწილი წაუკვეთიათ. ამ ქვის სახით ვფიქრობ, რომ საქმე გვაქვს არქიტრავის ფრაგმენტთან და შესაძლოა, რომ ოდესღაც ჯვარი ლაპიდარული წარწერის კომპოზიციური ღერძი ყოფილიყო. ჯვრის ვერტიკალურ ღერძს, შტრიხის სახით, ხაზი ქვემოთაც კარგა მანძილზე ჩაჰყვება.

ბოლნური ჯვარი აბსიდის ზედა სტრუქტურაშიც, მის ჩრდილო-აღმოსავლეთ არეშიც, „დაუდევრადაა“ ჩასმული, მისი ტარი ზემოთაა მიმართული.

სრულიად შეუსაბამოდ გამოიყურება ამ აბსიდინი სათავსოს ჩრდილოეთის კარის ღიობი. იგი ზოგადად კი იმეორებს ლუნეტიან ღიობთა ფორმას, მაგრამ არქიტრავის გარეშე. აქ ნალისებურ თაღში კვლავ მეორადად გამოყენებულ დეტალებს ვხვდებით, მაგრამ ისინიც ოდესღაც თაღის კუთვნილნი ყოფილან. მარცხენა მხარის ქუსლის ქვას სერიოზული ცვლილებები განუცდია, ჩამოუთლიათ მისი მარცხენა მხარე. თაღის მარჯვენა ზედა ნაწილში კი ადრეული ნალისებური თაღის ქუსლია ჩართული, ე. ი. თაღი სადღაც დაიშალა და აქ თავიდან აეწყო.

თაღთა ქუსლები სხვადასხვა სიმაღლეზე მდებარეობს. თაღთა ფუძეები (პილონთა კაპიტელები) ერთმანეთს არ შეესაბამება. მარცხენა პილონს ბაზისი აქვს შეთავსებული, მარცხენა უბრალოდ შვეული კიდეა.

ამ ღიობის თაღი მოგვიანებითაა აწყობილი, დაშლილი თაღის დეტალების გამოყენებით, მაგრამ სად შეიძლება, რომ ტაძრის სტრუქტურაში კიდევ სადმე ნალისებური თაღი გვევარაუდა? (ასეთი თაღების არსებობა ჩვენ უკვე ვივარაუდეთ, ორ შემთხვევაში, საკარე ღიობთა თავზე, სამხრეთ მხარეს).

ვვარაუდობ იმას, რომ ტაძრის ჩრდილოეთის გალერეა ძირითად სივრცეს სამი ღიობით უკავშირდებოდა და მესამე, ჩრდილო-აღმოსავლეთის კარი აბსიდიანმა სათავსომ გააუქმა. ამ მესამე, ლუნეტიანი კარის თაღის ფრაგმენტებით აიგო ამ აბსიდიანი სათავსოს ჩრდილოეთის კარის თაღი.

ერთი „მოულოდნელობაც“ მინდა რომ აღვნიშნო: ჩრდილოეთ გალერეის სამხრეთ კედელს მთელ სიგრძეზე მიუყვება კბილანა ფრიზი; ცნობილია, რომ იგი ანტიკურობიდან, იონიური ორდერიდან დასესხებული თემაა და სიბრტყის მხატვრული სახის შექმნას ემსახურებოდა, მაგრამ ეს აბსიდიანი სათავსო, თუ თავიდანვე იყო გათვალისწინებული, მაშინ კბილანა ფრიზი მის დასავლეთის კედელთან უნდა შეწყვეტილიყო და კამერაში აღარ გაეგრძელებინა გზა. აქ ხომ მისი მხატვრული სახის აღქმა შეუძლებელია და აღარაფერს ემსახურება, მხოლოდ რაღაც რუდიმენტის მსგავსია.

ტაძრის ინტერიერიდან თუ დავაკვირდებით კედლის სიბრტყეს F და G ღერძებს შორის, B’ ხაზზე შემდეგ სურათს დავაფიქსირებთ: არსებულ კართა ღიობების სიმაღლეზე კედლის წყობა შეცვლილია, აქ სხვაგვარი წყობის ვიწრო ზოლი გამოიყოფა პილასტრებს შორის. ეს ზოლი კი არქიტრავთა სიმაღლისაა. მის თავზე უკვე წყობის სხვა სახე ჩანს თაღთა სიმაღლემდე, ხოლო ზედა სტრუქტურაში, ასევე შეცვლილი წყობა იკითხება.

ვფიქრობ, რომ ყველა მონაცემის თავმოყრის შემდეგ, სრული უფლება მაქვს ვიფიქრო, რომ ამ ზოლზე მესამე ლუნეტიანი ღიობი ამოვსებულია და იგი ჩრდილო-დასავლეთის ღიობის სიგანისა უნდა ყოფილიყო.

ვფიქრობ იმასაც, რომ კიდურა ნავები დასავლეთისა და აღმოსავლეთის მხრიდან ყრუ კედლებს არ შეიცავდნენ. მათ თავდაპირველად სწორედ ღია გალერეების, სტოების სახე უნდა ჰქონოდათ.

სამწუხაროდ, ჩვენ მხოლოდ ერთადერთ ისეთ სიბრტყეს ვფლობთ, რომელზეც დაკვირვება შეიძლება და აქ შეუიარაღებელი თვალითაც ჩანს, რომ სამხრეთ გალერეის დასავლეთი კედელი მიშენებულია, უფრო ზუსტად, მიდგმულია ტაძრის ძირითად სხეულზე, მაშინ როცა თვით გალერეათა თაღოვანი სისტემები სულაც არაა დანამატი ამ სხეულისა, არამედ მისი ორგანული ნაწილებია. აქ სავსებით ცხადად ჩანს, რომ სამხრეთის გალერეის დასავლეთის კედლის სახით გვიანდელ, ოღონდ ასევე სასანური პერიოდის ქმედებასთანა გვაქვს საქმე.

დასავლეთის ფასადის ჩრდილო-დასავლეთის მხარე თანამედროვე რესტავრაციის შედეგია, მაგრამ მან გაიმეორა გალერეის კედლის და ძირითადი სტრუქტურის ურთიერთმიბმის კონტური, მის მიხედვით კი აქაც ჩანს გალერეის კედლის გვიანდელობა.

რაც შეეხება ტაძრის დასავლეთის კარს, როგორც აღინიშნა, საყოველთაოდაა მიღებული, რომ იგი გვიან, XVII საუკუნეშია გაჭრილი. მისი აგურის პორტალი რომ სწორედ ამ დროისაა, ამაში დაეჭვება ძნელია, რადგან მისი სახე, როგორც ისლამური არქიტექტურიდან გადმოტანილი თემა, სავსებით ეპასუხებოდა იმდროინდელი ქართლის არისტოკრატიის მიდრეკილებებს. სწორედ ამ არქიტექტურისთვისაა დამახასიათებელი პორტალის ფორმირება საფეხურისებურად შიგშეზიდული აგურის სიბრტყეებით. კარის ღიობი კი ჩვეულებრივ შეისრული თაღით უნდა დაგვირგვინებულიყო, ისევე, როგორც ეს ბოლნისის სიონში გვაქვს. აქ რამდენიმე დეტალი ყურადღებას იქცევს და მთავარი კი ისაა, რომ ამ კარის ღიობის წირთხლები გარე მხრიდან არავითარ კვალს არ ავლენს „გაჭრისას“, შემდეგი შევსებებისას, რათა უხეში ქმედებები დაფარულიყო და ა. შ. მის წირთხლებს არაფერი შეხებიათ გარდა იმისა, რომ მათ შორის აგურის პორტალი ჩამონტაჟდა. ამავე დროს წირთხლებშორისი მანძილი, ანუ ჩემი აზრით, კარის თავდაპირველი ღიობის სიგანე, ტაძრის ჩრდილოეთის ცენტრალური კარის სიგანის ტოლია.

არის კიდევ ერთი გარემოება: ისლამური არქიტექტურისათვის დამახასიათებელია, რომ შეისრულთაღიან კარის ღიობს დეკორატიული სწორკუთხედი საზღვრავს, მაგრამ ორი სწორკუთხედის, ჰორიზონტალურად განფენილისა და ვერტიკალურად აღმართულის კომბინირების შედეგად მიღებულ ფორმაში ჩაწერილი კარის ღიობი ისლამურ არქიტექტურაში ჩემთვის უცნობია. ასეთი რამ რაღაც აუცილებლობით უნდა ყოფილიყო გაპირობებული. ჩემი აზრით, ეს იმითაა გამოწვეული, რომ აგურის წყობით შეივსო არქიტრავის ადგილი, თანაც ამ აგურის ჰორიზონტალური „სარტყლის“ სიმაღლე ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთის კარის არქიტრავს უტოლდება.

ამ მონაცემთა გამო ვვარაუდობ, რომ ტაძრის თავდაპირველი სტრუქტურა დასავლეთიდანაც ცენტრალურ, ღია ლუნეტიან კარს შეიცავდა, მით უმეტეს, რომ ჰორიზონტალური სარტყლის თავზე,კვადრებით შედგენილი წყობა უფრო შევსებასა გავს, ვიდრე რეგულარულ რიგებს.

ბოლნისის სიონთან დაკვშირებით ურთულესი საკითხი ტაძრის ზედა სტრუქტურის თავდაპირველი სახის წარმოდგენაა. საკითხის სირთულე იმ დამკვიდრებული მოსაზრების უარყოფაა, რომლის მიხედვითაც ცენტრალური სამი ნავი ერთიანი ორფერდა სახურავის ქვეშ უნდა ყოფილიყო მოქცეული. ის, რომ XVII საუკუნეში ტაძრის ძირეული რემონტი განხორციელდა, ყველა მკვლევარისთვისაა მიღებული ფაქტად, მაგრამ ითვლება, რომ მას ზედა სტრუქტურის კონსტრუქციული სისტემა არ შეუცვლია და არსებულს დაეფუძნა, ანუ გაიმეორა ყოფილი ტექტონიკა. დავაკონკრეტოთ ეს მოსაზრება: თავდაპირველადვე ცენტრალური სამივე ნავი ერთიანი, ორქანობიანი სახურავის ქვეშ იყო მოქცეული, მაგრამ გარე ასახულობით, რადგან გალერეები თავიანთ ცალქანობიან საკუთარ გადახურვებს შეიცავს, ბოლნისის სიონი ჩვეულებრივ სამნავიანი ბაზილიკის იერს ინარჩუნებს, ანუ ისეთს, სადაც ცენტრალური ამაღლებული ნავი ორქანობიან სახურავს ფლობს, ხოლო კიდურა ნავები ცალქანობიანებს.

მაგრამ რა მიზანს ისახავდა მოცულობის ასეთი გადაწყვეტა?

ესთეტიკურს ვერა, რადგან არქიტექტურული სისტემა, გამოხატული მისდამი უპირველეს მოთხოვნაში, დარღვეულია. ეს მოთხოვნა კი, ასე ყალიბდება: შიდა სივრცისა და გარე მასების ჰარმონიული ურთიერთობა, ანუ როცა სივრცეზე ნაგებობის გარსი წინასწარულ წარმოდგენას იძლევა. ამ შემთხვევაში კი აქ მსგავსი არაფერია. ისედაც, თუ თავდაპირველმა არქიტექტორმა სამი ნავი ერთიანი გადახურვის ქვეშ მიჩქმალა, მას უფრო დიდი წარმატებით შეეძლო ხუთივე ნავისათვის „გადაეფარებინა“ ორკალთიანი საბურველი, თუ მისი მიზანი ვთქვათ, სივრცის „გასაიდუმლოება“ იყო.

ძეგლის თავდაპირველი სახის აღდგენის ცდა რ. გვერდწითელმა არაერთგზის გამოაქვეყნა, თუმცა მას არ დაუფიქსირებია აქ ადრევე ჩატარებული რეკონსტრუქციის შედეგები და სხვა მკვლევართა კვალად, მხოლოდ XVII საუკუნის რემონტი დაადასტურა.

ზედა სტრუქტურის საფუძვლიანი ანალიზი და კიდევ მრავალი სხვა საკითხი, რომელიც ბოლნისის სიონის, როგორც არქიტექტურული ძეგლის სრულფასოვან განსაზღვრებას განაპირობებს, მონოგრაფიული კვლევის სფეროა. ჩემი სტატიის ეს ნაწილი შესავალად უნდა მივიღოთ ბოლნისის სიონის სამი უადრესი წარწერის განხილვისათვის.

ფარნევან და აზარუხტის წარწერა

ეს წარწერა ერთსტრიქონიანია და ცენტრალური სამნავიანი სივრცის ჩრდილოეთის კედლის ჩრდილო-დასავლეთის საკარე ღიობის არქიტრავზეა განთავსებული. არქიტრავის სიმაღლე 70 სმ-ია, სიგრძე კი _ 305 სმ. გრძივი ჩარჩო, რომელიც წარწერას საზღვრავს 5,5 სმ სიმაღლისა და 267 სმ სიგრძისაა, ასოების სიმაღლე კი 4-4,5 სმ-ია.

ამ წარწერას მრავალი პუბლიკაცია მიეძღვნა და თითქმის ყველა წაკითხვა თანხვდება ერთმანეთს. იგი ასე იკითხება: შეწევნითა ქ(რისტ)ესითა მე, ფარნ[ევან] და აზარუხტ, შეხუაბთ ე[სე] კარი სალოცველად სულთა ჩუენთათვის.

წარწერა განთავსებულია არქიტრავის ქვედა ნაწილში და კიდისაგან „ბილიკით“ გამოიყოფა. იგი საწარწერე ჩარჩოს სიმაღლისაა. გამოთქმულია ვარაუდი, რომ ამ წარწერის თავზეც, ისევე როგორც ეს „სამშენებლო“ წარწერაში გვაქვს, იმპერატორ კონსტანტინეს „ძლევის ჯვარი“ უნდა ყოფილიყო გამოსახული, როგორც კომპოზიციის ცენტრი, მაგრამ, თითქოსდა დროთა განმავლობაში გაქრა (გამოიქარა? გადაირეცხა?). ძალიან ძნელი სავარაუდოა ასეთი რამ, რადგან თუ ქვაზე წარწერის თითქმის ყველა ასო-ნიშანი იკითხება, ჯვრის რომელიმე დეტალი, თუნდაც ჩარჩოს ფრაგმენტი რატომ არ უნდა შემორჩენილიყო. ჯვრის ჩარჩოსმიერი სამკუთხედთა გეომეტრიული რიგები ხომ ჩაკვეთით სრულდებოდა და საკმაოდ ღრმად იკვეთებოდა. არქიტრავის საფასადე სივრცე არ უშვებს იმ შესაძლებლობას, რომ აქედან რაიმე გამოსახულება გაქრა.

ბზარმა შუაზე გაჰკვეთა წარწერის პირველი საკუთარი სახელი: „ფარნ“ იკითხება, ხოლო დანარჩენი ნაწილის წაკითხვა სრული სარწმუნეობით ვერ ხერხდება. ლ. მუსხელიშვილმა აქ მრავალი შესაძლებლობა დაუშვა: მაგ. ფარნ[ივან]; ან ფარნ[ივაზ]; ფარნ[ევან] და ა.შ. აქ არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ვ. სილოგავას იმაში, რომ „ფარნევან“ ფორმა ყველაზე უფრო მისაღებია და სარწმუნო, მიუხედავად იმისა, რომ საკუთარი სახელი ამ ფორმით ბოლნისის სიონის გარდა, სხვაგან არსად არ დასტურდება. შეიძლება მხოლოდ ვარაუდი იმისა, რომ მისი სახით საქმე გვაქვს ქართულ არისტოკრატულ წრეებში რომელიღაც ფართოდ გავრცელებული სახელის, პოლიტიკურ-კულტურული სიტუაციის შესაბამისად, კონიუქტურულ მოდიფიკაციასთან.

წარწერის მეორე საკუთარი სახელია „აზარუხტ“. ცხადია ის, რომ აქ ქალია მოხსენიებული და მაშინ ისიც ცხადია, რომ იგი ფარნევანის მეუღლეა. ანალოგთა მიხედვით (ბალენდუხტ – ვახტანგ გორგასლის მეუღლე: „საჰაკდუხტ“, „ძალანდუხტ“, „გუარანდუხტ“ და ა.შ.) შესაძლებლობა გვაქვს, რომ ეს სახელი „აზარდუხტ“-ად მივიღოთ. ეს საკუთარი სახელი თეოფორული ფუძის შემცველი ჩანს, როგორიცაა მაგ. „Ašoraočah“, რაც არტას ნათელის მქონეს ნიშნავს.

ამ ფუძის მქონე სახელი გავრცელებული ჩანს სასანიანთა დინასტიურ სახელებს შორის, სხვადასხვა ფორმით. ხოსრო II-ის ქალიშვილს აზარმიდუხტი ერქვა (იგი 4 თვის მანძილზე, 631 წელს, ამ უკიდეგანო იმპერიასაც კი მართავდა).

„დუხტ“ ან „უხტ“ საშუალო სპარსულით ასულს ნიშნავს და ამდენად აზარდუხტ – აზარუხტ აშა-ს (არტა) ქალიშვილია. ფარნევანიც და აზარუხტიც არისტოკრატული სახელებია და წარწერის მიხედვით ეს ორი პიროვნება არისტოკრატულ წყვილს წარმოადგენს.

წარწერაში ლაპარაკია „კარზე“ – „…შეხუაბთ ე[სე] კარი…“ და ამდენად ეს წყვილი ხან ქტიტორებად და ხანაც ხელოსნებად არის მიჩნეული. გ. ჩუბინაშვილის აზრით, წარწერა შესაძლოა ქვითხუროებს ან კონსტრუქტორებს გულისხმობდეს და სხვ.

ჯერ ერთი, თუ აქ დამკვეთებზეა საუბარი, მაშინ რას აფინანსებენ ისინი? ნაგებობის რაღაც კონკრეტულ ნაწილს? მაშინ დანარჩენ სიბრტყეებსაც თავიანთი ქტიტორები უნდა ჰყოლოდათ, და სადაა მაშინ მათი წარწერები. ამასაც რომ თავი დავანებოთ, ამ პრინციპით (ტაქტიკით) არასოდეს არაფერი არ აშენებულა. თუ ფარნევან და აზარუხტ ხელოსნები არიან, მაშინ რა შექმნეს მათ. ბოლნისის სიონის ამჟამად ხილული კარის სამი ღიობიდან (დასავლეთის XVII ს-ში გაფორმებული კარი არ იგულისხმება) კარის ფრთას, და შესაბამისად, არც საკარე ჩარჩოს, არც ერთი არ ითვალისიწნებდა. „ფიზიკური“ კარი არც ერთს არ გააჩნია და ეს გ. ჩუბინაშვილმაც აღნიშნა.

ა. შანიძემ მოიხმო მღვიმევის ეკლესიის კარის წარწერა: „ამა კარის შემბელსა, იელუსალიმის თემით მოსულსა, აბესალომსა ლომინას ძესა და მისსა მეუღლესა შეუნდოს ღმერთმან, ამინ, ამინ“.

აქ საქმე ეხება უშუალოდ კარის ფრთას და არა ტაძრის ერთ ისეთ ნაწილს, რომელიც ღიობს შეიცავს. ეს წყვილი, სწორედაც, კარის ფრთის ქტიტორებია და ქტიტორებისა და ხელოსნების წარწერების კანონიკურობის შესაბამისად ისინი შენდობას ითხოვენ.

ვ. სილოგავამ ფარნევან-აზარუხტის წარწერის არსის ასახსნელად ე. თაყაიშვილის მიერ წაკითხული ტექსტი მოიტანა, ძველი შუამთის ერთ-ერთი ეკლესიის კარის წარწერა: „ღმერთო, შეიწყალე პატაი რაშაგულ, ესე კარი მან ქმნა“. ე.ი. რაშაგული ოსტატია, კარის ფრთა მან გააკეთა, და ბუნებრივია, რომ ისიც შენდობას ითხოვს.

სრულიად სხვაგვარი სისტემისაა ტაძრის მთლიანობის აღსანიშნავი ფორმულირება და აქ არ შეიძლება არ გავიხსენოთ პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის განცხადება: „…და აღვაშენე ეკლესია ჩემი სალოცავად ჩემდა სამოთხესა შინა მამათა ჩუენთა მეფეთასა“. ე.ი. აღაშენა წინაპართა, დინასტთა სულებისათვის. შინაარსობრივად განსახილველი წარწერაც თითქმის იგივე აზრს შეიცავს – „…შეხუაბთ ე[სე] კარი სალოცველად სულთა ჩვენთათვის…“.

ისე ჩანს, რომ როცა წარწერაში მთლიანობაზე, მთლიან სტრუქტურაზეა ლაპარაკი, მას ახლავს აგების მიზანი – „სალოცველად“, ხოლო როცა დამკვეთი ნაგებობის რომელიმე დეტალს აფინანსებს, ან თუ ოსტატი ქმნის ტაძრის რაიმე ელემენტს, ისინი შენდობას ითხოვენ.

ამის დასადასტურებლად ორთა ფოშთის წარწერის ფრაგმნეტიც შეიძლება რომ მოვიტანოთ: „..მე ფადლის ძემან, ელმელიქ, აღვაშენე ეკლესია და მონასტერი… სადიდებლად მამისა, ძისა და სულისა წმიდისა, სამკვიდრებელად და სალოცველად სულისა ჩუენისა და დფლსა…“

ნიშანდობლივი მგონია ისიც, რომ წარწერაში ფარნევანი არ აზუსტებს აზარუხტის სოციალურ სტატუსს. ის არ აცხადებს „მე ფარნევან და მეუღლემან ჩემმან აზარუხტ“ ან ამასვე, რაიმე სხვა ფორმით, და ეს უთუოდ იმიტომ, რომ მათ სტატუსს დადასტურება არ სჭირდება. „მე ფარნევან და აზარუხტ“ მეფური წყვილის განცხადებასა ჰგავს და ნიშნავს _ „ჩვენ“-ს.

რაც შეეხება წარწერის ასო-ნიშანთა ქანდაკის სტილს, იგი ძირეულად განსხვავდება, როგორც „სამშენებლო“, ასევე „დავით ეპისკოპოსის“ წარწერის ასოთა მოდელირებისაგან. ფარნევან-აზარუხტის წარწერა მათთან შედარებით „არქაულია“ და სრულებით არ წარმოადგენს ეს სამი წარწერა ერთი და იმავე დროის კუთვნილს, მიუხედავად დამკვიდრებული აზრისა.

ეს ასოები მოქანდაკის შექმნილსა ჰგავს. მათზე დაკვირვებით ჩანს, რომ ერთდროული პროცესია ფონის დადაბლება და ასოთა გამოქანდაკება. `ï~-ნს მაგ. ლეკალური მოხაზულობანი ახასიათებს, ასწვრივ ღერძიან ასო-ნიშნებს „სკულპტურული“ დინამიკა და ა. შ.

„სამშენებლო“ და „დავით ეპისკოპოსის“ წარწერათა ასო-ნიშნები კი გამოყვანილია სიბრტყიდან ირიბი ჩაჭრა-ჩაკვეთის გზით. განივკვეთში ეს ასო-ნიშნები გეომტრიულებია და არა სკულპტურულები, ეს კი სტილისტური სხვაობაა, და ბუნებრივია, რომ იგი ეპოქას განსაზღვრავს და არა ოსტატთა სხვადასხვა შესაძლებლობას.

ცალკე უნდა შევხედოთ `ï~-ს გრაფიკულ სახეებს. ვ. სილოგავამ აღნიშნა ამ ასო-ნიშნის გრაფიკის „უცნაურობა“, როგორც „დავით ეპისკოპოსის“, ასევე „სამშენებლო“ წარწერაში: „მარჯვნივ გახსნილ რკალს დავით ეპისკოპოსის წარწერაში ქუსლი აქვს მიდგმული, ხოლო სამშენებლო წარწერაში იგი პატარა მრგვალი ბურთულით ბოლოვდება“.

ეს დანამატები `ï~-ს მარჯვენა რკალის ბოლოზე რაღაც „ფიქსატორის“ შთაბეჭდილებას ტოვებს. ბოლნისის სიონის წარწერების გარდა ეს „სტილი“ `ï~-სთვის სხვაგან არსად გვხვდება და მას იმეორებს გვიანდელი წარწერებიც აქვე: ელია ბოლნელის და გურგენ ერისთავთა ერისთავის სააღაპე წარწერები, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი კაწვრითა და ჩაკვეთითაა მიღებული. ამდაგვარი რამ არც ურბნისის და არც პალესტინის (ბირ-ელ-კუთთი) წარწერებში არა ჩანს, ე.ი. არ ჩანს `ï~-ისათვის „ფიქსატორი“ უადრეს ქართულ წარწერებში და ის არც ფარნევან-აზარუხტის წარწერაში არ შეინიშნება, რადგან როცა იგი შეიქმნა, `ï~-სათვის ეს „სტილი“ ჯერ „გამოგონებული“ არ იყო.

კვლავ უნდა დავუბრუნდეთ წარწერისმიერ ძირითად საკითხს: „…შეხუაბთ ე[სე] კარი…“ ანუ რას უნდა აღნიშნავდეს „კარის შებმა“, მაშინ როცა ლუნეტიან ღიობს იგი არასოდეს ჰქონია?

სხვა გზა არცა გვაქვს: „შეხუაბთ ესე კარი“ უნდა მივიჩნიოთ იმ ფორმულად, რითაც, როგორც ჩანს, ტაძრის გასრულება აღინიშნებოდა, მით უმეტეს რომ ვფლობთ წინა ორი სამშენებლო ეტაპის ფორმულირებებს: მაგ. „დადეს საფუძველი“. ეს სამშენებლო პროცესის პირველი საფეხურია. ხოლო ბაგრატის ტაძრის წარწერა მშენებლობის მეორე საფეხურის ფორმულირებაა: „ოდეს განმტკიცდა იატაკი. ქრონიკონი იყო 223“, ანუ როცა გასრულდა ნაგებობის ერთ-ერთი შუალედური ეტაპი. დღევანდელი ნომენკლატურით შენობის ნულოვანი დონე.

თუ შევაჯერებთ ერთმანეთს ყველა მონაცემს, მივიღებთ იმას, რომ ფარნევანი და აზარუხტი, რა თქმა უნდა, ქტიტორ-დამკვეთებია, მაგრამ არა ტაძრის რომელიმე სიბრტყისა (ასეთ რამეს არქიტექტურის ისტორია არც კი იცნობს), არამედ მთლიანად ტაძრისა. მათ შეაბეს კარი ტაძარს, ანუ დაასრულეს მისი მშენებლობა.

თავისთავად მივდივართ იმ აზრამდე, რომ ტაძრის ამ უძველეს წარწერაში იხსენიება მეფური წყვილი: ფარსმანი და მისი მეუღლე აზარუხტი. საკუთარი სახელი „ფარნევანი“ კი, „ფარსმანის“ მოდიფიკაცია უნდა იყოს, პოლიტიკური სიტუაციის გამო (ამაზე ჩვენ ზემოთ მივანიშნეთ).

სახელი „ფარსმანი“ ნიშნავს „სპარსული სულის მქონე“-ს და ცნობილია მისი ვარიაციები: „Φαρασμάνηξ“ ან „Φαρεσμάνηξ“.

წილკნის აკლდამის ბერძნულ წარწერაში, რომელიც IV-V სს-ით თარიღდება, დადასტურებულია საკუთარი სახელი ფარანუსესი (Φαρανούσηξ).

„ფარსმან“ სახელის „ფარნევან“-ად ცვლა პოლიტიკურ ორიენტაციას უნდა გამოეწვია და ამის შესაძლო მიზეზი ასახულია `ქართლის ცხოვრება“-ში:

„ესე ფარსმან იყო კაცი მორწმუნე, მხედარი შემმართებელი. ეზრახა მეფესა ბერძენთასა და ითხოვა მისგან შეწევნა; და აღასრულა თხოვნა მისი კეისარმან. მაშინ განდგა და არღარა მისცა სპარსთა ხარკი; და გნამრავლნა ჯუარნი, და განაახლნა ეკლესიანი ყოველსა ქართლსა შინა, და აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა“.

ამ ციტატის მიხედვით ჩანს, რომ იმპერიასა და იბერიას შორის სრულფასოვანი ხელშეკრულება დადებულა, და ასეთ სიტუაციაში სახელი „ფარსმანი“-ს _ „სპარსული სულის მქონე“-ს ელინიზირება თუ ლათინიზირება სავსებით ბუნებრივია და ის, ძირითადად, პოლიტიკური კონიუნქტურით განპირობებული მოვლენაა.

როგორც ლეონტი მროველმა გვამცნო, ფარსმანმა „აღაშენა ეკლესია ბოლნისისა“ და თითქმის იგივე გვამცნო განხილულმა წარწერამაც: ფარსმან და აზარუხტმა, მეფურმა წყვილმა, შეაბეს ეკლესიას კარი, ანუ სრულყვეს წინამორბედი მეფის ბაკურის ზეობაში, ელია მთავარეპისკოპოსის მიერ, ალბათ სანახევროდ მაინც გასრულებული ეკლესია.

„და მისა შემდგომად მეფობდა ბაკურ ძე თრდატისი, და მთავარეპისკოპოსი იყო ელია. და ამან აღაშენა ეკლესია ბოლნის[ს]…~

ფორმულა _ „…შეხუაბთ ე[სე] კარი…“ ხომ თითქოს დასრულებული სტრუქტურისათვის საბოლოო სახის მინიჭებას უნდა აღნიშნავდეს.

დავით ეპისკოპოსის წარწერა

წარწერა აბსიდის სარკმლის თავზეა მოთავსებული და ამავე დროს მის არქიტრავსაც წარმოადგენს. ფილის ზომებია 60,3 სმ X 91,5 სმ. მის ცენტრალურ არეში იმპერატორ კონსტანტინეს „ძლევის ჯვარია“ გამოკვეთილი. იგი მედალიონისებურია და მას აჩარჩოებს შეპირაპირებულ სამკუთხედებით შედგენილი ორმაგი ჩარჩო. მთლიანად ამ გამოსახულების დიამეტრი 28,5 სმ-ია. ჯვრის ქვედა მკლავი, როგორც უმეტეს შემთხვევაში, ტარითაა აღჭურვილი, ანუ ესაა – ჯვარი-შტანდარტი. იგი აქ, ერთი შეხედვით, კომპოზიიცის ცენტრად ისახება და როგორც ჩანს ოდესღაც იგი მართლაც იყო ასეთი ცენტრი სრულიად სხვა კომპოზიციისათვის. თავდაპირველად ფილა მოჩარჩოებული ყოფილა. მედალიონი ჩარჩოს ქვედა საზღვრიდან 11 სმ-ითაა დაშორებული, ხოლო ზედადან 9 სმ-ით. ამდაგვარი დაშორებანი გარკვეულ კომპოზიციურ მოდელს შეეფერება, მაგრამ მედალიონის ცენტრიდან ფილის მარჯვენა საზღვარი 41,5 სმ-ითაა დაშორებული, ხოლო მარცხენა 44 სმ-ით. ამასთანავე მარცხენა კიდეს ჩარჩო ჩამოტეხილი აქვს და ამ ჩამოტეხილი კიდიდანვე იწყება წარწერა. სტრიქონთა საწყისი ასო-ნიშნები ერთ ვერტიკალურ ხაზზეც კი არაა სწორებული (წარწერა რვასტრიქონიანია). სტრიქონთა საწყის ასო-ნიშანთა მდებარეობას ჩამოტეხვის შედეგად მიღებული არასწორხაზოვანი კონტური აპირობებს.

ჩემი აზრით, ჯვრიანი (მედალიონიანი) ფილა მეორედ გამოიყენეს წარწერისათვის. ამასთანავე იგი სარკმელის თავზე, როგორც მისი არქიტრავი, საკმაოდ უხერხულადაა მორგებული – ჯვარი დიდადაა აცილებული სარკმლის ვერტიკალურ ღერძს. თანაც ფილა სრულებით არ იზიარებს აბსიდის მრუდს, იგი ბრტყელია, მაგრამ რაღაც გვიანდელი მცდელობები თითქოსდა შეინიშნება მისი მრუდთან მიახლოებისა: მაგ. საგანგებოდაა დათხელებული ჩარჩოს ქვედა ნაწილი მარჯვენა მხარეს და სხვ.

ასო-ნიშანთა ზედაპირების დონეზე იყო ოდესღაც გასწორებული ამ ფილის სიბრტყე, ანუ „სარკე“. ეს სავსებით ნათლად ჩანს, თუ დავუკვირდებით მეორე რიგის მე-8 და მე-9 ასოებს „ა“-ნსა და „დ“-ონს. მესამე სტრიქონის მე-7 „ა“-ნსა და „მე- 8-ეს „შ“-ინს, მეოთხე რიგის მე-4 ნიშანს „ა“-ნს; მეექვსე რიგის მე-8 ასო-ნიშანს „ა“-ნს და მეშვიდე რიგის მე-8 – „თ“-ანს და მე-9 „ა“-ნს. ანუ თუ დავაკვირდებით ამ ასო-ნიშნებს, რომლებიც ეუღლებიან მედალიონის გარე „ჩარჩოს“. ამავე დროს ჩანს ისიც, რომ მედალიონს თავდაპირველად გარე წრიული „ბაფთა“ შესაძლოა არც კი ჰქონდა და სავარაუდოა, რომ იგი შექმნა მეორადმა სიბრტყემ, რაც ასოთა ფუძეების დონემ წარმოშვა.

გარე ჩარჩოები, რომლებიც ამდაგვარ მედალიონებს საზღვრავენ, მცირე გამონაკლისის გარდა, ფონის სიბრტყეს არ სცილდებოდა, ან საერთოდაც არ იკითხება. თავიანთი სკულპტურული სტილით ის „ინტალიო“-ა, იგი ჩაკვეთით მიიღებოდა.

ვფიქრობ, რომ ეს ფილა, რომელზედაც ასევე „კომპოზიციური“ წარწერა უნდა ყოფილიყო განთავსებული, გადაითალა და ჯვარი – „ინტალიო“, ჯვარ – „კამეად“ იქცა, და ეს რომ ასეა, მედალიონის გარე ჩარჩოს ზედაპირთან შეუღლებული ასო-ნიშნებით ჩანს.

ასევე, როგორღაც უნდა ავხსნათ, თუ რატომ შეაუღლეს უკანასკნელი მერვე სტრიქონის ყველა ასო-ნიშანი ჩარჩოს, მაგრამ აქ ისიც ჩანს, პარალელური ღრმა ნაკაწრის სახით, რომ ჩარჩოსა და ასო-ნიშანთა განცალკევება განსაზღვრული ყოფილა.

წარწერა არაერთგზისაა გამოცემული და მის წაკითხვაში აზრთა სხვაობა თითქმის არაა.

ქ(რისტ)ე, დ(ავი)თ ეპისკოპოსი კრებუ|ლითურთ, და ამას ეკ|ლესიასა შინა შენდ|ა თა|ყანისმცემელ|ნი, შეიწყალენ და |[მშრ]ომელთა ამას ეკლე[სი]ა[ს]ა შინა შეხეწიე; ი(ყავნ), ი(ყავნ).

აზრთა სხვადასხვაობა იმაში მდგომარეობს, თუ ხალხის რა კატეგორია უნდა დავინახოთ „მშრომელთა“-ში.

ივანე ჯავახიშვილის აზრი აქ საგანგებოდაა მოსაყვანი. ეს საწყისი აზრია, მიუხედავად იმისა, რომ მაშინ, როცა მან ეს აზრი გამოთქვა, „სამშენებლო“ წარწერა მიკვლეული არ იყო.

აი, ეს მოსაზრებაც: იგი (ანუ დავით ეპისკოპოსის წარწერა – გ. ყ.) „თავდაპირველი აგების ამბავის მომთხრობელი ძეგლი არ უნდა იყოს“. და შემდეგ: „წარწერის შინაარსი თითქოს უკვე არსებულ საყდარში მუშაობას გულისხმობს, ეგებ გასამშვენიერებლად წარმოებულს“. ეს მოსაზრება წარმოუდგენელი საისტორიო ალღოს მქონე მეცნიერისაა და მოკრძალებით მინდა მას დავუმატო – იქნებ აღსადგენ, სარესტავრაციო სამუშაოებს გულისხმობს ეს წარწერა. თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ არც „სამშენებლო“ წარწერაა სამშენებლო.

წარწერისეული „მშრომელთა“-ს შესახებ მოსაზრებანი ასეთია:

გ. ჩუბინაშვილის აზრით, ის ეკლესიის შიდა სივრცეში კარგად (თუ სრულად) დამთავრებას ეხება, მაგრამ მაშინ წარწერა ინტერიერში უნდა იყოს და არა ტაძრის საერთო მასებიდან მკვეთრად გამოზიდული აბსიდის გარსზე. წარწერა, თუ მართლაც შიდა სამუშაოებს ეხება, როგორ უნდა მოხვედრილიყო ძირითად წარწერათა რიგში, და თანაც ყველაზე საპატიო ადგილას.

ნ. შოშიაშვილმა ამ წარწერას, მასში დადასტურებული „მშრომელთა“-ს გამო უწოდა „მშენებლისა და ხელოსნის მოსახსენიებელი“ და იგი მას 494 წლით ათარიღებს და თვლის, რომ იგი ტაძრის აგების თანადროულია.

ამ უკანასკნელ ხანს „მშრომელთა“-ს განმარტება თითქოსდა დამკვიდრდა. ვ. სილოგავას მიხედვით: „სინამდვილეში შრომელთა ამას ეკლესიასა შინა შეხეწიეს“ სახით, წარწერის ტექსტში ჩართულია ღვთისმსახურების ლიტურგიის ერთ-ერთი ფორმულა ჟამისწირვისა, კვერექსი, რომელიც წირვის დროს წარმოსათქმელ ასამაღლებელთა ჯგუფში შედის“. „…ამდენად ეს არის თვით ეპისკოპოსის მემორიალური წარწერა, რომელშიც ეკლესიის კრებულის მასთან ერთად წირვა-ლოცვაში მონაწილეობისათვის ქრისტეს მიერ ღმრთის წინაშე შეწევნაა აღნიშნული“.

მაგრამ წარწერაში „ხალხის“ აშკარად ორი ჯგუფია წარმოდგენილი: „…ეკლესიასა შინა შენდა მიმართ თაყანისმცემელნი“, და მათ შეწყალებას ქრისტეს ევედრებიან, და „მშრომელნი“ – „მშრომელთა ამას ეკლესიასა შინა“. მათთვის იგივე ქრისტესგან შეწევნას („შეხეწიეს“) თხოულობენ.

კვლავ ივ. ჯავახიშვილის არსებითი ხასიათის დაკვირვების შედეგი უნდა მოვაციტირო: „ის შესთხოვს ქრისტეს, რომ მშრომელთა ამ ეკლესიაში, ალბათ მომუშავეთ, შეეწიოს, თითონ დავით ბოლნელი ეპისკოპოსი კრებულითურთ, როგორც ეტყობა, მათ ჯგუფს არ ეკუთვნის, არც ისა ჩანს, რომ აღმაშენებლი იყოს“. და მართლაც, აქ ორი, ერთმანეთისაგან განსხვავებული ფუნქციის მქონე ჯგუფია წარმოდგენილი.

ქრისტეს მიმართ „ამას ეკლესიასა შინა“ თაყვანისმცემელთათვის რომ შეწევნას ითხოვენ სავსებით გასაგებია, მაგრამ თუ „მშრომელნი“ ლიტურგიული „თემია“, მაშინ როდის უნდა მოესწრო მას ჩამოყალიბება? დაუმთავრებელ ეკლესიაში რა თემი უნდა ჩამოყალიბებულიყო. დავით ეპისკოპოსის წარწერა ხომ მშენებლობის თანადროულადაა მიჩნეული?

ვ. სილოგავას აზრიც უნდა მოვაციტიროთ: „…ამ წარწერის „მშრომელთა ამას ეკლესიასა შინა“ ნიშნავს არა ამ ეკლესიის შენებაში მონაწილე მშრომელს, მის ამშენებელს… არამედ _ ამ ეკლესიაში წირვა-ლოცვის აღსრულებაში მონაწილე პირებს _ მღვდლებს, დიაკვნებს, მგალობლებს და სხვ., როგორც ეს მიღებული იყო ჟამისწირვის ტექსტით, ასამაღლებელის შესაბამისი ფორმულით“. მაგრამ, ჯერარგასრულებულ ეკლესიაში (კიდევ ერთხელ დავსვავ ამ კითხვას), როგორ მონაწილეობდა ვ. სილოგავას მიერ წარმოდგენილი საეკლესიო იერარქია „წირვა-ლოცვის აღსრულებაში“? როდის უნდა მოესწროთ მათ თავიანთი ღვაწლის იმდენად გამოხატვა, რომ ტაძრის წარწერაში ასახულიყვნენ.

ვფიქრობ, რომ ივ. ჯავახიშვილის მოსაზრებას აქ ალტერნატივა არა აქვს: „წარწერის შინაარსი თითქოს უკვე არსებულ საყდარში მუშაობას გულისხმობს, ეგებ გასამშვენიერებლად წარმოებულს“. „ეგებ გასამშვენიერებლად წარმოებულს“ – იგი ფრთხილად იძლევა თავის ვარაუდს და ცხადია, რომ ნებისმიერი სხვა სამუშაოც შეიძლება, რომ აქ ვიგულისხმოთ, თუნდაც სარესტავრაციო, მითუმეტეს, უნდა ვაღიაროთ, რომ ტაძარი, და არც მისი ძირითადი ჩრდილოეთის ფასადი, სულაც არაა ერთიანი, „კონსტრუქციულ-სამშენებლო თუ მხატვრული თვალსაზრისით“ და ამაში დარწმუნება ძნელი არაა.

ტექსი სრულდება ორი ი“-ნით: „тт“. ა. შანიძის აზრით აქ ისოფსეფიურად „ამენ“ იყო მინიშნებული. იგი მეორე შესაძლებლობასაც უშვებს: შესაძლოა აქ წარწერის შემსრულებელი იგულისხმებოდესო. იგი, როგორც მისეული ტექსტიდან ჩანს, ორივე ამ მოსაზრებას თვითონაც ეჭვით უყურებდა.

შ. ამირანაშვილმა და მ. ჩხიკვაძემ ეს ბოლო ასო-ნიშნები თარიღის აღნიშვნის ინდიქტიონურად გადმოცემის მაგალითად აღიქვეს (თუმც ერთმანეთისაგან განსხვავებული თარიღი მიიღეს) .

კ. კეკელიძემ სავსებით დამაჯერებლად დაასაბუთა, რომ ტექსტის ბოლოს დასმული „тт“ გახლავთ ბიბლიური ფორმულის „იყავნ, იყავნ“-ის ფორმა „ამენი“-ს დანიშნულებისა, ანუ γένοιτο γένοιτο, ე. ი. ამენ-ამენ.

„სამშენებლო“ წარწერა

წარწერა ამოკვეთილია (ჩემი აზრით ჩაკვეთილი) ტაძრის ჩრდილოეთის ცენტრალური საკარე ღიობის არქიტრავზე. იგი არქეოლოგიური კვლევა-ძიების (ძეგლის გაწმენდა-გასუფთავების) შედეგად გამოვლინდა და, ჩემი აზრით, ტაძრის ისტორიას მოგვითხრობს.

ტექსტი მრავალგზისაა გამოქვეყნებული და აქ მე მოკლე შენიშვნებით თითქმის ყველა მათგანს მოვიყვან, მაგრამ მანამდე თვით ის ბლოკი უნდა განვიხილოთ, რომელზეც „სამშენებლო“ წარწერაა გამოსახული და რომელსაც ოდესღაც „ძლევის ჯვარი“ ამკობდა.

ქვის ამ „ბლოკს“ კარის არქიტრავის (კოჭის) კონსტრუქციული ფუნქცია ჰქონდა დაკისრებული და მიჯნავდა ერთმანეთისაგან საკარე ღიობს და ნალისებური მოყვანილობის ლუნეტს.

მისი ცენტრალური ნაწილი ქვემოთ ჩამოვარდნილა და იგი ძეგლის გასუფთავებისას აღმოჩნდა, მაგრამ მისი კიდევ ორი, კიდურა ნაწილი ტაძრის სტრუქტურას შერჩა. მისი საერთო სიგრძე 3,3 მ უნდა ყოფილიყო, ანუ ესაა მანძილი პორტალის პილასტრებს შორის. ასეთივე მანძილია ამ პორტალის მარჯვენა პილასტრსა და კიდურა მარჯვენა პორტალის (მისი კარის ღიობის არქიტრავი ფარნევან და აზარუხტის წარწერას შეიცავს) მარცხენა პილასტრს შორის. თვით ამ პორტალის სიგანეც თანხვდება დანარჩენ ორ პორტალს (ერთ-ერთი მარცხენა კიდურა პორტალი ამოშენებულია) და მათ შორის არსებულ ყრუ არეს.

ქვის მონოლითი, წარწერიანი და არქიტრავად გამოყენებული, თავისი თავდაპირველი ზომისა არ არის, მას სიმაღლე აკლია. ამაზე მის ცენტრალურ არეში შემორჩენილი „ძლევის ჯვრის“ (ბოლნური ჯვარი) ქვედა სეგმენტი მიგვანიშნებს. ამჟამად არქიტრავის სიმაღლე 67 სმ-ია. გადაკვეთილი ჯვრის დიამეტრი კი 28 სმ იყო და უკვე არქიტრავის სიმაღლე 84 სმ გამოგვდის, მაგრამ მის ზემოთაც რაღაც არე ხომ უნდა ვიგულისხმოთ. დავით ეპისკოპოსის წარწერის კომპოზიციური მოდელის გათვალისწინებით ამ არქიტრავის თავდაპირველი სიმაღლე, სულ ცოტა, 90 სმ გამოგვივა. ეს ფაქტი კი უტყუარი მოწმობაა იმისა, რომ ეს მონოლითი კარის ღიობის თავზე მეორადი გამოყენების შედეგად მოხვდა. გრაფიკულად აღდგენილ ბლოკს თუ საკარე ღობის თავზე მოვათავსებთ, მაშინ მისი ზედა ჰორიზონტალური ხაზი ლუნეტის გეომეტრიულ ცენტრს გაუსწორდება.

ეს ქვა გვიან აქციეს არქიტრავად. შევადაროთ თუნდაც მისი ფუძის სწორხაზოვნება ზედა კიდის დახრილ და არასწორხაზოვან კონტურს. ცხადია, რომ 3,3 მ სიგრძის ქვის გადახერხვისას სწორხაზოვნებას ვერ დაიცავდნენ. ეს მონოლითი თავდაპირველად სრულიად სხვაგან უნდა მჯდარიყო თავისი „მედალიონით“, რომელსაც არქიტრავად გადაქცევისას ზედა ნაწილი გადაახერხეს.

აქ გასარკვევია შემდეგი: ეს მედალიონიანი მონოლითი თავის პირველადობაში წარწერას თუ შეიცავდა, და ყველა ნიშნის მიხედვით შეიცავდა მაშ, რისთვის უნდა შეექმნათ ამოდენა სიბრტყე ჯვრით, კომპოზიციური ცენტრითა და ღერძით? ის, რომ ეს ქვა გაცილებით მაღალი უნდა ყოფილიყო, ვ. სილოგავამაც აღნიშნა.

ჯვრიანი მედალიონის გრაფიკული აღდგენა სირთულეს არ წარმოადგენს, ზედაპირზე წრეწირის საკმაოდ დიდი მონაკვეთია შემორჩენილი, და აღმოჩნდება, რომ ჯვრის განივი მკლავებისადმი საწარწერე ჩარჩო პარალელური არაა. ჯვრის ცენტრიდან, მარჯვნივ და მარცხნივ 77 სმ-ის დაშორებით მანძილი ჩარჩომდე 2 სმ-ით სხვაობს (სურ. 44). ეს უმნიშვნელო სხვაობაა თითქოს, მაგრამ მაინც არ უნდა ყოფილიყო ეს ცდომილება: ყველა ბოლნური ჯვარი (ძლევის ჯვარი), რომელიც ტაძრის საფასადე სიბტყეებზე და ინტერიერში გვხვდება, მკაცრადაა დაქვემდებარებული ე. წ. ფარგლის გეომეტრიას და ზუსტი პარალელური ხაზის გავლება, თუ ერთიანი კომპოზიციური სქემა უნდა შექმნილიყო, არავითარ სირთულეს არ შეიცავდა. სრულიად სხვაა ახლის მისადაგება არსებულზე, და ხაზთა პარალელურობა აქ იმიტომ ირღვევა, რომ როცა საწარწერე ჩარჩო, და შესაბამისად წარწერა იქმნებოდა, ჯვრის აღარც ცენტრი არსებობდა, და აღარც მისი განივი მკლავები.

საწარწერე მოედანი ზედაპირიდან 2 სმ-თაა ჩაღრმავებული და მედალიონის ქვედა წერტილიდან 4 სმ-ით დაცილებული. აქ ასო-ნიშანთა კვეთის იგივე სტილი დასტურდება, როგორც ეს „დავით ეპისკოპოსის“ წარწერაზე აღვნიშნეთ. ასოები არ არიან ნაქანდაკარნი, როგორც ეს ფარნავაზ-აზარუხტის წარწერაში გვაქვს. ისინი უბრალოდ ვერტიკალურად, ან უფრო ზუსტად, ირიბად ჩაჭრა-ჩაკვეთის შედეგადაა მიღებული ის ვარაუდი, რომ წარწერა ქვაზე მას მერე ამოიკვეთა, როცა მას ადგილი მოუძებნეს საკარე ღიობის თავზე, ძნელი სარწმუნოა, კვეთის ამდაგვარი მანერის დროს სიბრტყე მხოლოდ ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში უნდა იმყოფებოდეს.

ჯვრიანი მედალიონი მცირედაა შემორჩენილი, მაგრამ მისი ეს ნაშთი სავსებით საკმარისია იმისათვის, რომ აღინიშნოს მისი დახვეწილი, „ინტალიოს სტილის“ სკულპტურულობა და არ შეიძლება აქვე არ შევეხოთ ქვის ბლოკის ზედაპირის „დამუშავების“ მანერას. იგი დიაგონალურად ზემოდან ქვემოთ და მარჯვნიდან მარცხნივ, უხეში იარაღით, ალბათ წერაქვითაა ნაკოდი (ეს კარგად შეიმჩნევა ბლოკის მარცხენა არეში), ანუ ზედაპირი აქ გათლილი კი არაა, არამედ რაღაც წარხოცილია ჯვრიანი მედალიონი კი ფაქიზი „საიუველირო“ იარაღებითაა შექმნილი.

აღნიშნულია, რომ საწარწერე მოედნის ჩარჩოს ბორტის სიმაღლე და ასოთა სიმაღლე ერთი და იგივე ზომისაა, მაგრამ ეს ასე არაა, ასოთა სიმაღლე რამდენადმე მეტია ჩარჩოს ბორტის სიმაღლესთან შედარებით. ეს ლ. მუსხელიშვილის მიერ გამოქვეყნებულ ფოტოზეც ჩანს, განსაკუთრებით მის ზედა არეში.

წარწერა პირველად აკ. შანიძემ წაიკითხა და გ. ჩუბინაშვილმა გამოაქვეყნა. გამოთქმულია მოსაზრება (ჩემი აზრით სარწმუნო), რომ გ. ჩუბინაშვილისათვის წარწერის აკ. შანიძისეული წაკითხვა, მის მიერ შემოთავაზებული ძეგლის აგების თარიღისათვის (V ს-ის მიწურული ან VI ს-ის დასაწყისი), ძირითად საფუძველს წარმოადგენდა, განსხვავებით იმ აზრისაგან, რომ სამშენებლო წარწერის წაკითხვა-აღდგენა და ძეგლის მხატვრულ-სტილისტური ანალიზი ერთმანეთთან სრულ თანხმობაშია.

მომყავს აკ. შანიძისეული წაკითხვა-აღდგენის პირველი ვარიანტი:

[შეწევნითა წმიდ]ისა სამებისათა ოც წლისა პეროზ მეფ[ისა ზე]

[იქმნა დაწყება] ამის ეკლესიასა და ათხოთმეტ წლის[ა შემდგომად]

[განხეშორა ვი]ნ აქა შინა თაყანის სცეს ღ~ნ შეიწყალენ და ვინ ა[მის ეკლ]

[ესიასა დ(ავი) ე]პისკოპოსსა ხოÂლოცოს იგიცა ღ~ნ შეიწყალენ [ამენ].

გამოდის, რომ ტაძრის შენება ირანის შაჰის პეროზის მეფობის მე-20 წელს დაუწყიათ (იგი 457–484 წლებში მეფობდა), ანუ 477 წელს და 15 წლის შემდგომ, 492 წელს, დაუსრულებიათ. 492 წლისათვის პეროზი ათი წლის გარდაცვლილია. ამიტომ ტექსტმა მოითხოვა ის, რომ მასში აღდგენილიყო ირანის იმ მეფის სახელი, კერძოდ, კი კავადისა, რომელიც 492 წელს ტახტზე ზის, და ტექსტში მისი სახელი აღადგინეს კიდევაც (ამის შესახებ მოგვიანებით მოგახსენებთ).

წარწერის აღმომჩენმა ლ. მუსხელიშვილმა სიფრთხილით გამოაქვეყნა იგი და მასზე მისეული ხედვაც თავშეკავებით გადმოგვცა, და მთელ რიგ ბუნდოვანი საკითხების მიმართაც სამეცნიერო საზოგადოებას თავდაჭერილობისაკენ მოუწოდა. მანვე, პირველად, დიდი ეჭვი გამოხატა აკ. შანიძისეული წაკითხვისადმი, თუმცა თვითონ მას წარწერა სამშენებლოდ მიაჩნდა, მაგრამ საისტორიო წყაროებს, როგორც ჩანს, მეტ ნდობას უცხადებდა.

სანამ ტექსტის წაკითხვათა სხვა ნიმუშებს მოვიყვანდე, მინდა, რომ მასში რამდენიმე ტექნოლოგიური „უცნაურობა“ აღვნიშნო, რაც თვით ტექსტის, ცალკეულ სიტყვათა თუ გრაფემათა მიმართაა შენიშნული. ეს „უცნაური“ ფაქტები ძალიან ბევრმა მკვლევარმა აღნიშნა.

ლ. მუსხელიშვილი წერდა, რომ „თუ გრუნტის ამოღებისას ასო შემთხვევით გაუფუჭდებოდათ, მას სულადაც ამოჰკვეთავდნენ და ახალ ადგილას გააკეთებდნენ ხოლმე“.

იგივე აზრი ელ. მაჭავარიანის ნაშრომშიც გვხვდება – „როგორც ჩანს, ოსტატს მუშაობის პროცესში უხდებოდა დაზიანებული ასოების წაშლა და მათი გამეორება“.

„ბოლნისის სიონის სამშენებლო წარწერის ოსტატს, ჩანს, უზიანდებოდა ასოთა რელიეფური კონტურები, რომელთაც შემდეგ შლიდა, ზედაპირს ასწორებდა და გვერდით იწყებდა იმავე ასოს კვეთას“.

ვ. სილოგავამ დაწვრილებით აღნუსხა თითქმის ყველა „შეცდომა“. დიდი ციტატის მოყვანა მოგვიწევს მისი ნაშრომიდან: „ყურადღებას იქცევს წარწერის ტექსტში ზოგჯერ ერთი სიტყვის ასოებს შორის, ხოლო ერთგან სიტყვებს შორისაც (მე-4 სტრ. „იგიცა“ და „ღ˜ნ“ შორის) შედარებით დიდი არეების დატოვება. როგორც ჩანს, ამ ადგილებში (პირველ სტრიქონში სიტყვაში „სამებისათა“ მე-2 სტრიქონის м და п-ს შორის; მე-2 სტრ. სიტყვაში „ეკლესიასათა“ кКК-კ და д-ლ-ს შორის; მე-3 სტრ. სიტყვაში „შეიწყალენ“ щ-წ და с-ყ-ს შორის; მე-4 სტრ. „იგიცა“-ს და „ღ˜ნ“-ს შორის) წარწერის შემსრულებელს თუ რომელიმე ასო შემთხვევით დაუზიანდებოდა, მას გადაფხეკდა და იქვე, მისსავე გაგრძელებაზე, იმავე ასოს გამოქანდაკებას აგრძელებდა, როგორც ამის შესახებ ადრევე აღნიშნა ლ. მუსხელიშვილმა. ერთი შეხედვით, წარწერის პირველ სტრიქონში, სიტყვაში „ოც“ მას ასო ъ-ც დაუზიანებია, ქუსლის ადგილი თვითონვე ჩაუჭრია, მაგრამ ეს დამახინჯებული ъ-ც, რომელიც ისედაც შეიძლება ამ ასოდ წავიკითხოთ, არ გადაუთლია“.

საქმე ის გახლავთ, რომ ერთი ოთხსტრიქონიანი წარწერისათვის მეტისმეტად ბევრია „შეცდომა“. ამას რაღაც უნდა იწვევდეს. ფარნევან-აზარუხტის წარწერის 2,67 მ-იან მონაკვეთში არც ერთი შეცდომა არ დასტურდება. შეცდომად მე არც ზოგიერთ გრაფემასა და სიტყვას შორის გაუმართლებლად დიდი არეები მიმაჩნია.

„შეცდომები“ თუ „გაუგებრობები“ ამ წარწერაში სხვაც მრავლადაა: პირველი სტრიქონის მე-16-ე გრაფემის Ъъ–ც წინ ჩამოწეული წრიული სეგმენტი ჩანს; ამავე სტრიქონის ბოლოს ô-ს წინ ნამდვილად е-ე გვაქვს, მაგრამ თითქოსდა ოდესღაც н-ნ წერებულა. გაუგებარია აგრეთვე მე-2 სტრიქონის 27-ე გრაფემა щ-წ, რატომ უნდა შეუღლებოდა მე-3-ე სტრიქონის в-ვ-ს ასწვრივი ვერტიკალებით; რატომ უნდა მომხდარიყო ასე? რა მიზეზმა განაპირობა ეს? ნამდვილად ვერ ვიტყვით იმას, რომ ოსტატი კვალიფიციური არაა, თუმცა შესაძლოა, რომ მას ფარნევან-აზარუხტის წარწერის ამომკვეთის ოსტატობა აკლია, ანდა, არც აკლია, მაგრამ რაღაც ფაქტორს ექვემდებარება.

შესაძლებელია იმის წარმოდგენა, რომ, როცა ოსტატმა დაკვალა მეორე სტრიქონი, შეეძლო მას სცოდნოდა, რომ მისი 27 გრაფემა щ ვერტიკალით შეეუღლებოდა მე-3-ე სტრიქონის 34-ე გრაფემა в-ს? წინასწარ გამოკვეთა ეს ვერტიკალური ლიგატურა და მერე მიაახლოვა მასთან მე-3-ე სტრიქონის 33-ე (!) გრაფემა? თუ ოთხივე სტრიქონისათვის ერთიანი შაბლონი არსებობდა, მაშინ არავითარ მანძილის დარღვევებს ცხადია აქ ადგილი არ ექნებოდა. ამას გარდა ერთმანეთთან შეუღლებულია მე-2-ე სტრიქონის მე-6 გრაფემა ê და მე-3-ე სტრიქონის п-ნი.

მე სრულიად დარწმუნებული ვარ, ზემოთ მოყვანილი ფაქტების გათვალისწინებითაც, რომ ამ შემთხვევაში ჩვენ საქმე გვაქვს ლაპიდარულ პალიმფსესტთან.

ადრე არსებული წარწერა ბლოკის ზედა ნაწილში წარხოცილია და ქვედა ნაწილში არსებული წარწერის ძირითად ვერტიკალებს მოგვიანებით, დავით ეპისკოპოსის ოსტატი, თავის ტრაფარეტებს უსადაგებს. მას არაფერი არ ეშლება, იგი გზადაგზა ანადგურებს დავით ეპისკოპოსისთვის გამოუსადეგარ გრაფემებს. სწორედ მათი ნარჩენებია, რაც თვალში ხვდებოდათ და ხვდებათ მკვლევარებს, და მათ ოსტატის შეცდომებად მიიჩნევდნენ.

ამ ქვაზე, ალბათ, ტაძრის თავდაპირველი აღმშენებლობითი ფორმულირების ტექსტი იყო გამოკვეთილი და სრულიად სხვა ადგილზე იქნებოდა განთავსებული.

ასეთი არე ჩრდილოეთის კედლის სტრუქტურაში ჩანს. ესაა პორტალებსშორისი სიბრტყე, იმავე სიგანისა, რაც თვით პორტალთა სიგანეებია, და შესაბამისად არქიტრავის სიგრძის ტოლი.

ადგილზეც და ანაზომზეც შესანიშნავად ჩანს, რომ იატაკის დონიდან 2,8 მ-ის სიმაღლის შემდგომ, პორტალებს შორის, მთელ სიგანეზე, 1 მ-ის სიმაღლის წყობა შეცვლილია. მისი სახე არ შეესაბამება კედლის ამ მონაკვეთის არც ქვედა და არც ზედა სტრუქტურას. ტაძარმა, როგორც ჩანს, მხოლოდ ერთადერთი თავდაპირველი წარწერა შემოგვინახა – ფარნევან და აზარუხტისა.

მივუბრუნდეთ თვით „სამშენებლო“ წარწერას:

მიუხედავად იმისა, რომ წარწერაში მისი პირველი სტრიქონის ბოლოს აშკარად ჩანს е, ф-ს შემდგომ, აღდგენილ ტექსტში პეროზის მეფური განსაზღვრება გადმოიცა, როგორც მეფ[ისა ზე]. როგორც ზემოთაც აღინიშნა, წარწერისეული დროის მონაკვეთების შეჯერებისას გამოდის, რომ ირანის შაჰი პეროზი ტაძრის დასრულების დროისათვის 10 წლის გარდაცვლილია მის შემდგომ მეფობდნენ ჯერ ვალარში და შემდგომ კი კავადი. ამასთანავე გამოდის, რომ კავადის ზეობის დროზე ტაძრის მშენებლობის ყველაზე დიდი პერიოდი მოდის (დაახლოებით 6 წელიწადი), წარწერაში კი არავითარი კავადის, ან რომელიმე სხვა მმართველის (მათ შორის, არც ვახტანგ გორგასლის), სახელი არა ჩანს.

ვ. სილოგავამ აღნიშნა, რომ მოქმედი მეფის ზეობის წელი წარწერაში არ ჩანს, შესაბამისად არც ის ჩანს, თუ ვინაა ტაძრის მშენებლობის მოთავე. ასეთ შემთხვევაში „სამშენებლო“ წარწერა აზრს კარგავს. მაგრამ არის კი ეს წარწერა სამშენებლო, ამ ცნების ტრადიციული მნიშვნელობით?

აკ. შანიძემ ზემოთ მოყვანილი წაკითხვის გარდა, კიდევ ორჯერ გამოაქვეყნა წარწერის წაკითხვა-აღდგენა ცვლილებებით, მაგრამ კვლავ „მეფისასა“ დატოვა პირველი სტრიქონის ბოლოს. კვლავ აღვნიშნავ სხვა მკლევართა კვალდაკვალ, რომ „ф“-ს შემდგომ ნამდვილად „е“ იკითხება.

მომყავს ტექსტი აკ. შანიძის მეორე პუბლიკაციისა:

„[შეწევნითა წდ̃] და სამებისათა ოც წლი(სა) პეროზ მეფი[სა ზე დახი[დვა საფუძველი] ამის ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლი[სა კავატ მეფისა ზე განხეშორა ვი]ნ აქა შინა თაყანისხცეს ღ˜ნ შეიწყალენ და ვინა ა[მის ეკლესიასა მაშენებელსა დთ̃ ე]ეპისკოპოსსა ხულოცოს იგიცა ღ̃ნ შეიწყალენ“.

გამოდის, რომ ეკლესიის აგება დაუწყიათ 477 წელს და 15 წელიწადს გაგრძელებულა და 492 წელს დასრულებულა, ე.ი. პეროზის გარდაცვალების შემდგომ იგი კიდევ ორი მეფის, ვალარშისა და კავადის ზეობაში შენდებოდა.

ვალარში 484–488 წლებში მეფობდა, ხოლო კავადი 488–497, და 499–531 წლებში. შუალედში კი თითქმის სამი წლის მანძილზე ირანს ჯამასპი მართავდა.

აკ. შანიძე ვარაუდობს, რომ „თუ ეკლესიის შენების დაწყება აღნიშნეს პეროზის მეფობის მე-20 წლით, რატომ მისი დასრულება არ აღნიშნეს იმდროინდელი ხელმწიფის მეფობის წლების მიხედვით? ამიტომ უსაფუძვლო არ იქნება ვივარაუდოთ, რომ შესაძლოა „ათხუთმეტ წლისა“ აღნიშნავდა არა ტაძრის შენების ხანგრძლივობას (რაც ასეთი დიდი ეკლესიისათვის იმდროინდელი სამშენებლო ტექნიკის პირობებში ცოტაა), არამედ კავატის მეფობის წელს. ამ შემთხვევაში მეორე სტრიქონის ბოლო და მესამე სტრიქონის დასაწყისი შეიძლება ასე წავიკითხოთ: „…და ათხუთმეტ წლი[სა კავატ მეფისა ზე] [განხეშორა ვი]ნ აქა შინა…“. კავატი გამეფდა 488 წელს, რომ წავათვალოთ თხუთმეტი წელი, გამოვა 502-503 წელი, და მაშასადამე, ასეთი წაკითხვის თანახმად, ბოლნისის სიონი შენდებოდა 25 წელს და დასრულებულა VI საუკუნის დასაწყისში“.

აკ. შანიძემ ტექსტის წაკითხვა-აღდგენის მესამე ვარიანტიც გამოაქვეყნა. იგი არსებითად მეორე ვარიანტის გამეორებაა, მაგრამ მეფე კავატის შესახებ პატივცემული მკვლევარი აქ აღარაფერს ამბობს, მაგრამ უნდა აღვნიშნო, რომ მესამე ვარიანტშიც დარჩა ფორმა – „მეფის[სა“. თავის მეორე და მესამე წაკითხვაში აკ. შანიძემ გაიზიარა მიხეილ თარხნიშვილის მიერ შემოთავაზებული კორექტივი, რაც ასე გამოიხატა: „ვინ ამის ეკლესიასა აღმშენებელსა დავით ეპისკოპოსსა ხულოცოს“.

ეს მოსაზრება მაშინვე გაუზიარებია ი. მოლითორს, ე. ი. გაუზიარებია წარმოდგენა დავით ეპისკოპოსზე, როგორც ტაძრის მშენებელზე.

ლაპიდარული წარწერების I ტომში წარწერას ეწოდება „494 წ. სამშენებლო წარწერა დავით ეპისკოპოსისა“„. წაკითხვის ტექსტიც რამდენადმე განსხვავებულია:

`[შეწევნითა წმიდ]ისა სამებისათა, ოც [წ]ლისა პერო[ზ მ]ეფი[სა ზე], [ვიწყე შენება] ამის ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლის[ა შ(ემდგომა)დ] [განვასრულე. ვი]ნ აქა შინა თაყვანის სცეს, ღ(მერთმა)ნ შეიწყალენ. და ვინ ა[მი]ს [მ(ა)შ(ენე)ბ(ე)ლსა დ(ავი)თ ე]პისკოპო[ს]სა ხულოცოს, იგიცა ღ(მერთმა)ნ შეიწყა[ლ]ენ. [ი(ყავნ), ი(ყავნ)]“.

აკ. შანიძის „ხიქმნა დაწყება“ შეიცვალა „ვიწყე შენება“-თ. „განხეშორა“, კი „განვასრულე“-თი. დანარჩენი, კი აკ. შანიძის მე-2-ე და მე-3-ე წაკითხვას იმეორებს, მხოლოდ რატომღაც ბოლოს, „ამენ“-ის ნაცვლად დავით ეპისკოპოსის წარწერისეული „იყავნ, იყავნ“-აა აღდგენილი.

როგორც ვ. სილოგავამ აღნიშნა, აღდგენისა და წაკითხვის ეს ვარიანტი სათანადოდ ვერ დასაბუთდება, რადგან ზმნური ფორმები აღრეული სახითაა წარმოდგენილი. ამას გარდა, შეინიშნება თითქოს „ორთოგრაფიული არათანმიმდევრობაც“.

ტექსტის მიმართ (იგულისხმება აკ. შანიძისეული წაკითხვა), სკეფსისი მისი გამოქვეყნებისთანავე გაჩნდა და მოგვიანებით სხვადასხვა ავტორის არაერთი წაკითხვის ვარიანტი გამოქვეყნდა. ყველა, მეტ-ნაკლებად საყურადღებო წაკითხვა გაანალიზებულია ვ. სილოგავას მიერ, მაგრამ ზოგიერთ მათგანს ჩვენც მოკლედ უნდა შევეხოთ. განსაკუთრებით ისეთ ვარიანტებს, სადაც პეროზის ვინაობაზეა მსჯელობა.

მკვლევარებს რამდენიმე წარწერისეული „მოვლენა“ აღელვებთ:

I. რატომ დათარიღდა ქრისტიანული ეკლესია ირანის შაჰის ზეობით;

II. თუ წარწერაში იხსენიება შაჰი პეროზი, მაშინ რატომ არ ჩანს წარწერაში ის „შა“ჰი, რომლის მეფობის დროსაც დასრულდა ტაძარი (წარწერაში აღნიშნული დროის ორი მონაკვეთის გათვალისწინებით, მითუმეტეს, რომ კავადის დროს ტაძრის აღმშენებლობას ყველაზე დიდი დრო უნდა დათმობოდა).

III. რატომ არ იხსენიება წარწერაში ვახტანგ გორგასალი?

მომყავს მ. ჩხიკვაძის წაკითხვის ტექსტი:

„ო˜ო. შეწევნითა წმიდ|ისა სამებისათა, ოც წლისა პეროზ მეფ|ე და ვახტანგისა დახეს როლა შენება წდსა| ამის ეკლესიასა და ათხოთმეტ წლის|ა ინდიკტიონს წ˜ა აღდგომასა განათლდა. ვი|ნ აქა შინა თაყანის ხცეს ღ˜ნ შეიწყალენ და ვინ | ამა ეკლესიასა მშრომელთა და დავით ეპისკოპოსსა ხოლოცოს, იგიცა ღ˜ნ შეიწყალენ | ამენ“

აქ საყურადღებო ისაა, რომ ტექსტის დასაწყისში მ. ჩხიკვაძემ ორი „л“-ნი წაიკითხა, უფრო ზუსტად, პირველი ივარაუდა, ხოლო მეორე წაიკითხა და საკმაოდ დამაჯერებელი ჩანს მეორე „л“-ნის არსებობა. პირველი კი აღდგენილია გრაფემის ზოგადი „წრიულობის“ გათვალისწინებით, მაგრამ მე აქ „п“-ნს უფრო ვივარაუდებდი.

რ. პატარიძისა და ბ. მჭედლიშვილის მიხედვით წარწერა შემდეგნაირად იკითხება:

„უფალო. შეწევნითა წმიდისა სამებისათა, უფალთუფლისა პეროზ მეფეთა თვისისა ნახპეტობასა ხიწყო წმიდისა ამის ეკლესიასა და ათხუტმეტ წლისა ჟამეულსა აღხეშენა. ჯუარსა ქრისტესსა ვინ აქა შინა თაყანისხცეს ღმერთმან შეიწყალენ და ვინ ამა ეკლესიასა მშრომელსა ბოლნელსა ეპისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღმერთმან შეიწყალენ ამენ“.

ჯერ ერთი, როგორც უკვე სავსებით სამართლიანად აღინიშნა, თუ ტექსტი იწყება სიტყვით „უფალო“, მაშინ ნახაპეტი, კიდევაც რომ სარწმუნოდ მივიღოთ, ასეთი წაკითხვა როგორღა უნდა აღნიშნულიყო „უფალთუფლად“? თუ ამ დროისათვის საერთოდ გვაქვს კიდევაც ეს ფორმა – „უფალთუფალი“ დადასტურებული, იგი ვერაფრით ვერ მიესადაგება მეფის ხელქვეითს, რა შესაძლებლობებითაც არ უნდა მიისწრაფვოდეს იგი დამოუკიდებლობისაკენ.

სარგის კაკაბაძემ ტექსტი 1958 წელს წაიკითხა და აღადგინა, მაგრამ იგი მხოლოდ 1985 წელს გამოქვეყნდა.

იგი ასე იკითხება:

„1. შეწევნ[ითა წმიდ]ისა სამებისათა, ო[არიზ]ისა პეროზ მეფე[თა ავადაგი]სა [ნ]ახპე-

2. [ტობასა ხიწყეს] ამის ეკლესიასა და ათხოთმეტ წლი[სა ზედა სროლიადღ]ა [გან-

3. ხეშორა და რომელმა]ნ აქა შინა თაყანისხცეს ღ*ნ შეიწყალენ და ვინ ა[მ]ის [ე]კლე[სია]სა[ შინა]

4. [მშრომელსა დ˜თ ე]პისკოპოსსა ხოლოცოს იგიცა ღ*ნ შეიწყალენ [ამ]ენ“

აქ ნავარაუდევი და აღდგენილი სიტყვები „ოარიზისა“, „ავადაგისა“, „ნახპეტობასა“, ძალიან გვაშორებს რეალურ სიტუაციას. სირთულე კვლავ წარწერისეული „პეროზი“-ია და აღდგენილი სიტყვებიც მისი „მოთხოვნაა“, ისევე, როგორც „პეროზის“ „მოთხოვნა“ იყო რ. პატარიძის წაკითხვაში „თვისი“-ც და „უფალთუფალი“-ც.

ელ. მაჭავარიანი თავის დიდად ფასეულ ნაშრომში შეეცადა წარწერის პირველი სტრიქონის ბოლოს „ф“-ფ-ს შემდეგ უეჭველად არსებულ „е“-ე-ს მორგებას ტექსტისთვის, უჩვეულო კონსტრუქციის სიტყვის, „მეფესასა“-ს აღდგენით. ამას გარდა არც ის ჩანს აქ, თუ ვინ „შენება ხიწყო“.

„ф“-ს შემდგომ უეჭველად არსებული „е“-ე, მართლაც გადაულახავ წინაღობად ისახება, ისევე, როგორც საკუთარი სახელი „პეროზ“.

მომყავს ელ. მაჭავარიანის ვარიანტიც (1985 წ.)

„ქ. შეწვნითა წმიდისა სამებისათა ოც წლისა პეროზ მეფესასა შენება ხიწყო წმიდისა ამის ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლისა განხეშორა. ქრისტე, შენდა მიმართ ვინ აქა შინა თაყანისხცეს, ღმერთმან შეიწყალენ და ვინ ამის ეკლესიასა მაშენებელსა დავით ეპისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღმერთმან შეიწყალენ. ამენ“.

და ბოლოს, ვ. სილოგავას წაკითხვა-აღდგენის ორი ვარიანტიც უნდა წარმოვადგინო:

I ვარიანტი:

„[შეწევნითა წ(მიდ)]ისა სამებისათა, ოც წლისა პერო[ზ მ]ეფე[თა მეფისსა დახიდ]|[ვა საძირკველი წ(მიდ)ისა] ამის ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლისა [შემდგომად, მეფობასა] | [კავატისსა, განხეშორა. ვი]ნ აქა შინა თაყანისხცეს, ღ(მერთმა)ნ შეიწყალენ და ვინ ამ[ის მაშენებელსა დ(ავი)თ ე]პისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღ(მერთმა)ნ შეიწყა[ლ]ენ; ამენ“.

II ვარიანტი:

„[შეწევნითა წ(მიდ)]ისა სამებისათა, ოც წლისა პერო[ზ მ]ეფე[თა მეფისსა დახიდ]|[ვა საძირკველი წ(მიდ)ისა] ამის ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლისა [კავატ მეფეთა მეფი|[სსა, განხეშორა. ვი]ნ აქა შინა თაყანისხცეს, ღ(მერთმა)ნ შეიწყალენ და ვინ ამ[ის წ(მიდ)ისა ეკლესიასა]|[მაშენებელსა დ(ავი)თ ე]პისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღ(მერთმა)ნ შეიწყა[ლ]ენ; ამენ“..

ამ ორმა ქრონოლოგიურმა მონაკვეთმა, „ოც წლისა“ და „ათხუთმეტ წლისა“, მოითხოვა წარწერაში, როგორც აკ. შანიძემ თავისი წაკითხვის მეორე ვარიანტში შემოგვთავაზა, შაჰ კავად I-ის აღდგენა, ანუ იმ მეფის სახელის, რომლის ზეობაშიც, თითქოსდა უნდა დასრულებულიყო ბოლნისის სიონი.

I ვარიანტით გამოვიდა, რომ ტაძრის აგება ირანის მეფის პეროზის ზეობის მე-20 წელს დაუწყიათ, ე.ი. 476 წელს და 15 წლის შემდგომ დაუმთავრებიათ, ანუ 491 წელს. ირანს ამ დროს „შა“-ჰი კავადი მართავდა.

II ვარიანტით, კი ტაძრის აგება ასევე 476 წელს დაუწყიათ და კავადის მეფობის მე-15 წელს დაუსრულებიათ, ანუ 503 წელს და უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ვარიანტი ფრიად მწყობრია, თუმცა კრიტიკა მის მიმართაცაა გამოთქმული (იხ. ქვემოთ).

აქ აუცილებელია სასანიდთა მმართველობის შუა პერიოდის გენეალოგიური სქემის წარმოდგენა:

იეზდეგერდი (399–420)

ვარაჰრან V (420–438)

იეზდეგერდ II (438–457)

ჰორმიზდ III (457–459) პეროზ (457–484)

ვალარში (484–488)

კავადი (488–497, 499–531)

ჯამასპი (496–499)

ყურადღება უნდა მივაქციოთ, ალბათ, იმასაც, რომ კავადი 488 წლიდან ირანის ტახტზე გაბმით მხოლოდ 9 წლის მანძილზე ზის. ამის შემდგომ თითქმის 3 წლის შუალედით ტახტი ჯამასპს უკავია და კავადი ტახტს 499 წელს უბრუნდება, და შემდგომ კი მთელი 32 წლის მანძილზე მართავდა ირანს.

საიდან იწყებენ კავადის მეფობის ათვლას ტაძრის მშენებლები? თუ 488 წლიდან, მაშინ გამოდის, რომ ჯამასპის სამწლიანი მმართველობა მათთვის უცნობია, ან მას მეფედ არ მიიჩნევდნენ – თუმც ძალიან საეჭვოა ასეთი რამის წარმოდგენა, კავადი ხომ ამ სამწლიან შუალედში ტყვეა, და არა მეფე. 499 წელს იწყება კავადის მეფობის მეორე და იშვიათად ხანგრძლივი პერიოდი, და თუ ამ წლიდანაა ათვლილი „ათხუთმეტ წლისა“, მაშინ ეკლესია 514 წელს დასრულებულა.

ვ. სილოგავას წაკითხვის II ვარიანტი 258 გრაფემას შეიცავს. ამას, ცხადია, იწვევს ტექსტში „კავად“-ის, მეფეთა ტიტულებისა და სხვათა ჩამატება. ამ რაოდენობის ასო-ნიშანს საწარწერე მოედანი ვერაფრათ დაიტევს, იგი 52 გრაფემით მეტია აკ. შანიძის ტექსტის პირველი ვარიანტის ასო-ნიშანთა რაოდენობასთან შედარებით. შესაძლოა, ესეც იყო ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ „კავად მეფე“-ზე, თავისი წაკითხვის მესამე ვარიანტში, აკ. შანიძემ უარი თქვა.

გარდა ამისა, ვ. სილოგავას წაკითხვის ორივე ვარიანტი ენობრივად შეუძლებლადაა მიჩნეული: `ოც წლისა პერო[ზ მ]ეფე[თა მეფისსა, ათხუთმეტ წლისა [კავატ მეფეთა მეფისსა. აქვე შევნიშნავთ, რომ ასე ადრეულ ხანაში სრულიად დაუშვებელია „მეფისსა“ ფორმა (იყო: „მეფისასა“)“.

ერთ-ერთი მთავარი სირთულე ტექსტის გააზრებისათვის „პეროზი“-ია. ანუ, თუ ის ირანის შაჰია, მაშინ რა აპირობებს ქრისტიანული ტაძრის მშენებლობის საწყისის ქრონოლოგიურ ათვლას ირანის მეფის ზეობის წლებიდან. რამდენიც არ უნდა ვეცადოთ, იმდროინდელი ისტორიულ-პოლიტიკური სიტუაცია არ გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ ბოლნისის ტაძრის მშენებლობა ირანის შაჰს, პეროზს დავუკავშიროთ. ჩემი ღრმა რწმენით, წარწერისეული პეროზი მხოლოდ ირანის შაჰია, რომელიც 457–484 წლებში მეფობს და არა მეფე მირიანის სიძე ერისთავი ფეროზი. მკვლევართა საკმაოდ დიდმა ნაწილმა მიიჩნია, რომ წარწერისეული „პეროზი“ ქვემო ქართლის ერისთავი ფეროზია, რომელსაც საისტორიო მწერლობა, მართლაც საკმაო დროს უთმობს.

ორიოდე სიტყვით მის პიროვნებასაც უნდა შევეხოთ, ცხადია, მატიანეზე დაყრდნობით.

ერისთავი ფეროზი ქართლის ცხოვრების მიხედვით ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის სიძეა, ქალიშვილის ქმარი, რომელიც რაღაც დიდი სამხედრო შენაერთის მეთაურადაც ჩანს და ქვეყნის (ქართლის) ფარგლებში მდინარე მტკვრის ორსავე სანაპიროზე განფენილ ტერიტორიას, ხუნანიდან ბარდავამდე, ერისთავის რანგში ფლობს.

რანისა და მისი მიმდებარე მთის რეგიონების გაქრისტიანების გზაზე ძირითად დაბრკოლებად სწორედ ფეროზი გვევლინება: „…არა ნათელ იღო ფეროზ, სიძემან მირიან მეფისამან… არც ერმან მისმან ნათელ-იღო“.

მირიანს განზრახული ჰქონდა რომ ფეროზი და მას დაქვემდებარებული ქვეყანა სამხედრო ძალის გამოყენებით მოექცია: „მაშინ რქუა მეფემან წმიდასა ნინოსა და ეპისკოპოსსა: მნებავს ესრეთ, რათა იძულებით მახვილითა მოვაქცივნეთ მთეულნი და სიძე ჩემი ფეროზ“ და ამის შემდგომ განმანათლებელი მართლაც წარემართა რანს, მაგრამ ქრონიკიდან არ ჩანს, რომ ფეროზის მიმართ რაიმე წარმატებას მიაღწია ხელისუფლებამ.

მხოლოდ გვიან, როცა ბაქარმა (მირიანის ვაჟმა) შეცვალა ადმინისტრატორი, რაღაც პოლიტიკური გარიგების მსგავსი გამოჩნდა: „გაუცვალა ქვეყანა დისძესა მისსა ფეროზს, რომელსა აქუნდა რანი… და მისცა მას წილ სამშვილდიდგან მიღმართ ქუეყანანი ვიდრე თავადმდე აბოცისა…“, და შემდეგ კი „მაშინღა ნათელ იღო ფეროზ და ერმან მისმან“. აქ არ ჩანს ნათელღებული ერი ქვემო ქართლის ერია, თუ მთისა. ფეროზი რომ მოაშორეს მთას, მერე ხომ არ მოექცა მთა ქრისტიანობაზე?

ფეროზის წინააღმდეგობა თითქოსდა მოიხსნა, მაგრამ უეცრად ბაქარი მოულოდნელ გადაწყვეტილებას იღებს, იგი ირანისაკენ გადაიხარა: „ეზრახა სპარსთა მეფესა“.

ასეა თუ ისე, ფეროზი, მირიანის სიძე, დიდად ენერგიული ადამიანი ჩანს და გარკვეულ წინააღმდეგობასაც უქმნის სამეფო კარს. მატიანე ხშირად ახსენებს მას, იგი ჩართულია IV საუკუნის ქართლის პოლიტიკურ ცხოვრებაში და ბევრი საკითხი მის პრიზმაშია ასახული, თუ გადაწყვეტილი.

ჯუანშერის მიხედვით ფეროზს საფორტიფიკაციო ნაგებობაც აუგია – „წარემართა ვახტანგ შესლვად საბერძნეთად და მოიწივნეს სომხითს, და მოერთნეს პეროჟა-კაფას, სადა – იგი ციხე აეგო პირველ ხსენებულსა ფეროზს, ერისთავნი სომხითისანი“.

„პეროჟა-კაფა“ სხვა არაფერი შეიძლება იყოს, თუ არა პეროზ-ფეროზის კააბა და ეს „კააბა“, ჯუანშერისეული „კაფა“ აქ ციხის ან კოშკის მნიშვნელობითაა მოყვანილი.

საისტორიო წყაროებში, ფეროზის ქმედებათა ესოდენ ვრცელ ჩამონათვალში, მის მიერ საკულტო მშენებლობის წარმართვა არ ჩანს. თუ მატიანეს არ გამორჩა ციხე „პეროჟა-კაფა“, როგორ უნდა გამორჩენოდა ფეროზის მოღვაწეობა ქრისტიანული კავკასიის ერთ-ერთი უდიდესი ბაზილიკის (V საუკუნისათვის), მშენებლობის პროცესში.

ისედაც, ეს მთავარი (ფეროზი), არ ჩანს საიმისოდ მომართული, წყაროების მიხედვით, რომ ეკლესიები ეშენებინა. არც ისეთი მინიშნება ჩანს მატიანეში, რის გამოც ფეროზი ბოლნისის ტაძრის მშენებლებს „უფალთ-უფალად“ მოეხსენებიათ, როგორც ამას რ. პატარიძე ვარაუდობს „სამშენებლო წარწერის“ მიხედვით. მის მიმართ საისტორიო წყაროთა კონტექსტი ძირითადად უარყოფითია. მატიანეს არ გამოეპარებოდა მისი საკულტო სამშენებლო მოღვაწეობა იმ „საისტორიო კანონი“-დან გამომდინარე, რაც მას ახასიათებს: სამშენებლო მოღვაწეობა მყარია და უძრავი რეალური მოღვაწის მიმართ.

რ. პატარიძის წაკითხვის (ბ. მჭედლიშვილთან ერთად) მიხედვით, ტაძრის მაშენებელი ერისთავი ფეროზია: „პეროზ მეფეთა თვისისა ნახპეტობასა ხიწყო წმიდისა ამის ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლისა ჟამეულსა აღხეშენა“.

უფრო ადრე ეს ს. კაკაბაძემაც ივარაუდა, მან წარწერაში „ავადაგი“ აღადგინა: „შეწევნითა წმიდისა სამებისათა, ოარიზისა, პეროზ მეფეთა ავადაგისა ნახპეტობასა…“ და ა. შ.

საქმე ისაა, რომ პიროვნებას, თუ ასეთი გრანდიოზული მშენებლობა ხელეწიფება, იგი არავის, თუნდაც მეფის ნათესაობით (თვისობით, ავადაგობით და ა. შ.) თავს არ დაიმცირებდა. მით უმეტეს, რომ პეროზი თავის ქმედებებით ხომ სწორედ მეფეს უდგას კრიჭაში. გაურკვეველი პოლიტიკური პროგრამა გამოდის – ვებრძვი მეფეს და ამავე დროს თავი მომაქვს მისივე ნათესაობით?

ეკლესია ხომ, უპირველესად, პოლიტიკური ნების გამოხატულებაა და მისი აღმშენებელი საზოგადოებისათვის არავის ნათესავი არაა ან აღარაა. მას უკვე თვითონ ჰყავს „თვისები“. მეფის „ნათესავების“ ადგილი არავთარ წარწერაში არ შეიძლება რომ იყოს, და არცაა.

იმ ფაქტს, რომ თითქოსდა ირანის მაზდეანი შაჰის ზეობით თარიღდება კავკასიის ერთ-ერთი უდიდესი ბაზილიკა, უპრეცედენტო შემთხვევად მიიჩნევს მკვლევართა დიდი ნაწილი, და ეს მართლაც ასეთად ისახება. ლიტერატურული წყაროების მიხედვით კი პარალელები იძებნება, რაც იმ აზრს ამკვიდრებს, რომ აქ არაფერია განსაკუთრებული, ანუ თუ ქრისტიანული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები თარიღდება სპარსეთის (ირანის) მეფის ზეობით, მაშინ რატომ არ შეიძლება, რომ ქრისტიანული ეკლესია დათარიღდეს შაჰ პეროზის მეფობის მე-20 წლით. ერთი შეხედვით ეს თითქოსდა გამოსავალია, მაგრამ კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ შესავალი ფორმულირებები ამ ლიტერატურული ძეგლებისა: „მერვესა წელსა სპარსთა მეფისასა“, და ივარაუდება, რომ ტექსტის სრული სახე შემდეგნაირად წარმოდგებოდა: „იყო მერვესა წელსა პეროზ სპარსთა მეფისასა“.

ამას გარდა: „წელსა მეათესა ხუასრო მეფისასა“.

და ბოლოს, ამონარიდი ბოლნისის სიონის „სამშენებლო წარწერიდან“: „ოც წლისა პეროზ მეფესასა“ (ელ. მაჭავარიანის მიხედვით).

მომყავს ციტატა ელ. მაჭავარიანის წიგნიდან: `როგორც ვხედავთ აღნიშნულ ძეგლებში თარიღის ათვლა სპარსეთის მეფეთა ზეობის დროიდან განისაზღვრება. შუშანიკის წამების ტექსტში და ბოლნისის სიონის წარწერაში ორიენტირი აღებულია პეროზ მეფის ზეობაზე, ხოლო ევსტათი მცხეთელის წამების ტექსტში ხოსრო სპარსთა მეფეა დასახელებული“.

ნ. ლომოური კი, მოყავს რა ანალოგად ბოლნისის სიონის „სამშენებლო“ წარწერისათვის „შუშანიკის წამების“ დასაწყისი ფრაზა, შემდეგს აცხადებს: „აგიოგრაფიული თხზულება, რომელშიც ქრისტიანობისათვის თავდადებული, მაზდეანების წინააღმდეგ ამხედრებული წმინდანის მარტვილობა და მოწამეობრივი სიკვდილია აღწერილი სამღვდლო პირის მიერ, თარიღდება არა ქართლის ქრისტიანი მეფის ან ბიზანტიის იმპერატორის ზეობით, არამედ სრულიად მკრეხელურად – სპარსეთის მაზდეანი შაჰან-შაჰის ზეობით“.

მაგრამ ამ ჰაგიოგრაფიული ძეგლების ეს ზემოთ მოყვანილი ფრაგმენტები განა ათარიღებს რომელიმე მათგანს? შაჰის ზეობით ამ ლიტერატურულ ნაწარმოებებში მოცემული და მონიშნულია ის „ეპოქა“ (და ეპოქებს შაჰები ქმნიდნენ), რომელშიც შუშანიკსა და ევსტათს თავს გადახდათ ტრაგიკულ მოვლენათა ჯაჭვი. ისიც აღსანიშნავია, ალბათ, რომ არც ერთ შემთხვევაში შაჰი ტიტულით (მაგ. მეფეთ-მეფე ან რაიმე ამის მსგავსი), არ იხსენიება.

არც ბოლნისის სიონის „სამშენებლო“ წარწერისეული „ოც წლისა პეროზ მეფე…“ არ ათარიღებს ძეგლს. ტექსტის ამ მონაკვეთით იწყება წარწერის ქრონიკალური ნაწილი და მოთხრობილია ტაძრის ისტორია, ლიტერატურული ძეგლებისაგან განსხვავებით ლაპიდარულად (ე.ი. ლაკონიურად).

ჩემი აზრით, წარწერა სულ ცოტა სამ ნაწილად შეიძლება დაიყოს: 1. მექანიკური და არამექანიკური ფორმულები; 2. ტაძრის ქრონიკა და 3. ვედრება. ვფიქრობ იმასაც, რომ ტაძრის ქრონიკა ორი ქვეთავისაგან შედგება.

ჩემს გაკვირვებას ყოველთვის იწვევდა ფორმულა: „[შეწევნითა წმიდ]ისა სამებისათა“ ან „[სახელითა წმიდ]ისა სამებისათა“. შეუსაბამოდ წარმომედგინა ამ ფორმულით ძეგლის სამშენებლო წარწერის მოწოდება. ამას გარდა, ფორმულის წინ ნამდვილად გვაქვს გრაფემათა რაღაც კომპლექსიც.

ფორმა (ფორმულა) „შეწევნითა წმიდისა სამებისათა“, რომლითაც თითქოსდა მოგვაწოდეს სამშენებლო წარწერა, ქართულ სინამდვილეში აღარ განმეორებულა და ეს ფრიად მოულოდნელი რამ არის, რადგან უდიდესი და უძველესი ტაძრის სამშენებლო წარწერის მოწოდების ფორმას: „შეწევნითა წმიდისა სამებისათა… ათხუთმეტ წლისა შემდგომად განხეშორა“-ს, აღარავინ მიბაძა. იმიტომ ხომ არა, რომ „წმიდა სამება“ მის წინა ნაწილთანაა მიმართებაში და არა ძეგლის ქრონიკასთან? და იქნებ არც უკავშირდება ძეგლის აღმშენებლობას?

რ. პატარიძემ აღნიშნა, რომ: „რაკი ტექსტის დაწყების ასეთი ფორმულა ქართულ ეპიგრაფიკულ ძეგლებში შემდეგ აღარ გვხვდება, იგი ყველაზე უფრო ძველი და არქაული წარმოშობისა უნდა იყოს“. არქაული წარმოშობისა ნამდვილად არის, მაგრამ რატომ აღარ გვხვდება?

ტექსტის დასწყისში მკვლევარები „ოო“-ს – „лл“-ს ვარაუდობენ ანუ ვედრების გამომხატველ ფორმას – „უფალო“-ს, რომელიც ტექსტიდან გამოცალკევებულია და მას არ ერწყმის. ანუ „უფალო“ არაფერს აღნიშნავს შემდეგი ფორმულის „შეწევნითა წმიდისა სამისათა“-ს მიმართ. მართლაც, უჩვეულო შემთხვევაა, რადგან ვედრების ტექსტში „წმიდა სამება“-ს ყოველთვის აქვს ფუნქცია, ისევე როგორც „ოო“-ს ე. ი. „უფალს“.

მაგ. ურბნისის სიონის წარწერაში „უფალო იესუ ქრისტე, კონსტანტი, მარიამ, მიქაელ შეიწყალენ, ამის სიონისა მაშენებელნი“ და მრ. სხვ.

მაგრამ ჩვენს ტექსტში „წმიდა სამება“ რაღას მიემართება? გამოდის, რომ თხრობას აღარ მიემართება, რადგან ტექსტის მე-3-ე ნაწილში, ანუ ვედრების ნაწილში შეწყალებას ღმერთს თხოვენ: „ვინ აქა შინა თაყანის-ხცეს, ღ˜ნ შეიწყალენ და ვინ ამის ეკლესიასა დ̃თ ეპისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღ˜ნ შეიწყალენ“ და ბოლოს კი, ალბათ, უფრო „ამენ“-აა სავარაუდებელი, ვიდრე „იყავნ იყავნ“.

„უფალო“, ხომ იგივეა რაც „წმიდაო სამებაო“ და მაშინ რა გამოგვდის შინაარსობრივად – „უფალო, შეწევნითა უფლისათა“?

ერთი ვარაუდის დაშვება აქ შესაძლებლად მიმაჩნია. ასომთავრულში მოგვეპოვება დაწერილობის სწორ ან არასწორ წრიულობაზე დაფუძნებული შემდეგი გრაფიკული ნიმუშები „п“ – „ა“-ნი, „ж“ – „დ“-ონი, „л“ – „ო“-ნი და „ъ“ – „ც“-ანი. თუ წარწერის დასაწყისში სრული უეჭველობით „л“ – „ო“-ნი არ დასტურდება პირველ გრაფემად, მაგრამ დასტურდება მისი გრაფიკის წრიულობა, მაშინ ის მხოლოდ „п“ – „ა“-ნის კვალი შეიძლება რომ იყოს. მაშინ მივიღებთ „пл“-ს.

ბერძნული Α და Ω ქრისტეს სიმბოლოებია, ანუ საქმე უნდა გვქონდეს ქრიზმასთან, რასაც იოანეს გამოცხადება უდებს საფუძველს (1,8; 21,6): `έγώ έιμι το α˝λφα καί το‛ ω, λέγει κύριοζ ο‛ Θεός“. ეს ფორმულა ქართულად ასე ჟღერს: „მე ვარ ანი და Ä, პირველი და უკანასკნელი იტყვის უფალი“ ან „მე ვარ დასაწყისი და დასასრული სიტყვითა უფლისათა“ და ა. შ.

ის ფაქტი, რომ „Ä“ მაგივრად ქრიზმაში „л“ აისახა, სავსებით ბუნებრივი უნდა იყოს, როგორც ბერძნულიდან გადმოტანილი მექანიკური ასახულობა. მათ შორის, ანუ „ა“-ნსა და „ო“-ნს შორის შეიძლება ს. კაკაბაძის მიერ ტექსტის დასაწყისში ნავარაუდევი „б“-ანიც აღვადგინოთ –„пбл“.

საქართველოში ნებისმიერ ქრისტიანულ, ბერძნულ ენაზე შესრულებულ წარწერაში შეიძლებოდა ამ ფორმულის ნახვა, თუნდაც მარტო მცხეთის „ანტიოქი“-ს წარწერა რად ღირს.

ტექსტის დასაწყისისათვის თუ მივიღებთ ამ ფორმულირებას, მაშინ „წმიდა სამების“ წინ ვეღარც „მეოხებითა“-ს აღვადგენთ და ვერც „შეწევნათა“-ს. მხოლოდ ერთადერთი გამოსავალი გვრჩება – „წმიდა სამებისათა“-ს წინ „სიტყვითა“ აღვადგინოთ, და მაშინ ამდაგვარ ფორმულირებას ვღებულობთ თანამედროვე წაკითხვითა და სიმბოლოთა გახსნით: მე ვარ პირველი (დასაწყისი) და უკანასკნელი (დასასრული) სიტყვითა წმიდისა სამებისათა, ანუ უფლითა. ეს იგივეა რაც „მე ვარ პირველი და უკანასკნელი, იტყვის უფალი“.

შემდეგ კი ქრონიკა იწყება. მანამდე კი შესავლის მიმართ ერთი საეჭვო ვარაუდი მინდა დავუშვა: თუ ვერ მივიღებთ ტექსტის დასაწყისის ჩემეულ აღდგენას, მაშინ ისღა გვრჩება დავუშვათ, რომ „წმიდისა სამებისათა“ ამ ფილაზე არსებობდა, როგორც წინამორბედი ერთიანი დიდი წარწერის შემადგენელი ნაწილი, და იგი თავისი საკრალური შინაარსის გამო არ წარხოცეს და საკმაოდ უხერხულად, ახალ ტექსტს მიუსადაგეს. კვლავ ვიმეორებ, რომ ასეთი დაშვება ფრიად საეჭვოა.

როგორც აღინიშნა, ფორმულას ტექსტის ქრონიკალური ნაწილი მოსდევს: „ოც წლისა პეროზ…“, რატომ ვერ უნდა აღვადგინოთ აქ ფორმა „პეროზის“? „პეროზის“ შემადგენელ „л“-სა და „მეფე“-ს შორის ოთხი გრაფემის ადგილი სავსებითაა (და ცოტათი მეტიც), და რაც მთავარია ჩანს განადგურებული გრაფემების ასწვრივი, ვერტიკალურ ღერძთა ნაშთები. ვფიქრობ, შეიძლება, რომ წაკითხვა გავაგრძელოთ. „ოც წლისა პეროზის მეფე…“ და შემდეგ ვივარაუდოთ ყველა სხვა ვარიანტისაგან განსხვავებით ფორმა – „მეფეობასა“. ქრონიკის დასაწყისი გვამცნობს, რომ „ოც წლისა პეროზის მეფეობასა“ რაღაც მოხდა, და ძეგლის ანალიზი გვკარნახობს ამას: მოხდა ის, რომ დაინგრა ეკლესია და ეს შეიძლება ასახულიყო ამდაგვარად: „ოც წლისა პეროზის მეფეობასა დაეცა კედლები ამისა წმიდისა ეკლესიასა“ (ასეთ შემთხვევაში შაჰს ქრისტიანთა მხრიდან ტიტულები არ ეგების, არც აქ, და არც ლიტერატურულ ძეგლებში, რადგან შუშანიკის წამებისა და ევსტათი მცხეთელის ქრონიკის შინაარსიდან გამომდინარე მათ ზოგადი, უარყოფითი კონტექსტი ახლავთ, ისევე როგორც ბოლნისის სიონს).

ქრონიკის მეორე და ბუნებრივი ნაწილი იქნება „და ათხუთმეტ წლისა შემდგომად კუალად აღხეშენა“.

შემდგომ, კი ვედრების ტექსტი მოდის: „რომელმან აქა შინა თაყანისხცეს ღ˜ნ შეიწყალენ…“ და ა. შ.

ვედრების ვარიანტები განსახილველია, კონკრეტულად კი მისი ის პირველი ნაწილი, სადაც არ ჩანს თუ ვის მიმართ, „შინა თაყანისხცეს“. ამიტომაც გაჩნდა ელ. მაჭავარიანის აღდგენა-წაკითხვაში შემდეგი თანმიმდევრობა: „ქრისტე, შენდა მიმართ ვინა აქა შინა თაყანისხცეს, ღმერთმან შეიწყალენ“, მაგრამ თუ ქრისტეს მიმართ თაყვანი უნდა სცეს, მაშინ კიდევ რომელმა ღმერთმა უნდა შემიწყალოს? ანდა რატომ მჭირდება კიდევ შეწყალება?

„კონტექსტი“ და „ტექსტიც“ აღდგენილ ეკლესიას ეხება. „კონტექსტში“ ვგულისხმობ კონსტრუქციას: „ვინ აქა შინა“-ს და „ტექსტში“ – „ვინ ამის ეკლესიასა“. ასე რომ, ვედრების ნაწილი ასეთი ფორმით წარმომიდგენია: „…ამა ეკლესიასა ვინ აქა შინა თაყანისხცეს, ღმერთმან შეიწყალენ და ვინ ამის ეკლესიასა მაშენებელსა დავით ეპისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღმერთმან შეიწყალენ“.

ყველა მონაცემთა ურთიერთშეჯერებითა და სიმბოლოთა გახსნით წარწერა ასეთი შინაარსისაა:

„მე ვარ პირველი და უკანასკნელი სიტყვითა წმიდისა სამებისათა. ოც წლისა პეროზის მეფეობასა დაეცა კედლები ამისა წმიდისა ეკლესიასა და ათხუთმეტ წლისა შემდგომად კუალად აღხეშენა. ამა ეკლესიასა ვინ აქა შინა თაყანიხსცეს, ღმერთმან შეიწყალენ და ვინ ამის ეკლესიასა მაშენებელსა დავით ეპისკოპოსსა ხულოცოს, იგიცა ღმერთმან შეიწყალენ, ამენ“.

ჩემი ეს წაკითხვა-აღდგენა იმ მრავალმა ფაქტორმა განაპირობა, რაც ძეგლის სტრუქტურული ანალიზისას გამოიკვეთა. დავით ეპისკოპოსი ძეგლის რესტავრატორია, წარწერაც ე. წ. სამშენებლოც, მის ღვაწლს გადმოგვცემს, მაგრამ სარესტავრაციო სამუშაოთა აუცილებლობის ასახსნელად იგი წარწერას ფორმულის შემდგომ ქრონიკას ურთავს: „ოც წლისა პეროზის მეფეობასა…“ და ა. შ.

მონაცემთა გათვალისწინების შემდგომ ასეთი სურათი იკვეთება: ბოლნისის სიონის მშენებლობა მეფე ფარსმანის დროს დასრულდა V ს-ის 20-იან წლებში და განადგურდა 461 წელს „ოც წლისა პეროზის მეფეობასა“ და 15 წლის შემდგომ ანუ 492 წელს აღსდგა, მეფე კავადის პირველ მეფობაშივე. ტაძრის აღდგენა ალბათ პეროზის გარდაცვალების, 484 წლის, შემდგომ დაიწყებოდა, მით უმეტეს ცნობილია, რომ ამ წელს პეროზის უშუალო მემკვიდრემ, ვალარშმა, კავკასიის მმართველებთან სამშვიდობო ხელშეკრულება დასდო.

V ს-ის მეორე ნახევარში (70-იანი და 80-იანი წლები) ირანის და თვით მისი მეფის პოზიციაც უაღრესად რთული იყო. პეროზი თითქმის ერთდროულად ებრძვის „ჰუნებს“ შუა აზიაშიც და კავკასიაშიც.

ჰუნების კავშირში ოდესღაც შემავალმა სარაგურებმა და აკაცირებმა კავკასიის უღელტეხილები გადმოლახეს და მათთან ირანის შაჰი საომარ მოქმედებებს კავკასიის ტერიტორიაზე აწარმოებდა . ეხლა კი ძნელია იმის ვარაუდი, თუ ვინ ანგრევს ტაძარს. თვით პეროზი, რომელმაც შესაძლოა ისარგებლა ამ მომთაბარე ტომებთან საქართველოს ტერიტორიაზე წარმოებული ომით (რომელიც მისი გამარჯვებით დამთავრდა და მან ისინი გადარეკა უღელტეხილებს მიღმა), თუ თვით აკაცირები და სარაგურები. შეიძლება ისიც დავუშვათ, რომ ტაძარი, საისტორიო წყაროებში არასახული, რომელიღაც სხვა მოვლენის გამო ინგრევა, „ოც წლისა პეროზის მეფეობასა“.

რატომ არ იხსენიება წარწერებში მეფე ვახტანგ გორგასალი? ეს კითხვა თითქმის ყველა მკვლევარს აღელვებდა. არ იხსნება იმიტომ, რომ ტაძრის მშენებლობა ფარსმანის მეფობისას დასრულდა, ხოლო სარესტავრაციო (და სარეკონსტრუქციო) სამუშაოების ისტორიის მაუწყებელ ტექსტებში მისი მოხსენიება საჭიროდ არ მიიჩნიეს. ძეგლი არც მისი ინიციატივითა და არც დაფინანსებით არ აღდგენილა. მან ეს დარღვეული ტაძარი ეპარქიის ცენტრად წარმოიდგინა და იქ ეპისკოპოსი განაწესა.

დამოწმებული ლიტერატურა:

აბრამიშვილი გ., სტილისტური და შედარებითი ანალიზი და ძეგლთა ქრონოლოგიის საკითხები. საქართველოს აკად. შ. ამირანაშვილის სახელობის საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო სესიის მოხსენებათა თეზისები. თბილისი, 1994.

ამირანაშვილი შ., ბოლნისის ტაძრის აგების თარიღის დაზუსტებისათვის, საქართველოს პოლიტექნიკური ინსტიტუტის შრომები, #4, თბილისი, 1958.

ანდრონიკაშვილი მ., ნარკვევები ირანულ-ქართული ენობრივი ურთიერთობიდან. თბილისი, 1966.

ანდღულაძე ნ., თუმანიშვილი დ., საყვარელიძე თ., ბოლნისის სიონის საკითხისათვის, `მაცნე~. ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიის და ხელოვნების ისტორიის სერია, #3, თბილისი, 1984.

ბოგვერაძე ა., ბრძოლა ირანის აგრესიის წინააღმდეგ ქართლში IV საუკუნის მეორე ნახევარსა და V საუკუნის პირველ ნახევარში, საქართველოს ისტორიის ნარკვევები II. თბილისი, 1973.

ბოგვერაძე ა., ქართლი V ს-ის მეორე ნახევარში, ვახტანგ გორგასალი. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები II. თბილისი, 1973.

ბოგვერაძე ა., ძიებანი V ს-ის საქართველოს ისტორიიდან, `მაცნე~, ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიის და ხელოვნების ისტორიის სერია, 4. თბილისი, 1985.

ბოგვერაძე ა., ბოლნისის სიონის სამშენებლო წარწერის დათარიღებისათვის. საქართველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის საკითხები, VII. თბილისი, 1991.

გაბაშვილი ვ., „შუშანიკის წამება“, საიუბილეო კრებული. თბილისი, 1978.

გვერდწითელი რ., წმ. მარიამის ეკლესია თბილისში. ანჩისხატი. თბილისი, 2001.

გოილაძე ვ., ფარნავაზიანთა სახლის ქრისტიან მეფეთა ქრონოლოგია. თბილისი, 1990.

დანელია კ., სარჯველაძე ზ., ქართული პალეოგრაფია. თბილისი. 1997.

იაკობ ცურტაველი. მარტვილობა შუშანიკისი. ქართული და სომხური ტექსტები გამოსცა, გამოკვლევა, ვარიანტები, ლექსიკონი და საძიებელი დაურთო ილია აბულაძემ. თბილისი. 1938.

კაკაბაძე ს., ბოლნისის ტაძრის წარწერების შესახებ. მნათობი #5, თბილისი, 1985.

კეკელიძე კ., ბოლნისის ტაძრის წარწერების ინტერპრეტაციისათვის, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან VI ს. თბილისი, 1968.

ლომოური ნ., ბოლნიის სიონის საკითხისათვის, „მაცნე“. ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია. #3, თბილისი, 1984.

მარტვილობა და მოთმინება წმიდისა ევსტათი მცხეთელისა, ძველი ქართული ლიტერატურის ძეგლები. წიგნი გამოსაცემად მოამზადა, შესავალი, შენიშვნები და ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა. თბილისი, 1978.

მაჭავარიანი ელ., ბოლნისის სიონის სამშენებლო წარწერა. თბილისი, 1985.

მერაბიშვილი ი., რატომ არ იხსენიება ვახტანგ გორგასალი ბოლნისის წარწერაში. „მაცნე“. ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია. #4. თბილისი, 1974.

„მოქცევაი ქართლისაი“ და მისი სინური რედაქციები. გამოსცა და წინასიტყვაობა დაურთო ზაზა ალექსიძემ. თბილისი, 2007.

მუსხელიშვილი ლ., ბოლნისი, აკად. ნ. მარის სახელობის ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტის მოამბე III. ტფილისი, 1938.

მუსხელიშვილი ლ., არქეოლოგიური ექსკურსიები მაშავერას ხეობაში. თბილისი, 1941.

მჭედლიშვილი ბ., ბოლნისის სიონის დათარიღებისათვის, `მაცნე~. ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია,. თბილისი, 1985.

პატარიძე რ., ბოლნისის ტაძრის სამშენებლო წარწერები. მნათობი. #1. თბილისი, 1984.

სარჯველაძე ზ., ბოლნისის უძველესი წარწერის ზოგი აღდგენილი ადგილის შესახებ. „კრიტიკა“ #3. თბილისი, 1988.

საყვარელიძე თ., ბოლნისის სიონი. თბილისი. 1983.

საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ქართული ეპიგრაფიკული ძეგლების კატალოგი. შედგენილი და დასაბეჭდად მომზადებული ა. ბაქრაძისა და ს. ბოლქვაძის მიერ, ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით. თბილისი. 1958.

სილოგავა ვ., ბოლნისის უძველესი ქართული წარწერები. თბილისი. 1994.

სულხან-საბა ორბელიანი. თხზულებანი, IV ტ. თბილისი, 1966.

ქართლის ცხოვრება, ტომი I, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით. ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი. 1955.

ქართული წარწერების კორპუსი. ლაპიდარული წარწერები, ტ. I, აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველო (V-X სს.), შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ნ. შოშიაშვილმა. თბილისი. 1980.

ყაუხჩიშვილი თ., საქართველოს ბერძნული წარწერების კორპუსი, II, თბილისი, 2000.

ყიფიანი გ., კოლხეთისა იბერიის წარმართული ტაძრები და ქართული ქრისტიანული ხუროთმოძღვრების წარმოშობის საკითხები, თბილისი, 2000.

ყიფიანი გ., მეფე მირიანის ბაზილიკა, „ბიზანტინოლოგია საქართველოში _ 2“, თბილისი, 2009.

შანიძე აკ., ბოლნისის წარწერები, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, 2. თბილისი, 1977.

შანიძე აკ., ნაშთები მესამე პირის ობიექტური პრექფიქსის ხმარებისა ხმოვნების წინ ქართულ ზმნებში, ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, 1922-1923. ტფილისი, 1924.

შანიძე აკ., ძველი ქართულის ქრესტომათია ლექსიკონითურთ I, ქრესტომათია, ტფილისი, 1935.

შანიძე აკ., ბოლნისის წარწერები, `ნობათი~ 1. თბილისი, 1975.

ჩხეიძე თ., ნარკვევები ირანული ონომასტიკიდან, თბილისი, 1989.

ჩხიკვაძე მ., ბოლნისის ტაძრის აგების დათარიღებისათვის. არქიტექტურა და მშენებლობა. თბილისი, 1981.

ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები. წიგნი I, ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით. თბილისი, 1963.

წერეთელი გ., უძველესი ქართული წარწერები პალესტინიდან. თბილისი, 1960.

ჯავახიშვილი ივ., ახლად აღმოჩენილი უძველესი ქართული ხელნაწერები და მათი მნიშვნელობა მეცნიერებისათვის. ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე. #2. ტფილისი, 1923.

ჯავახიშვილი ივ., ქართული დამწერლობათმცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია. თბილისი, 1939.

ჯაფარიძე ვ., ადრეული შუა საუკუნეების არქეოლოგიური ძეგლები ქვემო ქართლიდან, თბილისი, 1982.

ჯღამაია ჯ., სამშენებლო კერამიკა ფეოდალური ხანის საქართველოში. თბილისი. 1980.

Bეყერ H. ჭ., Dას შყრისცჰე Kირცჰენბაუ, Bერლინ, 1929.

Bრენტჯეს B., Dიე ირანისცჰე ჭელტ ვორ Mოჰამმედ. Lპზ. 1978.

Bრიგგს M. შ., Eვერყმან’ს ჩონცისე Eნცყცლოპაედია ოფ Aრცჰიტეცტურე. Lონდონ, Nეწ-Yორკ, 1959.

Bროსსეტ M., Eხპლიცატიონ დე დივერსეს ინსცრიპტიონს Géორგიენნეს, Aრმéნინნეს ეტ Gრეცქუეს, Méმოირეს დე L’Aცადემიე Iმპერიალე დეს სციენცეს დე შტ-Pეტერბურგ, VI შéრიე. ტ. IV, შტ.-Pეტერბურგ, 1839.

ჩოოპერ G. ჩ., Lეხიკონ Aლტერ შყმბოლე. Lპზ. 1988.

Dურმ G., Dიე Bაუკუნსტ დერ ღöმერ. შტუტტგარტ. 1905.

Gლüცკ H., Dერ Bრეიტ – უნდ Lანგჰაუსბაუ ინ შყრიენ, Hეიდელბერგ, 1911.

Kჰატცჰატრიან A., Lეს Bაპტისტĕრეს Pალéოცჰრéტიენს. Pარის. 1962.

Dიეზ E., Dიე Kუნსტ დერ Iსლამისცჰეს Vöლკერ. Bერლინ, 1930.

Mეპისასცჰწილი ღ., ძინზადზე ჭ., Aუფნაჰმენ ვონ ღ. შცჰრედე. Gეორგიენ, ჭეჰრბაუტენ უნდ Kირცჰენ, Lპზ. 1986.

Nაუმანნ ღ., თაკჰტ – ი შულეიმან. Bერიცჰტ უბერ დიე Aუსგრაბუნგენ 1965-1973, Aრცჰაეოლოგისცჰერ Aნზეიგერ. Hეფტ 1, Bერლინ, 1975.

Беридзе В.В., Архитектура Грузии. М., 1948.

Брагинский И.С., Ăша Вāхишта, Мифологический словарь, М., 1990.

Гвердцители Р., Некоторые характерные черты грузинских Базилик V-VII вв. в свете новых данных. IV Муждународный симпозиум по грузинскому искусству. Тбилиси, 1983.

Дейхман Фр. В., О развитии базилик со столбами. Базилика Болнисский Сион. II Международный симпозиум по грузинскому искусству. Тбилиси. 1977.

Дьяконов М. М., Очерк истории древнего Ирана. М. 1961.

История Ирана. Ответсвенный редактор проф. М.С.Иванов. М. 1977.

Костовский А. Н., Геометрические постоения одним циркулем. М. 1984.

Пигулевская Н., Города Ирана в раннем средневековье. М.-Л. 1956.

Шуази Ог., История архитеектуры. т. второй. М. 1937.

Цинцадзе В., О некоторых особенностях базилик ранехристианской Грузии. IV Международный симпозиум по грузинскому искусству. Тбилиси, 1989.

Н. Чубинашвили. Хандиси. Тбилиси, 1972.

Г. Н. Чубинашвили, Болнисский Сион. Известия института языка, истории и материальной культуры им.акад. Н. Я. Марра, IX, Тбилиси, 1940.