მეფე და ქალწული (სამეფო ტახტის მემკვიდრეობის შესახებ საქართველოში) თ. შარაბიძე

ბერძენი ისტორიკოსისა და გეოგრაფის სტრაბონის (ძვ. წ. 64 _ ახ. წ. 24) ცნობით, ქართლში (იბერიაში) „ერთი (გვარია) და პირველი, რომლისგანაც მეფეებს სხამენ მახლობლობისა და ასაკის მიხედვით უხუცესს“(26: 128). აღნიშნულ ცნობას, ქართლში ტახტის მემკვიდრეობის წესის შესახებ, მკვლევარნი სხვადასხვაგვარად ხსნიან; მათი უმრავლესობის აზრით, მასში იგულისხმება არა იბერიის ტახტის პირდაპირი მემკვიდრეობა მამიდან შვილზე, არამედ _ საგვარეულოდან ასაკით უფროსი (5; 6; 14: 33). დ. გოგოლაძე, კრიტიკულად განიხილავს რა აღნიშნული საკითხის შესახებ არსებულ ყველა თვალსაზრისს, გვთავაზობს ქართლში (იბერიაში) ტახტის დაკავების წესის შესახებ სტრაბონისეული ცნობის დამაჯერებელ და განსხვავებულ ახსნას (4: 98-115). მკვლევრის აზრით, ქართლში (იბერიაში) სამეფო ტახტის დაკავების წესი, როგორც იურიდიული ნორმა, იყო მონარქიული _ „ახლობელი ნათესაობისა და ასაკის მიხედვით“ _ სამეფო ტახტი მემკვიდრეობით მეფის უფროს ვაჟზე გადადიოდა (4: 113).

უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოაღნიშნული საკითხის კვლევისას, ორივე მოსაზრების ავტორები განიხილავდნენ მხოლოდ ისტორიულ წყაროებს. ჩვენი აზრით, მსგავსი საკითხების შესასწავლად, ისტორიულ წყაროებთან ერთად, არა¬ნაკლებ მნიშვნელოვანია მითოლოგიური და ეთნოგრაფიული მონაცემები, რადგანაც ისტორიული წარსული ცნობიერად თუ არაცნობიერად შეჭრილი და დალექილია ადამიანთა მეხსიერებაში და განცდილი გამოიხატება მითებით, ზღაპრებით, რიტუალებითა და სხვა სიმბოლოებით.

უპირველესად, ვფიქრობთ, უნდა შევადაროთ სამეფო და სახალხო მმართველობათა სისტემები, როგორც დიდი მოდელი _ მცირესთან, გავითვალისწინოთ, თუ როგორი მმართველობა იყო ფართო საზოგადოებრივ გაერთიანებასა და „დიდ ოჯახში“//„ერთობის სახლში“.

ცნობილია, რომ ისეთი საზოგადოებრივი გაერთიანების სახალხო მმართველი, როგორიცაა მაგ. ხევში ხევისბერი, არ იყო მემკვიდრეობითი. ხევისბერს ღვთაების ნებით ასახელებდა ქადაგი ან მკითხავი, სიზმრადნანახის გახმოვანებით ან ცხადად _ ღვთაების ენით (16: 96-98) და საზოგადოება მას უპირობოდ _ ერთსულოვნად იღებდა. ამასთან, ხევისბერი შეიძლებოდა ყოფილიყო ნებისმიერი ასაკისა და, ამდენად, ამ მოდელის შედარება სამეფო მმართველობასთან, ერთი შეხედვით, უსაფუძვლოა, თუმცა შინაარსობრივად მთავარი და ძლიერი თანხვედრა აქვთ _ ღვთაების ნება (მეფის ღვთაებრიობის შესახებ მოგვიანებით აღვნიშნავთ).

რაც შეეხება საოჯახო მმართველობას, ამ შემთხვევაში _ ოჯახის უფროსობას, „დიდ ოჯახსა“ თუ „ერთობის სახლში“, ის მემკვიდრეობით გადადიოდა ოჯახის უფროს წევრზე, ჯერ ძმაზე და შემდეგ შვილზე (9: 10; 15). ამრიგად, დაბალ ფენებში საოჯახო მმართველობის აღნიშნულ ფორმას, გარეგნული მსგავსების გამო, შესაძლებელია აესახა სამეფო ოჯახის (გვარის) მმართველობის ფორმა, რაც განამტკიცებდა მკვლევართა უმრავლესობის აზრს, სამეფო ტახტის გადასვლის შესახებ საგვარეულოდან ასაკით უფროსზე, რომ არა ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი _ „დიდ ოჯახში“//„ერთობის სახლში“ მთავარი საქმიანობა (გუთნის დედობა, წამალთმცოდნეობა, ხელოსნობა და სხვ.) სხვისთვის გაუნდობლად, მემკვიდრეობით გადადიოდა უფროს შვილზე (15: 57-82).

ვფიქრობთ, მეფეც რაიმე „საქმიანობას“ _ გონებრივ ამაღლებაზე დამყარებულ, ფიზიკური და სულიერი ძალის საიდუმლო ცოდნას ფლობდა, რომელიც მემკვიდრეობით გადაეცემოდა უფროს ვაჟს ტახტთან ერთად. თუმცა, მეფობის ხელოვნების _ საიდუმლო ცოდნის იდუმალებაში წვდომის უნარი მხოლოდ მეფეთა შთამომავალთა ხვედრია, ჩვენ კი მხოლოდ მითებსა და რიტუალებში ჩამალული მისი ანარეკლით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ.

ერთ-ერთი მითის მიხედვით, რომელიც „ქართლის ცხოვრებაში“ აისახა, ფარნავაზმა (ძვ. წ. IV-III სს.), გრძნეული სიზმრის _ მზის ღვთაების ხილვის შემდეგ ნადირობისას განძს მიაგნო, რომელიც მისი, როგორც მომავალი მეფის, გამარჯვების საწინდარი გახდა (21: 25-26). ვფიქრობთ, მითში ასახული განძის სიმბოლო აღიქმება არა მხო¬ლოდ როგორც საიქიოში წინასწარ გაგზავნილი მატერიალური ქონება (20: 317-320), არამედ, როგორც მემკვიდრის წარმატებისთვის დაფლული (შენახული) სულიერი ქონება _ საიდუმლო ცოდნა (საიდუმლო განძის ადგილის შესახებ აუწყებს, აგრეთვე, მეფე მირი ძმას _ არჩილს (VIII ს.) და მემკვიდრედაც ასახელებს მას უძეობის გამო (18: 86-87); სამეფო განძი მოიხსენიება მეფე მირიანის ანდერძშიც ნანა დედოფლისადმი (21: 29)).

ასეც რომ არ იყოს, ის მაინც ცხადია, რომ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღების წინ ფარნავაზს აღმოაჩნდა მზის ღვთაების ხილვით _ ღვთაებასთან კავშირის (შესაბამისად, ღვთაების მფარველობის) საიდუმლო ცოდნის უნარი. ფარნავაზი, როგორც მომავალი მეფე, ღვთაების რჩეული გახდა. ვფიქრობთ, მითის შექმნის საფუძველს წარმოადგენდა ფარნავაზის არაპირდაპირი მემკვიდრეობა მეფისა (იმ დროისათვის _ მამასახლისისა) _ ფარნავაზი ხომ მცხეთის მამასახლისის სამარას ძმის შვილი იყო და არა _ შვილი.

ზოგადად, მეფე, რწმენა-წარმოდგენების მიხედვით, ყველა კულტურულ სივრცეში და, ცხადია, საქართველოშიც, ღვთაებრივი წარმოშობისაა, რის გამოც, ვფიქრობთ, ყოველი ახალი დინასტიის პირველი მეფის ან მეფის არაპირდაპირი მემკვიდრის შესახებ იქმნებოდა მითები ამა თუ იმ ფორმით მათი ღვთაებასთან კავშირის შესახებ _ მათი ღვთაებრივი წარმოშობის დასამტკიცებლად. ერთ-ერთს, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, წარმოადგენდა მითი ფარნავაზის შესახებ. ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა, აგრეთვე, მეფე მირიანის (IV ს. პირველი ნახევარი) მიერ ნადირობისას მზის დაბნელების შემდეგ ნათელის ხილვა (სავარაუდოდ, ღვთაების გამოცხადება), რაც საფუძველი გახდა საქართველოში ახალი ქრისტიანული რელიგიის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებისა. ეს მოვლენა ქართლის ცხოვრებაშიც აისახა (21: 116-119), რომლის მიხედვითაც მირიანი იყო სპარსთა მეფის შვილი და არა _ ქართველთ მეფის მემკვიდრე (21: 66).

რაც შეეხება მეფის ღვთაებრიობას (მეფის ღვთაებრივ წარმოშობას ან მის ღვთაებასთან კავშირს), უპირველესად, ეს მოვლენა აისახა მეფის და მეფის ძის (გამეფებამდე) აღმნიშვნელ ტერმინებში: „მეფე“//„ხელმწიფე“, „უფლისწული“. ენათმეცნიერთა განმარტებით „უფალი“ და „ღმერთი“ პირდაპირი სინონიმებია, „უფალ“ სიტყვასთან არის დაკავშირებული „სუფევს“, „სასუფეველი“, „მეუფე“; „უფალი“ მნიშვნელობით „ყოვლისა მპყრობელი“ თანდათან გასუბსტანტივებულა და მნიშვნელობაც გაჰფართოვებია, „უფალი“ ანუ „მეუფე“ უზენაესი კი არ არის მარტო, პატრონსაც, ბატონსაც, მეფესაც ეწოდება, თუმცა „მეუფემ“ მაინც უზენაესის მნიშვნელობა შეინარჩუნა, ამა თუ იმ ქვეყნის მფლობელს კი „მეფე“ დაუმკვიდრდა სახელად (32: 10). ამას გარდა, ვფიქრობთ, იმდენად, რამდენადაც „უ“ აღმატებითი ხარისხის პრეფიქსია, ტერმინი „მეუფე“ აღნიშნავს ზესკნელის, უხილავი სულიერი სამყაროს მფლობელს, ხოლო „მეფე“ _ შუასკნელის, გამატერიალებული სუ¬ლების, მიწიერი სამყაროს მფლობელს, ამავე დროს, ის უფლის შვილი _ „უფლისწულია“, რის გამოც ღვთისგან იღებს საწყისს, ღვთის დარი ხდება ძის მორჩილებით და გარეგან ფორმას _ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ მოღვაწეობას შინაგანი ღვთიური ძალით _ ფარული ცოდნით ახორციელებს.

მეფის ღვთაებრიობის _ ზებუნებრივი სულიერი ნათელის სიმბოლური გამოხატულებაა სამეფო გვირგვინი, მსგავსად შარავანდედისა, რომლითაც გაბრწყინებულნი არიან მეფეები ფრესკებზე, ან წმინდანები იკონოგრაფიაში. საყურადღებოა, აგრეთვე, რომ ფრესკებზე მეფეებს ხელში ეკლესია _ ღვთის ხატი უკავიათ.

მეფეეები მზისა და ღვთის სწორად არიან მოხსენიებულნი საისტორიო ლიტერატურაშიც: „კეთილის მსახური ღმრთისა“, „ღმრთივ _ გვირგვინოსანი“, „საჩინო, ვითარცა მზე ვარსკვლავთა შორის... ღმრთის სახე, ვითარცა სიყუარული კერძოთა შორის, აღმატებულ, ვითარცა სამოთხე ქუეყანას შორის... ბუნებით ღმერთი, მადლი ღმერთ-ქმნულთა შორის“ (21; 22; 25: 24-25) და სხვ.

მეფის ღვთაებრიობის გამოვლენას ადრეულ ასაკში წარმოადგენდა ბოლო დრომდე შემორჩენილი „გაბარება“//„გაძიძავების“ წეს-ჩვეულება, რომლის გარეგნული ფორმაც გამოიხატებოდა ჩვილი უფლისწულის გაძიძავებით და რამდენიმე _ 4-7 წლის შემდეგ მისი ოჯახში დაბრუნებით, ხოლო არსი მდგომარეობდა ანდროგინი მზის ღვთაების თაყვანისცემითა და მიმსგავსებით გამოხატულ მეფის კვდომა-აღდგომის პრინციპში. ამავდროულად, „გაბარება“//„გაძიძავების“ წეს-ჩვეულებაში ჩადებულია მეფის პოლიტიკის _ სამეფო იდეოლოგიის იდუმალება ქვეყნის სულიერი ერთიანობისთვის და მამამძუძის, როგორც ქურუმისა და შუამავლის როლი უფლისწულის ღვთაებასთან დასაკავშირებლად (29: 152-177).

მეფე ღვთაებრიობას მოწიფულ ასაკში (მეფობისას) გამოხატავდა ყოფიერებაში სიუხვითა და ნაყოფიერებით და უპირველესად, ქორწინებით, რომლითაც მისი მემკვიდრე უნდა გაჩენილიყო, რომელზეც გადავიდოდა მისი ღვთაებრივი ენერგია. მეფის ნაყოფიერება ასახულია ტერმინში „ხელმწიფე“, რომელიც ირ. სურგულაძის აზრით, სოციალურთან ერთად, მის საკრალურ არსსაც გამოხატავს, „ხელის რელიგიურ-სოციალური გააზრებითა და სიტყვა „მწიფეს“ მნიშვნელობით (20: 121).

მეფის ქორწინების შესახებ საისტორიო ლიტერატურაში მწირი ცნობები მოგვეპოვება, თუმცა მის საკრალურობაზე რამდენიმე მნიშვნელოვანი მინიშნება მაინც არსებობს; კერძოდ, ისტორიული წყაროების მიხედვით ცნობილია, რომ მეფის ერთ-ერთ რიტუალურ მოქმედებას ნადირობა წარმოადგენდა. ნადირობდა აზო (ძვ. წ. IV-III სს.), რომელსაც ნადირობისას დაუახლოვდა ფარნავაზი და თავი შეაყვარა, როგორც გონიერმა, მხედარმა შემმართებელმა და მონადირე ხელოვანმა, ნადირობამ გადამწყვეტი როლი იქონია მეფე ფარნავაზის ბიოგრაფიასა და ქართული სახელმწიფოს განვითარებაზე (21: 20-25), ახალი წლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან რიტუალს მეფის ნადირობა წარმოადგენდა (23: 28-29; 24: 80) და სხვ.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ნადირობა მხოლოდ გარე სამყაროში იყო შესაძლებელი, გარე სამყარო კი, რწმენა-წარმოდგენებით, ქალურ სამფლობელოდ აღიქმებოდა: კაცი _ სინათლე, სამზეო, „მზე შინა“, ქალი _ სიბნელე, საიქიო, „მზე გარეთა“ (30: 155-156), ამასვე მოწმობს მითები ნადირობის ქალღმერთ დალისა (სვანეთში) და „ტყაშ მაფას“ _ ტყის მეფე ქალის (სამეგრელოში) შესახებ (17: 31).

ქართული მითებისა და ზღაპრების მიხედვით მეფე ან გმირი (მეფის საწყისი კულტურული გმირის ცნებას უკავშირდება (20: 120)), ნადირობისას, მრავალი დაბრკოლების გადალახვის შემდეგ, ქვესკნელში, თუ ცხრა ზღვასა და ცხრა მთას იქით, დევების, ურჩხულებისა და გველეშაპების დამარცხების შემდეგ, გარე სამყაროში შეხვედრილ მზეთუნახავზე ან ქალღვთაებაზე დაქორწინების (ან სქესობრივი ურთიერთობის) უფლებას მოიპოვებს, რის შედეგადაც იბადება მეფე-გმირის მემკვიდრე (33).

მეფის ნადირობა და შემდეგ საპირისპირო სქესთან კავშირი სიმბოლურად ასახულია დაბალი სოციალური წრის საქორწილო რიტუალში „ნეფის განადირება“, რომლის ძირითადი ფორმა ნეფისა და მისი მაყრების მიერ პატარძლის ეზოში (ზოგან _ პატარძლის ნათესავების ეზოშიც) ქათმების ხოცვით გამოიხატებოდა (8: 111). თავის დროზე ირ. სურგულაძემ მეფის ქორწინება, მეფის ნადირობა და „ნეფის განადირება“ ერთმანეთთან დააკავშირა. ჩვენთვის მისაღებია ამ საკითხთან დაკავშირებული მკვლევრის თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც „ნეფე“ იგივეა, რაც „მეფე“ და მექორწილესთვის მეფის სახელის მინიჭება შესაძლო იქნებოდა მაშინ, როცა „მეფის“ პიროვნება ასახიერებდა მითოსურ-საკრალურ ფიგურას, რომელიც ამავე დროს პატრიარქალური კულტის აღსრულების მოთავეც უნდა ყოფილიყო, რადგანაც ცნობილია, რომ ნაყოფიერების რიტუალებში უმთავრესი ადგილი ეჭირა ოჯახის უფროსს... ხოლო ნეფის განადირებით წარმოჩენილი მითოსურ-რელიგიურ წარმოდგენათა მთელი სისტემა ფუნქციონირებდა დიდი მისტერიის სახით, რომელსაც „მეფის“ მეთაურობით ასრულებდა მთელი სოციალური ჯგუფი, ამ მისტერიის უმთავრესი მომენტი იქნებოდა „მეფის“ ღვთაებაზე დაქორწინების სცენა, რომელიც, როგორც მითოსური აღორძინების აქტი, სოციალური ჯგუფის აღორძინება-გამრავლების სიმბოლოც უნდა ყოფილიყო (20: 120).

მითოსური კონცეფცია _ საქორწინო კავშირი გარესამყაროში არსებულ ქალღვთაებასთან (მზეთუნახავთან), ასახულია ქართულ საისტორიო ლიტერატურაში ქართველ მეფეთა ქორწინების გადმოცემისას. საქართველოს ისტორიის უძველეს პერიოდში ქართველთა ყველა დედოფალი უცხოელია, ცხადია, მეფის სოციალური მდგომარეობის შესაფერისი (28: 119-120), მოგვიანებით იყო გამონაკლისებიც, მაგრამ მეფის ახირებად მიჩნეული და ეკლესიისა და წარჩინებულთა წრისგან მიუღებელი (მაგალითად) მეფე ლა¬შა გიორგიმ (1213-1233 წწ.) მოიყვანა მასზე დაბალი წოდების ქალი, სამეფო კარის დიდებულებმა და საეკლესიო პირებმა ეს ქორწინება არ უკურთხეს (19: 147-148), მეფე ლუარსაბ II-ემ (1606-1615 წწ.) ცოლად შეირთო აზნაურ გიორგი სააკაძის და, რომელსაც დიდებულთა მოთხოვნით მალევე გაეყარა (19: 187)), რაც, ჩვენი აზრით, ამ უკანასკნელთა მითოსური ცნობიერებით უნდა აიხსნას. ვფიქრობთ, მსგავსი საფუძველი აქვს, აგრეთვე, სამეგრელოში ბოლო დრომდე შემორჩენილ მოტაცებით ქორწინებასაც.

მაშასადამე, მისტერიის უმთავრესი მომენტით _ მეფის მითოსური ქორწინებით იბადებოდა მემკვიდრე, მაგრამ, იმდენად, რამდენადაც მეფე რეალური სამყაროს კანონებით ცხოვრობდა, შესაძლებელი იყო მას არაერთი, არამედ რამდენიმე შვილი გასჩენოდა და მათ შორის _ ქალიც. მაინც რომელი შეიძლებოდა ყოფილიყო მემკვიდრე, რომელს გადაეცემოდა ღვთაებრივი ენერგია?

ქალის მემკვიდრეობა ამთავითვე უნდა გამოირიცხოს, რადგანაც ქალი გარესამყაროს მფლობელად მოიაზრებო¬და და ისტორიული წყაროებიდანაც ცნობილია, რომ მეფის ყველა და და ასული სხვა ქვეყნის მეფეზე (ან მეფის ძეზე) თხოვდებოდა. იმ შემთხვევაში კი, თუ მეფეს მემკვიდრე ძის სახით არ რჩებოდა და ჰყავდა მხოლოდ ასული, ასულის გამეფების ნაცვლად მოჰყავდათ სიძე _ სხვა ქვეყნის მეფის ძე და მას ამეფებდნენ (28: 119-120). მეფის ასულთა ქვეყნის გარეთ გათხოვება პირველად შეიცვალა მეფე მირის ანდერძის მიხედვით ძმის არჩილისადმი: „ჩვენ ასულებს არ ვაძლევდით ცოლებად ჩვენს ერისთავებს, არამედ ვათხოვებდით მათ მეფეებზე, ანდა სპარსთა მეფეთა ჩამომავლებზე, რომლებიც ჩვენთან მოვიდოდნენ საცხოვრებლად, აწ, რადგან შემცირებულია საგვარეულო ჩვენი, ვინაიდან შენ ხარ უცოლო და მე ვარ უძეო... მიათხოვე შენც ჩვენს ერისთავებს ჩემი ასულები და გაუყავი მათ ქართლის ქვეყანა. ნახევარი აიღე შენ და ნახევარი მიეცი მათ...“ (18: 86-87).

თუმცა იყო შემთხვევები, როცა მეფის ან ქვეყნის მამამთავრის გარდაცვალების შემდეგ მეფობდა ან ქვეყანას განაგებდა ქალი დროებით (ყოველი ქართლის მამამთავრის მითიური ქართლოსის ცოლი, ფარსმან ქველის ცოლი ღადანა (164-180 წწ.) (28: 118)), ან სრული უფლებით, ეპისკოპოსისგან კურთხეული და მირონცხებული; ასეთი მეფე საქართველოსი იყო თამარი (1184-1213 წწ.), თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ თამარის გამეფება გამოწვეული იყო გიორგი III-ის (1156-1184 წწ.) უძეობით, ამავე დროს, აღსანიშნავია ისიც, რომ თამარ მეფეც სხვა ქვეყნიდან ჩამოყვანილზე, ჯერ როსტოვ-სუზდალის მთავრის ანდრია ბოგო¬ლიუბსკის ვაჟზე _ იურიზე (ქართველებმა მას გიორგი რუსი უწოდეს) დააქორწინეს (რომელსაც პიროვნული ნაკლის გამო ორი წლის შემდეგ გაცილდა), შემდეგ კი _ ბაგრატიონთა ოსთა სამეფო სახლის შთამომავალ დავით სოსლანზე (19: 138-139) და, რაც მთავარია, შეიქმნა მრავალი თქმულება თამარ მეფის ღვთაებრიობის შესახებ, რომელთაგანაც ერთ-ერთის მიხედვით თამარი მზის სხივით დაორსულდა და გაჩენილი შვილი _ ლაშა გიორგი ირემმა გაზარდა (11: 152). აღნიშნული თქმულებით, გარდა იმისა, რომ გამართლებულია თამარის, როგორც ქალის, მეფობა, ღვთაებასთან კავშირით ახსნილია, აგრეთვე, ლაშა გიორგის, როგორც მეფის არაპირდაპირი მემკვიდრის (ის მეფე ქალის შვილია და არა _ მეფე კაცის) მეფობის უფლება. ლაშა გიორგის მეფობას განაპირობებს მისი ღვთაებრივი უნარი მზის ღვთაების შვილობისა და ირმის ძუძუნაწოვობის გამო.

კიდევ ერთი მეფე ქალი საქართველოს ისტორიაში იყო რუსუდანი (1223-1245 წწ.), რომელიც ლეგიტიმურად გაამეფეს დიდებულებმა მეფე ლაშა გიორგის ანდერძის მიხედვით, დედის _ თამარ მეფის მსგავსად, თუმცა, დროებით _ ლაშა გიორგის შვილის _ დავითის მეურვედ მის სრულწლოვანებამდე (18: 166-167).

ამრიგად, საქართველოში სამეფო მემკვიდრეობა, ძირითადად, მამაკაცის ხაზით გადადიოდა (რაც ისტორიული წყაროების მიხედვითაც ცნობილია), მაგრამ იბადება კითხვა, რომელიც ჩვენი კვლევის მიზანს წარმოადგენს, მაინც რომელი ვაჟი უნდა გამხდარიყო მეფის მემკვიდრე, რომელს გადაეცემოდა მეფის ღვთაებრივი ენერგია, რომელიც მეფობას განაპირობებდა, უფროსს, უმცროსს, თუ ყველას?!

ენათმეცნიერთა აზრით, ტერმინი „უფროსი“ (←უ-ფ-არ-ო-ის-ი) ტერმინ „უფალიდან“ (ჰ-უ-ფ-ალ) მოდის. კერძოდ, -ფ-ალ- ძირის ფონეტიკური ფ-არ- ვარიანტიდან ნაწარმოებია „უფროსი“ (32: 13), მაშასადამე, ტერმინ „უფროსის“ მიხედვით უფროსი შვილი უფლისგან იღებს საწყისს.

საინტერესოა, აგრეთვე, დაბალ სოციალურ წრეში არსებული რწმენა-წარმოდგენები შესაბამისი რიტუალებით, რომლებშიც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა სიყრმის (პირველ, უფროს) შვილს. სეტყვა რომ წამოუშენდა, სეტყვის მარცვლებს სიყრმის შვილებს უბეში უყრიდნენ და აყლაპებდნენ კიდეც, თან გაიძახოდნენ: „დარ, დარ, დარ!“, ხოლო ქარის შეჩერების მიზნით იცოდნენ ნაცრის გადაყრა, რასაც ხშირად სიყრმის შვილს ავალებდნენ (20: 221). ცხადია, აღნიშნული ქმედებანი ამინდის შეცვლისთვის იყო გამიზნული, რასაც რიტუალის შემსრულებლის სიყრმის შვილობა, შესაბამისად, მისი ღვთაებრივი ძალა განაპირობებდა, რითაც ის კავშირს ამყარებდა და ზემოქმედებდა ამინდის ღვთაებაზე.

თუ რატომ, ან როგორ გადაეცემოდა სიყრმის შვილს ღვთაებრივი ენერგია, მოცემულია მესხეთში არსებულ ერთ საქორწინო წესში, რომლის მიხედვითაც ქორწილის პირველ ღამეს ნეფე პატარძალთან არ წვებოდა, რადგანაც პირველი ღამის უფლება მხოლოდ ღვთაება ტარ-ჭაბუკს ჰქონდა, მხოლოდ მეორე ღამეს იყოფდა ნეფე პატარძალთან საქორწინო სარეცელს, რის შემდეგაც ქალის უბიწოებას ამოწმებდნენ (8). მოხმობილი მასალის მიხედვით, ცხადია, რომ მხოლოდ ქალწულთა _ უბიწოთა ხვედრია ღვთაებასთან კავშირი. ამავე დროს, პატარძლის ქალწულობის შემთხვევაში ნეფის ოჯახი დაზღვეული და დარწმუნებული იქნებოდა, რომ ქორწინების შემდეგ გაჩენილი შვილი იქნებოდა პირველი და შესაბამისად, ღვთაებრივი ენერგიის მატარებელი ღვთაების შვილი. ვფიქრობთ, მოვლენის ასეთი გაცნობიერებიდან მოდის რწმენა პატარძლის ქალწულობის აუცილებლობისა და სურვილი (სიხარული და სიამაყე) პირველი შვილის _ ვაჟის შეძენისა. ცნობილია, რომ პატარძლის ქალწულობას საქართველოს სხვადასხვა კუთხეშიც ამოწმებდნენ (13: 52; 27: 143). ამ თვალსაზრისით საინტერესოა უდიებში არსებული წესი _ თუ პატარძალი ქალწული არ აღმოჩნდებოდა, მას ქურქს (ზაფხულიც რომ ყოფილიყო) უკუღმად ჩააცმევდნენ და მშობლების სახლში გააგდებდნენ (27: 143). როგორც ირ. სურგულაძე აღნიშნავს, ტყავის სიმბოლიკის კვლევისას, ტყავი ნაყოფიერების ქალღვთაების სიმბოლოა, ტყავზე იბადებიან მეფეები და რელიგიური მოძღვრები (20: 153), რის მიხედვითაც პატარძლისთვის ქურქის (იგივე _ ტყავის) უკუღმად ჩაცმა უნდა გავიაზროთ, როგორც არაქალწული პატარძლის უუნარობა, მიიღოს ღვთაებრივი ენერგია ნაყოფიერებისთვის _ პირველი შვილისთვის. აქვე უნდა ითქვას, რომ მიუხედავად იმისა, რომ უდიებში არ შემონახულა რწმენა ტარ-ჭაბუკის მსგავსი ღვთაების შესახებ, პირველ ღამეს არც უდიებში ჰქონდა ნეფეს პატარძალთან წოლის უფლება.

ქალწულისა და ღვთაების სიმბოლური ქორწინება ცნობილია სხვა ხალხებშიც. ეგვიპტელები საქორწინოდ მორთულ ქალწულს ნილოსში აგდებდნენ, რათა მდინარის ღმერთს (ნილოსს) უზრუნველეყო ქვეყნის მარჩენალი მდინარის ადიდება. ღვთიურ სარძლოდ ითვლებოდა ფარაონის ასული, რომელიც ფიქტიური ქორწინებით იყო შეკრული თებეს ამონთან. ამონ-რა ფარაონის სახით ეცხადებოდა დედოფალს და აჩენდა მემკვიდრეს _ მზის სამეფოს მბრძანებელს. ფარაონ ოსორკონ III-ის ასული შეპენუპეტი ძალით შერთეს „ციურ ქმარს“, ასევე ფარაონმა ფსამეტიხ I-მა თავისი ასული ნიტიფრისი აიძულა ციური პატარძლობა ეკისრა. ზოგი ხალხი „ღვთის პატარძლებს“ ცალკე სამყოფელში ამწყვდევდა, სადაც ღამღამობით ღმერთი ეცხადებოდათ (3: 642-643). მოგვიანებით ეს რწმენა ქრისტიანულ რელიგიაშიც აისახა _ ყოვლადწმიდა მარადქალწულმა მარიამმა შვა ღვთის ძე იესო (1, მათ. სახარება).

ყოველივე ზემოთაღნიშნულის გათვალისწინებით ცხადი ხდება, რომ საქართველოში მეფობის ღვთაებრივ ნიჭს განაპირობებდა ქალწული დედოფალი (ეს მოვლენა გაცნობიერდა თამარ მეფის შესახებ არსებულ თქმულებაში, რომლითაც თამარ მეფე ხალხმა ქალწულად აღიქვა), რომლისგანაც გადადიოდა უფროს (სიყრმის) უფლისწულზე ღვთაებრივი ენერგია _ ღვთიური ნათელის სხივი ქალწულის სარეცელში იღებდა ადამიანურ სახეს უფლისწულის სახით, თუმცა, რადგანაც მეფე თვით იყო ღვთაებრივი, ქორწინებისას ის თავად განასახიერებდა ღვთაებას, კერძოდ კი _ მზის ღვთაებას, მითებში ასახული სინათლის, მზის სხივის, გაძიძავების რიტუალისა და სხვა მონაცემების მიხედვით (29: 152-177) და დროსა და სივრცეში განსხეულებული მზის ღვთაების შვილები _ ქართველი მეფეები უფლის აზრს ყოფიერების კანონებით ახორციელებდნენ.

და, იმდენად, რამდენადაც მონარქიული წყობის თანმდევი მეფის ღვთაებრიობის იდეა, მისი სხვადასხვა გამომსახველობითი ფორმით, საქართველოში არსებობდა ჯერ კიდევ სტრაბონის მოღვაწეობამდე (განხილული მასალის მიხედვით _ ფარნავაზის მეფობიდან) და უახლოეს წარსულამდეც უწყვეტად მოაღწია, ვფიქრობთ, ისტორიკოსი და გეოგრაფოსი თავისი მოღვაწეობის დროინდელი ქართლის (იბერიის) სამეფო მმართველობის რეალურად ასახვისას, ცნობით „მეფეებს სხამენ მახლობლობისა და ასაკის მიხედვით უხუცესს“, გულისხმობდა სამეფო ტახტის გადასვლას მემკვიდრეობით მეფის უფროს ვაჟზე _ მონარქიულ წყობას და, როგორც დ. გოგოლაძე აღნიშნავს, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ისტორიის მანძილზე სხვადასხვა ვითარებისა და მიზეზების გამო ადგილი ჰქონდა ტახტის მონარქიული მემკვიდრეობითი წესის იურიდიული ნორმის დარღვევებს, ეს ტახტის მონარქიული მემკვიდრეობის წესს როდი უარყოფდა, რადგანაც, ისტორიული წყაროების მიხედვით, სტრაბონის დროს და შემდგომშიც _ მთელ შუა საუკუნეებში ტახტის მემკვიდრეობა მონარქიულია _ მამიდან შვილზე გადადის, რის შესახებაც „ქართლის ცხოვრება“ პირდაპირ აღნიშნავს მეფე ფარსმანის (IV ს. ბოლო _ V ს. დასაწყისი) მეფობის აღწერისას: „დაჯდა მეფედ ძე ვარაზ ბაქარისი... სახელით ფარსმან, რამეთუ იგი უხუცესი იყო ძმათა მისთა“ (4: 107).

ორ საუკუნეზე მეტია, რაც საქართველოში მეფობა შეწყდა და დღეს, როცა ქართული საზოგადოება მეფობის ინსტიტუტის აღდგენას ცდილობს, ვფიქრობთ, ჩვენს ცნობიერებაში არსებული წარმოდგენები მეფის ღვთაებრიობის შესახებ შესაბამისი უნდა იყოს ტახტის მემკვიდრის სახიერებისა, ხოლო იმისათვის, რათა კვლავ დავუბრუნდეთ იმ საწყისს _ იმ მოვლენას წარსულში, რომელიც ცნობიერებამ სამუდამოდ გაითავისა და აწმყოდ ვაქციოთ მომავალში გადასასვლელად, ღვთის ნიშანს ველით, შეიძლება სხვა ფორმით გამეორებული სიმბოლოებით _ სხვა სასწაულით და არა მითიურით, მაგრამ ველით... და იქნებ სწორედ ეს ნიშანია 2007 წლის 7 ოქტომბერს წმ. სამების საკათედრო ტაძარში, ღვთიური ნების გამომხატველი უწმინდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია მეორის ქადაგება კონსტიტუციური მონარქიის შემოღებისა და ბაგრატიონთა გვარის წარმომადგენელ ბავშვთა ეკლესიურად აღზრდის შესახებ?!

ხმა ღვთისა! _ ხმა ერისა!

დამოწმებული წყაროები და ლიტერატურა:

1. ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, სტოკჰოლმი, 1992.

2. ზ. ალექსიძე, გ. მაჭავარიანი, უძველესი ქართული სოციალური ტერმინები, თსუ შრომები, ტ. 127, 1969.

3. აკაკი გელოვანი, მითოლოგიური ლექსიკონი, თბ., 1983.

4. დერმიშა გოგოლაძე, სტრაბონის ცნობა იბერიის (ქართლის) პირველი გენოსისა და სამეფო ტახტის მემკვიდ¬რეობის წესის შესახებ, ჟურნ. „მნათობი“, #11-12, 2002.

5. ს. გორგაძე, წერილები საქართველოს ისტორიიდან, „ძველი საქართველო“, თბ., 1908.

6. ვ. ვაშაკიძე, ელინისტური ხანის ქართლის სამეფოს სოციალური ისტორიიდან, მეცნიერება, 1991.

7. ე. ვირსალაძე, ქართული სამონადირეო ეპოსი, თბ., 1964.

8. თ. იველაშვილი, საქორწინო წეს-ჩვეულებანი სამცხე-ჯავახეთში, თბ., 1987.

9. ვ. ითონიშვილი, ქართველ მთიელთა საოჯახო ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 1960.

10. ვ. ითონიშვილი, მოხევეების საოჯახო ყოფა, თბ., 1970.

11. ვ. კოტეტიშვილი, ხალხური პოეზია, თბ., 1961.

12. ჟურნ. „კრიალოსანი“, #12 (34), დეკემბერი, 2007.

13. ნ. მაჩაბელი, ქორწინების ინსტიტუტი ქართლში, თბ., 1978.

14. გ. მელიქიშვილი, ადრეკლასობრივ სოციალურ-ეკონომიკურ ურთიერთობათა განვითარება ელინისტური ხანის ქართლის სამეფოში, საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, I, თბ., 1970.

15. ბიძინა ნანობაშვილი, საოჯახო მეურნეობა კახეთში, XIX საუკუნის რეფორმის შემდგომ და XX ს-ის პირველ მეოთხედში, თბ., 1996.

16. თ. ოჩიაური, ქართველთა უძველესი სარწმუნოების ისტორიიდან, თბ., 1954.

17. თ. ოჩიაური, ქართველ მთიელთა წარმოდგენები ნადირთ მფარველებზე, მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის, XXII.

18. მანანა სანაძე, ნოდარ შოშიაშვილი, ქართლის ცხოვრება, წიგნი II, თბ., 1998.

19. საქართველოს მეფეები, მარიამ ლორთქიფანიძის და როინ მეტრეველის რედაქტორობით, თბ., 2000.

20. ირაკლი სურგულაძე, მითოსი, კულტი, რიტუალი საქართველოში, თბ., 2003.

21. ქართლის ცხოვრება, ტ. I, თბ., 1955.

22. ქართლის ცხოვრება, ტ. II, თბ., 1959.

23. ქართლის ცხოვრება, ტ. IV, თბ., 1973.

24. ქსძ, ტ. II, თბ., 1966.

25. ქსძ, ტ. III. თბ., 1970.

26. თინა ყაუხჩიშვილი, „სტრაბონის გეოგრაფია“, ცნობები საქართველოს შესახებ, თბ., 1957.

27. თამარ შარაბიძე, საქორწინო წეს-ჩვეულებები უდიებში ძველად და ახლა, სადისერტაციო ნაშრომი, ხელნაწერი, თბ., 1990.

28. თამარ შარაბიძე, ქალთა სახეები საუკუნეთა მიღმიდან („ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით), ისტორიულ-ეთნოგ-რაფიული ძიებანი, VI, თბ., 2004.

29. თამარ შარაბიძე, ქართული სახელმწიფოს ტრადიციული იდეოლოგია კვდომა-აღდგომის სულიერი ერთობის იდეით „გაბარება“//„გაძიძავების“ წეს-ჩვეულებაში, ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ძიებანი, VII, თბ., 2005.

30. თამარ შარაბიძე, „რჩეულთა ხვედრი“, ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ძიებანი, VI, თბ., 2004.

31. აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, თბ., 1992.

32. ალექსი ჭინჭარაული, სიტყვა ღმერთი-ს წარმომავლობისათვის, „გელათის მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნალი“, #8, 2005.

33. ჯადოსნური ზღაპრები, II, თბ., 1993.

34. ივანე ჯავახიშვილი, თხზ. ტ. XII. 1998.