მუშქები (უ. მურღულია)

მუშქები – მოსხები – კაპადოკიელები

1. მუშქები

    მუშქების შესახებ ყველაზე მეტს ასურული წყაროები მოგვითხრობენ, რადგან გაძლიერებული ასურეთის სახელმწფო მუდმივად ცდილობდა მათ დამონებას. ასურულ და ურარტულ წყაროებში მათ შემდეგნაირად მოიხსენიებენ:  Muškaia, Mušku, Mus(a)kai, Muški.

    ი. დიაკონოვი აღიარებს რომ ქართველურენოვან მესხ-ტომის აღსანიშნავად გამოყენებული ბერძნული წყაროების ეთნონიმი Μόσχοι, ფონეტიკური თვალსაზრისით ზუსტად შეესატყვისება ასურულ-ურარტულ Muški-ს. ფორმა mosx- > musx- ქართული ეთნონიმის Mesx-ის ზანური შესატყვისია და ამ უკანასკნელთან ერთად masx-ფორმიდან უნდა იყოს წარმომდგარი.

    სხვადასხვა მონაცემებით დასტურდება მუშქების კავშირი ჩრდილო-ანატოლიური წარმომავლობის მქონე ქასქებთან, რაც უნდა მიგვანიშნებდეს, რომ მათ მსგავსად მუშქებიც მდინარე ტიგროსის სათავის მხარეში, მდინარე ევფრატის მარჯვენა ნაპირიდან იქნებოდნენ გადასულები.

    როგორიც არ უნდა ყოფილიყო მუშქების შემდგომი ისტორია, ნიშანდობლივია, რომ ძვ.წ. II ათასწლეულის გვიანი ხანებისა და I ათასწლეულის I ნახევრის ძველაღმოსავლურ წყაროებში მოხსენიებულ მუშქებს, ძვ.წ. I ათასწლეულის შუახანების ძველ ბერძენ ავტორთა თხზულებებში ენაცვლებიან ცენტრალური ანატოლიის ჩრდილოეთ ნაწილში მოსახლე მოსხები, რომლებიც, თავის მხრივ, ძველი და ახალი წელთაღიცხვების მიჯნაზე უკვე ისტორიული სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიაზე არიან დასახლებულნი.

    დაახლ. 1165 წელს მუშქების ერთი ნაწილმა გადალახა ევფრატი და ტიგროსი და ასურეთის ვასალური სამეფოები ალზი (ურარტულად ალზი(ნი), აზირა(ნი), ხეთურად ალშე – მდ. არაცანის ანუ დღევ. მურატის ხეობის შუა ნაწილში.) და ფურუკუზი (ფურულუმზი, მდ. მურატის, ქვემო წელზე. ეკვროდა ალზის სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან და ამავე დროს ვანის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით იყო. ორივენი სუბართუს მხარის ქვეყანა იყო) დაიპყრო და თავიანთ ახალ საცხოვრისად მოიწყო. ასურეთის მეფე აშურ-დან I-მა (1179–1133), რომელიც კასიტების ბაბილონთან ომით იყო დაკავებული და სამეფოს ცენტრების უსაფრთხოებაზე ფიქრობდა – მუშქების საქციელზე თვალი დახუჭა. ბაბილონთან ომითა და არსებული საზღვრების შენარჩუნებით იყო დაკავებული აშურ რეშ ში I-იც (1133–1115). მისმა მემკვიდრე ტიგლათფილესერ I-მა (1115–1077) კი პოლიტიკა შეცვალა და მეფობის დიდი ნაწილი ჩრდილოეთით მოწყობილ ლაშქრობებს დაუთმო, რომლის დროსაც ხშირად უწევდა ქართველურ ქვეყნებთან და ტომებთან ომები.

    ტიგლათფილესერ I მოგვითხრობს: „ჩემი მეფობის დასაწყისში 20000 მუშქი და მათი 5 მეფე, რომლებმაც უკვე 50 წელია რაც დაიპყრეს ქვეყნები ალზი და ფურუკუზი, რომელთაც ადრე მიჰქონდათ ხარკი ჩემი უფალი აშურისადმი /ვერცერთმა მეფემ ვერ დაამარცხა ისინი პირისპირ ბრძოლაში/, ირწმუნეს თავიანთი სიძლიერე, დაეშვნენ მთებიდან და დაიპყრეს ქვეყანა ქათმუხი (ქუთმუხის, იგივე ქუმუხის ქვეყანა მდ. ტიგროსის ზემო წელს სამხრეთ მხრიდან ესაზღვრებოდა და მდებარეობდა ქაშიარის მთის ჩრდილოეთით, ჩრდ. მესოპოტამიაში. იგი უნდა უდრიდეს ანტიკური ხანის კომაგენეს. ქათმუხის ერთ-ერთი ცენტრი იყო მათიათუ, დღევ. ქ. მიდიატი მარდინის ილში. ე.ი მუშქები დაიძრნენ ფურუკუზიდან სამხრეთით, გადალახეს ტიგროსის ზემო წელი.). მე შევკრიბე საბრძოლო ეტლები და მეომრები, გადავლახე რთული ადგილი მთა ქაშიარი, შევებრძოლე ქათმუხის ქვეყანაში მათ 20000 მეომარსა და 5 მეფეს, დავამარცხე, მათი გვამები მიმოვფანტე, როგორც აზვირთებულმა ტალღამ, ძლევამოსილ შეჯახებაში. მათი გვამებით დავფარე მთელი ხეობა მთის მწვერვალებამდე, თავები მოვკვეთე და დავალაგე როგორც ხორბლის გორები; მათი ქონება და სიმდიდრე სრულიად ხელთ ვიგდე. 6000 მათი მებრძოლი, რომლებიც გაექცნენ ჩემს იარაღს, მომეხვიეს ფეხებზე, მე მივიღე და ჩავთვალე ჩემი ქვეყნის ხალხში“.

    აშკარად ჩანს, რომ საქმე ეხება გადმოსახლებულ ხალხს და არა ლაშქარს. ისინი ქათმუხიში, მთელი თავისი ავლა-დიდებით ჩამოსახლებულან. უეჭველია, რომ საქმე ეხება იმ ხალხს, რომელმაც მცირე აზიაში თარეში იწყო მისივე მონაწილეობით მომხდარ ხეთების სამეფოს დამხობის შემდეგ.

    მუშქებს არ დაუპყრიათ ქათმუხი მთლიანად, არამედ მხოლოდ მისი ნაწილი, რათა იქ დასახლებულიყვნენ. ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ მუშქების დამარცხების შემდეგ ტიგლათფილესარი სასტიკი ბრძოლით იპყრობს ქათმუხს მთლიანად.

    ძვ.წ. 883 წლის ივლის-აგვისტოში „ასურეთის მეფის ასურნასირაფალის (884–859) არმია გავიდა ნინევიიდან ჩრდილოეთისკენ ნიბურისა (დღევ. ჯუდი დაღი, მდ. ტიგროსის მარცხენა ნაპირზე, ჯეზირენ იბნ ომარის საპირისპიროთ) პაცატას მთების მიმართულებით. ქალაქები ატკუნ (უატკუნ, ატკანა), უშხუ (დღევ. სოფ. შახ, 12 კმ-ზე ჯეზირენ იბნ ომარის აღმოსავლეთით), პილაზი და 20 მახლობელი დასახლება დაიპყრეს და გადაწვეს. შემდეგ ასურელები გადავიდნენ ტიგროსზე და შევიდნენ ქათმუხის ქვეყანაში. აქ ქათმუხისა და მუშქების ქვეყნიდან მოიტანეს ხარკი: ბრინჯაოს ჭურჭელი, მსხვილფეხა და წვრილფეხა პირუტყვი და ღვინო. ქათმუხიდან ასურელებმა მოუხვიეს სამხრეთით და შევიდნენ მდ. ხაბურის ხეობაში“.

    ამ ცნობიდან ჩანს, რომ მუშქები ამ დროს მისდევენ მეცხოველეობას, მეღვინეობას და ბრინჯაოს წარმოებას. მადნეულობის დამუშავებისა და ღვინის დაყენების ცოდნა, მეტადრე კი ქალაქების არსებობა ამტკიცებს, რომ იმ დროს მუშკებს დაწინაურებული მოქალაქობრივი ცხოვრება ჰქონდათ. ხალხი ძლიერი იყო და ასურეთის ღირსეულ მეტოქედ ითვლებოდა. ტიგლათფილესარიცა და სარგონიც მოწმობენ, ვერცერთ მეფეს ჩვენზე წინათ მუშქები ვერ დაემარცხებინა და ჩვენ წინაპრებს არ ემორჩილებოდნენო; ასურეთის ორსავე ბატონს თავიანთი გამარჯვება დიდ საკვეხურ საქმედ და ღვაწლად მიაჩნდათ.

    მუშქების აქტიური ხსენება აღმოსავლურ წყაროებში უკვე ძვ.წ. VIII საუკუნეში ხდება. თუ XII საუკუნეში მუშქებმა თავის გავლენა გაავრცელეს ალზიში, ფურულუმზში და ქათმუხში, ამჯერად VIII საუკუნეში მათი გავლენა ყიზილ-ირმაქის აუზიდან სირიამდე და კელკით-ჩაიდან მალათიას რაიონამდე. ამ დროისთვის მისი სამხრეთ მეზობლებია ხეთების სამეფოს დანგრევის შედეგად წარმოქმნილი ქვეყნები – ხათის ქვეყანა, ტაბალი, კუმანუ (დღევ. მალათიას მხარეში), მათ სამხრეთით კილიკიასა და ჩრდ. სირიაში – კუე, გურგუმი, ქარხემიში. სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან აღნიშნულ ქვეყნებს უტევდა ასურეთი. მუშქებს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრებოდა ურარტუ. დასავლეთიდან და ჩრდ. დასავლეთიდან მუშქებს ემეზობლებოდა ქასქები, რომლებსაც ხეთების სამეფოს განადგურების შემდეგ ჰალისის აუზის აღმოსავლეთ ნაწილი დაეჭირათ. ჩრდილოეთიდან მუშქების მეზობელი იყო ხალიბების ქვეყანა – ხალიტუ. თავს მხრივ ხალიტუ სამხრეთ-დასავლეთიდან ემეზობლებოდა დიაოხ–ტაოხ–ხაოიების ქვეყანას.

    მუშქების მთავარი მტერი ამ ხანებში ასურეთისა და ურარტუს იმპერიები და მომთაბარე კიმერიელები იყვნენ.

    ასურეთმა მცირე აზიაში შეღწევა IX საუკუნის შუა ხანებიდან დაიწყო: ასურეთის მეფე სალმანასარ III-ის (859–824) ანალებში ნათქვამია, რომ „ხათის ქვეყანა დავიპყარი მის ბოლო ზღვრამდე, მელიდის ქვეყანა (ანტიკ. მელიტენე, დღევ. მალათიას მხარე), ქვეყნები დაიაენი და სუხმუ (თანამედროვე ერზურუმის დასავლეთით, მაზგირთსა და ერზინჯანს შორის), არზაშკუნი, არამე ურარტუელის დედაქალაქი, ქვეყნები გილზანუ და ხუბუშქია, ტიგროსის სათავიდან ევფრატის სათავემდე, ზამუას ქვეყნის ზღვიდან (ე.ი. ხმელთაშუა ზღვიდან), რომელიც მდებარეობს მის შიგნით, ქალდეის ქვეყნის (სამხრეთ შუამდინარეთში) ზღვამდე (ე.ი. სპარსეთის ყურემდე) დავაჩოქე ჩემს ფეხებთან“. ხათის ქვეყანაში ამ დროისთვის იგულისხმება ხეთების სამეფოს დაშლის შედეგად, მცირე აზიის აღმ. ნაწილში, მდებარე პატარა სამეფო – მუშქებისა და ტაბალის მეზობლად.

    ერთხანს ასურეთი კვლავ დასუტდა და მცირე აზიის ხალხებმა ამოისუნთქეს, თუმცა ტიგლათფილესარ III-ის (745–727) რეფორმებმა ქვეყანა ისევ რეგიონის ფლაგმანად აქცია.

    743 წელს ტიგლათფილესარმა ურარტუს წინააღმდეგ ომი წამოიწყო, რომელმაც 9 წელს გასტანა და სარდურ II-ის სასტიკი მარცხით დასრულდა. 734 წლისთვის ურარტუმ სამფლობელოების მნიშვნელოვანი ნაწილი დაკარგა.

    ამის შემდეგ ასურეთის მეფეები ტიგლათფილესარ III და სარგონ II (აქადურად შარ-უკინ; 722–705) სხვა ქვეყნების დაპყრობით იყვნენ დაკავებული და ურარტუსთვის აღარ ეცალათ. ამით ისარგებლა რუსა I-მა (734–714) და შეტევაზე გადავიდა. მან რამდენიმე ლაშქრობა მოაწყო ურარტუს სამხრეთით და სევანისპირა ქვეყნების დასაპყრობად.

    ძვ.წ. 717 წელს ასურეთის წინააღმდეგ სამხედრო კოალიცია ჩამოაყალიბდა, რომელშიც მუშკების მეფე მითა, ტაბალის მეფე ამბარისი და ქარხემიშის მეფე პიზირისა შევიდნენ. სარგონმა დაასწრო, დაიპყრო ქარხემიში, მოკლა მისი უკანასკნელი მეფე პიზირისა, შემდეგ კი მის საშველად მომავალი მითა დაამარცხა და აიძულა უკან წასულიყო. ამის შემდეგ ამბარისმა თავი ვასალად ცნო და დიპლომატიური ქორწინებით (სარგონის ასული შეირთო) განამტკიცა კავშირი ასურეთთან.

    სარგონ II მოგვითხრობს: „ჩემი მეფობის მეხუთე წელს (ძვ.წ. 717 წ.) პიზირისა ქარხემიშელმა დაარღვია დიდი ღმერთებისადმი მიცემული აღთქმა და მუშქთა მეფე მითა მტრულად განაწყო ასურეთის წინააღმდეგ. ხელი აღვმართე მათ წინააღმდეგ, განვდევნე ისინი, მოვიტაცე ოქრო-ვერცხლი, მისი სასახლის მთელი ქონება და ქარხემიშის ხალხი, მასავით ცოდვილი, განძეულობით ტყვედ ვიგდე და ასურეთს გავგზავნე. ჩემთვის დავიტოვე 50 ეტლი, 200 სული გამწევი პირუტყვი, 2000 კაცი...

    ძვ.წ. 715 წ. ასურეთის წინააღმდეგ რამდენიმე მხარე (მიდია, მანა და სხვ.) აჯანყდა. აჯანყებულთა შორის იყვნენ მუშქებიც. სარგონ II-ის სიძე ამბარისმა, ტაბალის მეფემ, სამხედრო კავშირი დაამყარა მუშქთა მეფე მითასთან და ურარტუს მეფე რუსასთან. მითას ჯარები თავს დაესხნენ ასურეთის დაქვემდებარებულ მხარე კუეს (იგივე ხიავა; ხეთურენოვანი სამეფო აღმ. კილიკიის ტერიტორიაზე), შტურმით აიღეს მისი სიმაგრეები: ხარრუა, უშნანის, ქალაქი აბ..., ურ... და სხვები. მუშქების რაზმებმა შეუტიეს ასურულ სიმაგრე ხილაკკუს.

    სარგონი სასწრაფოდ ამოქმედდა და რიგრიგობით დააჩოქა მანასა და ურარტუს მეფეები, შემდეგ ცეცხლითა და მახვილით გაუსწორდა მიდიელთა დასახლებებს. ბოლოს კი კუეს მხარისკენ დაიძრა მუშქებთან საომრად. მითამ ვერ გაბედა ასურელებთან პირდაპირ შებრძოლება, უბრძოლველად დათმო კუეს ყველა დასახლება და თავისი სამეფოს საზღვრებში დაბრუნდა. მაგრამ სარგონმა მისი დევნა განაგრძო და მუშქების საზღვარი გადალახა. მაშინ მითა იძულებული გახდა ბრძოლა მიეღო. ბრძოლის შედეგი უცნობია, თუმცა სავარაუდოდ ასურელებს უნდა მოეგოთ, მაგრამ როგორც ჩანს გამარჯვება დამაჯერებელი არ იყო და მოწინააღდეგეები დაზავდნენ. სარგონი მოგვითხრობს: „დავიპყარი ქალაქები – ჰარუა და უშნანიზი, ხელთ ვიგდე კუეს მხარის ციხე-სიმაგრენი, რომელთაც მუშქთა მეფე მითა ფლობდა. მოვიხვეჭე ნადავლი... ვსდიე მითას, მუშქთა მეფეს მის ვრცელ ტერიტორიაზე, კუეს მხარის ციხე-სიმაგრეებამდე – ჰარუასა და უშნანიზამდე, რომელთაც იგი დიდხანს ფლობდა, და აღარ გავაჩერე ის თავის ადგილებში“.

    ძვ.წ. 714 წელს სარგონ II მთელი ძალებით დაიძრა ურარტუსკენ. ჯერ მისი ვასალური ქვეყანა მანა დაიპყრო, შემდეგ მოულოდნელად დაესხა თავს ურმიის ტბასთან მდებარე რუსას ჯარებს და გაანადგურა, შემდეგ აიღო ურარტუს წმინდა ქალაქი მუსასირი. ურარტუელთა პანიკური გაქცევის შემდეგ ასურელები ქვეყნის სიღრმეში შეიჭრნენ. მაშინ რუსა I-მა სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. ურარტუს ახალმა მეფე არგიშთი II-მ (714–685) თავი ასურეთის ვასალად ცნო.

    ამ წარმატებით გათამამებულმა სარგონმა ძვ.წ. 713 წელს ამბარისი დაამხო და ტაბალი ასურეთის პროვინციად აქცია.

    ძვ.წ. 713 წელს „ამბარის ტაბალელს, რომელიც მამამისის, ჰულის ტახტზე დავსვი, ცოლად შევრთე ასული ჩემი და ჰილაკუს (ე.ი. კილიკია) მხარე ვუბოძე, რომელიც უწინ არასდროს ყოფილა მის მამა-პაპათა სამფლობელო. ამით დიდად განვავრცე მისი ქვეყანა; მან კი უღალატა თავის მოვალეობას და დესპანი წარგზავნა ურარტუს მეფე რუსასა და მუშქთა მეფე მითასთან. ამბარისი მოადგა ჩემი ქვეყნის საზღვრებს. შევიპყარი მისი მამისეული სახლის მთელი საგვარეულო, მისი ქვეყნის თავკაცნი, ხელთ ვიგდე 100 ეტლი და ყველაფერი ასურეთს წარვგზავნე. ასურელები, რომლებიც ჩემს ბატონობას აღიარებდნენ, მე იქ დავასახლე, დავუდგინე მათ ჩემი ნდობით აღჭურვილი პირი, ოლქის უფროსი და დავუწესე მათ ხარკი და გადასახადი“.

    აქ აშკარად ლაპარაკია ასურელთა მასიურ დასახლებაზე მცირე აზიის ტერიტორიაზე (და მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი ცნობები პრაქტიკულად არ გვაქვს შემონახული, სისულელე იქნება იმის მტკიცება, რომ ეს ერთჯერადი ფაქტი იყო), რადგან მათ სარგონი უნიშნავს ოლქის უფროსსა და ამას გარდა უწესებს ხარკ-გადასახადებს. ასეთი ღონისძიებები გამართლებული და საჭირო შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის მიმართ. ეს იყო, ასე ვთქვათ, ორგანიზებული ჩამოსახლება ასურელებისა (იგივე სირიელების) მცირე აზიის მიწაზე და წარმოადგენდა ოფიციალურ სახელმწიფოებრივ აქტს.

    აქ ასევე ხაზგასმულია, რომ ასურელი კოლონისტები სახლდებიან ტაბალის (და, ალბათ მუშქებისაც) ტერიტორიაზე, იმ ტომთა მიწაწყალზე, რომლებიც ავტოხთონები იყვნენ.

    ხორსაბადის თიხის კასრების წარწერებში ჩამოთვლილია სარგონის დაპყრობილი ხალხები: „მის მკლავთა ძლიერებამ დაიპყრო ჰაშმარიდან შიმახპატემდე აღმოსავლეთით გადაჭიმული მიდია, ზიმირის ქვეყანა, ელიმის ქვეყანა, მითამბანის ქვეყანა, ფარსუას ქვეყანა, მანას ქვეყანა, ურარტუს ქვეყანა, ქაშქუს ქვეყანა, ტაბალის ქვეყანა მუშქუს ქვეყნამდე“. იქვე სხვა წარწერა მოგვითხრობს: „მოვინადირე როგორც თევზნი იავნები (ძველ აღმოსავლეთში ბერძნებს ჯერ იავანებს ეძახდნენ, შემდეგ იონიელებს), რომლებიც ჩამავალი მზის შუაგულში არიან და წავართვი სიმდიდრე ქაშქუს, ტაბალის და ჰილაკუს ქვეყნებს. უკუვაგდე მუშქუს ქვეყნის მეფე მითა“.

    ამიერიდან ტაბალები ისტორიულ წყაროებში ქრებიან. სამაგიეროდ ბიბლიაში ხშირად ახსენებენ მეშეხის გვერდით თობელებს. მეშეხი აშკარად მესხებს უნდა გულისხმობდეს, ხოლო თობელი ტაბალებს. იოსებ ფლავიუსი ბიბლიერი ტექსტის ანალიზისას აღნიშნავს: „თობელმა დააფუძნა თობელები, რომლებსაც ახლა იბერები ეწოდებათ“. აღნიშნულის და ტაბალის ტიბართან მსგავსების გამო ისტორიკოსები თვლიან, რომ ტაბალებმა ასურელებისა და კიმერიელების ზეწოლის შედეგად შეიცვალეს საცხოვრისი, შავიზღვისპირეთში გადასახლდნენ და ტიბარენებად იქცნენ. ამ საკითხს ჰყავს სერიოზული მოწინააღმდეგეებიც (ი. დიაკონოვი, ნ, ხაზარაძე და სხვ.), რომლებიც მეცნიერულად ამტკიცებენ, რომ ტიბარენები ქასქებში შემავალი ხალხი იყო; თუმცა ამ თავში ეს საკითხი ჩვენი კვლევის მიზანი არ არის და მასზე სხვა დროს გავაგრძელოთ საუბარი.

    როგორც ჩანს ასურეთმა ამჯერადაც ვერ მოახერხა მოსხების ქვეყნის დაპყრობა, რადგან 709 წელს სარგონი მასთან ისევ აწარმოებს ომს. სარგონმა მუშქების სამეფოს წინააღმდეგ გაგზავნა კუეს მხარის მმართველი ურიკკი, რომელმაც დაიკავა მითას რამდენიმე ციხე-სიმაგრე, ხელთ იგდო ტყვეები და მრავალრიცხოვანი ნადავლი. კიმერიელებისა და ასურელებისგან შევიწროვებულმა მითამ ბოლოსდაბოლოს ცნო თავი ასურელთა ვასალად და მიართვა ხარკი. 

    იმავ წელს მითამ შეიპყრო კუეს მხარის მმართველი ურიკკი, რომელიც ურარტუს მეფესთან მიდიოდა ანტიასირიული კოალიციაზე მოსალაპარაკებლად და გადასცა ასურეთის ელჩებს. ამით გახარებულმა სარგონმა მითა თავის მეგობრად და მოკავშირედ გამოაცხადა.

    ურარტუ ხელახლა იწყებს გაძლიერებას რუსა II-ის (685–639) მმართველობის პირველ ხანებში, როდესაც იპყრობენ მუშქებსა და მათ მეზობელ ხალხებს, რაშიც დიდი წვლილი კიმერიელთა საბრძოლო დანაყოფებმა ითამაშეს: „ქალები წამოვიყვანე მტრული ქვეყნიდან... ხალხი ქვეყნების მუშქინის, ხათეს (ესაზღვრებოდა მუშქებს სამხრეთიდან და შეიქმნა ხეთური სახელმწიფოების გაერთიანებით), ხალიტუს, ... ეს ციხე-სიმაგრე და მის ირგვლივ მდებარე ქალაქები შემოვიერთე“. ურარტუს ბატონობა მუშქებზე მხოლოდ 3 წელს (676–673) გასტანა. 

    673 წელს მუშქების მხარის დიდი ნაწილი ამჯერად ასურეთმა დაიპყრო, რამაც ყოფილი მტრები გააერთიანა და ერთხანს ურარტუ და მუშქები ტაბალთან და კიმერიელებთან ერთად ასურეთის წინააღმდეგ ერთად იბრძოდნენ.

    VII საუკუნის შუა ხანებიდან მოყოლებული ერთი საუკუნის მანძილზე უცხოურ (ასურულ და ურარტულ) წყაროებში მუშქების შესახებ ცნობები წყდება, რაც გამოწვეულია ასურეთისა და ურარტუს სამეფოების დასუსტებით.

    ასურბანიფალის დროს (669–627) ასურეთი უკანასკნელად ავიდა სიძლიერის მწვერვალზე. კიმირიელებისა და მიდიელებისგან შევიწროვებული ურარტუს მეფე სარდურ III (639–625) ასურეთის ვასალი ხდება.

    ასურბანიფალის სიკვდილის შემდეგ ასურეთიც ქაოსმა მოიცვა. ამით ისარგებლა მიდია-ბაბილონის კოალიციამ და 609 წელს ასურეთის იმპერია დაიპყრო.

    ძვ.წ. 585 წელს არსებობა შეწყვიტა ურარტუმაც და იგი მიდიის იმპერიის ნაწილი გახდა. მიდიამ დაიქვემდებარა ჰალისამდე მცირე აზიის ცენტრალური და სამხრეთ ნაწილი.

    ძვ.წ. VI ს-ის შუა ხანებში მიდია სპარსეთის აქემენიდური იმპერიის ნაწილი გახდა. იმპერიის დამაარსებელმა კიროსმა თითქმის მთელი წინა აზია დაიპყრო. ძვ.წ. VI ს-ის ბოლოს საპარსეთის მეფე დარიოსის ადმინისტრაციული რეფორმის შედეგად მუშქები თავიანთ მეზობლებთან ერთად სპარსეთის იმპერიის მეცხრამეტე სატრაპიაში იქნენ შეყვანილნი. აღმ. მცირე აზიის უდიდეს ნაწილის სპარსელებმა კრებითი გეოგრაფიული სახელი „კაპადოკია“ უწოდეს რაც „ლამაზი ცხენების ქვეყანას“ ნიშნავს. ამიერიდან მუშქების შთამომავალ მოსხებზე უკვე ბერძენი ისტორიკოსები მოგვითხრობენ.

    ჰეკატეოს მილეტელი (550–476): „მოსხები კოლხური ტომია; მატიენების მეზობლად მოსახლე“.

ჰეროდოტე (484–425): „მოსხებს თავზე ხის მუზარადები ეხურათ. პატარა ფარები და შუბები ჰქონდათ, ხოლო შუბის წვერები გრძელი იყო. ლაშქრობდნენ ტიბარენები, მაკრონები და მოსინოიკები, რომლებიც მოსხებისავით იყვნენ აღჭურვილნი. მათ მეთაურობდნენ და განაგებდნენ შემდეგი პირები: მოსხებსა და ტიბარენებს – არიომარდოსი, რომელიც დარიოსისა და პარმისის შვილი იყო, ეს უკანასკნელი კი სმერდისის შვილი იყო, კიროსის შვილისა. მაკრონებსა და მოსინოიკებს (ე.ი. მოსინიკებს) განაგებდა არტაიკეტესი, რომელიც ჰელესპონტის სესტოსს მეურვეობდა.

    მოსხებს, ტიბარენებს, მაკრონებს, მოსინოიკებს და მარებს შეწერილი ჰქონდათ 300 ტალანტი. ესაა მეცხრამეტე სატრაპია“.

    ჰეკატეოსის ცნობას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს იმ თვალსაზრისით, რომ იგი იძლევა მოსხების კოლხური ტომის კაპადოკიაში, მის ჩრდილოეთ ნაწილში, ლოკალიზების საშუალებას, ვინაიდან თვით ჰეკატეოსის სხვა ცნობით, მატიენების ქალაქი ჰიოპეგორდიების მეზობლად მდებარეობს და აქაური ხალხი ისეთსავე ტანსაცმელს ატარებს, როგორსაც პაფლაგონიელები. აშკარაა, რომ მოსხების მეზობელ მატიენებში იგულისხმებიან გორდიონელი ფრიგიელებისა და პაფლაგონიელების მახლობლად მცხოვრები დასავლეთის მატიენები. ჰეკატეოს მილეტელის ზემოთ მოყვანილი ფრაგმენტების ჰეროდოტეს იმ ცნობასთან შეპირისპირებით, რომლის მიხედვითაც მატიენები ცხოვრობდნენ მდ. ჰალისის (ყიზილ-ირმაკი) მარჯვენა ნაპირზე, ხოლო მდინარის მეორე ნაპირი ფრიგიელებს ეკავათ და რიგი სხვა მონაცემების გათვალისწინების შედეგად – რომელთა შორის აღსანიშნავია ჰეროდოტესავე ცნობები მატიენების, პაფლაგონიელების, ლიგიების, მარიანდინების და სირიელების ერთნაირი საბრძოლო აღჭურვილობისა და მატიენებისა და პაფლაგონიელების ერთი წინამძღოლის მეთაურობით გაერთიანების შესახებ, აგრეთვე, I ს-ის I ნახევრის რომაელი მოღვაწის პომპონიუს მელას მიერ ტიბარენების გვერდით „მატიანების“ მოხსენების ფაქტი, – ნ. ხაზარაძემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ დასავლელ მატიენებს უნდა სჭეროდათ ტერიტორია მდ. ჰალისის რკალის შიგნით, თანამედროვე ქალაქების, ჩორუმ-ზილე-თოქათის სამხრეთითა და დასავლეთით, დიდი კაპადოკიის უკიდურეს დასავლეთ ოლქში, ხოლო მოსხებს – ქალაქების თოქათ-კოიულჰისარ-გიუმიუშჰანეს სექტორი. სავსებით გაიზიარა გ. ქავთარაძემ ნ. ხაზარაძის მოსაზრება მატიენების დიდი კაპადოკიის უკიდურეს დასავლეთ ოლქში განსახლების შესახებ, ამავე დროს არადამაჯერებლად მიიჩნია მისი ვარაუდი მატიენების აღმოსავლეთის მიმართულებით ქ. თოქათამდე გავრცელების თაობაზე. პომპონიუს მელას მიერ მატიანებისა და ტიბარენების ერთმანეთის გვერდით მოხსენიება არ არის აუცილებელი მათ უშუალო მეზობლობაზე მეტყველებდეს, ხოლო ჰეკატეოსისა და ჰეროდოტეს ცნობების შეჯერება სწორედ მოსხების განსახლებაზე უნდა მიგვანიშნებდეს მატიენებსა და ტიბარენებს შორის. სავსებით დასაშვებია, ტერიტორია ჩორუმსა და თოქათს შორის მოსხებს სჭეროდათ, მით უფრო, რომ ქ. გიუმიუშჰანეს დასავლეთით, როგორც ჩანს, მოსინიკებს უნდა ეცხოვრათ. ძვ.წ. IV ს-ის ავტორის ფსევდო სკილაქსის „პერიპლუსის“ ცნობით, მოსინიკები სანაპირო ზოლის გარდა მთებშიც ცხოვრობდნენ. რაც შეეხება მატიენების საცხოვრისს, იგი ზემოთ მოყვანილი ცნობების და აგრეთვე ნ. ხაზარაძის მიერვე შენიშნული იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ „გორდ“ ფუძის შემცველი ტოპონიმები დასტურდებიან დიდი ფრიგიის იმ სექტორში, რომელიც დასავლეთიდან უშუალოდ აკრავს მდ. ჰალისის აუზს, საფიქრებელია თავსდებოდეს ქალაქების ჩორუმისა და კირშეჰირის „შემაერთებელი ხაზისა“ და მის დასავლეთით მდებარე მდ. ყიზილ-ირმაკს შორის.

    ამდენად XIX სატრაპიაში შემავალ მოსხებში ნაგულისხმევი იქნებოდნენ არა „მოსხური მთებისა“ და ისტორიული მესხეთის ბინადარნი, არამედ ცენტრალური ანატოლიის ჩრდილოეთ რაიონებში, ტიბარენების მეზობლად მოსახლე მოსხები. ვინაიდან მოსხების ადგილსაცხოვრისი, მათ შესახებ არსებული ყველაზე ადრეული – ძვ.წ. I ათასწლეულის შუა ხანების ცნობების თანახმად, ცენტრალურ ანატოლიაში მდებარეობდა, უფრო ადრე, ძვ.წ. II ათასწლეულის გვიან ხანებში, ტიგროსის ზემო წელსა და ევფრატს შორის მდებარე მხარეში – ალზი-ფურულუმზიში, „ხეთური ქვეყნის“ ხალხებთან – კაშქ-აბეშლაელებთან და ურუმეელებთან ერთად შეჭრილი მუშქებიც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, შესაძლოა, შემდეგდროინდელი მოსხების კერიდან – ცენტრალური ანატოლიიდან ყოფილიყვნენ გადმოსახლებულები. ამ ტომების წინასაცხოვრისის ლოკალიზების შესაძლებლობას ცენტრალური ანატოლიის ჩრდილოეთ ნაწილში, გარდა ხეთური წერილობითი წყაროების მონაცემებისა (რომელთა მიხედვით ეს მხარე ქასქების სამშობლოს წარმოადგენდა), ალბათ უნდა მოწმობდეს ის გარემოებაც, რომ ალზი-ფურულუმზის მხარეში მდებარეობდნენ ერგანი-მადენის სპილენძის საბადოები, ამას კი ჩრდილოეთ ანატოლიის მეტალურგი ტომების მისაზიდად გარკვეული მნიშვნელობა ექნებოდა.

    ძვ.წ. IV საუკუნიდან მოყოლებული ანტიკური ავტორები მესხებს მცირე აზიაში აღარ ახსენებენ. სტრაბონის ცნობით კი მოსხური ქვეყნის ერთი ნაწილი აქვთ კოლხებს, მეორე – იბერებს და მესამე – არმენიელებს. ანტიკური მწერლების ცნობით, მცირე კავკასიონის ერთ-ერთ განშტოებას „მოსხური მთები“ ეწოდება. აქედან გამომდინარე ნათელი ხდება ის ფაქტი, რომ ძვ.წ. IV საუკუნეების პირველ ნახევარში, რომ მესხების ნაწილმა იცვალა საცხოვრისი და სამხრეთ კავკასიაში გადმოინაცვლა.

    სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მიწა-წყალზე შემოღწეული მცირეაზიელი მუშქები (მესხები), ჩანს, აქტიურ როლს ასრულებენ ამ მხარის პოლიტიკურ ცხოვრებაში და მას თავის სახელსაც აძლევენ (მოსხების/მესხების ქვეყანა – სამცხე (სამესხე). შემდეგში მესხები აქედან კიდევ უფრო ჩრდილოეთით გავრცელდნენ. მესხური სამოსახლონი უნდა გაჩენილიყო როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში. ერთ-ერთი ასეთი მესხური სამოსახლო გაჩნდა ალბათ დღევანდელი მცხეთის ტერიტორიაზეც, რადგანაც თვით ეს სახელი მესხების სახელიდან უნდა იყოს წარმოებული (მცხეთა, სა-მცხე). ამასთანავე, ასეთი სატომო სახელის მატარებელი დასახლებული პუნქტის არსებობა მიგვითითებს, რომ იგი უცხო, არამესხური მოსახლეობის წიაღში უნდა გაჩენილიყო.

    მცირე აზიელი მუშქები ხეთურ კულტურულ-რელიგიურ გავლენას განიცდიდნენ. ჩანს, მათ მეტად აქტიური როლი შეასრულეს აღმოსავლურქართული სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებაში. ამიტომ მოხდა, რომ იბერიის სამეფოს ოფიციალური პანთეონის სათავეში ხეთურ-მცირეაზიული სახელების მქონე ღმერთები აღმოჩნდნენ. მთავარი ღმერთი იბერიისა არმაზი იგივე ხეთური „არმასი“ უნდა იყოს (მთვარე, მთვარის ღვთაება), რომლის კულტიც ანტიკურ ხანაში ღვთაება მენის კულტით შემოინახა, თუმცა ფიქრობენ, რომ მცირე აზიის ზოგიერთ მხარეში იგი ისევ ძველ სახელწოდებას – Armas-ს ატარებდა. მთვარე, როგორც აკად. ივ. ჯავახიშვილმა დაამტკიცა მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალის საფუძველზე, წარმართობის დროინდელ ქართველთა უმთავრესი ღმერთი უნდა ყოფილიყო. ძველი იბერიის პანთეონის მეორე უმთავრესი ღვთაება იყო ზადენი. ამ უკანასკნელის სახელიც ხეთურ-მცირეაზიული ჩანს: მას უკავშირებენ ლუვიელთა ღვთაება სანდონის (სანთაშის) სახელს. გამოთქმულია აგრეთვე აზრი, წარმართული მცხეთის ღვთაებების გაცისა და გას (გაიმის) კავშირის შესახებ მცირეაზიულ ღვთაებებთან ატისთან და კიბელესთან.

    ისიც საინტერესოა, რომ იბერიის სამეფოს დედაქალაქის ორი უმთავრესი ციხე-სიმაგრე სწორედ ამ ღვთაებათა სახელებს ატარებდა: არმაზციხე (დღევანდელი ბაგინეთი, ზაჰესის წყალსაცავის პირდაპირ, მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე) და ზადენციხე (სოფ. წიწამურთან). დამახასიათებელია, რომ მცირეაზიული წარმოშობის სახელწოდებები უმკვიდრდება არა მარტო შიდა ქართლის მიწა-წყალზე აღმოცენებულ ციხე-ქალაქებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთ რაიონებში წარმოშობილ ზოგ ამგვარ ცენტრსაც. ამ მხრივ საყურადღებო ჩანს ციხე-ქალაქ დიმნას სახელი, რომლის აგება ქართლის სამეფოს დამაარსებელ ფარნავაზს მიეწერება. დიმნას ადგილსამყოფელს დღევ. ბაღდათის მახლობლად ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის ექსპედიციამ. ეს სახელი უკვე ხეთების ხანაში ფართოდ ბოგინობს მცირე აზიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ პერიფერიაზე (ხეთ. Timnia, Tamnia, Tumana; ასურ. Tumme Tumni; ანტიკური დომანა სატალადან ტრაპეზუნტისაკენ მიმავალ გზაზე, ჭოროხის სათავის მახლობლად, პარიადრის მთის სამხრეთით). შეიძლება დავასახელოთ აგრეთვე ლაზიკის სამეფოს არსებობის პერიოდში დასავლეთ საქართველოში, დღევანდელ სოფელ ტოლებთან (სამტრედიის რაიონში) დამოწმებული ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცენტრის „ტელეფისის“ სახელწოდება, რომელსაც ხეთურ ღვთაება „ტელეფინუს“ სახელს უკავშირებენ. აქედან ჩანს, რომ მცირეაზიული ელემენტის პოლიტიკური ჰეგემონობა ვრცელდება მესხეთსა, შიდა ქართლსა და, სხვათა შორის, აგრეთვე დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილზეც. ეს ის ტეორიტორიებია, სადაც მიმდინარეობდა ადგილობრივი ქართის, სპერის და მცირეაზიიდან შემოღწეული მესხური ელემენტის წიაღში აღმოსავლურ-ქართული (ქართლის, იბერიის) სახელმწიფოს ჩამოყალიბება.

    როგორც ჩანს მცირე აზიიდან მოსული მესხების ნაწილი აფხაზეთის ტერიტორიაზეც უნდა დასახლებულიყვნენ, რაზეც შემდეგი ცნობები მეტყველებს:

    ჰელანიკე მითელენელი (ძვ.წ. V ს.): „კერკეტების ზემოთ ცხოვრობენ მოსხები და ხარიმატები, ხოლო ქვემოთ ჰენიოხები, ზემოთ კი – კორაქსები“.

    პალეფატე აბიდოსელი (ძვ.წ. IV ს.) „კერკეტებს ემიჯნებიან მოსხები, და ხარიმატები, რომლებიც დაეუფლნენ პართენიოსს (დღევ. ბართინი ანუ კოჯა ირმაკი) ევქსინის პონტომდე (ე.ი. ხარიმანტების ნაწილი გადასახლებული სამხრეთ შავიზღვისპირეთში, ისევე როგორც კერკეტები, ჰენიოხები და სხვები)“.

    სტრაბონი (ძვ.წ. 64–ახ.წ. 23): „მითრიდატეს ისტორიკოსები, რომლებიც დიდ ნდობას იმსახურებენ ასახელებენ პირველად აქეელებს, შემდეგ ზიგებს, შემდეგ ჰენიოხებს, შემდეგ კერკეტებს, მოსხებს, კოლხებს, მათ ქვემოთ მცხოვრებ ფთიროფაგებსა (გირჩისმჭამელები) და სოანებს (სვანები) და სხვა პატარა ხალხებს კავკასიისა“.

    მოსხ-მეშეხ-მესხ ტერმინთან დაკავშირებით საინტერესოა ჩრდილოკავკასიურ ენათა მონაცემები: პ. უსლარისა და ა. დირის კვლევებით, დაღესტნურ ენათა სამყაროში ქართველების აღსანიშნავად იყენებენ ტერმინს – მოსოქი/მუსექი; იგი მიემართება, აგრეთვე, წოვა-თუშებსაც.

2. მესხები და კაპადოკია

    კაპადოკია, როგორც გარკვეული ტერიტორიის გეოგრაფიული სახელი, პირველად იხსენიება ბეჰისტუნის სპარსულენოვან წარწერებში, რომლებიც შექმნილია მეფე დარიოსის (ძვ.წ. 522–486) ბრძანებით:

    „მეფე დარიოსი ამბობს: აი ქვეყნები, რომლებიც მერგო და აჰურამაზდას სურვილით მათი მეფე ვიყავი: პერსიდა, სუზიანა, ბაბილონი, ასურეთი, არაბეთი, ეგვიპტე, ზღვათა მიწები, სარდი, იონია, მიდია, არმენია, კაპადოკია, პართია, დრანგიანა, არიია, ხორეზმია, ბაქტრია, სოგდიანა, განდარა, სკვითია, სატაგიდია, არახოზია, მაკა, სულ 23 ქვეყანა.

    მეფე დარიოსი ამბობს: როცა ბაბილონში ვიყავი, ეს ქვეყნები განმიდგნენ: პერსიდა, სუზიანა, მიდია, ასურეთი, ეგვიპტე, პართია, მარგიანა, სატაგიდია, სკვითია.

    მე წავედი საკას მიწაზე... ტიგროსზე გადავედი, მე დავხოცე საკა... სხვები შეიპყრეს ტყვედ და მომგვარეს შებოჭილნი; მე გავაკვირვე ისინი... მე წავიყვანე ტყვედ მათი ბელადი და სხვა ბელადი დავაყენე ჩემი სურვილით. მაშინ ქვეყანა გახდა ჩემი“.

    აკადემიკოსმა ბ.ბ. სტრუვემ ეს ტექსტი ასე აღადგინა: «Говорит Дарий царь: вместе с войском саков я пошел к стране саков, которая за морем, эта шапку острой носит. Затем я корабельный мост близко к морю [имеется в виду Аральское море] восстановил на его месте. От этого корабельного моста прошел я страну и я саков сильно разбил, одну часть я схватил, другая часть связанной была приведена ко мне и их первого, наибольшего из них Скунха по имени, его они захватили и привели ко мне. Там другого наибольшим сделал я, как моя воля была. Затем страна стала моей».

    ამავე პერიოდშია შექმნილი დარიოსის ნაკშირუსტამის წარწერაში, სადაც ასევე იხსენიება კაპადოკია:

    „აჰურამაზდას სურვილით მემორჩილება ქვეყნები, რომლებიც მე მივიღე, ფარსის (სპარსეთი) გარდა. მე ვარ მათი ბატონი; მათ მოაქვთ ხარკი ჩემთვის. მე რასაც ვეუბნები, ისინი ასრულებენ. ჩემი კანონი მათთვის სახელმძღვანელოა; ესენია – მიდია, სუზიანა, პართია, არიია, ბაქტრია, სოგდიანა, ხორასმია, დრანგიანა, არახოზია და სატაგიდა, განდარა, ინდოეთი, ხუმავარგელი სკვითები, წვეტიანქუდიანი სკვითები, ბაბილონი, ასურეთი, არაბეთი, ეგვიპტე, არმენია, კაპადოკია, სარდი, იონია, ზღვის იქეთა სკვითები (ალბათ იგულისხმება არალის ზღვა), სკუდრა, იონიელები, პუტი, კუში, მაკსიი, კარკა (ანუ კარია)“.

    უკვე აღვნიშნეთ რომ გეოგრაფიულ არეალს ჰალისიდან სირიამდე და შავი ზღვიდან კილიკიამდე სპარსელებმა უწოდეს „კაპადოკია“, ანუ „ლამაზი ცხენების ქვეყანა. ჯერ კიდევ ასურეთის მეფე ასურბანიფალი (668–627) აღნიშნავდა, რომ „ტაბალს ხარკად მათი ქვეყნის სასიქადულო მაღალი ცხენები დავუწესეთო“. ტაბალები კი კაპადოკია-კილიკიის სასაზღვრო რაიონებში ცხოვრობდნენ.

    პონტოს კაპადოკიის ქ. ამასიის მიდამოების აღწერისას სტრაბონი  ამბობს, რომ „ეს მიდამოები ხელსაყრელია ცხენებისა და სხვა პირუტყვის მოსაშენებლად“.

    ისტორიკოსი ა. რაონიჩი ამ საკითხზე წერს: „მეცხენეობა განვითარებული იყო კაპადოკიაში ჯერ ისევ ხეთების სამეფოს დროიდან და მას თვალსაჩინო ადგილი ეკავა ამ მხარის მეურნეობაში“.

    კაპადოკია სპარსეთის მეფეს ყოველწლიურად ფულად გადასახადებს გარდა აძლევდა 1500 ცხენს, 2000 ჯორს, 50000 ცხვარს. (ჩრდ. კაპადოკიის უძველესი მცხოვრები ტიბარენები ძველი ავტორების მიერ ცხვარმრავლობით იყვნენ ცნობილნი. მაგ. ა. როდოსელი გვამცნობს: „ხალიბების მახლობლად ცხოვრობენ ცხვრებით მდიდარი ტიბარენები“.)

    დიადოქოსმა ევმენმა (რომელიც კაპადოკიისა და პაფლაგონიის მმართველად იქნა დანიშნული) 322 წელს მოწინააღმდეგესთან საბრძოლველად კაპადოკიაში შეაგროვა 6500 ცხენოსანი მებრძოლი, რომლითაც სახელგანთქმული მაკედონური ფალანგა დაამარცხა.

    ო. კუდრიავცევი, მოგვითხრობს რა, რომ კაპადოკია რომის არმიას აწვდიდა საკუთარ რაზმებს, ამბობს: „ძირითადად ესენი იყვნენ ცხენოსნები: კაპადოკიელი მხედრები განთქმულნი იყვნენ აღმოსავლეთში“.

    ჰეროდოტე გვაძლევს რა სპარსეთის იმპერიის ადმინისტრაციულ დაყოფას და დეტალურად ჩამოთვლის იმ ხალხებს, რომლებიც გაერთიანებულნი იყვნენ სატრაპიებში აშკარა ხდება, რომ კაპადოკიის სატრაპიაში ქართველური ხალხები მოსხები, ტიბარენები, მაკრონები, მოსინიკები და მარები ცხოვრობენ. კაპადოკიის ჩრდ. ნაწილში ცხოვრობდნენ ხალიბები, მაგრამ როგორც ჩანს ისინი სპარსეთისგან დამოუკიდებელნი იყვნენ და სატრაპიებში არ შედიოდნენ (ამაზე დაწვრილებით ცალკე თავში ვისაუბრებთ.).

    რადგან ელინებისთვის ახალი სახელი „კაპადოკია“ უცნობი მცნება იყო, რამდენიმე საუკუნის მანძილზე კაპადოკია იგივე ასირია ეგონათ, რადგან სინოპელი და სხვა შავიზღვისპირა ელინების მეზობლად პართენიოსის, ჰალისის შესართავისა და თერმოდონტის აუზებში ცხოვრობდნენ ასურელი კოლონისტები – ე.წ. მცირე აზიელი ასირიელები, რომლებსაც ძვ.წ. IV ს-დან ანტიკურმა ავტორებმა ლევკოსირიელები (თეთრი სირიელები) უწოდეს.

    კაპადოკიის მოწყობაზე ცნობებს გვაწვდის სტრაბონი: „კაპადოკია იყოფა მრავალ ნაწილად, რომელთაც განიცადეს ბევრი ცვლილება. კაპადოკიელები საუბრობენ ერთ ენაზე და არიან ისინი, რომელთაც სამხრეთიდან ესაზღვრება ე.წ. კილიკიური ტავრი; აღმოსავლეთიდან – არმენია, კოლხიდა და მათ შორის ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვადასხვა ენაზე მოსაუბრე ხალხები; ჩრდილოეთიდან – ევქსინის პონტო ჰალისის შესართავამდე; დასავლეთიდან – პაფლაგონიელები და გალატების ტომები, რომელთაც დასახლებული აქვთ ფრიგია ლიკაონებისა და კილიკიელების მხარემდე და კლდოვანი კილიკია.

    ამ ტომებიდან, რომლებიც საუბრობენ ერთ ენაზე, ერთ-ერთს – კატაონებს – ძველად თვლიდნენ დამოუკიდებელ ხალხად, უპირისპირებდნენ რა მათ კაპადოკიელებს, როგორც სხვა ტომელებს. ხალხების ჩამოთვლისას კატაოენებს აყენებდნენ კაპადოკიის შემდეგ, შემდეგ ევფრატსა და მასზე მცხოვრებ ტომებს, ისე რომ კატაონიას ათვლიდნენ აგრეთვე მელიტენას; უკანასკნელი დევს კაპადოკიასა და ევფრატს შორის, კომაგენას მეზობლად; მელიტენა წარმოადგენს კაპადოკიის 1/10 ნაწილს, რადგან თავის მხრივ ქვეყანა იყოფა 10 სასტრატეგოდ. ასეთი დაყოფა ჩამოყალიბეს ჩვენს ეპოქაში მეფეებმა, რომლებიც მართავდნენ არქელაოსამდე (იგიულისხმება არქელაოს I, ძვ.წ. 36–ახ.წ. 17). კატაონია წარმოადგენდა კაპადოკიის ასევე 1/10 ნაწილს. ჩვენს დროში ყოველ ამ ნაწილს ჰყავს საკუთარი სტრატეგოსი. კატაონებს დღეისთვის არ აქვთ არანაირი განსხვავება ენასა და სხვა წეს-ჩვეულებებში დანარჩენ კაპადოკიელებთან, ასე რომ გასაკვირია როგორ გაქრა კვალი მათი სხვა ხალხისადმი კუთვნილებისა. ყოველ შემთხვევაში ადრე ისინი იყვნენ ცალკე ტომი; არიარათმა, რომელიც პირველი ატარებდა კაპადოკიელთა მეფის ტიტულს (ალბათ იგულისხმება არიარათ I, რომელმაც მეფედ თავი 331 წელს გამოაცხადა, თუმცა სპარსეთის სატრაპი იყო 350 წლიდან), შემოუერთა ისინი თავის სამეფოს.

    ეს ქვეყანა წარმოადგენს თითქოს ყელს დიდი ნახევარკუნძულისა, მოქცეული ორ ზღვას შორის – ისიკოსის უბიდან კლდოვან კილიკიამდე და ევქსინის პონტოთი სინოპსა და ტიბარენების სანაპიროს შორის.

    კაპადოკია სპარსეთის მეფეს ყოველწლიურად ფულად გადასახადებს გარდა აძლევდა 1500 ცხენს, 2000 ჯორს, 50000 ცხვარს. (კაპადოკიის ჩრდილოეთის უძველესი მცხოვრები ტიბარენები ძველი ავტორების მიერ ცხვარმრავლობით იყვნენ ცნობილნი.)

    კაპადოკია წაართვეს მაკედონელებმა უკვე ორ სატრაპიად გაყოფილი. მაკედონელებმა დაუშვეს ნაწილობრივ თავისი სურვილით, ნაწილობრივ სურვილის წინააღმდეგ სატრაპიების სამეფოებად ქცევა. ერთ-ერთ ამ სამეფოთაგან მაკედონელებმა უწოდეს საკუთრივ „კაპადოკია“ და „კაპადოკია ტავრთან“, აგრეთვე „დიდი კაპადოკია“, მეორეს კი „პონტო“, თუმცა სხვები უწოდებენ მას პონტოს კაპადოკიას. 

    დიდი კაპადოკიის მოწყობა ჩვენთვის ჯერჯერობით უცნობია. რადგან არქელაოსის სიკვდილის შემდეგ კეისარმა (ტიბერიუსმა) და სენატმა გადაწყვიტეს აქციონ იგი რომის პროვინციად. არქელაოსისა და მისი წინამორბედი მეფეების დროს ქვეყანა დაყოფილი იყო 10 სასტრატეგოდ. 5 სასტრატეგო იყო ტავრში – მელიტენა, კატაონია, კილიკია, ტიანიტიდა და გარსავრიტიდა; დანარჩენი ხუთი იყო – ლავიანსენა, სარგარავსენა, სარავენა, ხამანენა და მორიმენა. მოგვიანებით რომაელებმა არქელაოსის წინაპრებს ჩამოართვეს მეთერთმეტე სასტრატეგო კილიკიის ერთერთი ოლქი კასტაბალი და კიბისტრი დერბამდე, რომელიც ეკუთვნოდა მეკობრე ანტიპატრეს; არქელაოსს კი მისცეს კლდოვანი კილიკიის ნაწილი, ელეუსის ირგვლივ მდებარე მხარე.

    მელიტენა ჰგავს კომაგენას. მხოლოდ ეს მხარე არის მთელს კაპადოკიაში ხეხილით მდიდარი, ასე რომ ის აწარმოებს ზეითუნის ზეთს, არამედ ღვინოსაც, რომელიც არ ჩამოუვარდება ელინურ ღვინოებს. მელიტენა დევს სოფენას პირისპირ, რომელსაც გამოჰყოფს მისგან ევფრატი, მიედინება რა მისსა და კომაგენას საზღვარზე. მდინარეს მეორე მხარეს მდებარეობს კაპადოკიის მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრე ტომისი. იგი მიჰყიდეს სოფენის მმართველს 100 ტალანტად, მოგვიანებით კი ლუკულუსმა აჩუქა კაპადოკიის მმართველს, რომელიც იყო მისი მოკავშირე მითრიდატეს წინააღმდეგ ომში.

    კატაონია არის ფართო დაბლობების მხარე, სადაც იზრდება ყველა მცენარე გარდა მარადმწვანეებისა. იგი გარშემორტყმულია მთებით. სამხრეთიდან ეტყმის ამანის მთები, რომელიც წარმოადგენს კილიკიის ტავრისა და ანტიტავრის ნაწილს და გადაჭიმულია კატაონიიდან კილიკიამდე და სირიის ზღვამდე დასავლეთით და სამხრეთით, ერტყმის რა ირგვლივ ისიკოსის უბესა და კილიკიის ვაკეებს.

    აღნიშნულ ანტიტავრზე მდებარეობს ღრმა და ციცაბო ხეობები, რომელშიც განლაგებულია ქალაქი კომანი და ენიოს სახელობის ტაძარი, რომელსაც ადგილობრივები უწოდებენ „მა“-ს. ეს არის მნიშვნელოვანი ქალაქი, რომლის მოსახლეობის დიდ ნაწილს შეადგენს მორწმუნეები და ტაძრის მსახურები. ქალაქის მოსახლეები არიან კატაონები; საერთოდ ისინი ექვემდებარებიან მეფეს, თუმცა უმეტეს შემთხვევაში ემორჩილებიან ტაძრის ქურუმს. ქურუმი არის ტაძრისა და ტაძრის მონების მეთაური. უკანასკნელნი ჩემი იქ ყოფნის დროს იყვნენ 6000 მამაკაცი და ქალი ერთდროულად. ტაძარს ეკუთვნის აგრეთვე აგრეთვე მიწის დიდი ნაკვეთი თავისი შემოსავლებით, რომლითაც სარგებლობს ქურუმი. იგი მნიშვნელობით წარმოადგენს კაპადოკიაში მეფის შემდეგ მეორე პირს. ტრადიციულად მმართველი ქურუმები სამეფო ოჯახიდან იყვნენ. ამ ქალაქზე მიედინება მდინარე სარ, რომელიც ტავრის ხეობის გავლით გადის კილიკიის ვაკეებზე და ჩადის ზღვაში. კატაონიაზე გადის აგრეთვე სანაოსნო მდინარე პირამი.

    არც კატაონიის ვაკეზე და არც მელიტენეში არ არის ქალაქი, თუმცა არის ძლიერი ციხე-სიმაგრეები ამაზორისა და დასტარკის მთებში, რომელთა ირგვლივ მიედინება მდინარე კარმალი. აქ მდებარეობს კატაონური აპოლონის ტაძარი, რომელსაც პატივს სცემენ მთელს კაპადოკიაში. კაპადოკიელები ტაძრებს აგებენ მისი ნიმუშის მიხედვით. ყველა სხვა სასტრატეგოს, გარდა ორისა არ აქვს ქალაქები. სარგარავსენეში არის პატარა ქალაქი გერპა და მდინარე კარმალი, რომელიც ასევე ჩაედინება კილიკიის ზღვაში. სხვა სასტრატეგოში მდებარეობს არგოსი – ციხე-სიმაგრე ტავრთან და ნორისთან /ახლა ეწოდება ნეროასი/, სადაც დიადოქოსმა ევმენემ გაუძლო ხარგძლივ ალყას. ჩვენს დროში ეს იყო სისინის ხაზინის საცავი, რომელიც ცდილობდა კაპადოკიაზე გაბატოებისთვის. მას ეკუთვნოდა ქალაქური ტიპის მოწყობის მქონე კადენი, რომელიც წარმოადგენდა მის დედაქალაქს. ლიკაონიის საზღვართან მდებარეობს პატარა ქალაქი გარსავირი, რომელიც, როგორც ამბობენ, ოდესღაც წარმოადგენდა ქვეყნის მთავარ ქალაქს. მორიმენეს სასტრატეგოში, ვენესაში არის ზევსის სახელობის უმნიშვნელოვანესი ტაძარი, რომლის ქურუმი ძალაუფლებით არის მეორე კომანის ქურუმის შემდეგ. ინიშნება კომანის ქურუმივით სიცოცხლის ბოლომდე. მას ემსახურება 3000 ტაძრის მონა და აქვს ნაყოფიერი მიწის ნაკვეთი, რომელსაც ქურუმისთვის ყოველწლიურად მოაქვს 15 ტალანტი შემოსავალი.

    მნიშვნელობით მესამეა მორიმენეში, დაკიეისის ზევსის სახელობის ტაძარი. აქ მდებარეობს ლამის ტბის ზომის მარილიანი წყლით სავსე აუზი; ის გარშემორტყმულია ძალიან მაღალი და ციცაბო ბორცვებით.

    მხოლოდ ორ სასტრატეგოში არის ქალაქი. ტიანიტიდეში – ქალაქი ტიანი, რომელიც გალაგებულია ტავრის ძირში, კილიკიის კართან, სადაც მდებარეობს ყველაზე ადვილი შესასვლელი ყველასთვის კილიკიასა და სირიაში. მას უწოდებენ „ტავრის ევსევია“-ს. ეს არის ნაყოფიერი და დიდწილად ვაკიანი მხარე. ტიანიში განლაგებულია სემირამიდას ლამაზად გამაგრებული მიწაყრილები. ამ ქალაქის შორიახლოს მდებარეობენ პატარა ქალაქები – კასტაბალი და კიბისტრი, რომლებიც უფრო ახლოს არიან მთასთან. კასტაბალაში არის პერასიის არტემიდას ტაძარი, სადაც, როგორც ამბობენ ქურუმები უმტკივნეულოდ დადიან ფეხშიშველა ცხელ ნახშირზე.

    მე ამ 10 სასტრატეგოს არ ვათვლი შემდგომ მიერთებულ კასტაბალის, კიბისტრის და კლდოვანი ტავრის ადგილებს, სადაც მდებარეობს საკმაოდ ნაყოფიერი კუნძული ელეუსსა; უკანასკნელი დასახლებულ იქნა არქელაოსის მიერ, რომელიც ატარებდა იქ თავისი დროის დიდ ნაწილს.

    ტიანიტიდაში მდებარეობს ქალაქი ქალაქი ტიანი და ე.წ. მაზაკი (მასახი?) – მთავარი ქალაქი ტომისა განლაგებული კილიკიაში. ამ ქალაქს მეორე სახელით „ევსევია“ და დევს არგეის მთის ძირში. ეს მთა ყველაზე მაღალია და მის წვეროზე მუდამ დევს თოვლი; როგორც ამ მთაზე ასული ადამიანები ამბობენ (ასეთები კი ძალიან ცოტაა), მისი წვეროდან მოჩანს ორივე ზღვა – პონტო და ისიკოსის. საერთოდ ეს რაიონი ბუნებით წარმოადგენს უსარგებლო ადგილს ქალაქური დასახლებისთვის; ქალაქი მოკლებულია წყალს, არ არის გამაგრებული არც ბუნებით და არც ხელოვნური კედლით. გარეუბნები ასევე ძალიან უნაყოფოა და უვარგისია მიწათმოქმედებისთვის; ისინი ქვიაშიანია და ნაწილობრივ ქვიანი. თუ ცოტა შორს გავივლით, შევხვდებით ცეცხლოვანი კრატერებით დაფარულ ვულკანურ ვაკეებს. ამიტომ სიცოცხლისთვის საჭირო რესურსები მოაქვთ შორიდან და ის რაც უხვადაა შეიცავს საფრთხეს. მართალია კაპადოკია თითქმის სრულად უტყეოა, არგეას მიდამოებში გვხვდება ტყეები, თუმცა ტერიტორიის დიდი ნაწილი მინდვრიანია. ზოგან გვხვდება ჭაობებიც. ადგილობრივი მოსახლეობა ტყის რეწვითაა დაკავებული, თუმცა იგი ძალიან სახიფათოა. ხიფათი განსაკუთრებით ემუქრება პირუტყვს, რომელიც ცვივა ცეცხლოვან კრატერებში.

    ვაკეზე, ქალაქიდან 40 სტადიონზე მიედინება მდინარე მელასი; მდინარის შენაკადები განლაგებულია უფრო დაბალ ადგილზე ვიდრე თვით ქალაქი. ასე რომ მდინარის კალაპოტი ქმნის ჭაობსა და ტბას და გამოუსადეგარია საცხოვრებლად; ზაფხულში მდინარე ახშობს ქალაქის ირგვლივ ჰაერს, რითაც ურთულებს სამუშაოს ქვისმთლელებს. ამუშავებენ რა ქვებს მაზაკენები, აწარმოებენ სახლის ასაშენებელ დიდძალ მასალებს; თუმცა კი მდინარით დაფარული ქვის ფილები ძნელი მოსაპოვებელია. რადგან მელასს ჰქონდა გასასვლელი ევფრატში ხეობის გავლით, მეფე არიარათმა დააკეტინა იგი და აქცია მახლობელი ვაკე ზღვის მსგავს ტბად; იქ მან გამოჰყო რამდენიმე კუნძული სადაც ატარებდა დროს. მაგრამ, როდესაც წინაღობა გაირღვა ევფრატის დაგუბებულმა წყალმა წალეკა კაპადოკიის ბევრი ძველი დასახლება და გაანადგურა აგრეთვე გალატების ბევრი მხარე. გალატებმა მოთხოვეს არიარათს მიყენებული ზარალის 30 ტალანტით ანაზღაურება და საქმე გადასაწყვეტად გადასცეს რომაელებს. ასეთივე უბედურება შეემთხვა გერპასაც, რადგან არიარათმა გადაკეტა მდინარე კარმალას კალაპოტი. როდესაც მდინარემ წინაღობა გაანგრია, გაანადგურა მალლას მახლობელი ადგილები და მეფეს მოუწია დაზარალებულთა ზარალის ანაზღაურება. მართალია მაზაკელების მხარე ბევრი რამის გამო არ ვარგოდა საცხოვრებლად, თუმცა მეფეები მაინც ირჩევდნენ მას, რადგან ამ ტერიტორიას ჰქონდა ტყის რესურსები, ქვა სახლების ასაშენებლად და მეცხოველეობისთვის აუცილებელი საძოვრები. ასე რომ ქალაქი მეფისთვის ერთგვარი ბანაკი იყო. დანარჩენ შემთხვევებში კაპადოკიის მეფეები უსაფრთხოებას თავისთვისა და მისი მონებისთვის პოულობდნენ მთის მრავალრიცხოვან ციხე-სიმაგრეებში, რომელთა ნაწილი სამეფო იყო, ნაწილი კი მეფის მეგობრების. მაზაკი დაშორებულია პონტოსგან სამხრეთით თითქმის 800 სტადიონზე, ხოლო ევფრატი რამდენიმეჯერ ნაკლებ ვიდრე ორჯერ; კილიკიის კარიდან და მეინეკეს ბანაკიდან ტიანის გავლით 6 დღის გზაა. შუა გზაზე მდებარეობს ტიანი, კიბისტრიდან 300 სტადიონზე. ტიგრანმა, არმენიის მეფემ მაზაკელები ჩააგდო მძიმე მდგომარეობაში კაპადოკიაზე თავდასხმის დროს; მეფემ გარეკა ყველა მაზაკელი მესოპოტამიაში და შეადგინა მათგან ტიგრანოკერტის მოსახლეობა. მოგვიანებით, ტიგრანოკერტის რომაელთა მიერ აღების შემდეგ ვინც შეძლო დაბრუნდა სამშობლოში.

    დიდი კაპადოკიის სიგრძე პონტოდან ტავრამდე 1800 სტადიონამდეა, ხოლო სიგანე ლიკაონიიდან და ფრიგიიდან ევფრატამდე და არმენიამდე – 3000 სტადიონამდე. იგი მდიდარია ნაყოფით, განსაკუთრებით პურით და სხვადასხვა სახის პირუტყვით და მდებარეობს პონტოს სამხრეთით, თუმცა მასზე უფრო ცივია. ბაგადანიაში მიუხედავად იმისა, რომ იგი ვაკეა, მდებარეობს ყველაზე სამხრეთით ტავრის ძირებში, მცირე რაოდენობით იზრდება ხეხილი; მდელოებზე მრავლად არის ველური ვირები როგორც ამ მხარეში, ისე ქვეყნის დიდ ნაწილში, განსაკუთრებით გარსავირში, ლიკაონიასა და მორიმენში. კაპადოკიაში აწარმოებენ ე.წ. სინოპურ კინოვარს (წითელი ფერის მინერალი), რომელიც ყველას სჯობია; თუმცა მას კონკურენციას უწევს იბერიული. მან სახელწოდება მიიღო იმის გამო, რომ თავდაპირველად სინოპელებს შემოჰქონდათ, ვიდრე ეფესოელმა ვაჭრებმა სინოპელების შუამდგომლობის გარეშე შეაღწიეს კაპადოკიაში. როგორც ამბობენ, გალატიის მახლობლად არქელაოსის მაღაროელები მოიპოვებდნენ მთის ხრუსტალის ფირფიტებსა და ონიქსის ქვებს. აგრეთვე იქ რომელიღაც ადგილებში მოიპოვებდნენ თეთრ ქვებს, რომლისგან ამზადებდნენ ხმლის სახელურებს. ბოლოს, ერთი ადგილი აძლევდათ ისეთ დიდ ნაჭრებს გამჭირვალე ქვისა ფანჯრებისთვის, რომ ისინი გაჰქონდათ აგრეთვე საზღვრებს გარეთ. პონტოსა და კაპადოკიის საზღვარს წარმოადგენს ტავრის პარალელური მთიანი მხარე; იგი იწყება ხამმანენის დას. დაბოლოებით, რომლის ციცაბო დაქანებულ ადგილზე დასმენდის ციხე-სიმაგრე, და ვრცელდება ლავიანსენის აღმ. დაბოლოებამდე. აქ არის კაპადოკიის სასტრატეგოები – ხამმანენა და ლავიანსენა.

    როგორც კი ანტიოქოს III-ის დამარცხების შემდეგ რომაელებმა დაიწყეს აზიური საქმეების მოწესრიგება, დადეს ხელშეკრულებები ხალხებთან და მეფეებთან მეგობრობისა და კავშირის შესახებ, ისე მოხდა რომ, ეს პატივი ყველა სხვა მეფეს მიანიჭეს პირადად, ხოლო კაპადოკიის მეფეს ხალხთან ერთად. როცა შეწყდა სამეფო შტო, რომაელები მეგობრობისა და მოკავშირეობის ხელშეკრულებიდან გამომდინარე დათანხმდნენ მიენიჭებინათ ამ ხალხისთვის თავისუფლება, თუმცა ჩამოსულმა ელჩებმა უარი თქვეს თავისუფლებაზე, რადგან მათივე სიტყვებით არ შეუძლიათ თავისუფლების მხრებით ზიდვა და მოითხოვეს მეფის მიცემა. რომაელებს გაუკვირდათ, რომ არსებობს ხალხი თავისუფლებით ასეთი შეშინებული და ნება დართეს აერჩიათ ხმის მიცემით მეფე ვისაც ისურვებდნენ. და მათ აირჩიეს არიობარზანი. როცა მისი შტო მესამე თაობაზე შეწყდა, ანტონიუსის მიერ მეფედ დაყენებულ იქნა არქელაოსი. ასეთია ჩემი ცნობები კაპადოკიის შესახებ“.

რადგან ისტორიულ წყაროებში ჰეროდოტეს შემდგომი დროიდან მცირე აზიაში აღარ სჩანან მოსხები და ტაბალები, ისტორიოგრაფიაში ჩათვალეს, რომ კიმერიელების შემოსევების შედეგად მათი ნაწილი გაიჟლიტა, ნაწილი კი ჩრდილოეთით დაიძრა და ე.წ. მოსხურ მთებში და შავი ზღვის სანაპიროებზე დასახლდა. მათი ადგილი კი თითქოს სპარსულმა ტომებმა – კაპადოკიელებმა დაიკავესო (არადა არცერთი წყარო არ ადასტურებს კაპადოკიელი ეთნო ჯგუფის არსებობას).

    ამ დროს ჰეროდოტე პირდაპირ ამბობს, რომ, „კიმერიელთა შემოსევა არ იყო სახელმწიფოთა დაპყრობა, არამედ მხოლოდ მტაცებლური თარეში“.

    კურტ ბიტელმა, არქეოლოგიური ნაშთების მიხედვით დაადგინა, რომ „კიმერიელების შემოსევის შემდეგ, ჰალისის ორივე მხარეს მდებარე ქალაქები განვითარებასა და აყვავებას განიცდიან, შეუწყვეტლივ აგრძელებენ რა წინამორბედი ხანის კულტურას და რომ მოსახლეობის რამე მნიშვნელოვან ცვლილებას ადგილი არ ჰქონია. სპარსელების მიერ დაპყრობის (546 წ.) შემდეგ, მცირე აზიაში განვითარება მშობლიურ ნიადაგზე გაგრძელდა და აქ არ მოჩანს არც სპარსელთა ჩამოსახლება, არც აქემენიდთა რაიმე გავლენა“.

    მართლაც, ჩვენ არ მოგვეპოვება რამე დამადასტურებელი ცნობა იმის შესახებ, რომ აქემენიდებს კაპადოკიად წოდებულ რეგიონში, რომელიმე ხალხი ჩამოესახლებინოთ (აქემენიდებს არასდროს არცერთი ხალხი არ გადაუსახლებიათ). ძვ.წ. VI–V ს-ში ე.წ. დიდ კაპადოკიაში ძირითადად მოსხები ცხოვროდბენ. ამის დამადასტურებელი უნდა იყოს ისიც, რომ სტრაბონი არაერთხელ იმეორებს „კაპადოკიაში მცხოვრებნი ერთ ენაზე საუბრობენ და არ შეიჩნევა განსხვავება ზნეჩვეულებებშიო“.

იოსებ ფლავიუსი (ახ.წ. 37–100 წლ.) თავის ნაწარმოებში „იუდაებრივი სიტყუა დასაბამობა“ შენიშნავდა: „თობელმა დააფუძნა თობელები, რომლებსაც ახლა იბერები ეწოდებათ; მოსოხენები დაფუძნებული არიან მოსოხის მიერ, ახლახან მათ კაპადოკიელები ეწოდათ, ხოლო ძველი მათი სახელწოდების ნიშანიც ემჩნევათ; რამეთუ მათ აქვთ დღესაც ქალაქი მაზაკა/მასახა (შემგომი კესარია, დღევ. კაისერი), მაჩვენებელი იმაათთვის, ვისაც აზროვნების უნარი აქვს, რომ ოდესღაც ასე ეწოდებოდა მთელ ტომს“.

    იგივეს იმეორებს ევსტათი ანტიოქელი (280–360), იპოლიტე პორტელი (ახ.წ. III ს.) თეოდორიტე კვირელი (ახ.წ. IV ს.) სტეფანე ბიზანტიელი (ახ.წ. VI ს.), კონსტანტინე პორფიროგენეტი (ახ.წ. X ს.)  და სხვა ბიზანტიელი ისტორიკოსები. თვით დიდი ქართველი მოღვაწე ექვთიმე მთაწმინდელი (963–1028) თავის ერთ თხზულებაში, რომელიც ნაწილობრივ ნათარგმნი და ნაწილობრივ ორიგინალურია და ეყრდნობა რა ბიზანტიელი მოღვაწის მაქსიმე აღმსარებლის (ახ.წ. VII) შრომას „Questiones Thalassium“-ს, ჩამოთვლის რა ძველ ქართველ ტომებს (ჰერნი, მეგრელნი, ტიბარელნი, ხალიბელნი, მოსინიკელნი, კოლხელნი...) მესხების ნაცვლად ახსნის გარეშე, პირდაპირ სვამს კაპადოკიელებს. აქედან აშკარა ხდება, რომ მცირე აზიელი მესხები არსად გამქრალან, უბრალოდ მათი სახელი გადაფარა კაპადოკიელებმა. თვით ექვთიმეც ზოგადად განმარტავს ბოლოში:  „ხოლო სახელები ამათ ნათესავთა, უკეთუ რომელთამე აწ არა ესრეთ ეწოდების, ვითარცა აქა წერილს არს ნუ გიკვირთ, რამეთუ ჟამთა სიგრძემან სახელნი მრავალნი შეცვალა“.

    უკვე აღვნიშნეთ, რომ ქართლის სამეფოს ცივილიზაციის შექმნელნი სასპერ-იბერებთან ერთად მოსხები იყვნენ. ყველაფერი ზემოთქმულიდან გამომდინარე ბუნებრივად გამოიყურება, თუ რატომ მოიპოვეს ასეთი გავლენა კაპადოკიელმა წმინდანებმა – გიორგიმ და ნინომ ქართულ ქრისტიანულ კულტურაში.

*      *      *

    რუსმა მეცნიერმა ი.მ. დიაკონოვმა დაუკავშირა ერთის მხრივ ფრიგია და მიზია (ძვ. ბერძნ. Μυσία, ლათ. Mysia) და მეორეს მხრივ მუშქების მეფე მითა და ფრიგიელთა ლეგენდარული მეფე მიდასი და შეცდომით დაასკვნა, რომ მუშქები იგივე ფრიგიელები იყვნენ. შედეგად დიაკონოვმა მუშქების მოღვაწეობა ორ ნაწილად გაჰყო. მისი აზრით ძვ.წ. XII–IX საუკუნეებში ევფრატის აუზში მცხოვრებნი იყვნენ აღმ. მუშქები, ხოლო VIII–VII საუკუნეებში კილიკიაში ცხოვრობდნენ დასავლეთ მუშქებიო. სხვა ფაქტებს, რომ თავი დავანებოთ, ამ აზრის მცდარობას ისიც ადასტურებს, ფრიგიელებს აღმ. მცირე აზიაში არასდროს უცხოვრიათ. დიაკონოვის ამ თეორიას ბუნებრივია ჩაეჭიდა ბევრი არმენიელი ისტორიკოსი, ამოვიდნენ რა იქიდან რომ ბერძნული წყაროებით ფრიგიელებს არმენიელები უკავშირდებიან, დაასკვნეს, რომ მუშქები არმენიული ხალხი იყვნენ (ასევე გულუბრყვილოდ ამტკიცებენ ისინი ხურიტული სამეფოების და მათ შორის ურარტუს არმენიულობას, მიუხედავად იმისა, რომ ამისი დასამტკიცებელი არცერთი რეალური არგუმენტი არ აქვთ და დიდი ალბათობით არმენიელები აღმ. მცირე აზიაში ძვ.წ. VII–VI საუკუნეებში გამოჩნდნენ. სხვათაშორის ზოგმა ქართველმა ისტორიკოსმაც გაიზიარა მუშქების ფრიგიელებთან იგივეობა, სურდა რა ამით ინდოევროპელი ფრიგიელების ქართველობა დაემტკიცებინა).

    ბოლო პერიოდში მუშქების ისტორიის მითვისება ქურთმა ისტორიკოსებმა დაიწყეს, ცდილობენ რა ქურთული ტომებისა და ქალაქების ძველი სახელებით დაამტკიცონ, რომ მუშქების საცხოვრისი არა კაპადოკიაში, არამედ ისტორიული ქურთისტანის ტერიტორიაზე იყო.