ცენტრალური და ადგილობრივი სამოხელეო წყობა შუა საუკუნეების საქართველოში (მ. სურგულაძე)

(ზოგადი მიმოხილვა)

ელინისტური და გვიანანტიკური ქართლი

იმ დიდ პოლიტიკურ ცვლილებათა ტალღაზე, რომელიც მოჰყვა წინა აზიაში ალექსანდრე მაკედონელის სარდლებს შორის ძალაუფლებისათვის დაწყებულ ბრძოლას, ძვ.წ. IV-III საუკუნეთა მიჯნაზე წარმოიქმნა ქართლის (იბერიის) სამეფო და მასთან ერთად შეიქმნა მმართველობის აპარატი. ქართული საისტორიო ტრადიცია ქართლის სამეფოს წარმოქმნის შესახებ ორ ალტერნატიულ წყაროს ემყარება. ერთია „მოქცევა ქართლისა“, რომელიც ქართლის პირველ მეფედ აცხადებს აზონს, საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე „არიან-ქართლის“ მეფის ძეს. მეორეა „ქართლის ცხოვრება“, რომლის უძველესი შრე, ე. წ. „მეფეთა ცხოვრება“, აზონს დამპყრობლად მიიჩნევს, ხოლო კანონიერ მეფედ _ მცხეთის მამასახლისის მემკვიდრეს _ ფარნავაზს. ისტორიკოსები მიიჩნევენ, რომ ორივე წყარო შეიცავს პოზიტიურ ინფორმაციას _ ქართლის სამეფოს საფუძველი ჩაუყარა აზონმა, ხოლო განასრულა მისმა მეტოქე ფარნავაზმა, რომელმაც, მართალია, ბრძოლით მოიპოვა ტახტი, მაგრამ არსებითად შეინარჩუნა აზოს მმართველობის დროს შემოტანილი ტომობრივ-ეთნიკური კონსოლიდაციის ელემენტები, რომლებიც წყაროებში ღვთაებათა (არმაზ-ზადენი) თანაარსებობითაა გამოხატული. (ბერძენიშვილი 1990: 124, 140).

„მოქცევა ქართლისა“ არაფერს გვეუბნება აზონის მმართველობის წესის შესახებ, ვიცით მხოლოდ, რომ არიან-ქართლიდან მას თან გადმოჰყვნენ „რვა სახლი და ათნი სახლნი მამამძუძენი“ (აბულაძე 1963: 81-82), უეჭველია, სამხედრო კონტინგენტი, რომელსაც აზონი ეყრდნობოდა ქვეყნის მართვაში. რაც შეეხება სამოხელეო ინსტიტუტებს, „მეფეთა ცხოვრება“ მათ შექმნას ფარნავაზს მიაწერს.

ფარნავაზის დროს შექმნილმა სამოხელეო ინსტიტუტებმა, გარკვეული ტრანსფორმაციებით, შუა საუკუნეების საქართველოშიც შეინარჩუნეს თავისი მნიშვნელობა.

მოხელე მომდინარეობს პოლისემანტიკური სიტყვიდან ხელი, რომლის მრავალ მნიშვნელობათაგან ძალზე პროდუქტიული აღმოჩნდა უფლება/ფლობის ცნება. მისგან არის ნაწარმოები ძალაუფლებასთან დაკავშირებული სხვა ცნებებიც: ხელმწიფება, სახელმწიფო, ხელისუფალი, მოხელე, სახელო, ხელოსანი და სხვ. შუა საუკუნეებში დიდხანს გამოიყენებოდა ქვაზე ამოკვეთილი ხელის გამოსახულებები, როგორც პოლიტიკური ძალუფლების მატერიალური ნიშანი. აღსანიშნავია, რომ ასეთი „ხელები“ განვითარებულ შუა საუკუნეებში მხოლოდ სამეფო დომენის მამულებში იყო აღმართული (გ. ოთხმეზური 1981: 67-68).

ძველი ქართული სამართლებრივი ტერმინოლოგია ერთმანეთისაგან განარჩევს ცენტრალური აპარატის (დარბაზის რიგის/პალატის/კარის) და ადგილობრივ (საქვეყნოდ გამრიგე) მოხელეებს. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია, რომ შუა საუკუნეების ქართული მონარქიისათვის (ისევე, როგორც დასავლური ტიპის ფეოდალური მონარქიებისათვის) უჩვეულოა საჯარო და კერძო სამართლებრივი უფლებების მკაცრი გამიჯვნა, რამაც თავისებური ზეგავლენა მოახდინა სამეფო კარის დაწესებულებათა შინაგან სტრუქტურაზე და თვით სამოხელეო იერარქიაზე. ერთი და იგივე მოხელე შეიძლებოდა ყოფილიყო მეფის დომენის მსახურიც და სახელმწიფოს საჯარო მოხელეც.

ამრიგად, მოხელე ძველ ქართულში მეფის „ხელის“, ანუ მეფის პოლიტიკური ძალაუფლების გარკვეული ნაწილის მატარებელ პირს ეწოდებოდა. თვით „ხელის“ ინსტიტუციურ შინაარსს და კომპეტენციებს კი განსაზღვრავდა სრული „ხელის“ მქონე პირი _ „ხელმწიფე“, მეფე, რომლის ლეგიტიმურობა ანტიკურ ქართლში ორ საწყისს _ ღვთაებრივს (არმაზი) და მიწიერს (სამეფო დინასტიური წარმომავლობა) ეფუძნებოდა. მეფის ლეგიტიმაციის ამგვარი წესი არსებითად იგივე დარჩა ქართლის გაქრისტიანების შემდეგაც. ქართლის მეფე ერთდროულად ღვთისაგან ცხებულიც იყო და სამეფო დინასტიის კანონიერი გამგრძელებელიც. ამიტომ მეფეთა უზენაესი ნების გამავრცელებელი პირები, ანუ „ხელის“ მატარებელი მოხელეები ლეგიტიმურობის ასეთივე კომპონენტებს (ღვთაებრივსა და მიწიერს) საჭიროებდნენ. იმ რიტუალურ წესებზე დაკვირვება, რომლებიც დაკავშირებულია ამა თუ იმ პირის აღჭურვასთან სამოხელეო უფლებებით, ავლენს პოლიტიკური ისტორიის იმ უმნიშვნელოვანეს ასპექტს, რომელიც თავად ძალაუფლების ფენომენის ისტორიულ ფესვებს და მასთან დაკავშირებულ საზოგადოებრივ წარმოდგენებს უკავშირდება. ამგვარ საკითხთა კვლევისათვის ისტორიკოსები დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ ძალაუფლების ნივთიერ გამოხატულობებს _ ინსიგნიებს, საბეჭდავებს, რიტუალურ მოქმედებებს, ეტიკეტს, ტერმინოლოგიას, სტერეოტიპულ ფრაზეოლოგიას, ყველა იმ მასალას, რომელიც პოლიტიკური და სამართლებრივი სიმბოლოზმის ნიშნებს ატარებს. ამგვარი ინფორმაცია, გარდა წერილობითი წყაროებისა, შეიძლება შემორჩენილი იყოს მატერიალურ საგნებში, სახვითი ხელოვნების ძეგლებში, ეთნოგრაფიულ ყოფაში, ენობრივ ფორმულებში და სხვ.

საზოგადოების სოციალური სტრუქტურა და სამოხელეო კონტინგენტი

ელინისტური და გვიანანტიკური ეპოქების ქართლის მეფეთა ძალაუფლება დიდწილად ოჯახის ნათესაურ სტრუქტურას იმეორებდა, რის გამოხატულებასაც წარმოადგენდა უმაღლესი საკარისკაცო თანამდებობების გადანაწილება ე.წ. „მეფეთა ნათესავებს“ შორის (Меликишвили 1959: 469-470). ამ ჯგუფში სამეფო სახლის გენეტიკურ ნათესავებთან ერთად ხელოვნური დანათესავების გზით დაწინაურებული პირებიც ერთიანდებოდნენ. ხელოვნური დანათესავების ხალხური ინსტიტუტი „მეფეთა ნათესავის“ წრის გაფართოების საშუალებას იძლეოდა. ამ წრეს ეკუთვნოდნენ, მაგ., აზონის „მამამძუძეთა სახლები“, ფარნავაზ სპასპეტი _ ფარსმან ქველის მამაძუძე, ვახტანგ გორგასლის მამამძუძე საურმაგ სპასპეტი, ვახტანგის ძუძუმტე არტავაზდ კლარჯეთის ერისთავი და სხვ. საშუალო და უფრო დაბალი რანგის თანამდებობებს იკავებდნენ სამეფო მიწების („ხორა ბასილიკე“) პირობითი მფლობელები, რომლებიც ძველი ქართული მწერლობის ნათრგმნ და ორიგინალურ ტექსტებში სხვადასხვა ტერმინით გადმოიცემა: სეფე-წული, სეფე-კაცი მსახური, ტაძრეული და სხვ. (ალექსიძე 1963: 156-180).

ცნობილია, რომ სოციალურად ნაკლებ დიფერენცირებულ საზოგადოებებში ხელოვნური ნათესაობის ინსტიტუტები ქმნიდნენ ფართო სოციალური და პოლიტიკური კონსოლიდაციის შესაძლებლობებს. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა ვ. ბარდაველიძის ნაშრომში მოყვანილი ტაციტუსის ცნობა ქართლის უფლისწულ რადამისტისა და სომეხთა მეფის შეხვედრის შესახებ, რის დროსაც შესრულებულა კერპების წინაშე სისხლით ძმადგაფიცვის მსგავსი რელიგიური რიტუალი (ბარდაველიძე 1971: 68, 76). ეს მაგალითი ჩვენი საკითხისათვის საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ადასტურებს სამეფო ოჯახებში რიტუალური დანათესავების გავრცელებულ პრაქტიკას. „დანათესავების“ რელიგიურ რიტუალს ერთდროულად საკრალური, პოლიტიკური და სამართლებრივი შინაარსი ჰქონდა, რაც, მოხელეობის შემთხვევაში, მათ საქმიანობას მაღალ ლეგიტიმურობას ანიჭებდა. მკვლევართა აზრით, ფარნავაზის დროინდელი ყოფილი უფალ-მამასახლისების პოლიტიკური კონსოლიდაცია მეფის ფიგურის გარშემო და მათი გარდაქმნა მოხელე-ერისთავებად მხოლოდ ამგვარი ხელოვნური დანათესავების („შვილობის“) საფუძველზე შეიძლებოდა შემდგარიყო (ბერძენიშვილი 1990: 152; მამულია 1979: 63, 113).

გვიანანტიკურ ქართლში (IV-V სს.) საზოგადოების დიფერენციაციის გაღრმავების კვალდაკვალ საზოგადოებრივ ასპარეზზე მსახურთაგან (სეფეწულები) წინაურდებიან მხედრები, რომლებიც ფეოდალთა კლასის წინაპრები ხდებიან და სამოხელეო კონტინგენტიდან თანდათანობით ავიწროებენ რიგით სეფეწულებს.

* * *

ფეოდალური ურთიერთობების განვითარებამ ადრეულ შუა საუკუნეებშივე შეიტანა თავისი კორექტივი მოხელეთა ლეგიტიმაციის ძველ წესებში. „ქართლის ცხოვრებაში“ საინტერესო მინიშნებებია დაცული იმის შესახებ, თუ როგორ ყალიბდება ფეოდალური წოდების ორი ტიპი: ამათგან პირველის წყარო თავად სამეფო ხელისუფლებაა _ ვახტანგ გორგასალმა თავისი ერთგული მხედარ-მსახურები ომში გამოჩენილი მამაცობისათვის „წარჩინებულ-ქმნა“, ე.ი. მიწების ბოძების გზით აამაღლა სოციალურ საფეხურზე (ყაუხჩიშვილი 1955: 158). უფრო გვიან ასევე იქცევა არჩილი კახეთში (ყაუხჩიშვილი 1955: 243). სავარაუდოდ, ამავე წესით ყალიბდება ფეოდალური ელიტები შემდეგდროინდელ სამეფო-სამთავროებშიც. ამ კატეგორიის აზნაურობა ტახტის ერთგულებით გამოირჩევა და სამეფო ხელისუფლებაც მათგან არჩევს სამოხელეო კანდიდატურებს.

მეორე ტიპი გულისხმობს სამეფო ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებელ პროცესს _ აზნაურთა წოდების წარმოქმნას პატრონაჟის წესით, გაკვეულ პირთა მიერ თანამეთემეთა თავისუფლების შთანთქმისა და მათ მშვიდობიან არსებობაზე პასუხისმგებლობის აღებით. ასეთ აზნაურთა სახლები უპირატესად სამეფო ხელისუფლების სისუტის ჟამს, საერთო პოლიტიკური ცენტრის არარასებობის პირობებში ყალიბდებოდა, რაც, საქართველოს შემთხვევაში, საკმაოდ ხანგრძლივ პერიოდს (VIII-X სს.) მოიცავდა. ამგვარად წარმოქმნილ ძლიერ ფეოდალურ სახლებს მათი ძალაუფლების გამომხატველი ყველა ატრიბუტი გააჩნდათ: ვრცელი მიწა-წყალი, ციხესიმაგრეები, სამხედრო ძალა, საკუთარი ეკლესია და მრავალრიცხოვანი ყმები. საქართველოს გაერთიანებისათვის მებრძოლი მეფეები სწორედ ამგვარი სახლებისაგან აწყდებოდნენ მედგარ წინააღმდეგობას (მაგ., ტბელები შიდა ქართლში). ეს იყო ახალი მემამულური არისტოკრატია, უაღრესად ანგარიშგასაწევი პოლიტიკური ძალა, რომელმაც ერთგვარი განაჩენი გამოუტანა „მამამძუძეობის“ და „ძუძუმტეობის“ ძველ ინსტიტუტებს მათი საჯარო-პოლიტიკური ფუნქციებით. ამ ძველი ინსტიტუტების ტრანსფორმაციაა „გაზრდილობა“, რომელიც თავდაპირველად სასახლის მსახურთა (ტაძრეულნი, შინაურნი) წრით იყო შემოფარგლული და, თანდათანობით, ფეოდალური სამთავროების წარმოქმნის კვალობაზე, ლოკალური პოლიტიკური ცენტრების ძლიერებას დაედო საფუძვლად. მაღალ შუა საუკუნეებში კი „გაზრდილობამ“ მთელი აზნაურული წოდება მოიცვა _ მას დაემყარა რამდენიმე საფეხურიანი ფეოდალური ვასალიტეტი („ვეფხისტყაოსნის“ საზოგადოება). ამ ეპოქაში „გაზრდილობა“ იქცა სოციალური კონსოლიდაციის ახალ, ფეოდალურ ურთიერთობებზე მორგებულ სისტემად, რომელსაც ქართულ სინამდვილეში პატრონყმობაც ეწოდებოდა. იგი განსაზღვრავდა ფეოდალური წოდების იერარქიულ სტრუქტურას, პოლიტიკური ერთგულების და ეთიკური ქცევის ნორმებს, მაგრამ ცხადია, მისი მნიშვნელობა დიდად სხვაობდა ქართული სახელმწიფოებრივობის ჩამოყალიბებისა და განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე.

XI საუკუნეში საქართველოს მეფეთა ბრძოლა ქვეყნის გაერთიანებისათვის, იმ ეპოქის კატეგორიებით რომ ვიმსჯელოთ, ნიშნავდა ბრძოლას ერთი პატრონყმული ვერტიკალის შესაქმნელად _ მის მოქცევას ერთი პირის _ ფეოდალი-მეფის პირადი ძალაუფლების ქვეშ. ეს ხანგრძლივი ბრძოლა სამეფო ხელისუფლების გამარჯვებით დასრულდა დავით აღმაშენებლის დროს, მაგრამ არა მხოლოდ რეპრესიული ღონისძიებების შედეგად. „გაზრდილობის“ ინსტიტუტი სამეფო ხელისუფლებამ გამოიყენა იერარქიულ კიბეზე პირადი ღირსებით გამორჩეული ადამიანების დასაწინაურებლად, მათთვის პატივის მომატებით და თანამდებობების ბოძებით. ცხადია, ამგვარი რამ მეფის მოწინააღმდეგე მთავრებსაც შეეძლოთ, მაგრამ, ისინი, სამეფო კარს, რომელიც იმავდროულად მაღალი კულტურის ცენტრად იქცა, კონკურენციას ვეღარ უწევდნენ. ნ. ბერძენიშვილის დაკვირვებით, „გაზრდილ-შეზრდილობის“ ინსტიტუტის გადაქცევას სამეფო კარის პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ხელი შეუწყო „ზრდილობის“ შინაარსის გამდიდრებამ ფართო კულტურული თვალსაწიერით _ საეკლესიო სწავლების გვერდით საერო ცოდნის დამკვიდრებამ, ეტიკეტისა და მორალის მაღალი ნორმების დაწესებამ, საერთოდ, ფეოდალური კარჩაკეტილობის დაძლევამ. მეფეები ამ გზით იკრებდნენ ერთგულ, მხნე და ნიჭიერ ადამიანებს, რომელთაც არა მხოლოდ მაღალ საერო თანამდებობებზე აწინაურებენ, არამედ საეკლესიო იერარქიაშიც (ბერძენიშვილი 1974: 84-85). „გაზრდილობის“ ინსტიტუტის ფარგლებში იგულისხმება სხვადასხვა სოციალური შრის ვასალი და, მათ შორის, „არათავისუფალი“ ყმა-მსახურებიც (ჩხატარაიშვილი 1979: 93), რომლებიც საქართველოს სამეფო კარზე ძველ ტაძრეულთა ანალოგიურ ფუნქციებს ასრულებდნენ და, როგორც ჩანს, საქართველოს სამეფოს დინამიური ზრდის კვალობაზე სამოხელეო ასპარეზზეც აღწევდნენ წარმატებას. ამ ინსტიტუტის წყალობით მაგ., უფლისწულებთან ერთად დაბალ აზნაურთა და მსახურთა შვილებიც იზრდებოდნენ (შდრ. ლაშას თანამოჰასაკენი); მათ შორის ჭარბობდნენ საუფლისწულო მამულების მკვიდრ აზნაურთა შვილები. ამრიგად, სამეფო კარი მხოლოდ პოლიტიკური ცენტრი კი არ იყო, არამედ „ფეოდალურ ზნეობათა“ სწავლებისა და გავრცელების ცენტრადაც იქცა (ბერძენიშვილი 1974: 86-87), სადაც „აღზრდის“ კულტურა თავად წარმოადგენდა სოციალური კონსოლიდაციის მნიშვნელოვან საფუძველს.

სამეფო კარის მაღალი კულტურა მიმზიდველი გახდა ძველი მემამულურ-პროვინციული არისტოკრატიისათვისაც და საფუძველი გამოაცალა მის სწრაფვას განკერძოებისაკენ. ამიერიდან სამეფო კარზე „აღსაზრდელად“, მოყმეობა-ზრდილობის არისტოკრატიული ნორმების დასაუფლებლად და მაღალი სამოხელეო თანამდებობების დასაკავებლად ერთმანეთს ეჯიბერებიან „ახალი“ და „ძველი“ აზნაურები. XII საუკუნის მიწურულს, თამარის მეფობის დასაწყისში, აშკარა გახდა ძირძველი ფეოდალური არისტოკრატიის ტენდენცია შეეზღუდა „ახალი ადამიანების“ და ახალი საგვარეულოების გამოჩენა პოლიტიკურ ასპარეზზე. ამ არისტოკრატიამ მოხელეთა ლეგიტიმაციის საკითხი ძალზე მწვავედ დაუკავშირა მათ წარმომავლობას. დიდებულებმა მეფეს ერთგულ მოხელეთა (მაგ., აფრიდონისა და ყუბასარის) გადაყენება იმ მოტივით მოსთხოვეს, რომ ისინი „უგვარონი“ იყვნენ (ივარაუდება, რომ ეს მოხელეები მსახურთა წრიდან იყვნენ გამოსულნი, რის გამოც დიდებულთა თვალში მათ საკმარისი ლეგიტიმაცია არ გააჩნდათ. ყაუხჩიშვილი 1959: 30). თამარმა მოახერხა ერთგულ მოხელეთა დაცვა, მაგრამ მისი გარდაცვალების შემდგომ სასახლის სამოხელეო კონტინგენტის ორ კატეგორიას შორის დაპირისპირების კვალი კვლავ შეინიშნება (მაგ., ივანე ათაბაგი და ლაშა გიორგის „გაზრდილები“). ეს დაპირისპირება, რომელიც საზოგადოების დინამიური განვითარების პოტენციალს ემყარებოდა, საბოლოოდ შეაჩერა მონღოლთა დაპყრობებმა.

მოხელის ლეგიტიმაციისათვის სამეფო კართან „გაზრდილობით“ დაკავშირებულ პირს ჯერ „დარბაზის ყმობის“ საფეხური უნდა გაევლო, ამის შემდეგი შეიძლებოდა მისი რომელიმე თანამდებობაზე „შეწყალება“ სათანადო სამოხელეო რიტუალის თანხლებით. მსგავს რიტუალებზე მითითებას ვხვდებით თამარის ისტორიკოსთან (მაგ., აბულასანისა და ივანე მხარგრძელის მაგალითები. ყაუხჩიშვილი 1959: 36, 54). ისტორიული საბუთების მიხედვით, „შეზრდილ-გაზრდილთათვის“ თანამდებობის რიტუალური ბოძების წესი გვიანდელ შუა საუკუნეებშიც განაგრძობდა არსებობას. მაგ., XV საუკუნის მინიატურით შემკულ ერთ-ერთ სიგელში გამოსახულია მეფის წინ დაჩოქილი ყმა, რომელსაც თავი დაუხრია ხელდასხმის მოლოდინში (ქისკ 2014: 440). ივ. ჯავახიშვილი ამგვარ „პოლიტიკურ“ რიტუალებში საეკლესიო კურთხევის ანალოგს ხედავდა (ჯავახიშვილი 1982: 237).

მოხელის ლეგიტიმაციისათვის პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა ჰქონდა პატრონყმული ზნეობრივი კოდექსისა და ეტიკეტის შესწავლას, მაღალი წრის პრესტიჟული ქცევის ნორმების დაცვას. მაგ., მონღოლთა წყალობით დუმნისთავად აღზევებულ ეგარსლან ბაკურციხელს ეტიკეტის დარღვევის გამო (იგი ცხენიდან ჩამოუქვეითებლად მიეახლა ურდოდან დაბრუნებულ ავაგ ათაბაგს) პატივს აყრიან _ ეგარსლანი ცხენიდან ჩამოაგდეს და საპატიო სამოსი გახადეს. აქვე დასრულდა მისი სამოხელეო კარიერაც (ყაუხჩიშვილი 1959: 225).

ძველი ქართლის სამოხელეო ნომენკლატურა

შუა საუკუნეების საქართველოს სამოხელეო წყობამ მემკვიდრეობით მიიღო ანტიკური ქართლის სამეფოს სამოხელეო ტერმინოლოგია და, გარკვეული ტრანსფორმაციებით, შეინარჩუნა ზოგიერთი თანამდებობრივი ფუნქციაც. ასეთ თანამდებობებს მიეკუთვნება უპირველესად, სპასპეტი, ერისთავი და ეზოსმოძღვარი. სპასპეტის თანამადებობა, „მეფეთა ცხოვრების“ ცნობით, ფარნავაზ მეფის დროს (ძვ. წ. IV-III საუკუნეთა მიჯნა) შეიქმნა. სპასპეტი იყო მეფის შემდგომ მეორე პირი, ერისთავთა ჯარების წინამძღოლი და მფლობელი შიდა ქართლის მიწა-წყლისა „არაგვიდან ტაშისკარამდე“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 24). „ქართლის ცხოვრების“ ცნობას „მეფის შემდგომ მეორე პირის“ შესახებ ადასტურებს სტრაბონი, რომლის თანახმად, იგი წარმომავლობით ეკუთვნოდა სამეფო საგვარეულოს და მხედართმთავობასთან ერთად მსაჯულის ფუნქციებსაც ასრულებდა (სტრაბონი 1957: 129-130). ამრიგად, სპასპეტი ძველ ქართლში წარმოადგენდა უმაღლეს სატომო არისტოკრატიას _ „მეფეთა ნათესავს“, ასრულებდა მხედართმთავარისა და მოსამართლის ფუნქციებს და საკუთრივ განაგებდა შიდა ქართლს. თავად ტერმინი „სპასპეტი“ საშუალო სპარსული ფორმაა და ქართლში IV საუკუნის უწინარეს ვერ შემოვიდოდა (ანდრონიკაშვილი 1966: 371). ამიტომ მკვლევართა მოსაზრებით, ფარნავაზის დროინდელი `მეფის შემდგომ მეორე პირი“ უნდა ყოფილიყო არა „სპასპეტი“, არამედ „პიტიახში“, რომლის არსებობა ძველ ქართლში არმაზის სამაროვანის (I-III სს.) წარწერებმა დაადასტურა (თ. გამსახურდია 1970: 49-74). პიტიახშები ჩანან ძველი ქართლის უმაღლესი სამოხელეო იერარქიის სათავეში (გ. წერეთელი 1941: 35), მაგრამ ისტორიულ გარემოებათა წყალობით ა.წ. IV-VI საუკუნეებში „პიტიახში“ მნიშვნელობას იცვლის _ ამ ტერმინით ტრადიციულად მოიხსენიებენ ქვემო ქართლის (სამშვილდის) სამხარეო მმართველებს, რომელთა საგვარეულო წარმომავლობით სამეფო ოჯახთან იყო დაკავშირებული. რაც შეეხება სპასპეტს, „მეფეთა ცხოვრების“ თანახმად, IV-VI საუკუნეებში იგი მართლაც იყო მეფის შემდგომ მეორე პირი, მეფის მამამძუძე და აღმზრდელი, შიდა ქართლის მფლობელი და ადგილობრივ მოხელე-ერისთავთა ჯარების მხედართმთავარი. ტერმინი სპასპეტი იხმარება გვიანდელ (XVII-XVIII სს.) ტექსტებშიც, როგორც ახლადდამკვიდრებული „სარდლის“ ან მთავარსარდლის სინონიმი.

ძველი ქართლის სამოხელეო ტერმინოლოგიიდან მეტად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა სპასალარი, რომელმაც ადგილი შეინარჩუნა XI-XIII საუკუნეების ქართული მონარქიის სამხედრო-სამოხელეო ნომენკლატურაში.

ძველი ქრთლის სამოხელეო ტერმინოლოგიას განეკუთვნება „ერისთავი“, რომელიც ეტიმოლოგიურად სოციალურად თავისუფალი თემის _ ერის/ჯარის უფროსს აღნიშნავს და ხაზს უსვამს ძველი ქართლის სამეფოს სამხარეო მოწყობის სამხედრო-ორგანიზაციულ პრინციპს. „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ძველ ერისთავთა რაოდენობა (ფარნავაზიდან ვახტანგ გორგასლის მეფობის დასასრულამდე) რვას არ აღემატებოდა. საერისთავო ტერიტორიების ძველი სახელწოდებები მკაფიოდ უჩვენებს, რომ ეს „დაყოფა“ სინამდვილეში წინანდელი სამამასახლისო ქვეყნების _ ტომობრივ-ტერიტორიული წარმონაქმნების („ძმები“, „შვილები“) პოლიტიკურ გაერთიანებას წარმოადგენდა (ბერძენიშვილი 1990: 152-153). ერისთავთა მსხვილი სამართავი პროვინციები („ქვეყნები“) უფრო წვრილი ადმინისტრაციული ერთეულების, ხევებისა და ხეობებისაგან შედგებოდა, რომელთაც ერისთავების ხელქვეითი მოხელეები _ სპასალარები და ათასისთავები განაგებდნენ. როგორც „მეფეთა ცხოვრება“ იუწყება, ფარნავაზ მეფე ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფისას „სპარსთა სამეფოს“ მაგალითით ხელმძღვანელობდა, რაც უპირველეს ყოვლისა, ქართლის სამეფოს სამხედრო-სამოხელეო ნომენკლატურაში მჟღავნდება. გარდა ზემოაღნიშნული სპასპეტისა, საშუალო სპარსულია სპასალარიც (ანდრონიკაშვილი 1966: 372). ათასისთავი ქართული კომპოზიტია, მაგრამ, ვარაუდობენ, რომ იგიც აქამენიდური ირანის „ჰაზარაპეტის“ კალკი უნდა იყოს. აქამენიდურ ირანში სამხედრო ორგანიზაცია ათობით პრინციპს ეფუძნებოდა და ერთ-ერთი ჰაზარაპეტი სახელმწიფოს უდიდეს მოხელედ ითვლებოდა (გამსახურდია 1970: 70). ირანულ სამყროსთან სიახლოვეს ამჟღავნებს აგრეთვე უფლისწულთა (როგორც ვაჟების, ასევე ქალების) აღმზრდელებად სამხედრო მოხელეების, სპასპეტებისა და სპასალარების მოწვევა (ჩხეიძე 1979: 10), რისი არა ერთი მაგალითია „ვახტანგ გორასლის ცხოვრებაში“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 143, 145).

ძველი ქართლის მაღალ სამოხელეო თანამდებობას წარმოადგენდა „ეზოს მოძღვარი“, რომელიც დამოწმებულია არმაზში აღმოჩენილ ბერძნულ-არამეულ წარწერაში, ე.წ. „არმაზის ბილინგვაში“. წარწერის არამეული ძირი _ რბ ტრბṣ, რომლის შესატყვისია ბერძნ. „ეპიტროპოს“, ბიბლიური წიგნების ქართული თარგმანების გათვალისწინებით, ითარგმნა, როგორც „ეზოს მოძღვარი“ (წერეთელი 1941: 35). იგივე ტერმინი დამოწმებულია VIII საუკუნეში სირიულიდან ქართულად ნათარგმნ აგიოგრაფიულ თხზულებაში „დროსის წამება“ მსახურის, მეფის კარის მესაწოლის მნიშვნელობებით (მაისურაძე 1980: 128-129). „არმაზის ბილინგვის“ მიხედვით კი, „ეზოს მოძღვრი“ ქართლის სამეფოში სასახლის მაღალ საკარისკაცო თანამდებობას ეწოდებოდა და მის უფლება-მოვალეობებში შედიოდა სასახლისა და სამეფო დომენის გაძღოლა, სამეფო შემოსავალ-გასავალის აღნუსხვა (შდრ. ბერძნ. ეპიტროპოს), ამავე დროს მას უნდა ეხელმძღვანელა მეფის დაცვისათვის და სამეფო მიწებიდან გამოყვანილი (ტაძრეულთა) ლაშქრისათვის (მელიქიშვილი 1970: 648).

წყაროები არაფერს იუწყებიან ძველი ქართლის სამეფოს საშუალო და დაბალ თანამდებობებზე, რომლებიც, უეჭველია, სამეფო კარზე მრავლად იყო. შედარებით უფრო გვიანდელ ძეგლებზე დაყრდნობით გ. მელიქიშვილი ვარაუდობს ციხისთავის არსებობას (ტერმინი წერილობით დადასტურებულია VI საუკუნის „ევსტათი მცხეთელის მარტვილობაში“, სადაც იგი სპარსული ადმინისტრაციის უფროსი მოხელეა); ქართული ოთხთავის ძველი თარგმანების საფუძველზე იგივე მკვლევარი დაბალ მოხელეებად ვარაუდობს სეფე-კაცს, მეხარკეს, მეზვრეს (მელიქიშვილი 1970: 652-653).

მთლიანობაში ფარნავაზის დროინდელი სამეფოს სამოხელეო ტერმინოლოგია (რაოდენ არაზუსტი და არასრულიც უნდა იყოს იგი), მაინც გვიქმნის წარმოდგენას ძველი ქართლის სახელმწიფოებრივი მოწყობის სამხედრო-ორგანიზაციულ ხასიათზე. ამ ორგანიზაციის სათავეში მეფის შემდგომ იდგა ცენტრალური უწყების უმაღლესი მოხელე პიტიახში (მერმინდელი სპასპეტი). პროვინციებში წამყვანი როლი ეკისრებოდა ერისთავებს და სპასალარებს, რომლებიც ადგილებზე სამეფო ხელისუფლებას წარმოადგენდნენ და ითავსებდნენ მმართველობის სამხედრო, სასამართლო და ადმინისტრაციულ-ფისკალურ ფუნქციიებს. ერისთავები კრეფდნენ სამეფო ხარკს და გასამრჯელოდ იღებდნენ საერისთავო ბეგარას (ყაუხჩიშვილი 1955: 24).

საერისთავოთა სისტემა და ქვეყნის პოლიტიკური საზღვრები

ფარნავაზის დროინდელი სახელმწიფო მმართველობის ინსტიტუტები, ისევე როგორც სამოხელეო კონტინგენტის სოციალური წარმომავლობა, არსებითად დიდხანს, ადრეფეოდალური ურთიერთობების ჩასახვამდე, რჩებოდა უცვლელი ძველ ქართლში. ასევე უცვლელი იყო ქვეყნის საერისთავოებად დაყოფის ადმინისტრაციული პრინციპი, მაგრამ რომის იმპერიისა და ირანის პერმანენტული დაპირისპირება კავკასიის რეგიონში გავლენას ახდენდა ქართლის პოლიტიკურ-ადმინისტრაციულ საზღვრებზე, რაც, შესაბამისად, აისახებოდა საერისთავოთა რაოდენობაზე. მაგ., III საუკუნეში რომის პატრონაჟის ქვეშ ეგრისის საერისთავოს ადგილას ეგრისის სამეფო წარმოიქმნა, ამდენად, ქართლმა ეგრისის საერისთავო დაკარგა. დიდი ხნის შემდეგ, V საუკუნის მეორე ნახევარში, ვახტანგ გორგასალმა ეგრისის ნაწილი დაიბრუნა, სადაც საერისთავოები აღადგინა. ქართლის მეფეთა განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებდა საზღვრისპირა საერისთავო ოლქები, სადაც ერისთავებად განსაკუთრებით სანდო პირებს _ „მეფეთა ნათესავებს“ _ ნიშნავდნენ. ასეთთაგანი იყო კლარჯეთის საერისთავო, რომლის ტერიტორია რომმა IV საუკუნეში ჩამოაჭრა ქართლის სამეფოს, მაგრამ საუკუნის შემდეგ იგი ისევ შემოიერთა ვახტანგ გორგასალმა. ასეთივე დიდი ყურადღების საგანი იყო ქვემო ქართლის (სამშვილდის/ისტორიული გუგარენეს) საერისთავო, რომელიც ქვეყნის სამხრეთ საზღვარს კეტავდა და რომელსაც პერიოდულად სომეხი მეფეები ეუფლებოდნენ. ამიტომ სამშვილდის ერისთავებად ძირითადად მეფეთა ნდობით აღჭურვილი პირები (`მეფეთა ნათესავი~ _ პიტიახშები) ინიშნებოდნენ. ამავე მიზეზით ძვ. წ. III საუკუნეში ფარნავაზის მემკვიდრემ, მეფე საურმაგმა სამშვილდე საუფლისწულო დომენად აქცია. IV საუკუნის მიწურულს სამშვილდის ერისთავობას იღებს ფეროზი, სამეფო ოჯახის სიძე, ვისი სახელიდანაც წარმოიშვა სამშვილდის მმართველ ერისთავთა ზედწოდება _ „ფეროზიანები“. პერიოდულად სამშვილდე კვლავ საუფლისწულო დომენი ხდებოდა, თუმცა საბოლოოდ ისევ ფეროზიან ერისთავებს უბრუნდებოდა (ბახტაძე 2003: 82). მსგავს ცვლილებებს განიცდიდა კახეთის საერისთავოც. მირიან მეფემ (IV ს.) კახეთის საერისთავოს ერთი ნაწილი _ კუხეთი _ საუფლისწულო დომენად აქცია, შემდგომში მირიანის მემკვიდრე ბაქარმა კუხეთი თავის ძმისწულებს საერისთავოდ გადასცა (ყაუხჩიშვილი 1955: 131), ხოლო V საუკუნის მეორე ნახევარში ვახტანგ გორგასალმა კახეთი და კუხეთი კვლავ ერთ საერისთავოში გააერთიანა, ამასთანავე, ქართლის სამეფოს შემატა ჰერეთი, სადაც ახალი საერისთავო დააფუძნა (ყაუხჩიშვილი 1955: 185).

სოციალური ცვლილებების ზეგავლენა სამოხელეო კონტიგენტზე. VI-X საუკუნეები

დაახლოებით V საუკუნის მეორე ნახევრიდან ძალას იკრებს ფეოდალური ურთიერთობები, რამაც სერიოზული ძვრები გამოიწვია ქართული საზოგადოების სოციალურ სტრუქტურაში. ყველაზე ადრე ფეოდალიზაციის პროცესი შეეხო „მეფეთა ნათესავს“, რომლის რიგებიდან ინიშნებოდნენ უმაღლესი რანგის მოხელეები. ამავე დროს სამოხელეო იერარქიაში გზას იკაფავს ახალი კონტინგენტი ყოფილ მსახურთაგან, რომლებიც სამხედრო დამსახურების გამო მეფისაგან მიწებს იღებენ. ამ მოვლენას გულისხმობს „ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების“ ავტორი, როდესაც მოგვითხრობს, თუ როგორ დააჯილდოვა ვახტანგმა ოვსთა ბრძოლის მონაწილე მეომრები: „განსცა ნიჭი ერსა თვისსა და წარჩინებულ-ქმნნა მჴედარნი მსახურნი, გამოცდილნი წყობასა მას შინა ოვსთასა“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 171). წარჩინებული ფენის ფეოდალიზაციამ, თავის მხრივ, საკმაოდ სწრაფად მოახდინა ზეგავლენა ახალი სოციალური გარემოებებისა და მოხელის „ახალი“ თვითშეგნების ჩამოაყალიბებაზე. ვახტანგ გორგასლის შემდგომ (VI საუკუნის პირველი ათეული წლები) ფეოდალ-ბენეფიციარებად ქცეული მოხელე-ერისთავები, რომელთა შეცვლა ადრე მეფეს შეეძლო პოლიტიკური მიზანშეწონილების შესაბამისად, უკვე თანამდებობათა დამკვიდრებას ითხოვენ. VI საუკუნის 30-იან წლებში, როცა ირანმა ქართლში მეფობა გააუქმა, ერისთავები მხოლოდ ამგვარი პირობით დაიყოლია ირანის ხელისუფლებამ (მეფემან სპარსთამან ურმიზდ... უწოდა ზრახვად ერისთავთა ქართლისათა, აღუთქუა კეთილი დიდი და დაუწერა ერისთავთა მამულები შვილითი შვილამდე და ესრეთ წარიბირნა ლიქნითა“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 225). მაგრამ ერისთავთა მორჩილება ირანისადმი ხანმოკლე აღმოჩნდა. მალე მათ ბიზანტიას მიმართეს თხოვნით, ქართლში დაესვათ ისეთი მეფე, რომელიც ერისთავებს საერისთავო „ქვეყნებს“ მემკვიდრეობით შეუნარჩუნებდა (ყაუხჩიშვილი 1955: 226). ერისთავთა ამგვარი „არათანმიმდევრული“ პოლიტიკური ქცევა, შესაძლებელია, გამოწვეული ყოფილიყო რელიგიური მიზეზითაც (ირანს ჰქონდა მაზდეანობის ძალად გავრცელების მცდელობები) და სოციალური ფაქტორებითაც _ მეფის ფიგურის გარეშე ერისთავებს გაუჭირდებოდათ მორჩილებაში ჰყოლდათ საერისთავოს უკვე განშრევებული და წინააღმდეგობრივი მისწრაფებების მქონე სოციალური ჯგუფები (მუსხელიშვილი 2003: 416). რასაკვირველია, ბიზანტიამ ისარგებლა ერისთავთა განწყობით და ქართლის `მეფედ~ პრობიზანტიული პოლიტიკის გამტარებელი გუარამ კურაპალატი (ბაგრატიონთა დინასტიიდან) დასვა. მაგრამ ამ უკანასკნელმა ერისთავებზე გავლენა ვეღარ მოიპოვა, რადგან „სპარსთა და მეფისაგან ბერძენთა მეფისაგან ჰქონდეს სიგელნი მკვიდრობისანი“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 228).

ამავე პერიოდში ქართლის ცენტრალურ ხელისუფლებას წარმოადგენდა ირანის სამხარეო მმართველი, მარზპანი. მისმა ფიგურამ გამოიწვია მთელი რიგი ცვლილებები ქართლის ცენტრალურ მმართველობაში. VI საუკუნის ავთენტურ წყაროში _ „ევსტათი მცხეთელის წამება“ _ ქართლის ძველ დედაქალაქ მცხეთაში ადგილობრივ დიდმოხელეთა შორის დასახელებულნი არიან მხოლოდ „პიტიახში“ და „მამასახლისი“ სეფეწულებთან ერთად (აბულაძე 1963: 31-23). „მამასახლისის“ ხსენება პირველი რიგის მოხელეთა შორის აფიქრებინებს მკვლევართ, რომ, უმეფობის პერიოდში ეს ტერმინი ჯერ კიდევ გამოიყენებოდა ქართლის სამეფო საგვარეულოს უხუცესი წევრის აღსანიშნავად (ბოგვერაძე 1979: 68). ამავე აზრის გაგრძელებად შეიძლება მივიჩნიოთ მოსაზრება, რომ ახალ პოლიტიკურ რეალობაში ტერმინ „მამასახლისის“ გაცოცხლება გამოიწვია სპასპეტის თანამადებობის გაუქმებამ. ქართლის იმჟამინდელი „მამასახლისი“ უნდა ყოფილიყო დამცრობილი სპასპეტი, რომელსაც „მეფეთა ნათესაობით“ შენარჩუნებული ჰქონდა მაღალი სოციალური სატატუსი და შიდა ქართლი (ბახტაძე 2003: 121-122).

VI საუკუნეში მომხდარი პოლიტიკური და სოციალური ცვლილებების უმნიშვნელოვანესი შედეგი იყო ყოფილ მოხელე-ერისთავთა მიერ ძლიერი პროვინციული მმართველობის ჩამოყალიბება, რამაც (გარეშე ძალის გარეშეც) ძლიერ დაასუსტა ცენტრი, რომელსაც VI საუკუნის მეორე ნახევარში ერისმთავარი (პირველი თანატოლთა შორის) ჩაუდგა სათავეში.

ადრეული შუა საუკუნეების საზოგადოებრივი განვითარების ტენდენციებმა ასახვა ჰპოვა ძველი საერისთავო ოლქების საზღვრების მოშლაშიც. VII საუკუნის შუა ხანებში გამოცემულ ჰაბიბ იბნ მასლამას დაცვის სიგელში აღარ ჩანს ძველი საერისთავოები (გარდა კლარჯეთისა და ქვემო ქართლისა) და უკვე სულ სხვა ტერიტორიული წარმონაქმნებია ჩამოთვლილი (ბოგვერაძე 1979: 139, 192). სამეცნიერო ლიტერატურაში ასეთი ცვლილებები მიჩნეულია ძველი ქართლის, როგორც ერთი პოლიტიკური სხეულის, მცირე ფეოდალურ სამთავროებად დაშლის უტყუარ მოწმობად. „VII საუკუნის ქართლი ერთი მთლიანი ქვეყანა აღარაა და ერისმთავარი მას ვერ აერთიანებს“ (ბერძენიშვილი 1990: 269). განვითარების ამ ტენდენციას ასახავს „ქართლის ცხოვრებაში“ შემონახული ცნობა, რომ VIII საუკუნის შუა ხანებში ერისთავებმა უკვე სამეფო სახლისაგან (არჩილი) მიიღეს აღიარება საერისთავო მამულების მკვიდრობით ფლობაზე. ასე გარდაიქმნენ მოხელე-ერისთავები სენიორებად შებამისი პოლიტიკური უფლებებით და ვასალებით (მუსხელიშვილი 2003: 19-420).

ერისმთავართა მმართველობის პერიოდმა VIII საუკუნის ბოლომდე გასტანა. საზოგადოების ახალმა განშრევებამ, ახალი გეოგრაფიულ-სამეურნეო ზონების განვითარებამ, გარეშე ფაქტორებთან ერთად ნიადაგი შეუმზადა დეზინტეგრაციის პროცესებს ქართლის ძველი სამეფოს ფარგლებში. ქართლის სამეფოს ისტორიულ ტერიტორიაზე ყალიბდება ახალი პოლიტიკურ-ტერიტორიული წარმონაქმნები საკუთარი პოლიტიკური ცენტრებით და მმართველობის აპარატით.

ქართულ სამეფო-სამთავროთა მმართველობის წესების შესახებ თანადროული ცნობები ძალზე მწირი და ფრაგმენტულია. სამეცნიერო ლიტერატურაში არსებობს მოსაზრება, რომ სამეფო-სამთავროების მმართველობა ძირითადად ადგილობრივი მმართველობის სისტემაზე იყო დაფუძნებული (მესხია 1979: 3, რედაქტორის წინასიტყავობა). სამეფო-სამთავროების მმართველობაზე მსჯელობისას ვახუშტი ბატონიშვილიც ყურადღებას ადგილობრივ მმართველობაზე ამახვილებს, მაგრამ ძნელი წარმოსადგენია სამეფო-სამთავროთა არსებობა თუნდაც მარტივად დასტრუქტურებული საკარო თანამდებობათა გარეშე, მით უფრო, როცა ლაპარაკია ბიზანტიის მეზობლობაში და მისი უშუალო კულტურული გავლენის ქვეშ აღმოცენებულ სამეფო-სამთავროებზე. აქ კონკრეტული ცნობების უკმარისობა მხოლოდ მათი მოუღწევლობით შეიძლება აიხსნას. ფრაგმენტული ცნობები სამოხელეო თანამდებობებზე აქა-იქ გაფანტულია აგიოგრაფიულ მწერლობაში. მაგ., „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებიდან“ ვიცით, რომ ტაო-კლარჯეთის სამეფო კარის „საჭურჭლე“ აშოტ კურაპალატის (IX ს. პირველი მეოთხ.) ფავორიტ ქალს ებარა (აბულაძე 1963: 297). ეს ცნობა მართლაც მიუთითებს სამეფო სასახლის მმართველობის სტრუქტურულ სიმარტივეზე, მაგრამ უეჭველია ისიც, რომ თუნდაც ასეთი გამარტივებული სამსახურები მმართველობის სხვა სფეროებშიც აუცილებელი იქნებოდა. „გიორგი მთაწმიდლის ცხოვრების~ თანახმად, დავით კურაპალატის (X საუკუნის მეორე ნახ.) კარზე იყო „მწერალთა ზედა მთავრის~ თანამდებობა (აბულაძე 1967: 115), რომელიც ძალზე მიახლოვებული ჩანს შემდგომი დროის მწიგნობართაუხუცესთან.

შედარებით მეტია ცნობილი სამეფო-სამთავროების საერისთავო ოლქების შესახებ. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს დამაარსებელმა მეფე ლეონმა „განყო ესე ეგრისი და აწ აფხაზეთი რვა საერისთოდ“. ამ ცნობაში რიცხვი რვა უფრო სიმბოლურია, რამდენადაც იგი ძველ ერისთავთა რაოდენობას იმეორებს, სინამდვილეში კი საერისთავოთა რაოდენობა ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში რვას აღემატებოდა. ვახუშტი ჩამოთვლის ლეონის დროინდელ საერისთავოებს მათი საზღვრებით: აფხაზეთი, ცხომი, ბედია, გურია, რაჭა-ლეჩხუმი, სვანეთი, შოპრაპანი, ქუთათისი. ამათ გარდა, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში შედიოდა არგვეთისა და ოდიშის საერისთავოებიც (ბახტაძე 2003: 128). X საუკუნეში კი, ეგრის-აფხაზეთის მეფეების ექსპანსიური პოლიტიკის შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოში ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს შეემატა ქართლისა და ჯავახეთის ახალი საერისთავოები.

ადგილობრივი მმართველობა საერისთავოების პრინციპზე უნდა ყოფილიყო მოწყობილი კახეთისა და ჰერეთის სამთავროებშიც, თუმცა წყაროები არც მათ შესახებ იუწყებიან რამეს. ამაზე მიუთითებს ვახუშტიც, რომელიც ინფორმაციას ფლობს კვირიკე დიდის დროს (1014-1037) გაერთიანებულ კახეთ-ჰერეთზე, სადაც შვიდი საერისთავო ოლქი შექმნილა. ამათგან კახეთზე მოდიოდა სამი: რუსთავი, კვეტერა (უჯარმა), პანკისი (მარილისი); ჰერეთზე _ ოთხი: ხორნაბუჯი, ვეჯინი, მაჭი, შტორი.

ტერმინი „ერისთავი“ ხშირად გამოიყენება ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონების მიმართაც, მაგრამ ამ ტერმინის შინაარსი უკვე აღარ გამოხატავს სამოხელეო თანამდებობას. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ტაო-კლარჯეთის სამეფო არ იყო ისე მკაცრად ცენტრალიზებული, როგორც, მაგ., აეგრის-აფხაზეთის სამეფო. მისი ტერიტორია ბაგრატიონთა საერთო სახლიდან განშტოებულ სხვადასხვა სახლებს შორის იყო გადანაწილებული, რომელთა უფროსი წარმომადგენლები ფაქტობრივ ნახევრადდამოუკიდებელი მთავრების უფლებებით სარგებლობდნენ. ისინი აღიარებდნენ „ქართველთა მეფის“ უზენაესობას (ეს ტიტული 888 წლიდან მიიღეს ტაოს მეფეებმა) ფეოდალურ-კოლეგიალურ საფუძველზე, მაგრამ, როგორც მოხელეები, არ ემსახურებოდნენ მას (ლორთქიფანიძე 1973: 456). „ერისთავთ-ერისთავი“ ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონებში უმაღლესი ტიტული იყო (შოშიაშვილი 1980: 56). „ერისთავიც“ და „ერისთავთ-ერისთავიც“ მაღალ სოციალურ სტატუსს შეესატყვისებოდა და არა მოხელეობას (ბახტაძე 2003: 152), თუმცა, ბაგრატიონ მთავართა შორის არსებულ რანჟირებას ასახავდა. მათ შორის განსხვავება დამოკიდებული ჩანს საგამგებლო ტერიტორიის წარმომავლობაზე ან მის სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე (ბახტაძე 151-152). იგივე დასკვნა ვრცელდება ტაო-კლარჯეთის იმ მცირერიცხოვან ერისთავთა მიმართაც, რომლებიც ბაგრატიონთა საგვარეულოს არ მიეკუთვნებოდნენ. ერთ-ერთი ასეთი იყო კლდეკარის ერისთავიც, რომელიც ამ სამეფოს ფარგლებში ნახევრადდამოუკიდებელი მმართველის სტატუსს ინარჩუნებდა (ბახტაძე 2003: 149-152).

„ერისთავთ-ერისთავი“ XI საუკუნეში ტაო-კლარჯეთიდან შევიდა ერთიანი ქართული მონარქიის სამოხელეო ნომენკლატურაში (შოშიაშვილი 1984: 33, 36, 40, 47). ფორმალურად ერისთავთ-ერისთავი უფრო მაღალი საფეხურის მოხელე იყო, ვიდრე ერისთავი, მაგრამ რეალურად მათ შორის ადმინისტრაციული დაქვემდებარება არ იგულისხმებოდა. გვაქვს შემთხვევები, როცა ერთი და იგივე პირი ხან ერისთავად მოიხსენიება, ხან ერისთავთ-ერისთავად. ერისთავთ-ერისთავი შეიძლებოდა იმ ერისთავებისათვის ეწოდებინათ, რომლებიც განსაკუთრებულად დიდ ტერიტორიას, სტრატეგიულად მნიშვნელოვან პროვინციებს ან „მეფეთა საჯდომ ადგილებს“ (რეზიდენციებს) განაგებდნენ.

სამოხელეო წყობა საქართველოს ერთიან მონარქიაში. XI-XV საუკუნეები

X-XI საუკუნეთა მიჯნაზე საქართველოს სამეფო-სამთავროები ერთიანი მონარქიის ფარგლებში გაერთიანდნენ. ეს იყო დიდმნიშვნელოვანი პოლიტიკური აქტი, რომელმაც მომდევნო სამი საუკუნის განმავლობაში განსაზღვრა ქართული საზოგადოების კულტურული წინსვლა და ქართული მონარქიის უმნიშვნელვანესი პოლიტიკური როლი კავკასიის რეგიონის ქვეყნებისათვის. საქართველო უკვე ახალი ქვეყანა იყო ახალი სოციალური ძალებით და ახალი პოლიტიკური გამოწვევებით, რისთვისაც უეჭველია, პასუხი უნდა გაეცა ქვეყნის პოლიტიკურ სისტემას მისი ცენტრალური და ადგილობრივი სამოხელეო უწყებების საშუალებით.

საქართველოს გაერთიანება _ დიდწილად პატრონყმული საზოგადოების კონსოლიდაციის შედეგი იყო, რომელსაც საფუძვლად ეთნოკულტურული თვითშეგნების მაფორმირებელი მყარი წარმოდგენები ედო, მაგრამ, როგორც ამას XI საუკუნის პოლიტიკური მოვლენები უჩვენებს, გაერთიანებული საქართველოს პირველ მეფეებს მაინც ძლიერ გაუჭირდათ სახელმწიფოებრივი წესრიგის დამყარება. ერთ-ერთი მიზეზი ამგვარი ვითარებისა მდგომარეობდა ძველი სამოხელეო სისტემის შეუსაბამობაში ახალ პოლიტიკურ რეალობასთან.

ახლადგაერთიანებული საქართველოს მეფეები, ცხადია, ემყარებოდნენ ეგრის-აფხაზეთისა და ტაოს სამეფოებში დამკვიდრებულ მართვის გამოცდილებას, რომელიც ამ დროისათვის ორსაუკუნოვან ისტორიას ითვლიდა. „მატიანე ქართლისა“ იუწყება, რომ ბაგრატ III სამეფო საქმეებს განაგებდა თავისი პაპის, გიორგი მეფისა და გამზრდელის, დავით კურაპალატის მისგავსებულადო (ყაუხჩიშვილი 1955: 275). ჩვენ ერთობ სუსტი წარმოდგენა გვაქვს ამ სამეფოთა ცენტრალურ სამოხელეო წყობაზე, მაგრამ ტექსტიდან ცხადი ხდება, რომ ეს „მიმსგავსება“ უპირველესად, გულისხმობდა სამოხელეო პერსონების შერჩევას მეფის პირადი ვასალებიდან _ „მატიანის“ ცნობით, ბაგრატმა ეგრის-აფხაზეთში „ურჩი“ აზნაურები „შესცვალნა დიდებისაგან და ადგილთა მათთა დაადგინნა ერთგულნი და მოსწრაფედ მორჩილნი ბრძანებათა მისთანი...“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 276). მსგავსი ცნობაა შემონახული „გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებაშიც“, სადაც ნათქვამია, რომ გიორგის მამა იაკობი იყო „ერთგულთაგანი და საკუთართაგანი“ გიორგი I-ისა, რის გამოც მიუნდვია მისთვის მეფეს საიდუმლო დიპლომატიური მისია ალ-ჰაქიმთან (აბულაძე 1967: 110). ეს მაგალითები თვალნათლივ მოწმობს, რომ საქართველოს სამოხელეო წყობას საფუძვლად ისეთივე პატრონყმული წესრიგი ედო, როგორიც იმჟამინდელ სოციალურ ურთიერთობებს განსაზღვრავდა (ჯავხიშვილი 1982: 227). კარის მოხელენი დომენის აზნაურებს, მეფის „გაზრდილთა“ წრეს _ ყმა-აზნაურებს ან მსახურებს განეკუთვნოდნენ და მნიშვნელოვან ფუნქციებს ასრულებდნენ სამეფო კარზე.

მაგრამ ზემოთქმული შეეხება მხოლოდ სამეფო კარს, სასახლის დაწესებულებათა ხელმძღვანელებს. რაც შეეხება ადგილობრივ მოხელეებს, პროვინციათა მმართველ მოხელე-ერისთავებს, XI საუკუნეში საქართველოს მეფეები სწორედ მათი შერჩევისას იყვნენ შეზღუდულნი. როგორც თანადროული წყაროები უჩვენებენ, მეფეები ერისთავებად მხოლოდ ხელახლა ამტკიცებდნენ პროვინციების ძირძველი მემამულურ-არისტოკრატული სახლების წარმომადგენლებს, რომლებიც ნაკლებად გამოირჩეოდნენ მეფისადმი ლოიალობით. ეს იყო კომპრომისული გზა, რასაც ხელი უნდა შეეწყო დიდაზნაურთა კონსოლიდაციისათვის მეფის ფიგურის გარშემო. ბაგრატ IV-ის დროინდელი შინაური კონფლიქტების გადმოცემისას მეფის ირგვლივ დაჯგუფებულ ფეოდალებს წყარო ძირითადად მაღალი ეპითეტებით _ „დიდებული“, „წარჩინებული“ _ მოიხსენიებს, რაც თავისთავად ამ პირთა დიდმოხელეობის მოწმობაა, თუმცა, წყარო არ აკონკრეტებს მათ თანამდებობებს. მაგრამ იმდროინდელ საისტორიო მასალაზე დაკვირვება საშუალებას იძლევა დავასკვნათ, რომ ეს `დიდებულები“ ისევ ერისთავები იყვნენ, რადგან იმჟამად მონარქიის სიმტკიცე ცენტრალური მმართველობის ინსტიტუტებზე უფრო მეტად დამოკიდებული იყო ადგილობრივი მმართველი ერისთავების ერთგულებაზე მეფისადმი, რადგან სწორედ მათ ურჩობას შეეძლო უდიდესი ზიანის მიყენება ქვეყნის ერთიანობისათვის. ამას ადასტურებს იმდროინდელი სამეფო სიგელების შანცტიო-ც, სადაც კარის მოხელეების ხსენება არ ჩანს, მაშინ, როდესაც ერისთავთა მეთაურობით საქვეყნოდ გამრიგე მაღალი და დაბალი მოხელეები სრულად არიან ჩამოთვლილნი.

გვაქვს შემთხვევები, როდესაც მეფეები მოხელეობას ართმევენ აშკარად „ურჩ“ ერისთავებს (მაგ., ბაგრატ III-მ ერისთავობა ჩამოართვა რატი ბაღვაშს, ბაგრატ IV-მ _ აბაზასძეებს და ლიპარიტ ბაღვაშს), მაგრამ დროთა განმავლობაში ირიგებენ მათ ან მათ შთამომავლებს და უბრუნებენ ჩამორთმეულ თანამდებობებს, ზოგჯერ აწინაურებენ კიდევაც (მაგ., ბაგრატ IV-მ კვლავ შეიწყალა ივანე ლიპარიტის ძე და მას სპასალარობა უბოძა). კიდევ უფრო კომპრომისულ პოლიტიკას ატარებდა ერისთავთა მიმართ გიორგი II (ყაუხჩიშვილი 1955: 316). მიუხედავად ასეთი მცდელობებისა, XI საუკუნის განმავლობაში, როდესაც ხშირად ირღვეოდა ერთიანი საქართველოს პოლიტიკური კონტურები, სამეფო ხელისუფლებას სწორედ ეს ძირძველი ერისთავები უქმნიდნენ მთავარ საფრთხეს. შეიძლება ითქვას, რომ XI საუკუნის საქართველოს პოლიტიკურმა კრიზისებმა მნიშვნელოვანი გამოცდილება შესძინა სამეფო ხელისუფლებას _ მან გამოამჟღავნა წინააღმდეგობრივი იმპულსები თვით ფეოდალური წოდების შიგნით, თვალსაჩინო გახადა იმჟამინდელ საქართველოში მოქმედი სამოხელეო ინსტიტუტებისა და მართვის მექანიზმების სუსტი რგოლები. ეს იყო პოზიტიური შედეგი, რამაც შესაძლებელი გახადა სახელმწიფოებრივი მშენებლობის ახალ ეტაპზე გადასვლა დავით IV აღმაშენებლის (1089-1125) დროს.

დავით აღმაშენებელმა, რომელიც ქვეყნისათვის განსაკუთრებულად მძიმე ვითარებაში ავიდა სამეფო ტახტზე, სამოხელეო წყობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა. ეს ცვლილებები განპირობებული იყო როგორც საშინაო, ისე საგარეო ფაქტორებით: უპირველეს ყოვლისა, აღსაკვეთი იყო ფეოდალური ანარქია და აუცილებლი იყო სამეფო კარის, როგორც მართვის ცენტრის მნიშვნელობის ზრდა. ამ ამოცანას ემსახურებოდა თავად მეფის პერსონალური ავტორიტეტის ამაღლება (ღვთისსწორობა) და ძალაუფლების სრული კონცენტრაცია მის ხელში. ამ მიზნით იქნა შემოღებული მეფის უშუალო მოადგილის, მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის თანამდებობა, რომლის კონტროლქვეშ მოექცა მართლმსაჯულება, საეკლესიო და სამოქალაქო უწყებები. დავითის ინიციატივით დაიხვეწა უწყებრივი სტრუქტურები, მათი ფუნქციები მეტ-ნაკლებად გაიმიჯნა დარგობრივად; შეიქმნა ქვეყნის თავდაცვისა და უსაფრთხოების გამაძლიერებელი ახალი სამსახურები _ ე.წ. მსტოვართა და მონაპირეთა ინსტიტუტები, რომელთა კარგად ორგანიზებულმა საქმიანობამ ხანგრძლივი დროით უზრუნველყო საზღვრების დაცვა და ქვეყნის მშვიდობიანი განვითარება. დავით აღმაშენებლის მიერ ჩატარებულმა სამოხელეო რეორგანიზაციამ არსებითად გააძლიერა ცენტრალურ მმართველობა, აამაღლა სასახლის კარის, როგორც პოლიტიკური მართვის ცენტრის მნიშვნელობა, რამაც უდიდესი როლი შეასრულა დავითის სამხედრო-პოლიტიკურ წარმატებებში. ადგილობრივ მმართველობაში კვლავ ერისთავები რჩებოდნენ უპირველეს მოხელეებად, მაგრამ ისინი უკვე ცენტრალური მმართველობის უპირველეს მოკავშირეებად იყვნენ ქცეულნი.

სამოხელეო უწყებების რეფორმირებისას დავით აღმაშენებელი, ისევე, როგორც მისი წინამორბედები, პატრონყმულ სტრუქტურებს ემყარებოდა. დავითის სახელმწიფოებრივი წარმატებების მოზიარე დიდმოხელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი მეფის საკუთარი ვასალების რიგებიდან იყვნენ გამოსულნი (ცნობილია, რომ მეფესთან „გაზრდილობით“ იყო დაკავშირებული გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი _ „მეფის მამა“ და მეორე პირი სახელმწიფოში). მაგრამ, ამასთანავე, დავით აღმაშენებლის ფართო სამოქმედო პროგრამამ სამეფო კართან დაახლოებულ წრეებს და მათ თანამებრძოლებს დაწინაურების უდიდესი შესაძლებლობები მისცა. დავითის დროს გამოვიდა პოლიტიკურ ასპარეზზე ახალგაზრდა, გამარჯვებული სამხედრო-სამოხელეო ელიტა, რომლის სახელმწიფოებრივმა მოღვაწეობამ ახალი მიმზიდველობა შესძინა სამეფო კარს _ სახელმწიფო მმართველობის პოლიტიკურ ორგანოს, რამაც ნიადაგი გამოაცალა ძველ მოხელე-ერისთავთა სეპარატისტულ მიდრეკილებებს.

დავით აღმაშენებლის ადმინისტრაციული რეფორმები უპირველესად შეეხო ცენტრალურ აპარატს, რომელიც უფრო მოქნილი და მრავალდარგოვანი გახდა. ამასთან, ნაბიჯები იქნა გადადგმული ფუნქციათა დარგობრივი გადანაწილების მიმართულებებით. დავითის დროს იქნა შემოღებული სამეფო კარის სამი უმაღლესი საუწყებო თანამდებობა: მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი. ივ. ჯავახიშვილი დავით აღმაშენებელს მიაწერდა სავაზიროს, ანუ მეფის პოლიტიკურ მრჩეველთა საბჭოს შექმნას (ჯავახიშვილი 1982: 265-270, 302), სავაზიროს შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყვნენ უმაღლესი რანგის მოხელეები: მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი და მეჭურჭლეთუხუცესი. მოგვიანებით შ. მესხიამ წამოაყენა მოსაზრება, რომ დავით აღმაშენებლის დროიდან თამარის მეფობის მიწურულამდე მხოლოდ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი სარგებლობდა ერთადერთი „ვაზირის”, ანუ მეფის მრჩევლის უფლებით, ხოლო სავაზირო უნდა ჩამოყალიბებულიყო ათაბაგის თანამდებობის შემოღებასთან ერთად, რომელიც იყოფდა „მეფის მამობის” ფუნქციას მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელთან. მაგრამ, რადგან წყაროთა ჩვენებები უფრო პირველი მოსაზრების სასარგებლოდ იხრება, მკვლევართა უმრავლესობა სავაზიროს XII საუკუნეში წარმოშობილად მიიჩნევს (ბერძენიშვილი 1958: 208-209; ლორთქიფანიძე 1966: 72-74; ოთხმეზური 1981: 49-52; ანთელავა 1983: 154). რუსუდან მეფის დროს ამ შემადგენლობას შეემატა მსახურთუხუცესი (მესხია 1979: 74). XIII საუკუნეში ექვსი უმაღლესი მოხელე შეადგენდა სავაზიროს, ანუ სათათბირო ორგანოს, სადაც წყდებოდა უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფოებრივი საკითხები ომისა და მშვიდობის, მიწებისა თუ თანამდებობების ბოძების ან ჩამორთმევის შესახებ.

ვაზირთა უფლება-მოვალეობანი

მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი (შდრ. ევროპული კანცლერი) მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა ორი _ საეკლესიო და სამოქალაქო თანამდებობათა შერწყმით შეიქმნა. მწიგნობართუხუცესები ცნობილი არიან XI საუკუნიდან, (ღრტილას საეკლესიო კრების მონაწილე ეფთვიმე გრძელი, ბაგრატ IV-ის მწიგნობარი იოვანე და სხვ.), ისინი გამორჩეულად განათლებული, საეკლესიო და სამოქალაქო კანონთა მცოდნე, ღვთისმეტყველებაში განსწავლული საეკლესიო პირები იყვნენ, რომლებიც ხელმძღვანელობას უწევდნენ სმეფო კანცელარიის საქმიანობას. მწიგნობართუხუცესის წინამორბედი და თანაფარდი ტერმინია „მწერალთა ზედა მთავარი~, რომელიც დავით კურაპალატის (X ს.) კარის ე.წ. „ხელშინაურ“ მოხელეთა შორის ივარაუდება. მწიგნობართუხუცესის უშუალო ხელქვეითი მოხელეები იყვნენ სამეფო კარის რიგითი მწიგნობრები, რომელთა უშუალო მოვალეობა იყო სამეფო კარის მიმოწერისა და სხვადასხვა ტიპის საქმიანი ქაღალდების შედგენა. XII საუკუნის დასაწყისში დავით აღმაშენებელმა მწიგნობართუხუცესის თანამდებობა საეპისკოპოსო კათედრასთან (ჭყონდიდი) შეაერთა და მეტისმეტად აამაღლა ყველა სხვა საკარო თანამდებობებზე. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი (თანამდებობის სახელწოდება პირობითია, რადგან თანადროულ წყაროებში ამავე ფუნქციის თანამდებობის პირი შეიძლებოდა წოდებულიყო ბედიელ-ალავერდელად ან ჭყონდიდელ-უჯარმელად (აბაშიძე 2013: 142) იყო მეფის უმაღლესი ნდობით აღჭურვილი პირი, მას ჰქონდა „მეფის მამის“ საპატიო სტატუსი, რაც გულისხმობდა მეფის „ვაზირობის“, ანუ მისთვის რჩევის მიცემის უფლებას. ამ უფლებით მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელმა ჩაანაცვლა ძველი სპასპეტის როლი სამეფო კარზე. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელს უაღრესად ფართო ფუნქციები ჰქონდა დაკისრებული, იგი მეთვალყურეობას უწევდა საეკლესიო, სამოქალაქო და სამხედრო უწყებათა საქმიანობას. უშუალოდ ხელმძღვანელობდა სამეფო სასამართლოს _ „საააჯო კარს“. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი იყო შუალედური რგოლი მეფესა და ეკლესიას შორის, რაც მეფეს საშუალებას აძლევდა ეკონტროლებინა საეკლესიო საქმეები და საეპისკოპოსო კათედრებზე ხელდასხმისათვის თავად შეერჩია კანდიდატურები. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი უშუალოდ განაგებდა სამეფო დომენის ეკლესია-მონასტრებს (გარდა გელათისა, რომელიც გარკვეული ავტონომიით სარგებლობდა). თამარის მეფობის ბოლო წლებამდე ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი სამეფო კარზე უმაღლესი ნდობით სარგებლობდა და, ფაქტობრივ, შენარჩუნებული ჰქონდა ყველა ძველი პრივილეგია. ბასიანის ბრძოლის ნადავლად წამოღებული „წიგნი სააქიმოს“ მინაწერში (ხეც, შდ-1274) ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი „ვაზირთა ყოველთა უპირველესად და პროტოუპერტიმოსად“ იხსენიება. ასეთივე შინაარსის განსაზღვრებას ვხვდებით მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის მიმართ დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსის ქოლაგირის მონატრის ქტიტორული წარწერის ფრაგმენტში: „ვაზირთუხუცესს და მწიგნობართა უხუცესს...“ (სხირტლაძე 2000: 23, 46-50, 70-74). მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის, როგორც ვაზირთა უპირველესის თანაშემწე იყო საწოლის მწიგნობარი, რომელიც შემაერთებელ რგოლს წარმოადგენდა მეფის საწოლს (კაბინეტს) და სასამართლო დაწესებულებას _ სააჯო კარს შორის. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის ძლიერი ფიგურა ნაწილობრივ ამირსპასალარის, ნაწილობრივ კი კათალიკოსის ადმინისტრაციული ფუნქციების გადაფარვას იწვევდა, რამაც თამარის (1184-1217/10) ტახტზე ასვლისას კათალიკოსის ირგვლივ დაჯგუფებულ დიდმოხელეთა მხრიდან უკმაყოფილების სახით იჩინა თავი, მაგრამ თამარმა მაინც კარგახნით მოახერხა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის შენარჩუნება ძველი უფლებებით. მხოლოდ მისი მეფობის დასასრულს, როდესაც თამარმა ივანე მხარგრძელს ათაბაგობა უწყალობა, სამეფო კარმა ერთდროულად ორი „მეფის მამა“ მიიღო, რამაც სათავე დაუდო მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის გავლენის შეკვეცას. XIII საუკუნის 60-იან წლებამდე ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხცესს ჯერ კიდევ აქვს საკმარისი უფლებები ქვეყნის მმართველობაში, მაგრამ საუკუნის ბოლოს, „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, სავაზირო, როგორც ჩანს, სამხედრო-პოლიტიკური საკითხების ფინანსურ-ეკონომიკური საკითხებისაგან გამიჯვნის მიზნით, გაყოფილა „სამთა ვაზირთა“ (ათაბაგი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი) და „ორთა ვაზირთა“ (მეჭურჭლეთუხუცესი, მსახურთუხუცესი) ჯგუფებად, მაგრამ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, როგორც ვაზირი, არც ერთ ჯგუფში აღარ მოიხსენიება (სურგულაძე 1970: 43-44) და იგი მხოლოდ მაღალ სასულიერო პირთა შორის ინარჩუნებს საპატიო ადგილს.

მანდატურთუხუცესი. ტერმინი მანდატური პირველად გიორგი II-ის 1073 წლის სიგელში ადგილობრივ მოხელეთა ჩამონათვალში გვხვდება. აქ იგი დაბალი ადგილობრივი მოხელეა, როგორც ჩანს, საპოლიციო ფუნქციისა. დავით აღმაშენებლის დროიდან კი, ყალიბდება მანდატურთუხუცესის უწყება, რომელიც სასახლის მთავარ უწყებათა შორის იკავებს საპატიო ადგილს. თამარის ისტორიკოსი მანდატურთუხუცესის ინსიგნიად ასახელებს ოქროს არგანს (რომელსაც მეფე გადასცემდა მანდატურთუხუცესად დანიშნულ პირს (ყაუხჩიშვილი 1959: 33). სამეცნიერო ლიტერატურაში მანდატურთუხუცესს მიაწერენ სახელმწიფო ფოსტისა და მიმოსვლის ხელმძღვანელობას (ჯავახიშვილი 1982: 295-298), ერთობლივად საპოლიციო და სამეურნეო სამსახურების უფროსობას (ბერძნიშვილი 1979: 356-457; ლომინაძე 1979: 644-645) ი. ანთელავას მოსაზრებით, მანდატურთუხუცესს ექვემდებარებოდა სააჯო კარი (სასამართლო დაწესებულება) და საგანმგეო (სასახლის მეურნეობა), სასახლეში წესრიგის დაცვა და მეთვალყურეობა საზეიმო ცრემონიალებისა და ეტიკეტის შესრულებაზე. ამ მრავალგვარ ფუნქციას მანდატურთუხუცესი ასრულებდა განმგეთუხუცესისა და ამირეჯიბისა დახმარებით (ანთელავა1983: 122-125).

მანდატური და ამირსპასალარი XII-XIII საუკუნეების საქართველოში თანაბარი ღირსების თანამდებობებად ითვლებოდა და ისინი ხშირად ერთი პირის ხელში იყო გაერთიანებული. ნ. ბერძენიშვილის შეხედულებით, ამირსპასალარისათვის მანდატურთუხუცესობის ბოძება ერთგვარი კომპენსაცია იყო ამირსპასალარისათვის მისთვის „მეფის მამობის“ ჩამორთმევის შემდეგ (ბერძენიშვილი 1966: 39, მესხია 1979: 24).

ამირსპასალარი. საქართველოს სამხედრო შენაერთების სარდალს ამირსპასალარი დავით აღმაშენებლის დროს ეწოდა. შ. მესხიას დაკვირვებით, არაბულ-სპარსული „ამირ ისფაჰ სალარ“ საქართველოში დიდ სელჩუკთა სამოხელეო ტერმინოლოგიის გავლენით დამკვიდრდა, მაგრამ შინაარსობრივად იგი ქართულ ინსტიტუტად დარჩა (მესხია 1979: 18). ამირსპასლარმა წინანდელი სპასპეტი ჩაანაცვლა, მაგრამ განსხვავება მხოლოდ ტერმინოლოგიური ცვლილებით როდი ამოიწურებოდა. ძველად სპასპეტი ითვლებოდა „მეფის მამად“ და ამ სტატუსის შესაბამის პრივილეგიებს ფლობდა, დავითმა კი, უახლოესი წარსულის (ბაგრატ IV-ის დროინდელი მოვლენები) გათვალისწინებით, როგორც ჩანს, სახიფათოდ ჩათვალა მეფის მამობა ესოდენ გავლენიანი სამხედრო მოხელისათვის დაეტოვებინა. შესაძლოა, ესეც იყო ერთ-ერთი მიზეზი მთავარსარდლისათვის სახლწოდების შეცვლისა. ამირსპასალარს ემორჩილებოდა საქართველოს ძირითადი საჯარისო დანაყოფები (საერისთავო ჯარები), მაგრამ მის დაქვემდებარებაში არ შედიოდა სამეფო დომენის ლაშქარი (ანთელავა 1983: 130). მშვიდობიანობის ჟამს ამირსპასალარი ზედამხედველობას უწევდა სამხედრო ვალდებულების, ე.წ. ლაშქარ-ნადირობის შესრულებას. ეს მას საშუალებას აძლევდა მუდმივად ედევნებინა თვალყური მოლაშქრეთა რაოდენობისა და მათი საბრძოლო მზადყოფნისათვის. სამხედრო საქმის ხელმძღვანელობასთან იყო დაკავშირებული ამირსპასალარის უფლება _ გადამწყვეტი სიტყვა ეთქვა სახელმწიფო მიწების წყალობა-გაცემის საკითხების განხილვისას.

მეჭურჭლეთუხუცესი. მეჭურჭლის თანამდებობა ქართულ სამეფო-სამთავროებში ძალზე ძველი ჩანს, მაგრამ მეჭურჭლეთუხუცესობა, როგორც მსხვილი საუწყებო თანამდებობა, მკვლევართა აზრით, დავით აღმაშენებლის დროს ჩამოყალიბდა. „ხელმწიფის კარის გარიგება“ მას „დიდ ვეზირს“ უწოდებს, რომელიც ათაბაგობადე მეოთხე ადგილს იკავებდა (სურგულაძე 1970: 39). მეჭურჭლეთუხუცესს ებარა მეფის სალარო, იქ შენახული მეფის არქივი და საჭურჭლე, ე.წ. „შეკრული“ განძეულობა (სარეზერვო განძი, რომელიც არ იყო გათვლილი ყოველდღიური საჭიროებებისათვის), რომელიც მეფეებს, სათანადო დაცვის ქვეშ, რამდენიმე სასახლეში ჰქონდათ გადანაწილებული (თბილისი, ატენი, ქუთაისი, უჯარმა). მეჭურჭლეთუხუცესის ხელში იყო ბეჭედი, რითაც შეკრული განძეულობა იყო დაბეჭდილი. მას ებარა აგრეთვე საღვინეში შენახული ძვირფასი ჭურჭელიც. გარდა განძეულისა, მეჭურჭლეთუხუცესს ჩაბარებული ჰქონდა ყოველდღიურად სახმარი სამეურნეო საქონელიც. მისი საგამგებლოში შედიოდა აგრეთვე სამეფო ქალაქების ადმინისტრაცია და სავაჭარო შემოსავლების აღნუსხვა-ანგარიში. ამრიგად, მეჭურჭლეთუხუცესის საქმიანობა სცილდებოდა სასახლის ერთი დაწესებულების ფარგლებს. მას ყველგან უნდა აღენუსხა საქონელი, ეწარმოებინა სამეურნეო ანგარიში და თვალყური ედევნებინა მათი დაცვა-შენახვისათვის.

ათაბაგი. ათაბაგის თანამდებობა შემოღებულ იქნა თამარის მეფობის დასასრულს, არაუგვიანეს 1207 წლისა. ათაბაგი სელჩუკთა სახელმწიფოში მეფის მამობას ნიშნავდა და საქართველოში, სადაც უკვე არსებობდა „მეფის მამა“ მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის სახით, მისი დუბლირება მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის წინააღმდეგ ამირსპასალარის ფარული ბრძოლის გამოხატულებად არის შეფასებული (მესხია 1979: 76). ამ ბრძოლაში, რომელიც ჯერ კიდევ გიორგი III-ის მეფობაში გამომჟღავნდა, როგორც ჩანს, კათალიკოსიც იყო ჩართული. თამარის მეფობის დასაწყისში წინააღმდეგობა გამწვავდა, მაგრამ მაშინ თამარმა მოახერხა მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის ძველ უფლებებში დატოვება. თამარის მეფობის დასასრულს დიდებულებმა სხვა გზა აირჩიეს _ მეფე დაარწმუნეს ათაბაგობის შემოღების მიზანშეწონილობაში. საქართველოს პირველი ათაბაგი გახდა ივანე მხარგრძელი, რომელმაც თავისი ძმის, ზაქარია მანდატურთუხუცესისა და ამირსპასალარის გარდაცვალების შემდეგ ეს ორივე სახელოც მიიერთა. ამრიგად, მეფის მამობა და ამირსპასალარობა ხელახლა შეერთდა, რაც, როგორც ჩანს, დასაბუთებული იყო სპასპეტთა „მეფის მამობის“ უძველესი ტრადიციით (ანთელავა 1983: 136). ამიერიდან ათაბაგ-ამირსპასალარ-მანდატურთუხუცესს უფლება ეძლეოდა ჭყონდიდელ-მწიგნობართუცუესთან ერთად ყველა სახელმწიფო უწყების საქმიანობაში ჩაეხედა და მათზე გავლენაც მოეხდინა (მესხია 1979: 73-74). მართლაც, მეფის მეორე გავლენიანი „მამის“ ხელისუფლებამ შესამჩნვად დააკნინა მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის სახელო და ბიძგი მისცა შემდგომ ცვლილებებს სამოხელეო წყობაში.

მსახურთუხუცესი. მსახურთუხუცესი სასახლის ძველი, „ხელშინაურთა“ ზემდგომი მოხელე იყო (გაბაშვილი 1943: 165-166). ვარაუდობენ, რომ იგი თავდაპირველად მანდატურთუხუცესის უწყებაში შედიოდა (ანთელავა 1983: 143). მისი დაწინაურება იწყება გიორგი III-ის დროს, ორბელთა ამბოხის (1177) ჩახშობის შემდეგ. მსახურთუხუცესს ჩაბარებული ჰქონდა უაღრესად საპასუხისმგებლო უწყება _ მეფის საწოლი, რომელიც მრავალმხრივ მომსახურებას საჭიროებდა. ამ მოვალეობებს იგი ასრულებდა მისდამი დაქვემდებარებული მესაწოლეთუხუცესისა და მოლარეთუხუცესის დახმარებით. მსახურთუხუცესი მჭიდროდ იყო დაკავშირებული სამეფო დომენთან _ იგი უძღვებოდა დომენის ციხე-ქალაქთა დაცვის საქმეს, საჭიროების შემთხვევაში სარდლობდა დომენის ლაშქარს (ჩხატარაიშვილი 1979: 58). მსახურთუხუცესის მნიშვნელობა განსაკუთრებით გაიზარდა თამარის მეფობაში _ ივანე ათაბაგის მსახურთუხუცესობის დროს. მისი როლი სამეფო კარზე და საქმიანობის ასპარეზი უაღრესად გაფართოვდა, ხოლო რუსუდანის დროს სავაზიროს წევრიც გახდა.

სამეფო სასახლე, როგორც დაწესებულება. სამეფო კარის უწყებათა მუშაობის, მოხელეთა მოვალეობებისა და საქმიანობის შესახებ უაღრესად საინტერესო ინფორმაციას შეიცავს „ხელმწიფის კარის გარიგება“. ძეგლი, მართალია, XIII საუკუნის მიწურულით თარიღდება, მაგრამ მასში აღწერილი ცენტრალური დაწესებულებები, მართვის მექანიზმები, დაწესებულებათა და უწყებათაშორისი კავშირები და სამოხელეო ეტიკეტი ბევრად უსწრებს წინ ძეგლის შედგენის დროს. ერთიანობის ხანის საქართველოს მეფის ძირითადი ადგილსამყოფელი, სადაც მას „სახლი სამკვიდრებელი“ (რეზიდენცია) ჰქონდა, თავდაპირველად იყო სახელმწიფოს დედაქალაქი ქუთაისი, თბილისის დაბრუნების შემდეგ (1122) _ თბილისი, მაგრამ, გარდა ძველი და ახალი დედაქალაქებისა, საქართველოს მეფეს მრავალი რეზიდენცია და სადგომი ჰქონდა დომენის სხვადასხვა კუთხეში (არანაკლებ 16-ისა), სადაც იგი ხშირად გადაადგილდებოდა ხოლმე თავის მრავალრიცხოვან ამალასთან ერთად. მასთან ერთად მოძრაობდა მეფის საწოლი (მეფის კაბინეტი), როგორც ცენტრალური დაწესებულება თავისი მომსახურე პერსონალით და დაცვის სამსახურით (ანთელავა 1983: 14-16).

სამეფო კარზე, ანუ სასახლეში, სადაც თავს იყრიდა ერთიანი ქართული მონარქიის ცენტრალური უწყებები, უამრავი სამსახური არსებობდა, რომლებიც სასახლის დიდ საუწყებო მოხელეებს ექვემდებარებოდნენ. სწორედ ამ სამსახურებზე დაყრდნობით მართავდნენ უწყებათა „უხუცესები“ თავიანთ სფეროებს. საუწყებო სამსახურების საშუალო და დაბალ მოხელეებს სასახლის სხვადასხვა დაწესებულებაში უწევდათ თავ-თავიანთი მოვალეობების შესრულება, რადგან ეს დაწესებულებები არც დარგობრივად, არც ფუნქციურად და არც ფიზიკურად ერთმანეთისაგან მკაფიოდ გამიჯნული არ იყო. აქ ერთმანეთს ხვდებოდნენ როგორც სამეფო დომენის მოხელეები, ისე _ სახელმწიფო-საჯარო სამსახურები. სასახლის დაწესებულებათა ასეთ „ქაოტურობაში“ წესრიგი შეჰქონდა მოხელეთა განაწესებს, რომლებშიც ზუსტად იყო განსაზღვრული ყოველი მოხელის ადგილი სამოხელეო იერარქიაში, მისი მოვალეობები სხვადასხვა თუ რომელიმე ერთი დაწესებულების ფარგლებში.

სასახლის დაწესებულებათა ურთიერთგადამკვეთი ფუნქციების თვალსაჩინო ნიმუშია მეფის საწოლი (კაბინეტი, კანცელარია), რომელიც სახელმწიფოსა და დომენის მართვის საერთო ცენტრს წარმოადგენდა. საწოლშივე იყო განთავსებული სალარო, სადაც ინახებოდა დიდი სასიგლე ბეჭედი, მეფის არქივი, ფული და ძვირფასეულობა. აქვე იყო მეფისა და მისი ოჯახის საცხოვრებელი აპარტამენტები. ამიტომ საწოლის რთული სტრუქტურა და მრავალფუნქციურობა განსაკუთრებულ დაცვას და მომსახურებას საჭიროებდა. თავისი საქმიანობით საწოლთან იყვნენ დაკავშირებული მწიგნობართუხუცესი (დავით აღმაშენებლის დროიდან მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი), მსახურთუხუცესი, მოლარეთუხუცესი და მეჭურჭლეთუხუცესი მათივე ქვემდებარე უწყებების მრავალრიცხოვანი საშუალო და დაბალი მოხელეებითურთ, რომელთაც პერსონალურად ებარათ მეფის საწოლის ფიზიკური დაცვა, მისი მოვლა-დასუფთავება, მეფის, მისი ოჯახის წევრებისა და მოწვეული პირების მომსახურება.

საწოლიდან ხდებოდა სამეფოს მართვა _ აქ იმართებოდა თათბირები უმაღლეს მოხელეებთან, დიპლომატიური მიღებები და საზეიმო წვეულებები. აქ ეწეოდა თავის ძირითად საქმიანობას მეფის პირადი მდივანი _ „საწოლის მწიგნობარი“, რომელიც უწყებრივად ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესს ექვემდებარებოდა. აქ ამზადებდა იგი სახელმწიფო დოკუმენტებს, რომლებსაც მოლარეთუხუცესი სამეფო ბეჭდით ამტკიცებდა. საწოლი თან დაჰყვებოდა მეფეს მისი ყოველი გადაადგილებების დროს („რა მეფე აიყაროს“). მის მომსახურე პერსონალს თან დაჰქონდა სავაზიროს სხდომებისათვის საჭირო მოწყობილობა და სახელმწიფო ბეჭედი (ეს ნივთეულობა აკიდებული ჰქონდა მეფის სამდივნოს („სიკრიტონის“-სეცრეტუმ) ჯორს, რომელსაც გზაზე შვიდასი შუბოსანი მესაწოლე იცავდა (ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 84).

სამოხელეო ეტიკეტი

შუა საუკუნეების ქართული სამართლებრივი კულტურის განუყოფელი ნაწილია სამეფო კარის ეტიკეტი, რომელშიც ზუსტად იყო გაწერილი სასახლეში მყოფი ყოველი პერსონის, მათ შორის სხვადასხვა რანგის მოხელეების შეკრების, ქცევის, ჩაცმულობის, მეტყველების, გამასპინძლების წესები. მასალა სამოხელეო ეტიკეტის შესახებ დაცულია „ქართლის ცხოვრებაში“, „მეფის კურთხევის წესში“, „ხელმწიფის კარის გარიგებაში“, „დასტურლამალში“, ფრესკულ და მინიატურულ მხატვრობაში, ლიტერატურულ წყაროებში. სამოხელეო ეტიკეტი შერწყმულია მოხელის სოციალურ და უფლებრივ სტატუსთან, ზოგადად ეპოქის სამართლებრივ წარმოდგენებთან, მისი შესწავლა კულტუროლოგიური კვლევის ფართო სფეროა, რაც ამჯერად სცილდება ჩვენი ნაშრომის მიზანს, მხოლოდ რამდენიმე მაგალითის აღწერით შემოვიფარგლებით.

საქართველოს სამეფო კარზე მიღებული ეტიკეტის გაცნობა ცხადყოფს, რომ ნებისმიერი რანგის მოხელის რიტუალური ქცევისა თუ სამეტყველო ნორმებს განსაზღვრავდა სასახლის იერარქიული წესრიგი, რომლის სათავეში იგულისხმებოდა სამეფო პერსონა, როგორც უზენაესი ხელისუფლების სიმბოლო. რიტუალური სიმბოლიკით იყო გაჯერებული მოხელეთა ოფიციალური საქმიანობა და, ასევე, არაფორმალური ურთიერთობებიც, რაც კარგად ჩანს სასახლეში დარბაზობებისას დადგენილ წესებში. დარბაზობები იმართებოდა როგორც საქმიანი შეკრებების დროს, ისე დღესასწაულების, საზეიმო მიღებების, მეფედ კურთხევის, ქორწინების, მემკვიდრის დაბადებისა და მაღალი პერსონების გარდაცვალების შემთხვევებში.

დიდ საერო მოხელეთაგან მეფედ კურთხევის რიტუალში მონაწილეობას იღებდნენ მანდატურთუხუცესი და ამირსპასალარი. „არგნით“ აღჭურვილი მანდატურთუხუცესი ჯვარისმტვირთველთან ერთად წინ მიუძღოდა სასახლიდან ეკლესიისაკენ მიმავალ პროცესიას, ხოლო წელზე ხმალშემორტყმული ამირსპასალარი, რომელსაც ორთავე ხელზე მეფის ხმალი ესვენა, მეფეს მარჯვნივ მიუყვებოდა. ეკლესიაში შესვლისას ამირსპასალარი მეფის ხმალს მიაწვდიდა ჯვარისმტვირთველს, რომელიც მას საკურთხეველში დაასვენებდა (ძელიცხოვლის გვერდით). რიტუალის დასრულების შემდეგ ჯვარისმტვირთველი ხმალს ისევ ამირსპასალარს უბრუნებდა, ეს უკანასკნელი მას მეფეს, როგორც უზენაეს მთავარსარდალს, წელზე შემოარტყამდა (დოლიძე 1965: 50-51).

„ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, მკაცრად იყო განსაზღვრული იმ მოხელეთა რაოდენობა, რომელთაც ჰქონდათ პატივი მეფესთან ახლოს მისულიყვნენ და „საურავი“ მოეხსენებინათ _ იქნებოდა ეს სასწრაფოდ განსახილველი საკითხი, სასახლეში შემოსული თხოვნა-საჩივარი, თუ ვინმესთვის შუამდგომლობა. ასეთი უფლება ჰქონდა მხოლოდ სამი უწყების _ მსახურთუხუცესის, მანდატურთუხუცესის და ამირსპასალარის რამდენიმე მოხელეს. უპირველესად, ეს უფლება ეკუთვნოდა მსახურთუხუცესს ან მის ხელქვეით რომელიმე უფროს მოხელეს, რომელთაც საწოლში შესვლა სამსახურეობრივად ევალებოდათ. ამათ „საურავის~ მოხსენება მეფისთვის შეეძლოთ მაშინაც, როცა იგი საწოლში „უკაზმავი“ იმყოფებოდა. კიდევ უფრო მეტი უფლებით სარგებლობდა მანდატურთუხუცესის უწყების მოხელე ამირეჯიბი, რადგან ამ უკანასკნელს ყველგან შეეძლო მეფესთან შესვლა _ „უკაზმავთანაც“ და „შეკაზმულთანაც“, მხოლოდ საღამოს წირვამდე („საღამოს რეკამდის“). ამირსპასალარის ხელქვეითთაგან მეფესთან საურავით მისვლის უფლება ეკუთვნოდა ამირახორს ან მეაბჯრეთუხუცესს (ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 83, 84, 86-87). „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, სამოხელეო რიტუალები განსაკუთრებული სიზუსტით სრულდებოდა სამეფო კარზე გამართული დარბაზობების დროს. მკაცრად იყო განსაზღვრული დარბაზობაზე წვეულ მოხელეთა კატეგორიები, ყოველ მათგანს მათი თანამდებობის შესაფერი სამოსითა და სამოხელეო ინსიგნიებით გამოცხადება ევალებოდა. დარბაზობაზე წესრიგისა და ცერემონიალის დაცვას ზედამხედველობას უწევდა მანდატურთუხუცესი, რომელიც ერთადერთი იყო, ვისაც ჰქონდა უფლება დარბაზობაზე ხმალშემორტყმული შესულიყო. იგი ადევნებდა თვალყურს, რამდენად იყო დაცული დარბაზობაზე წვეულ მოხელეთა შორის იერარქიული თანამიმდევრობა, მეფისა და მღვდელმთავრების წინაშე რიტუალური მისალმების წესები და სამეტყველო სტილი, სტუმრების ფეხზე დგომისა და დაჯდომის დრო და ადგილი, რამდენად შეესაბამებოდა მოხელის რანგს მომსახურეობა, მისართმევი ულუფის სახეობა და ოდენობა.

ადგილობრივი მმართველობა ერთიან ქართულ მონარქიაში

XI საუკუნეში გაერთიანებულ ქართულ მონარქიაში ადგილობრივი მმართველობის, ანუ „საქვეყნოდ გამრიგე“ მოხელეებად ისევ ერისთავები რჩებოდნენ, მაგრამ მათი რაოდენობა საგრძნობლად გაიზარდა. უცვლელად შევიდა ერთიან მონარქიაში ადრინდელი ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს საერისთავოები, მათ შორის მის ფარგლებში ადრე მოქცეული ქართლისა და ჯავახეთის საერისთავოებიც. კახეთის შემოერთების შემდეგ ბაგრატ III-მ (975-1014) დააფუძნა ორი მსხვილი საერისთავო _ კახეთისა და ჰერეთის (ისინი დაიკარგა გიორგი I-ის გამეფებისთანავე). საქართველოს გაერთიანებას თან მოჰყვა ახალი საერისთავოების წარმოქმნა ტაო-კლარჯეთში _ შავშეთის, კალმახის, თუხარისის, ყველის, არტანუჯის _ XII საუკუნეში ტაოს საერისთავოს სახით (ბახტაძე 2003: 260-283).

განსხვავებით წინა საუკუნეებისაგან, ერთიან ქართულ მონარქიაში ერისთავთა, როგორც საჯარო მოხელეთა ხელისუფლება აღარ ვრცელდებოდა ქვეყნის უმეტეს მიწა-წყალზე, რადგან საერისთავოთა ფარგლებში შეერია უკვე გამრავლებული, სხვადასხვა იურიდიულ რეჟიმს დაქვემდებარებული მიწები, რომელთა დიდი ნაწილი, მაგ., სამეფო დომენისა და ეკლესიის მიწები ერისთავის იურისდიქციაში არ შედიოდა (ანთელავა 1983: 184, 190). ასევე არ ეხებოდა ერისთავს სამეფო ქალაქები, მაგრამ მისი უფლებამოსილებები ვრცელდებოდა კერძოფეოდალურ მამულებზე, რომლებშიც თავად ერისთავის მკვიდრი მამულებიც იგულისხმებოდა.

ერისთავების ძველ კონტიგენტს ძირძველი მემამულე არისტოკრატია შეადგენდა, რომლის ჩაყენება სახელმწიფო სამსახურში საქართველოს მეფეების საშინაო პოლიტიკის უმთავრეს ამოცანად იყო ქცეული. XI-XIII საუკუნეთა განმავლობაში ამ პოლიტიკას სხვადასხვაგვარი გამოხატულება ჰქონდა _ იყო ეს ურჩ ერისთავებთან ბრძოლა, მათ მიმართ რეპრესიების გატარება, თუ შეწყალება და სამეფო კართან მათი გამიზნულად დაახლოება. ამ საუკუნეებში ფართოდ დაინერგა დიდი ერისთავების სამეფო კარის მოხელეებად დანიშვნის პრაქტიკა. ერისთავები იყვნენ მეჭურჭლეთუხუცესები, მანდატურთუხუცესები, მსახურთუხუცესები, ამილახორები, ჩუხჩარხები და სხვ. დიდი ერისთავები უმეტეს დროს მეფის კარზე ატარებდნენ, რაც, უეჭველია, ზრდიდა მათ პოლიტიკურ თვალსაწიერს და ამცირებდა შიდაპოლიტიკურ დაძაბულობას. ამგვარმა სამოხელეო პრაქტიკამ აღნიშნულ საუკუნეებში წაშალა მკვეთრად გამოხატული ფსიქოლოგიური და მენტალური ზღვარი ცენტრალურ და საქვეყნოდ გამრიგე (ადგილობრივ) მოხელეებს შორის, მნიშვნელოვნად დააახლოვა ერთმანეთთან ცენტრი და პერიფერია, რამაც თავის მხრივ, კულტურული ინტეგრაციის უფრო მაღალი ხარისხი და, შესაბამისად, სახელმწიფოებრივი იდენტობის შეგრძნება განაპირობა. ამ საერთო ვითარების ანარეკლი კარგად ჩანს XIII საუკუნის ლაჰილის (სვანეთი) ხატის წარწერაში: „წმიდაო მთავარანგელოზო მუხერისაო, ხელთუქმარო, ადიდენ მეფენი ბაგრატუნიანნი, და დადიანი, და დიდებულნი და ერთობილ საქართველო და ერთობილნი სუანნი და ხევი ლატალისა...“ (თაყაიშვილი 1937: 263-364).

ადგილებზე ერისთავს ეკუთვნოდა საერისთავო რეზიდენცია, სადაც იგი თავისი სამოხელეო აპარატის დახმარებით აღასრულებდა სამხედრო-ადმინისტრაციულ და ფისკალურ უფლებებს. ადგილებზე ერისთავი აღასრულებდა მართლმსაჯულებასაც, მაგრამ მძიმე სისხლის სამართლის საქმეები სააჯო კარზე უნდა გაეგზავნა. ომის დროს ერისთავს ევალებოდა დაქვემდებარებული ტერიტორიებიდან მოლაშქრეთა მობილიზაცია და მთავარსარდლის დროშაზე დგომა (XI საუკუნეში ერისთავი ანგარიშვალდებული იყო სპასალარის წინაშე, დავით აღმაშენებლის დროიდან კი, სპასალარი შუალედური რგოლი უნდა ყოფილიყო ერისთავსა და ამირსპასალარს შორის). დავით აღმაშენებლის დროიდან ერისთავების სამხედრო დამოუკიდებლობა ობიექტურად შესუსტდა, რადგან მათი საქმიანობა ძლიერ ცენტრალურ უწყებებს (მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის, ამირსპასალარის) დაექვემდებარა.

მონღოლთა ბატონობის დროს ცენტრალური ხელისუფლება ვეღარ ახერხებდა ერისთავების კონტროლს, რაც მათ შესაძლებლობას აძლევდა თავიანთ საერისთავო ოლქებში მიეთვისებინათ საჯარო უფლებები, თავისი იურისდიქციისათვის დაექვემდებარებინათ განსხვავებული იურიდიული რეჟიმის მქონე მიწები, დაესაკუთრებინათ საჯარო გადასახადები და სხვ. საჯარო და კერძო უფლებების აღრევა, საზოგადოდ დამახასიათებელი მოვლენა ფეოდალური წესრიგისათვის, მონღოლთა ბატონობის დროს საქართველოში შეუქცევადი გახდა, რამაც გამოიწვია ერისთავის სამოხელეო ინსტიტუტის დეგრადაცია და მოხელე-ერისთავთა გარდაქმნა დიდ მემამულე თავადებად. მონღოლებზე დამოკიდებულ საქართველოს მეფეებს აღარ შესწევდათ ძალა ურჩი ერისთავისათვის ჩამოერთმიათ საერისთავო მამული. მსგავსი პროცესი მიმდინარეობდა დასავლეთ საქართველოშიც. ერისთავთა გამთავრება ქვეყნის დაშლის წინაპირობა იყო, რისი შეჩერება ცენტრალურ ხელისუფლებას მის ხელთ დარჩენილი ბერკეტებით აღარ შეეძლო. მონღოლთაგან ქვეყნის გათავისუფლების შემდეგ გიორგი V ბრწყინვალე (1318-1346) ჰერეთში დარბაზობაზე საგანგებოდ მოწვეულ ურჩ ერისთავებს სასტიკად გაუსწორდა. მხოლოდ ამის შემდეგ გამოუცხადეს მეფეს ერთგულება დასავლეთ საქართველოს ერისთავებმაც.

გიორგი ბრწყინვალის ღონისძიებებმა მხოლოდ დროებით შეაჩერა ერისთავთა ინსტიტუტის დეგრადაცია. ფეოდალური საზოგადოების სტაგნაცია და უმძიმესი საგარეო პოლიტიკური ფონი ხელსაყრელ გარემოს ქმნიდა ერისთავის ინსტიტუტის საბოლოო გაქრობისათვის. XV საუკუნის დასაწყისში ერისთავის ინსტიტუტი ფორმალურად, თუმცა შინაარსობრივად სახეცვლილი, კიდევ განაგრძობდა არსებობას, მაგრამ ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში აღმოსავლეთ საქართველოში ერისთავთა სამოქმედო სივრცე დაიკავეს სათავადოებმა (ქსნის და არაგვის ერისთავები), დასავლეთ საქართველოში მსხვილმა სამთავროებმა (ოდიში, გურია, სვანეთი) ამ დროიდან სამოხელეო ტერმინი ერისთავი ფეოდალურ გვარად იქცევა.

მონაპირე ერისთავი (შდრ. მარკგრაფი, საშ. სპარს. მარზპანი). მონაპირე ერისთავი იყო სასაზღვრო ზონაში განწესებული მოხელე, რომელსაც, ქვეყნის უსაფრთხოების მიზნით, სასაზღვრო ოლქში დაზვერვითი სამუშაოების ჩატარება ევალებოდა. მონაპირეთა ინსტიტუტის არსებობა დადასტურებულია XI საუკუნის წყაროებში, მხოლოდ ამ დროს მონაპრე აღინიშნებოდა საშუალო სპარსული ტერმინით „მარზპანი“ (ჯავახიშვილი 1982: 339-340). დავით აღმაშენებლის დროს თურქთაგან მიტაცებული ქართული მიწების შემოკრებამ და ახალი ოლქების შემოერთებამ გაზარდა მონაპირეთა მნიშვნელობა და მათი სამოხელეო ფუნქციები. მონაპირეს ევალებოდა ინფორმაციის შეგროვება მოსაზღრე რეგიონებში მიმდინარე მოვლენებზე და მისი დროულად მიწოდება სამეფო კარისათვის. იგი უნდა დალოდებოდა მეფის ბრძანებას და მის შესაბამისად ემოქმედა. გადაუდებელი საჭიროების შემთხვევაში, მონაპირეს თავისი რაზმით თავად უნდა მოეგერიებინა მტერი. „ქართლის ცხოვრების~ მიხედვით, მონაპირეთა სამსახური საქართველოს მხოლოდ სამხრეთ სასაზღვრო ზოლზე გამოიყენებოდა, რადგან ამ მხრიდან მოდიოდა მოსალოდნელი საფრთხეები. თამარის მეორე ისტორიკოსთან სანაპირო ოლქებად ჩანს: გაგი, ჰერეთი, ზორაკერტ-ტაშირი, (ჩრდ. სომხეთი), ჯავახეთი, არტაანი, შავშეთ-სპერი, კარი (ბერძნიშვილი, სინ 1979: 362-364). XII-XIII საუკუნის პირველ მესამედში ამ მხარეთა გამგებლები ამავე დროს მონაპირეები იყვნენ.

საქართველოს ერთიანი მონარქიის სამოხელეო სისტემის რღვევა

მონღოლთა საუკუნოვანმა ბატონობამ, რომელიც XIII საუკუნის 40-იან წლებში დაიწყო, მნიშვნელოვნად შეარყია ერთიანი საქართველოს მონარქიული წყობა. მათი ხელშეწყობით საქართველოს ტახტი ორად გაიყო, ასევე გაიყო ხელისუფალთა სამოქმედო სივრცე და უფლებამოსილებანი. დიდი ცვლილებები განიცადა ამ პერიოდის ფეოდალურმა საზოგადოებამ. მრავალი ძირძველი საგვარეულო, რომელთაც მემკვიდრეობით ეპყრათ მაღალი საკარო თანამდებობები, გადაშენდა ან უკიდურესად დასუსტდა. XIV საუკუნის 30-იან წლებში გიორგი ბრწყინვალემ კვლავ აღადგინა ერთიანი მმართველობა, მაგრამ, ბუნებრივია, ძველი სამოხელეო წყობის სრულყოფილად აღდგენა შეუძლებელი იყო. XIV საუკუნის ბოლოს დაიწყო თემურ ლენგის შემოსევები, რამაც ქვეყანას უდიდეს მატერიალურ დანაკარგებთან ერთად ხელახალი სახელმწიფოებრივი ნგრევა მოუტანა. XV საუკუნის პირველ ნახევარში ქვეყნის აღმშენებლობას დიდი ძალისხმევა შეალია ალექსანდრე I-მა (1412-1442), მაგრამ მას, ცხადია, არ შეეძლო იმ შეუქცევად საშინაო და საგარეო პროცესების შეკავება, რომლებიც განაპირობებდნენ ქართული მონარქიის რღვევას. ქართული სახელმწიფოებრივობისათვის ამ უაღრესად რთულ პერიოდში, XV საუკუნის ბოლო ათეულ წლებში, საქართველოს ერთიანი მონარქია სამ სამეფოდ (ქართლი, იმერეთი, კახეთი) და სამ სამთავროდ (სამცხე-საათაბაგო, გურია, ოდიში) დაიშალა. ამ მძიმე პოლიტიკური მოვლენის შედეგად მეფეთა საჯარო უფლებები უკიდურესად იყო შეკვეცილი მსხვილი სათავადო და სამთავრო სახლების მიერ, რომელთა ხელში რჩებოდა ქვეყნის ეკონომიკური და სამხედრო პოტენციალის მნიშვნელოვანი ნაწილი. სწორედ ეს ძლიერი საგვარეულო სახლები წარმოადგენდნენ მთავარ პოლიტიკურ ძალას, რომელთა მხარდაჭერის გარეშე სამეფო ხელისუფლებას მნიშვნელოვანი დასაყრდენი ეცლებოდა. შედარებით უფრო მტკიცედ ცენტრალიზებული აღმოჩნდა კახეთის სამეფო, რადგან აქ სამეფო დომენის წილი მიწა-წყალი ჭარბობდა ადგილობრივი ფეოდალებისას. ამიტომ კახეთის მეფეებს შესაძლებლობა მიეცათ ადგილობრივი მმართველობის შედარებით ძლიერი ინსტიტუტი შეექმნათ სამოურავოების სახით.

XIV-XV საუკუნეების ისტორიულ დოკუმენტებში სრულიად ქრება ქართული მონარქიის სიძლიერის დროინდელი მაღალი სამოხელეო თანამდებობები, თუმცა, რჩება საშუალო საფეხურის სამოხელეო რგოლები: მეაბჯრეთუხუცესი, ეზოს ჩუხჩარეხი, მეჯინიბეთუხუცესი/ამირახორი, მეჭურჭლეთუხუცესი, მოლარეთუხუცესი, ამირეჯიბი, მეღვინეთუხუცესი, მუშრიბი, კარის მწიგნობარი, მოურავი, ამირათ-ამირა და სხვა მრავალი წვრილი ფისკალური თუ სამეურნეო მოხელე (ქისკ 2013: 39, 43, 45, 48, 58, 62); დაახლოებით XV საუკუნის 60-იანი წლებიდან სათავადოთა სისტემის გაბატონებამ და მეფის მოხელეთა საგამგებლო ტერიტორიების შემცირებამ სამოხელეო წყობა კიდევ უფრო გაამარტივა, რამაც გამოიწვია მთელი რიგი ძველი სამოხელეო თანამდებობების, პირველ რიგში, უწყებათა მეთაურ „უხუცესთა~ ინსტიტუტების ძირითადი ნაწილის გაქრობა (მაგ., დარჩა მოლარე და გაქრა მოლარეთუხუცესი).

ცვლილებები სამოხელეო წყობაში. XV-XVIII საუკუნეები

საქართველოს სინამდვილეში გვიანდელი შუა საუკუნეები XVI საუკუნიდან XVIII საუკუნის ბოლომდე გაგრძელდა. ამდროინდელი ქართული სამოხელეო წყობის შესახებ საკმაოდ მრავალრიცხოვანი ისტორიული წყარო მოგვეპოვება _ ესენია საკანონმდებლო ძეგლები, იურიდიული დოკუმენტები, საისტორიო თხზულებები, მოგზაურებისა და უცხოელი ელჩების ჩანაწერები და სხვ. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ამ ეპოქის სამოხელეო სისტემის შესასწავლად ენიჭება „დასტურლამალს“ (სამოხელეო განაწესი), რომელიც XVIII საუკუნის დასაწყისშია შედგენილი, მაგრამ XVII საუკუნის ვითარებასაც ასახავს. XVIII საუკუნის 70-იანი წლებიდან ერეკლე II-ის (1744-1798) ინიციატივით ქართულმა სამოხელეო წყობამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა. ეს ცვლილებები აისახა იმდროინდელ დოკუმენტებში _ სამოხელეო დადგენილებებსა თუ სასამართლო პროცესუალურ აქტებში, დავით ბატონიშვილის „მიმოხილვაში“ (Царевич Давид, 1813).

XVII-XVIII საუკუნეებში ირანისა და ოსმალეთის ექსპანსიური პოლიტიკის შედეგად ქართული სამეფოების სუვერენიტეტი შეიკვეცა, სახელმწიფო მიწა-წყალი შემცირდა, მეფის ხელისუფლება სამეფო ოჯახის წევრებისა და დიდებული თავადების ფეოდალური უფლებებით შეიზღუდა, ფეოდალური წესრიგი სამართლებრივად დაკანონდა. ყოველივე ეს აისახა სამოხელეო წყობაზე _ სამეფო კარის მოხელეთა საქმიანობა არაფრით არ განსხვავდებოდა კერძო ფეოდალის მოხელეთა საქმიანობისაგან. მათ ევალებოდათ მეფის, როგორც ფეოდალის მამულების დაცვა და მოვლა, გადასახადების აკრეფა და სხვ.; შუა საუკუნეების ფეოდალური მონარქიებისათვის ზოგადად დამახასიათებელი სამართლებრივ საწყისთა ამგვარი აღრევა, ცენტრალური ხელისუფლების სისუსტის პირობებში პრაქტიკულად კიდევ უფრო ნაკლებად მოიცავდა საჯარო სფეროებს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, თავად მეფის საჯარო ფიგურა, მისი საჯარო უფლებრივი ფუნქციები ამა თუ იმ მოცულობით მოხელეებსაც გადაეცემოდა. ყველა სამეფო მოხელე საჯარო სამართლის სუბიექტს წარმოადგენდა და მათ სახელმწიფო სამართლი იცავდა (სურგულაძე 1952: 165, 169). სამეფო კარის მოხელეთა შორის წმინდა საჯარო სფეროს ემსახურებოდნენ მხოლოდ სამდივნოს (სამეფო კანცელარია) მოხელეები და მდივანბეგი (მსაჯული).

სახელმწიფო გადაწყვეტილებები მიიღებოდა დარბაზის სხდომებზე, რომლის შემადგენლობას მეფე ირჩევდა დიდებულ თავადთაგან და საეკლესიო იერარქთაგან. მათ შორის სამეფო კარის მოხელეები შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც მათ მაღალი სოციალური სტატუსი ამის შესაძლებლობას მისცემდა.

ფორმალურად მეფე ნიშნავდა ყველა თანამდებობის პირს უმაღლესიდან უდაბლესამდე, მაგრამ, რადგან სამოხელეო თანამდებობები მემკვიდრეობითი იყო, მეფის პრეროგატივად მხოლოდ თანამდებობის ხელახალი დამტკიცება რჩებოდა. მოხელე თანმადებობას თავისი საგვარეულოს საკუთრებად აღიქვამდა, ამიტომ მას შეეძლო თავისი სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულება გადაებარებინა თავისივე „კაცებისათვის“, ანუ ყმებისათვის (სურგულაძე 1952: 134-136, 169).

ცენტრალური აპარატის სამოხელეო უწყებები არ იყო დარგობრივად მკაფიოდ გამიჯნული. ყოველი მოხელის საქმიანობას განსაზღვრავდა არა უწყებრივი სტრუქტურა, არამედ მათთვის საგანგებოდ შედგენილი განწესებები, ე.წ. დასტურლამები. ამიტომ ერთი და იმავე ან მსგავსი ფუნქციის მოხელე შეიძლებოდა სხვადასხვა უწყებრივ დაქვემდებარებაში ყოფილიყო.

მოხელის გასამრჯელოს (სარგო, ჯამაგირი, ულუფა) ოდენობა დამოკიდებული იყო მის წარმომავლობაზე და სოციალურ სტატუსზე, იმაზე, თუ ფეოდალური წოდების რომელ კატეგორიას მიეკუთვნებოდა იგი. ამავე პრინციპს ემყარებოდა მოხელის პატივი და ღირსებაც. მაგ, . „დასტურლამალის“ მიხედვით, დაბალი მოხელე მეჯლისზე დაიშვებოდა, თუ საპატიო კაცის შვილი იყო; არ დაიშვებოდა, თუ არ იყო საპატიო კაცის შვილი (სურგულაძე 1952: 161).

მოხელე გასამრჯელოს იღებდა სხვადასხვა წყაროდან. ანაზღაურების სახეობა დამოკიდებული იყო თავად სამსახურის სფეროზე _ სამეურნეო სამსახურებთან უშუალოდ დაკავშირებული სახლთუხუცესი გასამრჯელოს (სარგო) იღებდა სამეფოს შემოსავლების წილიდან (სურგულაძე 1952: 164). თუ მოხელის ფუნქციებში სამეურნეო საქმიანობა არ შედიოდა (მაგ., საპოლიციო სამსახური), მაშინ იგი ჯამაგირს ან ულუფას (ნატურალური პროდუქტის სახით) სამეფო სალაროდან ან მეფის ქარხნებიდან (საწყობებიდან) იღებდა (ივ. სურგულაძე1952: 165).

ცენტრალური აპარატის უფროსი მოხელეები. XV-XVIII საუკუნეები

XVII საუკუნის შუა ხანებში, ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, როსტომ მეფემ ცენტრალური მმართველობის სამოხელეო ტერმინების უმეტესობა ირანულ-ყიზილბაშურით შეცვალა, თუმცა, ამ ცვლილებამ ზეგავლენა ვერ მოახდინა ადგილობრივ სოციალურ წესრიგზე და სამოხელეო საქმიანობის შინაარსზე (გაბაშვილი 1951: 168). ვახუშტი ბატონიშვილი როსტომის დროს შემოღებულ სამოხელეო ტერმინებს განმარტავს ძველი შესატყვისი ტერმინებით: მსახურთუხუცესი _ ყორჩიბაში, მონათუხუცესი _ ყულარაღასი, სპასპეტი _ სარდარი, ჩუნჩერახი _ სუფრაჯი, ჩაჩნაგირი _ სუფრაქეში, მანდატურთუხუცესი _ ეშიკაღასი, მანდატური _ სოჰბათიასაული. ბოქაული _ ელიაღაჯი, მსაჯულთხუცესი _ მდივანბეგი, ეზოსმოძღვარი _ ნაზირი, მესტუმრეთუხუცესი _ მეჰმანდარი, მწერალი _ მუშრიბი, ხუროთმოძღვარი _ სარდარი, მეკარე _ ყაფიჩი, ასისთავი _ უზბაში. ზოგი თანამდებობა, როგორებიცაა მეჭურჭლეთუხუცესი და ეჯიბი, როსტომს გაუუქმებია. მეჭურჭლეთუხუცესის ფუნქციები შეურთებია მოლარეთუხუცესისათვის, ხოლო ეჯიბის მაგიერ შემოუღია ტერმინი მეითარი (ვახუშტი: 1973: 32). როსტომის დროსვე გაჩნდნენ ქართლში უშუალოდ შაჰს დაქვემდებარებული მოხელეები: ვაზირი, მუსტოფი და მუნში. ვაზირი ერთდრულად ქართლის მეფის მრჩეველიც იყო და მეთვალყურეც, მუსტოფი _ საფინანსო მოხელე, მუნში მწერალი, რომელიც შაჰს დიპლომატიური წერილებს უგზავნიდა. ყველა ეს მოხელე ანგარიშვალდებული იყო შაჰის წინაშე (გაბაშვილი 1951: 157-158).

ქართულ სამეფოებში ცენტრალური მმართველობის უმაღლესი საუწყებო მოხელეები იყვნენ: სახლთუხუცესი ეშიკაღასბაში/მანდატურთუხუცესი, მდივანბეგი/მსაჯულთუხუცესი. ადგილობრივ მმართველობაში ერისთავის ადგილი მოურავმა დაიკავა.

სამეფო კარის უმაღლეს სამოხელეო თანამდებობად სახლთუხუცესობის გადაქცევა (ვახუშტის განმარტებით, აბრამადი) ერთ-ერთი გამოხატულება იყო გვიანდელი შუა საუკუნეების ქართულ სამეფოებში საჯარო სამართლებრივი სივრცის შევიწროებისა. ეს თანამდებობა ყველაზე ადრე (სახლისუხუცესის ფორმით) XV საუკუნის მიწურულს დასავლურქართულ საბუთებში გვხვდება (ქისკ 2013:, 277, 311), აღმოსავლეთ საქართველოს საბუთებში კი, XVI საუკუნიდან იჩენს თავს. სახლთუცხუცესის ხელში აღმოჩნდა თავმოყრილი სასახლის მართვის ყველა ის ადმინისტრაციული, საფინანსო და სამეურნეო სამსახური, მათ შორის მეფის სამდივნო, რომლებიც ადრე რამდენიმე დიდ უწყებას შორის იყო გადანაწილებული. ამდენად, სამეფო კარზე სახლთუხუცესი გახდა უმაღლესი რანგის ყველაზე საპატიო მოხელე, რომლის ანალოგი ერთიანობის ხანამ არ იცის. მეჯლისის დროს მხოლოდ მას და ეშიკაღასბაშს ჰქონდათ უფლება მეფის წინ დამსხდარიყვნენ (სურგულაძე 1970: 500). კახეთის სამეფოში სახლთუხუცესს, როგორც მეფის უერთგულეს პირს, სარდლობაც შეეძლო შეეთავსებინა.

ეშიკაღასბაში. როსტომ მეფის დროიდან მანდატურთუხუცესს ეშიკაღასბაში ეწოდა. მას ძირითადად საპოლიციო სამსახური ებარა _ მეფის პერსონისა და სასახლის დაცვა, დამნაშავეთა დევნა, გაქცეულ ყმათა აყრა, სასამართლო განაჩენების სისრულეში მოყვანა, მეფის საგანგებო დავალებათა შესრულება. ძველ მანდატურთუხუცესთან მას საერთო ჰქონდა სამეფო კარის ცერემონიალის ხელმძღვანელობა. თავის მოვალეობებს ეშიკაღასბაში ასრულებდა მის უწყებაში შემავალი სხვადასხვა რანგის ე.წ. ხელჯოხიანების მეშვეობით, რომელთა შორის იყვნენ: ბოქაულთუხუცესი, სოიბათიასაული, ყორიასაული, მემანდარი, ყაფიჩი და სხვ.

მდივანბეგი/მსაჯულთუხუცესი. XVI საუკუნის ქართული დოკუმენტების მიხედვით, უმაღლესი მსაჯული მეფე იყო, რომელიც პირადად თავმჯდომარეობდა სასამართლო სხდომებს. „დასტურლამალი“, რომელიც, უეჭველია, ძველ ტრადიციას ემყარება, უთითებს კვირაში ორ დღეს (ოთხშაბათი, პარასკევი), რომლებსაც მეფე უთმობდა განსაკუთრებულ საქმეთა სასამართლო განხილვებს. მეფესთან ერთად სასამართლო სხდომებში მონაწილეობას იღებდნენ დიდებული თავადები და საეკლესიო იერარქები, მოხელეთაგან ესწრებოდნენ სახლთუხუცესი (ისიც არა ყოველთვის) და მდივნები, რომლებიც სხდომის ოქმს ადგენდნენ. მხოლოდ XVII საუკუნის 20-იანი წლებიდან წარმართავდა სასამართლო სხდომებს მსაჯულთუხუცესი, რომელსაც, სპარსულის გავლენით, მოგვიანებით მდივანბეგი უწოდეს. მდივანბეგი ხელმძღვანელობდა კოლეგიალურ სასამართლოს, რომლის წევრები არ უნდა ყოფილიყვნენ სამზე ნაკლები. სასამართლო პროცესში მონაწილეობას იღებდნენ მეფის მდივნები, რომლებიც ერთდროულად მსაჯულებიც იყვნენ და სასამართლო ოქმების შემდგენნიც.

XVIII საუკუნის დასაწყისში ვახტანგ ბატონიშვილმა მისი ჯანიშინობის (შაჰის მოადგილე, ნაცვალი) დროს ჩამოაყალიბა ყულარაღასის (ვახუშტის მიხედვით, ყულარაღასი ძველი მონათუხუცესი, ანუ მსახურთუხუცესია) და ყორჩიბაშის სამსახურები, რომელთა დანიშნულება იყო სასახლის დაცვის ორგანიზაცია. სასახლის მცველთა რაზმში 300 მეთოფე შედიოდა. რაზმის წევრები (ყულები, ყორჩები) დაკომპლექტებულნი იყვნენ ფეოდალური წოდების სხვადასხვა კატეგორიის _ თავადების, აზნაურების, მსახურების _ ახალგაზრდა კონტინგენტით, რომლებიც ასეულებად იყვნენ გადანაწილებულნი. ისინი გადიოდნენ მუდმივ წრთვნას და ჯამაგირს სასახლიდან იღებდნენ. „დასტურლამალში~ აღწერილია, როგორ ახორციელებდნენ ყულარაღასი და ყორჩიბაში მეჯლისის დროს მეფის დაცვას _ ისინი მეფის უკან დგებოდნენ, მათ უკან კი ყულები და ყორჩები იყვნენ ჩამწკრივებულნი (სურგულაძე 1970: 494). XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში ეს ორი სახელო ქეჩიკჩიბაშის ხელქვეით გაერთიანდა (მესხია 1948: 36-37).

ადგილობრივი მოხელეები. XV-XVIII საუკუნეები

გვიანდელ შუა საუკუნეებში ადგილობრივი მმართველობის ზოგიერთი ძველი ინსტიტუტი საერთოდ გაქრა, ზოგმა გარკვეული სახეცვლილებით განაგრძო არსებობა, ზოგმა კი, მხოლოდ სახელი შეიცვალა. მნიშვნელოვანი ცვლილება შეეხო სამხედრო საქმის ორგანიზაციას და მასთან დაკავშირებულ ინსტიტუტებს. ერთიანობის დროინდელი ამირსპასალარის თანამდებობა ქართულ სამეფოებში გაუქმდა, მაგრამ ყოველ მათგანში შენარჩუნებულ იქნა ერთობის დროინდელი ოთხ-ოთხ სამხედრო-ტერიტორიულ ოლქად, ანუ სადროშოდ დაყოფის პრინციპი. ყოველ სადროშოს სათავეში ედგა სარდალი, რომელიც ქართლში და იმერეთში მემკვიდრეობით თანამდებობად იყო ქცეული. კახეთში სადროშოების ხელმძღვანელობა ეპისკოპოსებს ჰქონდათ ჩაბარებული, რაც კახეთის სამხედრო ორგანიზაციას მეტ სიმტკიცეს ანიჭებდა. ეპისკოპოსი-სარდალი არ იყო მემკვიდრეობით მიჯაჭვული თანამდებობაზე და ამიტომ სამეფო ხელისუფლებას სამხედრო ორგანიაზაციაში ჩარევისათვის მეტი სივრცე რჩებოდა. სადროშოს სარდალს მეფე ამტკიცებდა სამეფო კარზე ტრადიციული ცერემონიალის თანხლებით _ მომავალ სარდალს მეფე გადასცემდა დროშასა და ხმალს, ამასთანავე, უბოძებდა თანამდებობის წყალობის სიგელს. სადროშოს სარდალს მუდმივად უნდა გაეწია საწრთვნელი ვარჯიშობების _ ლაშქარ-ნადირობის ზედამხედველობა, ოთხ წელიწადში ერთხელ მდივანთან ერთად აღეწერა სადროშოს მცხოვრებნი და აღერიცხა მოლაშქრეთა რაოდენობა. სარდალს უნდა სცოდნოდა სასარდლო ტერიტორიაზე მცხოვრები ოჯახების გაყრა-შეყრის ფაქტები, რათა ზუსტი წარმოდგენა ჰქონოდა მოლაშქრეთა კლება-მატების შესახებ. სწორედ ამიტომ, მეფის ბრძანებით, ძველ ამირსპასალართა მსგავსად, სარდალი უნდა დასწრებოდა სასამართლო სხდომებს, სადაც ოჯახების გაყრის ან მამულების შეწყალება-ჩამორთმევის საქმეები წყდებოდა.

სახელმწიფო ტერიტორიების სადროშოებად დაყოფა სამხედრო შენაერთების ტაქტიკური ნაწილების სახელწოდებებს შეესაბამებოდა (მეწინავე, მემერჯვენე, მემერცხენე). მეწინავე სადროშოს ქმნიდა ქვემო ქართლის ჯარი, რომელსაც ბარათაშვილები წინამძღოლობდნენ; მემარჯვენე სადროშოს ჯარი შიდა ქართლის „ზემო მხარიდან“ იკრიბებოდა ამილახვართა მეთაურობით; მემარცხენე სადროშოს _ შიდა ქართლის ცენტრალურ ნაწილს არაგვისა და ქსნის ხეობების ჩათვლით, მუხრანბატონები ედგნენ სათავეში; მეოთხე სადროშო _ თბილისიდან ტაშისკარამდე მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე _ საკუთრივ მეფეს ემორჩილებოდა. ცალკე სარდალი ჰყავდა მცხეთის საკათალიკოსო ეპარქიასაც, მაგრამ იგი მეფის დროშაზე გამოდიოდა (კლიმიაშვილი 1964: 122-123).

იმერეთის სამეფოში ცალკე სადროშოებს წარმოადგენდა: საჩხეიძო-სალომინაო-ვაკე; არგვეთი; რაჭა; ოკრიბა-ლეჩხუმი. სადროშოების სარდლებად აქაც მსხვილი თავადები ინიშნებოდნენ (ჯამბურია, სინ 1973: 239).

კახეთის სამეფო ტერიტორია შემდეგ სადროშოებად იყოფოდა: მემარჯვენე სადროშო, ე.წ. გაღმა მხარე, ნეკრესელს ებარა; მემარცხენე _ გარე კახეთი _ რუსთველ ეპისკოპოსს; ქიზიყი ბოდბელი ეპისკოპოსის სასარდლო იყო; მეოთხე სადროშო სამეფო უნდა ყოფილიყო (პირდაპირი ცნობები არ მოიპოვება). XVII-XVIII საუკუნეებში საბრძოლო მოქმედებების დროს ეპისკოპოსების მაგივრად ხშირად კახეთის თავადები ასრულებდნენ სარდლის მოვალეობას (კლიმიაშვილი 1964: 124-126).

ადგილობრივი მმართველობის ძველი ინსტიტუტებიდან ერთ-ერთი სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა მოურავის ინსტიტუტი, რომელსაც ცენტრალური ადგილი ეკავა ქართული სამეფოების ადგილობრივ მოხელეთა შორის და XIX საუკუნის პირველ ათეულ წლებამდე შეინარჩუნა თავისი მნიშვნელობა. ერთიან ქართულ მონარქიაში მოურავი სამეფო დომენის მოხელეს ეწოდებოდა. საქართველოს პოლიტიკური დაშლის შემდგომ მოურავის ინსტიტუტის ფუნქცია განსაკუთრებით გაფართოვდა კახეთის სამეფოში, სადაც მას ადრინდელი ერისთავების მსგავსად, დიდი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ოლქების მმართველობა ებარა (ქიზიყის, ენისელის, თუშეთის, ერწო-თიანეთის მოურავები). ქართლსა და იმერეთში მოურავი ძირითადად სამეფო დომენის სოფლებისა და ქალაქების ადმინისტარციულ, სამეურნეო და საგადასახადო-საფინანსო საქმეებს უძღვებოდა (თბილისის, გორის, ქუთაისის მოურავები). თავის საგამგებლო ტერიტორიაზე მოურავს უფლება ჰქონდა ეწარმოებინა მართლმსაჯულება და სისრულეში მოეყვანა განაჩენი.

მოურავები ფეოდალური წოდების სხვადასხვა შრეს ეკუთვნოდნენ. ისინი შეიძლება ყოფილიყვნენ დიდი, საშუალო და დაბალი თავადები, ასევე, აზნაურები. მათი სტატუსი შეესატყვისებოდა სამოურავო ადგილის სიდიდესა და მნიშვნელობას. მოურავების დაქვემდებარებაში იყვნენ მრავალრიცხოვანი მოხელეები, რომელთაც ევალებოდათ სამეურნეო, სასამართლო და საპოლიციო-აღმასრულებელი ფუნქციების აღსრულება.

ერეკლე II-ის (1744-1798 წწ.) სამოხელეო რეფორმები

XVIII საუკუნის საქართველოში ფეოდალურ-წოდებრივი მმართველობა საფუძველშივე სპობდა ქვეყნის განვითარების პერსპექტივას. ქართლ-კახეთის სამეფოთა გაერთიანების შემდეგ მამა-შვილის, თეიმურაზ II-ის (1744-1762) და ერეკლე II-ის წინაშე აშკარად დადგა მმართველობის რეფორმირების საკითხი. ფეოდალური ურთიერთობების სტაგნაცია, რომელიც ქალაქური ცხოვრების ჩამორჩენილობასაც განაპირობებდა, ადამიანური და ფულადი რესურსების სიმწირე, სამეფო ხელისუფლებას არ აძლევდა მართვის ბიუროკრატიულ პრინციპზე გადასვლის საშუალებას. ერეკლე II-ისა და მისი თანამზრახველის, კათალიკოს ანტონ I-ის ყოველი მცდელობა საგანმანათლებლო დარგში, ამასთანავე, ერეკლეს საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული და სასამართლო ინიციატივები სახელმწიფოებრივი რეფორმების აუცილებლობით იყო ნაკარნახევი. იმხანად ეს იყო მხოლოდ ხანგრძლივი პროცესის დასაწყისი, რომელიც, მშვიდობიანობის შემთხვევაში, უსათუოდ ჰპოვებდა განვითარებას. მანამადე კი ერეკლე II-მ არსებულ სოციალურ ინსტიტუტებზე დაყრდნობით, მაინც განახორციელა რამდენიმე მნიშვნელოვანი რეფორმა. ერეკლემ დარბაზი (სახელმწიფო საბჭო), რომელიც საჭიროებისამებრ პერიოდულად იკრიბებოდა, მუდმივმოქმედ დაწესებულებად აქცია. საბჭოს მუდმივი წევრები სამეფო კარის მაღალ მოხელეებთან ერთად იყვნენ თბილისის მდივანბეგი და მოურავი. საბჭოს ფართო უფლებამოსილებები გააჩნდა სახელმწიფო უშიშროების, ფინანსების, ადმინისტრირების სფეროებში. მის ხელში იყო კონტროლის მექანიზმებიც (სურგულაძე 1962: 151-154). თვალსაჩინო იყო ცვლილებები სასამართლო წყობაშიც. ერეკლე II შეეცადა სახელმწიფო მმართველობის ფუნქციათა დარგობრივ გადანაწილებას. ამ მცდელობის გამოხატულება იყო 1778 წელს `მსაჯულთშეკრებილობის“ (მოსამართლეთა) მუდმივმოქმედი დაწესებულების დაარსება, სადაც ყველა საჩივარი იყრიდა თავს. ერთმანეთისაგან მკაფიოდ გაიმიჯნა საგარეო საქმეთა, სახელმწიფო შემოსავლებისა და სამხედრო უწყებები. საგარეო საქმეთა უწყებას სათავეში ჩაუყენა ორი მდივანთუხცესი, რომელთაგან ერთი ქრისტიანი იყო, მეორე _ მუსლიმი. ერეკლეს ინიციატივით შეიქმნა კოლეგიალური საფინანსო უწყება _ განსაკუთრებული საბჭო, რომლის შემადგენლობაში შედიოდნენ: სახლთუხუცესი (ადრე იგი მარტო განაგებდა ფინანსებს), მდივნები და თბილისის მელიქ-მამასახლისები. გაიზარდა ქალაქის მელიქ-მამასახლისის ფუნქციებიც, რაც დაკავშირებული იყო ვაჭართა ფენისათვის საკანონმდებლო შეღავათების ბოძებასთან და მათი შემოსავლების გაზრდასთან.

ერეკლეს დროს უფრო მოქნილი გახადა საპოლიციო აპარატი, სასახლის დაცვის ძველი ხელმძღვანელის _ ეშიკაღასბაშის _ ნაცვლად შემოღებულ იქნა ქეჩიკჩიბაშის თანამდებობა.

ერეკლემ განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო სამხედრო სფეროს. მისი ძალისხმევით შეიქმნა დაქირავებული (ჯამაგირზე მყოფი) სამხედრო ნაწილები, 1773 წელს გამოიცა ე.წ. მორიგე ლაშქრის განაწესი. ამავე პერიოდში შეიქმნა სამხედრო დანაყოფების მეთაურთა ახალი თანამდებობები, რომელთა აღსანიშნად მრავლად გვხვდება ყიზილბაშურ-რუსული სამხედრო ტერმინოლოგია: ფონსადბაში, თოფჩიბაში, უზბაში, დაჰბაში, ნოქარი, კაპიტანი, მაიორი, აფიცერი და სხვ. (მესხია 1948: 27). სამხედრო საქმის რეფორმირებას მოჰყვა სამხედრო კანცელარიის შექმნა, რომელსაც სათავეში სამხედრო საქმეთა მდივანი ლაშქარნავისი ჩაუყენა. იგი ხელმძღვანელობდა დაქირავებული საჯარისო ნაწილების და მორიგე ჯარის მეთაურების აღნუსხვის, მომარაგებისა და მათთვის ულუფა-ჯამაგირის გაცემის საქმეს. მთლიანად ქართლ-კახეთის სამეფოში ექვსი ლაშქარნავისი იყო.

ქალაქის სამოხელეო წყობა გვიანდელი შუა საუკუნებში

კონკრეტული ცნობები შუა საუკუნეების საქართველოს ქალაქების სამოხელეო წყობის შესახებ მხოლოდ საქართველოს ერთიანობის ხანიდან არის მოღწეული. XI საუკუნეში საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების ხანგრძლივ პროცესში ქალაქები ერთიანი სამეფო ხელისუფლების მოკავშირედ ჩანან, რამდენადაც მხოლოდ მეფეს შეეძლო ქალაქების ორგანიზებული დაცვა გარეშე მტრისაგან თუ შინაური მოძალადეებისაგან, ქალაქებს შორის სავაჭრო-ეკონომიკური კავშირების ხელშეწყობა, საქარავნო გზების მშენებლობა, მათი დაცვა და მოვლა (Месхиа1959: 39). ამ თვალსაზრისით უაღრესად სიმპტომატურია თბილისისა და ანისის `უხუცესთა“ მცდელობები _ გადაეცათ თავიანთი ქალაქები ბაგრატ IV-ისათვის (Месхиа1959: 39-40). სამეფო ხელისუფლებისადმი ქალაქების ლოიალური დამოკიდებულება დავით აღმაშენებლის დროს მათი სრული დამორჩილებისათვის იქნა გამოყენებული. დავითისა და მისი მემკვიდრეების დროს საქართველოს ქალაქები იმართებოდა უშუალოდ მეფის მოხელეების მიერ. ნაწილი ქალაქებისა თამარმა სამართავად გადასცა დიდებულ აზნაურებს (ფეოდალებს). ასეთი ქალაქების მმართველობის შესახებ, მართალია, ბევრი არაფერია ცნობილი, მაგრამ სავარაუდოდ, იგი სამეფო ქალაქების ანალოგიური იქნებოდა.

ერთიანი საქართველოს ქალაქების სოციალური სტრუქტურა არ იყო ერთგვაროვანი. XI-XIV საუკუნეების განმავლობაში ჯერ კიდევ არსებობდა თავისუფალ მოქალაქეთა კატეგორია (`მოქალაქე~ ეწოდებოდა მხოლოდ თბილისის მკვიდრ სოციალურად თავისუფალ ვაჭრებს), მაგრამ მათ გვერდით მრავლად იყვნენ ყმა (მეფის, კერძო ფეოდალის, ეკლესიის) ვაჭრები და ხელოსნები (Месхиа1959: 68-70). ქალაქში გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა ფეოდალურ არისტოკრატიას, (საეროს ან საეკლესიოს), რომელიც ქალაქებში ფლობდა ყმა ვაჭარ-ხელოსნებს, ბაზრებს, საბაჟო შემოსავლებს და დიდ გავლენას ახდენდა ვაჭარ-ხელოსანთა დაწინაურებულ ფენაზე.

ქალაქის ამირას ერთიანობის დროინდელი სახელწოდება ქართულ სამეფოებში XVII საუკუნეში საბოლოოდ განდევნა ქართული წარმომავლობის „მოურავმა“, რომელსაც უფრო ფართო სემანტიკური ველი ჰქონდა და, გარდა ქალაქის გამგებლისა, საზოგადოდ მზრუნველს, მეურვეს და სამეფო დომენის რეგიონალურ მმართველებსაც ეწოდებოდა. XVI-XVII საუკუნეებში აღმოსავლეთ საქართველოში მოურავის მნიშვნელობით იხმარება ირანიდან შემოსული ტარუღაც.

ქალაქის მოურავს მეფე ნიშნავდა, კანდიდატურას იგი არჩევდა პირის სოციალური სტატუსის, აგრეთვე საგამგებლო ქალაქის მნიშვნელობისა და სიდიდის მიხედვით. დიდი ქალაქების მოურავები, ჩვეულებრივ, წარჩინებული ფეოდალური სახლების წარმომადგენლები იყვნენ, უფრო მცირე ქალაქებში კი მოურავებად დაბალი კატეგორიის თავადები ან აზნაურები ინიშნებოდნენ (Месхиа 1959: 245). ქალაქის მოურავის ვალდებულებები უფრო მრვალფეროვანი და, ამდენად რთულიც იყო, ვიდრე პროვინციების მოურავებისა. მათ ეხებოდათ საქალაქო ცხოვრების ყველა სფერო _ ადმინისტრირება, ვაჭრობა-ხელოსნობის „რიგის“ (დებულებების) დაცვა, გასაყიდ საქონელზე ნიხრების დაწესება, ბაჟის აკრეფა, გადასახადების განაწილება, მართლმსაჯულება და საპოლიციო მოხელეების ზედამხედველობა, მოსაკრებლების აკრეფა და სავაჭრო საქონელზე ბაჟის კონტროლი. მოურავისა და მისი ხელქვეითი მოხელეების სარგო განისაზღვრებოდა ქალაქის ყოველგვარი შემოსავლიდან.

ქალაქის მოურავის შემთხვევაში, გარდა გორისა, სადაც მოურავობა ზევდგინისძე-ამილახორთა საგვარეულოს ეკუთვნოდა, მემკვიდრეობითი პრინციპი მაინცა და მაინც არ ჩანს დაცული (Месхиа 1959: 248).

ქალაქის მაღალ მოხელეთა შორის საპატიო ადგილი ეკავა ციხისთავს, რომელიც ქალაქის მცველთა რაზმს მეთაურობდა. ციხისთავის თანამადებობა წყაროებში ადრეული შუა საუკუნეებიდან (VI) ჩანს და XVIII საუკუნის ბოლომდე იგი ყველა დიდსა თუ მცირე ქალაქში არსებობდა.

XVI საუკუნის შუა ხანებში ქართლის ქალაქების სამოხელეო ტერმინოლოგიაში ირანის გავლენით შემოდის არაბული წარმომავლობის მელიქი, რომელიც ფართოდ იყო გავრცელებული კავკასიის ქვეყნებში. ქალაქის სამოხელეო იერარქიაში მელიქი მოურავის შემდგომი პირი იყო და ფუნქციებით ქართულ მამასახლისს უახლოვდება (Месхиа 1959: 264; ბოშიშვილი 2013: 14). ამიტომ მალევე გაჩნდა ამ ორი სახელოს შერწყმის ტენდენცია და XVII-XVIII საუკუნეებში მელიქ-მამასახლისი უკვე ერთი თანამდებობის აღმნიშვნელ ტერმინად გვხვდება (ბოშიშვილი 2013: 20).

XIX საუკუნის დასაწყისამდე, ვიდრე ქართული სამეფოები გაუქმდებოდა, ქართული სამოხელეო სისტემა ფეოდალურ-მონაქიული სამოხელეო სისტემის ფარგლებიდან არსებითად ვერ გავიდა. ამ სისტემისათვის დამახასიათებელი იყო სამოხელეო კონტინგენტის შერჩევა წოდებრივი პრინციპით, ფუნქციათა დუბლირება და თანამდებობათა შეერთება. ამგვარი წყობა, რომელსაც სტაგნაციაში შესული ფეოდალური ურთიერთობები ასაზრდოებდა, მეტისმეტად აფერხებდა ქვეყნის განვითარებას. XVIII საუკუნის 70-იანი წლებიდან ერეკლე II და მისი თანამზრახველები, მათ ხელთ არსებული მწირი შესაძლებლობებით ცდილობდნენ მართლმსაჯულების, სამხედრო საქმის, სამეურნეო ცხოვრების გადახალისებას, რამაც, ბუნებრივია, შესაბამისი ცვლილებები გამოიწვია სამოხელეო წყობაში. ერეკლეს გარდაცვალების შემდეგ (1798) ერეკლეს შვილიშვილებმა, დავით და იოანე ბატონიშვილებმა სახელმწიფო მართვის მოდერნიზაციის მიზნით, ახალი კანონპროექტები შეიმუშავეს, რომლებიც განათლებული აბსოლუტიზმის იდეებით იყო შთაგონებული, მაგრამ ამ კანონპროექტებს აღსრულება არ ეწერა _ XIX საუკუნის დასაწყისში ქართულმა სამეფოებმა რუსეთის იმპერიის ანექსიის შედეგად არსებობა შეწყვიტეს.