განათლება ანტიკურ საბერძნეთსა და რომში (ვ. წერეთელი)

აღზრდის კონცეფცია პოლისების ეპოქის საბერძნეთში გულისხმობდა ფიზიკურად და სულიერად სრულყოფილი ადამიანის აღზრდას, რაც, საფოდან მოყოლებული, ცნობილი კომპოზიტით καλοκαγαθία (მშვენიერი და კარგი) გამოიხატებოდა (გორდეზიანი 2007: 235). სწავლა-აღზრდის თითქმის მთელი ციკლი კერძოდ ხორციელდებოდა, სახელმწიფო სასწავლო დაწესებულებები კი მხოლოდ სპარტასა და კრეტაზე იყო

1. განათლების საკითხებში სახელმწიფოს ჩართულობა.

ა) საბერძნეთი

ანტიკური ათენური განათლება იყოფოდა ორ ნაწილად: გონების წვრთნა (mουσική) და სხეულის წვრთნა (γυμναστική). ათენელი ვაჟი სწავლას 6-7 წლის ასაკში იწყებდა. ის სკოლაში ერთგულ მონას მიჰყავდა, რომელსაც ეწოდებოდა პედაგოგი (παιδαγωγός). მისი მოვალეობა იყო, თვალყური ედევნებინა ბავშვისთვის მთელი დღის განმავლობაში. პედაგოგს არანაირი შეხება არ ჰქონდა სწავლების პროცესთან. ის პასუხისმგებელი იყო ვაჟისათვის მოქცევა, კარგი მანერები და მორალი ესწავლებინა. ამის გამო პედაგოგად, ჩვეულებრივ, ირჩევდნენ ისეთ მონას, რომელიც გამოირჩეოდა კარგი ქცევებით, სანდოობით და ზრდილობით. ამ პიროვნების მიმართ ნდობა ძალიან მაღალი იყო.

ათენში არსებობდა ეტაპობრივი აღზრდის კონცეფცია (ლაიცესტერი 2000: 17). სახელმწიფო მოითხოვდა, რომ ყველა ვაჟს ესწავლა წერა-კითხვა (გოგონების განათლების შესახებ იხ.ქვემოთ). მშობლებს უნდა ამოერჩიათ სკოლა და სწავლის ქირა გადაეხადათ. სკოლა იყო კერძო დაწესებულება და სკოლის მასწავლებელი – არც ისე დაფასებული პროფესია. მას ხშირად პრობლემები ექმნებოდა გასამრჯელოს აღებისას, მიუხედავად იმისა, რომ ეს გასამრჯელო იმდენად მცირე იყო, თვით ღარიბ ოჯახებსაც კი შეეძლოთ გადახდა. უმეტესად ვაჟები წერა-კითხვის შესწავლით არ კმაყოფილდებოდნენ, მუსიკა და გიმნასტიკა ლიბერალური განათლების უმნიშვნელოვანეს ნაწილს წარმოადგენდა და ეს საგნები ისწავლებოდა არა გრამატიკულ, არამედ ცალკე სკოლებში (ვესტი 1994: 13-38). 

ყველას შეეძლო გაეხსნა სკოლა და არ იყო აკრძალვა კურიკულუმში საგნების შეტანაზე. თუმცა, თავდაპირველად, არ იყო სახელმწიფო სკოლები, არსებობდა კანონები კერძო სკოლათა რეგულირებისათვის. მოგვეპოვება ჰეროდოტოსის ცნობები ერთ-ერთი ასეთი სკოლის არსებობის შესახებ ძვ. წ. ა. 494 წ. კუნძულ ქიოსზე. ასევე ცნობილია, რომ როცა 480 წელს ათენელები იძულებულნი იყვნენ სახლები მიეტოვებინათ სპარსეთის ომის დასრულებამდე, ტროეძელებმა არა მარტო მისცეს მათ თავშესაფარი, არამედ სკოლაში სწავლის გადასახადიც გადაუხადეს (პლუტ. პარ. ბიოგრ. 10). ასევე ცნობილია, რომ პერიკლესის დროს ფილოსოფოსმა ანაქსაგორამ ფული დაუტოვა საკუთარ ქალაქ კლაზომენეს თავს იმისათვის, რომ მისი გარდაცვალების დღე სკოლაში დასვენების დღედ გამოეცხადებინათ (ძვ. წ. 431–404). ბეოტიას, რომელიც შედარებით ჩამორჩენილად ითვლებოდა, სკოლები პატარა ქალაქებშიც კი ჰქონდა (მაჰაფი 2009: 54). თუკიდიდესი ზიზღით მოიხსენიებს, რომ შეიჭრნენ მიკალესუსში ბარბაროსი ჯარისკაცების ურდოები, რომელთაც ქალაქის სკოლაში მოკლეს ყველა ვაჟი. ძვ. წ. ა. III საუკუნეში უკვე მოგვეპოვება ცნობები სკოლების განსაზღვრულ შეწირულობებზე არა მარტო საბერძნეთში, არამედ მცირე აზიაშიც. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩნდა ხელნაწერი, რომელზეც დაფიქსირებული იყო ევდემუსის საჩუქარი. ეს იყო დიდი რაოდენობით ფული – მუდმივი შეწირულობა მილეტუსის სკოლისათვის, სადაც ხალხის დადგენილებით, ეს თანხა ხმარდებოდა სხვადასხვა ინვენტარის შეძენას. არსებობდა სკოლის საბჭო, რომელსაც ევალებოდა ფინანსების ადმინისტრირება, მასწავლებლების დანიშვნა და დაწესებულების გენერალური მენეჯმენტი. დადგენილებაში ასევე განსაზღვრული იყო მასწავლებელთა ხელფასები, რომელიც ძალიან მცირე იყო. მაგალითად, ოცდაათი დრაქმა თვეში ფიზიკური აღზრდის მასწავლებელთათვის და ორმოცი დრაქმა დაწყებითი კლასების პედაგოგებისათვის. ამ თანხით ძალიან გაუჭირდებოდა მასწავლებელს თვიდან თვემდე თავის გატანა. ძვ. წ. ა. V საუკუნეში ფლოტში მეზღვაურის ანაზღაურება იყო უმეტეს შემთხვევაში დღეში ერთი დრაქმა, რაც ნიშნავს თვეში ოცდაათ დრაქმას და თუკი ჩვენ გავითვალისწინებთ ფართო მოხმარების საქონლის ფასს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ მასწავლებლის პროფესია მილეტუსში არც ისე შემოსავლიანი ყოფილა. თეოსში უფრო მაღალი ანაზღაურება ჰქონდათ მასწავლებლებს. მაღალი დონის მასწავლებელი წელიწადში 600 დრაქმას იღებდა (რობინსონი 1933: 89–111). 

კლასიკური პერიოდის სკოლა კერძო დაწესებულებას წარმოადგენდა და სახელმწიფოსგან არც აღიარება ჰქონდა და არც დაფინანსება. მასწავლებელი ხელფასს იღებდა მოსწავლეების მიერ გადახდილი თანხიდან (დობსონი 1932: 28–32). ცნობილია, რომ ალკიბიადესმა სცემა სკოლის მასწავლებელი იმიტომ, რომ მას არ გააჩნდა ჰომეროსის სახელმძღვანელო, თუმცა ეს ცნობა მოკლებულია ავთენტურობას და არც ის შეიძლება დარწმუნებით ითქვას, რომ ასეთი ფაქტი ტიპური იქნებოდა მაშინდელი საზოგადოებისათვის დემოსთენესი დასცინოდა მის მეტოქე ეშინესს, რადგანაც ის იყო მასწავლებლის შვილი და თავად ასისტენტობას უწევდა მამას სკოლაში. ის წერს: „შენ მამას ეხმარებოდი სკოლაში მონური საქმეების შესრულებაში, მელანის აწმენდასა და მოსაცდელი ოთახის დაგვაში“ (დემოს. გვირგ. შეს. 258); ერთი კომიკოსი პოეტი თავის მეგობარზე წერდა: „ის ახლა ან მკვდარია ან, შესაძლოა, სკოლის მასწავლებელი გახდა“. 

სპარტაში სახელმწიფო ბავშვის დაბადებისთანავე აწესებდა მასზე კონტროლს. უპირველეს ყოვლისა, მას უტარდებოდა გასინჯვა – შემოწმება და რაიმე ფიზიკური ნაკლის, ან სერიოზული დაავადების აღმოჩენის შემთხვევაში, ხდებოდა მისი გარიდება ჩაკეტილი სპარტანული საზოგადოებისაგან. ხოლო, თუ ის სრულიად ჯანმრთელი აღმოჩნდებოდა, უბრუნებდნენ ოჯახს, სადაც შვიდ წლამდე რჩებოდა და იზრდებოდა მშობელთა და სპეციალურად დაქირავებული ძიძის მეთვალყურეობით. 7 წლიდან კი იწყებოდა სახელმწიფო აღზრდა და 30 წლამდე გრძელდებოდა. სპარტანელი ვაჟები ძალიან მკაცრ პირობებში, სპეციალურ საერთო საცხოვრებლებში ცხოვრობდნენ (დობსონი 1932: 10–25). კრიპტია (სპარტელი ჭაბუკების უფლება – ყოველწლიურად მონაწილეობა მიეღოთ ჰელოტების დარბევაში და მათგან ყველა საეჭვო პირი მოეკლათ) მშვენივრად უმუშავებდა მათ ამტანობას. იგულისხმება: ზამთარში ფეხშიშველი სიარული, ძილი საწოლის გარეშე, საკუთარი თავის მომსახურება მოსამსახურეთა გარეშე, ღამით და დღისით ხეტიალი მთელ ქვეყანაში. 

სპარტანული კონსტიტუციის შექმნას მიაწერენ ნახევრად მითიურ პიროვნებას ლიკურგუსს, რომელსაც ასევე მიეწერება განათლების სისტემის შექმნა. სპარტანელ მოზარდთა კვების რაციონი ძალიან მარტივი იყო. მთელი დღის განმავლობაში ისინი მიირთმევდნენ ბულიონსა და შავ პურს. ერთ სტუმარს, სპარტანული სადილის მიღების შემდგომ ასეთი რამ უთქვამს: ,,აი, რატომ არ ეშინიათ სპარტელებს თურმე სიკვდილისო.’’ 7 წლის ასაკში ვაჟები სახლს ტოვებდნენ და ერთიანდებოდნენ დივიზიებში, სადაც ისინი ცხოვრობდნენ ერთად დღე და ღამე. დივიზიიდან გამოარჩევდნენ ერთ ვაჟს, რომელიც ყველაზე კარგად მოიქცეოდა და მას Bouagor (მწყემსი) ეწოდებოდა. მასვე ევალებოდა დივიზიაში დისციპილის დამყარება. ძირითადი კონტროლის გამწევი იყო Paidonomos, რომელსაც ჰყავდა სპეციალური დამხმარეები, ე.წ. ,,მემათრახეები’’. ფიზიკური დასჯა იქ იყო ჩვეულებრივი მოვლენა და ძალიან ხშირად ამას სასტიკი ხასიათიც ჰქონდა. სპარტაში ისჯებოდა ინდივიდუალიზმი, ინიციატივა, ვაჟებს ასწავლიდნენ მონურ მორჩილებას. შედეგად, სპარტაში იყო ,,ძალიან ბევრი დიდებული მეომარი, თუმცა ძალიან ცოტა დიდებული გენერალი’’ (რობინსონი 1933: 111–124).

ბ) რომი

რომში განათლება სავალდებულო არ იყო. ქალაქის დაარსებიდან პირველი ხუთი საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა ბრძოლა გადარჩენისათვის, დამოუკიდებლობისათვის. სამხედრო ხელოვნების გარდა დროს არაფერს უთმობდნენ. როცა არ იბრძოდნენ, სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობით იყვნენ დაკავებულნი. ძვ. წ. 272 წელს რომაელების მიერ შეპყრობილ განათლებულ ბერძენ მონას, ტარენტუმს წარჩინებულთა შვილების კერძო მასწავლებლობა დაევალა (ბალდსონი 1979 : 116–118).  როდესაც ტარენტუმმა თავისუფლება მოიპოვა, მან აიღო მისი ბატონის სახელი და ცნობილი გახდა, როგორც ლუკიუს ლივიუს ანდრონიკუსი. იგი აგრძელებდა რომში ცხოვრებას და მოიპოვა საუკეთესო მასწავლებლის სახელი. ლივიუსი სწავლებაში იყენებდა ბერძნულ მეთოდებს. მან თავის რომაელი მოსწავლეებისათვის გადათარგმნა ჰომეროსის „ოდისეა“ ლათინურ ენაზე და ლექსი ძველი სატურნული მეტრით გამართა. იგი თავადაც წერდა პოემებს ლათინურ ენაზე. საყურადღებო ფაქტია, რომ პირველი მასწავლებელი ამავდროულად პირველ რომაელ ავტორად მოგვევლინა. მასწავლებლის პრაქტიკულმა მიზანმა – აღეზარდა განათლებული მოსწავლეები, სათავე დაუდო მსოფლიოში ცნობილ ერთ-ერთ უძველეს და საუკეთესო მწერლობას. მომდევნო თაობის წარმომადგენელმა ენიუსმა (ძვ.წ. 239-169 წწ.), რომაული პოეზიის მამამ, გააფართოვა ეროვნული ლიტერატურის საფუძვლები (გუინი 1926: 11–17, კენიონი 1932: 45–49). ადრეული პერიოდის რომაულ განათლებაზე ჩვენ ძალიან მწირი ინფორმაცია მოგვეპოვება, თუმცა ცნობილია, რომ ეს სისტემა მჭიდრო კავშირში იყო patria potestas-ის ინსტიტუტთან, რომლის თანახმადაც, ოჯახის უფროსს ჰქონდა სრული უფლება მის შვილებზე.

იმპერიის დაარსების პირველ ეტაპზე სახელმწიფო არ ერეოდა განათლების საკითხებში. ოჯახის უფროსს შეეძლო აეკრძალა, ან ნება დაერთო შვილებისათვის განათლება მიეღოთ. ცოტა მოგვიანებით უკვე იმპერატორები ჩაერივნენ განათლების სისტემის ფუნქციონირებაში. მაგალითად, ახ.წ.ა. 376 წელს სპეციალური ედიქტით განისაზღვრა მასწავლებელთა ხელფასი – რიტორიკის მასწავლებელს აუცილებლად ორმაგი ხელფასი უნდა ჰქონოდა, ვიდრე სხვა საგნის პედაგოგს. თუმცა მასწავლებელთა დანიშვნაში სახელმწიფო არ იღებდა მონაწილეობას. ახ.წ.ა. 425 წელს თეოდოსიუსმა და ვალენტინიანმა გამოსცეს ედიქტი, რომლის თანახმადაც, კერძო პირებს არ შეეძლოთ სკოლის გახსნა სახელმწიფო ავტორიზაციის გავლის გარეშე (მიმოხილვისათვის იხ. კლარკე 1956).

ანტიკურ სამყაროში მასწავლებლები განსხვავდებოდნენ კვალიფიკაციისა და ხარისხის თვალსაზრისით. ცალკეული კომუნის და დასახლების წარმომადგენლები ცდილობდნენ მოეწვიათ ცნობილი და გამორჩეული მასწავლებლები. გარკვეული პერიოდიდან განისაზღვრა მასწავლებელთა მაქსიმალური რაოდენობა ამა თუ იმ დასახლებული პუნქტისათვის. უნდა აღინიშნოს, რომ არცთუ სახარბიელო იყო მათი ხელფასი და მას განსაზღვრავდა მოსწავლეთა რაოდენობა. მასწავლებლებს კონკურენციის პირობებში უწევდათ მუშაობა და დიდ ძალისხმევას იჩენდნენ, რომ როგორმე მოსწავლეები შეეგროვებინათ. 

2. სასკოლო განათლების ეტაპები

ა) საბერძნეთი

ბერძნულ გრამატიკულ სკოლებში ისწავლებოდა მარტივი მათემატიკა. ბერძნული რიცხვების სისტემა იყო ძალიან რთული (კენიონი 1932: 4–22). მოსწავლეები საწყის ეტაპზე საანგარიშოებზე მეცადინეობდნენ. მათ ასწავლიდნენ ფლეიტაზე დაკვრასაც, თუმცა მელოდია, აუცილებლად, მშვიდი უნდა ყოფილიყო. უფრო პოპულარული ინსტრუმენტი იყო ლირა. ხშირად ლირას სიმღერას ააყოლებდნენ ხოლმე. აქედან მომდინარეობს ტერმინი „ლირიკული“, ანუ ესაა სიმღერა, დაწერილი ლირის აკომპანიმენტით შესრულებისათვის. ზოგჯერ ჯენტლმენის განათლება მოიცავდა ხატვასა და ფერწერასაც, თუმცა, ისე როგორც მუსიკა, ის უპირატესად, მდიდართა ვაჟების შესწავლის საგანი იყო მხოლოდ. 

ბერძნებს სჯეროდათ, რომ „ჯანსაღ სხეულში ჯანსაღი სულია“, ამიტომ ფიზიკურ კულტურას დიდ ყურადღებას უთმობდნენ. 12 წლის ასაკიდან ვაჟები შედიოდნენ გიმნასტიკურ სკოლებში, რომლებიც სპეციალურ შენობებში – პალესტრებში იყო განთავსებული. გიმნასტიკური სკოლის აღზრდის პროგრამას განსაზღვრავდა ტერმინ პენტათლონის შინაარსი. ესაა ხუთი გიმნასტიკური სახეობის გაერთიანება: სირბილი, ჭიდაობა, ხტომა, დისკოსა და შუბის ტყორცნა. სავარაუდოდ, აქ ცეკვაც ისწავლებოდა. (გიბელი 1980: 12–25). 

ათენელი ვაჟები მუსიური სკოლების დამთავრების შემდეგ განათლებას გიმნასიონებში აგრძელებდნენ. („შიშველი“) ფუძის შემცველი ეს ტერმინი, დაკავშირებული იყო ვარჯიშთან. ცნობილია, რომ ჭაბუკები ვარჯიშისას შიშვლები იყვნენ, რაც ვაზური ფერწერის ნიმუშებშიც დასტურდება (გორდეზიანი 2007: 237). თუმცა, გიმნასიონებში ასევე ხდებოდა ვაჟთა ინტელექტის დახვეწა. ათენში სამი გიმნასიონი არსებობდა: ლიკეიონი, აკადემია და კინოსარგოსი (თუუ 2001: 23–40). გიმნასიონები ფინანსდებოდნენ გიმნასიარქოსების მიერ. ეს უკანსკნელნი იყვნენ ათენის შეძლებული პირები, რომლებსაც, გარდაცვალების შემდგომ, იმ სკოლების კედლებში კრძალავდნენ, რომელთაც ფინანსურ მხარდაჭერას უწევდნენ. 

ბ) რომი

რომში ვაჟი პირველ რამოდენიმე წელს ატარებდა დედის მზრუნველობის ქვეშ, რომელიც მას მცირე გაკვეთილებსაც უტარებდა და თან ათამაშებდა. როგორც კი ვაჟი ბავშვობის ასაკიდან გამოვიდოდა, მთელს პასუხისმგებლობას მის აღზრდაზე მამა იღებდა. ძვ.წ.ა. III საუკუნის ბოლოსათვის, სავარაუდოდ, მხოლოდ მამა ითავსებდა მასწავლებლის ფუნქციას. მამისაგან სწავლობდა ვაჟი წერა-კითხვას, სირბილს, ცურვას, ფერმაში მუშაობას. მამას ის ზოგჯერ დაჰყავდა ფორუმებზე სახალხო გამოსვლების მოსასმენად. 

ადრეულ პერიოდში ვაჟებს ასწავლიდნენ თავიანთი ქვეყნის შესახებ ლეგენდებს, რომლებიც გარკვეულ ისტორიას გადაცემდა მათ. სავარაუდოდ, ამ ლეგენდებს ლექსის ფორმა ჰქონდათ და სატურნული მეტრით იყო გამართული. მათ ვაჟები ზეპირად სწავლობდნენ და შემდგომ ან დეკლამაციურად წარმოთქვამდნენ, ან მღეროდნენ. არ ხდებოდა ნატიფი ხელოვნების შესწავლა, თუმცა მოგვეპოვება ცნობა, რომ გაიუს ფაბიუსმა მიიღო პიქტორის წოდება მას შემდგომ, რაც მოხატა სალუსის ტაძრის ფრესკა ძვ.წ.ა. 302 წელს. კაპიტოლინის მგელი (Lupa Capitolina) (ძვ.წ. 296 წ.) არის დასტური იმისა რომ, რომაელი ხელოსნები ნამდვილად არ ჩამოუვარდებოდნენ ოსტატობით თავიანთ ბერძენ თანამედროვეებს. ცნობილია, რომ პირველი სკოლა გახსნა სპურიუს კარვილიუსმა, გათავისუფლებულმა მონამ, რომელიც ცხოვრობდა ძვ.წ.ა. III საუკუნეში. თუმცა, ლეგენდები შეიცავს ინფორმაციას სასკოლო ცხოვრების შესახებ გაცილებით უფრო ადრეულ პერიოდშიც. მაგალითად, ცნობილია, რომ რომულუსი და რემუსი დადიოდნენ გაბიუმის სკოლაში.

სადღესასწაულო დღეებში სკოლა იხურებოდა. საზაფხულო არდადეგები საკმაოდ ხანგრძლივი იყო და 4 თვე გრძელდებოდა. ღარიბი ოჯახების შვილები დაწყებითი განათლებით შემოიფარგლებოდნენ. შემდგომ ისინი იძულებულნი იყვნენ, თავიანთ ოჯახებს მატერიალურად დახმარებოდნენ, ამიტომ აღარ ეცალათ სწავლის გასაგრძელებლად. ადრეული ქორწინებები ჩვეული მოვლენა იყო, 12 წელი ლეგალიზებული ასაკი იყო. პრივილეგირებული ოჯახის შვილები კი აგრძელებდნენ ლიტერატურის შესწავლას. ბერძნულ–რომაული განათლების ადრეულ პერიოდში ძირითადად ჰომეროსს, ხოლო მოგვიანებით რომაულ ლიტერატურასაც ასწავლიდნენ, განსაკუთრებით, ვერგილიუსსა და ციცერონს.

თანდათანობით ლათინურენოვან ავტორთა შერჩევის პროცესში ტექსტის თუ ავტორის ათვისების 4 ეტაპი გამოიკვეთა: 1. lectio – ტექსტის უზადო კითხვა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო რთული მეტრული სისტემით გამართული ტექსტების შემთხვევაში; 2. enaratio – განმარტება, რაც გულისხმობდა მთელი ნაწარმოების და მისი ცალკეული ნაწილების ინტერპრეტაციას, ავტორის ბიოგრაფიის, მასთან მოხსენიებული ისტორიული, გეოგრაფიული, მითოლოგიური მასალის ანალიზს; 3. emendation – კრიტიკული ანალიზი, რომლის მიზანი იყო ტექსტის ღირსებებისა და ნაკლოვანებების გამოვლენა, სადაც საჭიროდ მიიჩნევდნენ, შესაძლებელი იყო მისი ჩასწორებაც კი; 4. Judicium – კრიტიკული შეჯამება და დასკვნების წარმოდგენა.

3. სასწავლო პროგრამა

ა) საბერძნეთი

თავდაპირველად, ბერძენ მოსწავლეებს ასწავლიდნენ ანბანს, რომლის ნიმუში დაცულია ათენეოსთან. შემდგომ მოსწავლეები ითვისებდნენ ხმოვნებისა და თანხმოვნების შერწყმას და ბგერების წარმოთქმას. მოგვიანებით ისინი სწავლობდნენ წერას კარნახების საშუალებით. ბავშვებს ასევე ზეპირად უნდა ესწავლათ პოეზიის ნიმუშები. რადგანაც წიგნების რაოდენობა შეზღუდული იყო, ხშირად მასწავლებელი კარნახობდა მათ პოეტურ ქმნილებებს (კენიონი 1932: 1–37). 

არითმეტიკაში მათ ძალიან მარტივი გაკვეთილები უტარდებოდათ. თავდაპირველად თითებზე სწავლობდნენ დათვლას, შემდგომ საანგარიშოებზე. ბერძნები იყენებდნენ გაცილებით რთულ მათემატიკურ აღნიშვნებსა და სიმბოლოებს, ვიდრე რომაელები და ეს შეუძლებელს ხდიდა თუნდაც ძალიან მარტივი გაანგარიშებების ფურცელზე გაკეთებას. ისინი იძულებული იყვნენ გამოეყენებინათ სხვადასხვა ხელსაწყო, როგორიცაა საანგარიშო და აბაკუსი (კენიონი 1932: 1–37).

ათენში ვაჟები ზეპირად სწავლობდნენ დიდი პოეტების, განსაკუთრებით, ჰომეროსისა და ჰესიოდეს შემოქმედებას. ჰომეროსის „ილიადასა„ და „ოდისეას“ იზეპირებდნენ. ისინი ასევე ეცნობოდნენ სიმონიდესს. ვაჟებს ევალებოდათ გრძელი პასაჟები გადმოეცათ შესაფერისი მიმიკითა და ჟესტიკულაციით. ჰომეროსის პოემების გარდა, ასევე ისწავლებოდა სხვა დიდი დრამატურგებისა და პოეტების ნაწარმოებები. მასწავლებელი რთულად გასაგებ პასაჟებს საგანგებოდ უხსნიდა მოსწავლეებს (რობინსონი 1933: 139-142). ციტირებებს დიდი დრო ეთმობოდა და ისინი აუცილებლად მხატვრულად უნდა წაეკითხათ მოსწავლეებს. მუსიკა ისწავლებოდა ცოტა მოგვიანებით და მას ჰქონდა დიდი ესთეტიკური დატვირთვა. 

სპარტაში განათლება იყო, ძირითადად, ფიზიკური. იგი, ძირითადად, შედგებოდა მძლეოსნობისა და გიმნასტიკური ვარჯიშებისაგან. უმცროსები ვარჯიშობდნენ სირბილში, ხტომაში, ბურთის თამაშში; მოზრდილები სწავლობდნენ დისკოსა და შუბის ტყორცნას, ჭიდაობასა და კრივს. ეს ყველაფერი ემსახურებოდა ვაჟთა სხეულის გაკაჟებას, რომ მათ აეტანათ ყოველგვარი გასაჭირი ომში. იგივე მიზანს ემსახურებოდა ცეკვაც, რომელიც პირველ ეტაპზე ისწავლებოდა. ფაქტობრივად, ეს იყო იგივე საბრძოლო ცეკვა, მეომართა ბრძოლის იმიტაცია. ხშირად ის სრულდებოდა საჭურველში გამოწყობილი ვაჟების მიერ, ფლეიტის აკომპანიმენტით (ვესტი 1994: 13-38).

ხელოვნების დარგებიდან მუსიკას ეთმობოდა დიდი ყურადღება. ვაჟები სწავლობდნენ სოლოში, ან გუნდში მღერას. ჰომეროსის პასაჟებს კითხულობდნენ მუსიკის თანხლებით, მღეროდნენ ცნობილი პატრიოტი პოეტის, ტირტეოსის სიმღერებს. ეს პოეტი სპარტაში დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. ასევე ვაჟები ზეპირად ასრულებდნენ ლიკურგუსის კანონებს. შესაძლოა, სპარტელების უმეტესობას შეეძლო წერა-კითხვა, თუმცა, არსადაა ნახსენები, რომ სახელმწიფო განათლების პროგრამაში შედიოდა წერა-კითხვის სწავლება. ცნობილია რომ, ძალიან ცოტამ იცოდა არითმეტიკის ელემენტები.

ბ) რომი

ანტიკურ რომში მასწავლებლები იყვნენ ან ბერძნები, ან რომაელები, რომლებიც ბერძნულ მეთოდებს იყენებდნენ. ბერძნები, რომლებიც, სავარაუდოდ, გამოირჩეოდნენ თავიანთი განათლების მაღალი დონით, ყურადღებას არ უთმობდნენ უცხო ენების შესწავლას (რილინგერი 1990: 56–59). თემისტოკლესმა, რომელიც მთელი სიცოცხლის განმავლობაში სპარსეთთან იყო დაკავშირებული, სპარსულის შესწავლა მხოლოდ გადასახლების ბოლო წლებში დაიწყო, თავისი კარიერის მიწურულში (საბერძნეთში მხოლოდ ეროვნულ ლიტერატურას ასწავლიდნენ, მაგრამ რომში ძვ.წ. II საუკუნეში ელჩებს შეეძლოთ ბერძნულად მიემართათ სენატისათვის თარჯიმნის დახმარების გარეშე). სკოლაში ბერძნული ენა და ლიტერატურა ძირითადი საგანი იყო, უფრო მეტიც, თეორეტიკოსები დაობენ იმაზე, თუ რომელი ისწავლებოდა ჯერ, ბერძნული თუ რომაული. ეს იყო რომაელთა ინოვაცია, რომ უცხო ენაზე გადმოცემული იდეების გაგების უნარი გამოემუშავებინათ მოსწავლეებისათვის.

დიდი ყურადღება ეთმობოდა ციტირებებს სკოლებში (დობსონი 1932 : 110–124). მოსწავლეებს ევალებოდათ გარკვეული პასაჟების მხატვრულად წაკითხვა. ისინი იზეპირებდნენ ნაწყვეტებს პოემებიდან, მაგრამ არა იმ დოზით, როგორც ეს ხდებოდა საბერძნეთში, სადაც სტუდენტებს შეეძლოთ „ილიადასა“ და „ოდისეას“ ზეპირად გადმოცემა. რომაელ სტუდენტებს ასევე ევალებოდათ პოემების პროზაულად გადაკეთება, ესეების დაწერა, უტარდებოდათ შემოქმედებითი კარნახი: მაგალითად, ესოპეს იგავ-არაკს წაუკითხავდნენ მათ ერთჯერ და ავალებდნენ, დაეწერათ შინაარსი. ხშირად მათ უწევდათ ბერძნულიდან ლათინურად თარგმნა, რასაც უფრო ლინგვისტური ვარჯიშის მიზანი ჰქონდა, ვიდრე ლიტერატურული სტილის გამომუშავების.

გრამატიკის სწავლებას ძალიან დიდი ადგილი ეთმობოდა ძველ რომში. სავარაუდოდ, ლექსთა თხზვას ასწავლიდნენ ჭკვიან ვაჟებს. ცნობილია, რომ ციცერონი საკმაოდ ახალგაზრდა იყო, როცა თარგმნა არატუსის პოემები და ლათინური ჰექსამეტრით გამართა ლექსი; პერსიუსმა 16 წლის ასაკში დაწერა პოემები; პლინიუს უმცროსმა ბერძნული ტრაგედია დაწერა 14 წლის ასაკში; ცნობილია, რომ ნერონს ლექსთა თხზვა იზიდავდა ბავშვობიდან; ჩვენამდე მოაღწია ხელნაწერმა სიგელმა, რომელიც დომიტიანმა გადასცა 12 წლის ვაჟს, ბერძნული ლექსის წერისათვის ახ.წ. 94 წელს.

გრამატიკოსთა სკოლის გავლის შემდგომ, ახალგაზრდებს შეეძლოთ სწავლა განეგრძოთ რიტორთა სკოლებში, სადაც 3–4 წელი ეთმობოდა ლიტერატურის გაღრმავებულ შესწავლას, პრაქტიკულ ვარჯიშს ორატორობაში, მოკლე და შთამბეჭდავი სიტყვების წარმოთქმის გამომუშავებას, ინსცენირებულ დასაცავ, ან საბრალდებო სიტყვებზე ვარჯიშს, ვრცელი საზეიმო სიტყვების ფართო აუდიტორიის წინაშე წარმოთქმისათვის საჭირო სქემებისა და ხერხების შესწავლასა და პოლიტიკური აზროვნების კულტურის გამომუშავებას. ფილოსოფიის შესასწავლად რომაელები საბერძნეთში მიემგზავრებოდნენ, რადგანაც, სჯეროდათ, რომ სწორედ ათენში იყო შესაძლებელი ფილოსოფიის ღრმად და საფუძვლიანად შესწავლა (დაწვრილებით იხ. დომინიკი 1997: 112–119). 

4. წახალისება

ა) საბერძნეთი

სწავლის ხარისხის გაუმჯობესების მიზნით, ანტიკურ საბერძნეთში ტარდებოდა შეჯიბრებები სხვადასხვა უნარებში და გამარჯვებულები პრიზებით ჯილდოვდებოდნენ. ხშირად პრიზებს სახელმწიფო აფინანსებდა. შეჯიბრები ტარდებოდა კითხვაში, ციტირებებში, ხატვაში, ლირაზე დაკვრასა და ზოგად განათლებაში. ასე რომ, ვაჟებს ჰქონდათ სწავლის სტიმული და არანაირი ცნობა არ მოგვეპოვება, რომ მათ ეზარებოდათ სწავლა (დობსონი 1932 : 25-59). 

სპარტაში კი ახალგაზრდებს შორის ეწყობოდა შეჯიბრებები, რომლებიც ძალიან წააგავდა უიარაღო ომს (დობსონი 1932: 10–25). 

ბ) რომი

რომაელები ფიქრობდნენ, რომ აუცილებელია მოსწავლეთა წახალისება უკეთესი შედეგის მისაღებად. თუმცა, მასწავლებელმა თავად უნდა გადაწყვიტოს, როგორ მიუდგეს თითოეულ მოსწავლეს. ზოგი ზარმაცი მოსწავლისათვის შედეგის მომტანად მხოლოდ მკაცრი მოპყრობა მიაჩნდათ. რომაელი მასწავლებლები ფიზიკურ დასჯასაც არ ერიდებოდნენ, თუკი ამის საჭიროებას ხედავდნენ. მასწავლებლები მიიჩნევდნენ, რომ ზოგიერთი მოსწავლისათვის სწავლის ხარისხის გაუმჯობესებისათვის მასტიმულირებელი ძალა მხოლოდ როზგის შიში შეიძლება ყოფილიყო. ამიტომაც, მათ ჰქონდათ სპეციალური ტყავის მათრახები და გამოყოფილი იყვნენ მონები, რომლებიც ხელში იჭერდნენ დასჯილ მოსწავლეებს, როცა მათ მასწავლებელი მათრახით სცემდა.

თუმცა, მასწავლებლების განსაკუთრებულ სიმპათიას იმსახურებდნენ ის მოსწავლეები, რომლებიც შექების შედეგად აუმჯობესებდნენ სწავლის ხარისხს. ასეთი მოსწავლეებისათვის ისინი შექებას არ იშურებდნენ და მიიჩნევდნენ, რომ მათგან ძალიან მაღალი შედეგის მიღწევა იქნებოდა შესაძლებელი (ბონერი 1977: 4556). 

5. ქალთა განათლება

ა) საბერძნეთი

სპარტაში ქალთა განათლებას გარკვეულ ყურადღებას უთმობდნენ. ლიკურგუსს, პლუტარქოსის ცნობით, ჰქონდა თავისი მოსაზრება გენდერული თანასწორობის შესახებ. მაგალითად, მისი აზრით, იყო ზოგიერთი საქმიანობა, რაც ქალისათვის უფრო შესაფერისი იყო და ქალებს, ისე როგორც მამაკაცებს, უნდა მიეღოთ ფიზიკური წვრთნა და სხეული გაეკაჟებინათ. თუმცა, მას მაინც მიაჩნდა, რომ დედობა ქალის უპირველესი მოვალეობა იყო. ასე რომ, ქალები, კაცების მსგავსად, უნდა აღეზარდათ სუფთა ჰაერზე და მიეჩვიათ ვარჯიშებისათვის. გოგონები სახლში ცხოვრობდნენ, მაგრამ დადიოდნენ გიმნასიონებში, სადაც ისინი ვარჯიშობდნენ სირბილში, ხტომაში, ჭიდაობაში და ასევე სწავლობდნენ დისკოსა და შუბის ტყორცნას (პომეროი 2002: 73–81). რა თქმა უნდა, ეს ვაჟებისაგან განცალკავებით ხდებოდა, თუმცა იყო შემთხვევები, როცა ისინი ვაჟებთან ერთად ცეკვავდნენ. ფიზიკურმა დატვირთვამ ერთი ძალიან კარგი შედეგი მოუტანა ქალებს: ისინი მთელს საბერძნეთში გამოირჩეოდნენ ფიზიკური მშვენიერებით, მათ ხასიათითაც გამოარჩევდით სხვა ქალებისაგან, ისინი განსაკუთრებულად დამოუკიდებლები იყვნენ (პომეროი 2002: 80–94). თუმცა ლიტერატურაში, ან ხელოვნების სხვა რაიმე დარგში მათი განათლება არ ხდებოდა. ანუ სპარტანულ განათლებას ჩვენ, შესაძლოა, თამამად ვუწოდოთ ომისათვის მზადება (პაუელი 1994: 34). 

ბ) რომი

რომში სკოლები, ძირითადად, ვაჟებისათვის იყო განკუთვნილი. გოგონები სკოლებში არ დადიოდნენ. მათ დედები ასწავლიდნენ სხვადასხვა საოჯახო საქმეს. ისინი სწავლობდნენ ყველანაირ ხელსაქმეს, რაც მათ დაქორწინების შემდეგ გამოადგებოდათ. მათი განათლების შემადგენელი კომპონენტები იყო: მუსიკა, კერვა და კულინარიული საქმიანობა.

მხოლოდ მდიდარი ოჯახები ქირაობდნენ ბერძენ მონებს თავიანთი ქალიშვილებისათვის. ეს დაქირავებული მოახლეები ბერძნულ ენას ასწავლიდნენ რომაელ გოგონებს. ხშირ შემთხვევაში, ისინი თავიანთ აღსაზრდელებს ასწავლიდნენ წერა-კითხვასაც (შდრ. გარდენი 1955: 60–67). 

6. საკლასო ოთახი

ა) საბერძნეთი

ანტიკურ საბერძნეთში საკლასო ოთახები გათვალისწინებული იყო ინდივიდუალური და მცირე ჯგუფში მუშაობისათვის. ეს იყო მყუდრო და მოხერხებული ადგილი სამუშაოს შესასრულებლად. საკლასო ოთახი გაწყობილი იყო ძალიან სადა ავეჯით: მაღალი სკამი მასწავლებლისათვის და პატარა სკამები ვაჟებისათვის. მათ მერხები არ გააჩნდათ, ვაჟებს უწევდათ მუხლებზე დაედოთ დაფები წერის დროს. ძვ.წ.ა. IV საუკუნემდე ვაჟები ცვილის დაფებზე სტილებით კაწრავდნენ, ხოლო ძვ.წ.ა. IV საუკუნიდან ისინი უკვე მელანსა და ლერწმის კალამს იყენებდნენ საწერ საშუალებად. 

ბ) რომი

რომში სკოლისათვის სპეციალური შენობა არ იყო გამოყოფილი. იმ ადგილს, სადაც ტარდებოდა გაკვეთილები ეწოდებოდა pergula, რაც ნიშნავდა გადახურულ შენობას, რომელსაც ცალი მხარე ღია ჰქონდა. მასწავლებელი იჯდა მაღალ სკამზე (cathedra), მისი ასისტენტი – ტაბურეტზე, ხოლო მოსწავლეები გრძელ სკამებზე ისხდნენ. მერხები არ ჰქონდათ და დაფებს მუხლებზე იწყობდნენ. საკლასო ოთხებში ნახავდით ცნობილი ავტორების ბიუსტებს, კედლები კი მორთული იყო დაფებით, რომლებზეც ისტორიული და მითოლოგიური პასაჟები იყო გამოსახული (რილნგერი 1989: 45). ზოგიერთი ასეთი ნახატი შემორჩენილია, თუმცა ძალიან მცირე ფრაგმენტების სახით. მათგან ყველაზე ცნობილია კაპიტოლიუმის მუზეუმში დაცული Tabula Iliaca, რომელზეც ტროას ომის სცენებია გამოსახული. 

7. სამხედრო განათლება

ა) საბერძნეთი

თვრამეტი წლის ასაკში ათენელები უკვე სრულწლოვნად ითვლებოდნენ და ირიცხებოდნენ ეფებიაში, სადაც სავალდებულო სამხედრო წვრთნას გადიოდნენ. სამწუხაროდ, ძალიან მცირე ცნობები მოგვეპოვება იმის შესახებ, თუ რა აქტივობები ტარდებოდა ეფებიაში (სამხედრო აღზრდასთან დაკავშირებით იხ. კარასი 1981). ათენის კონსტიტუციაში ერთი თავი აქვს დათმობილი მათზე საუბარს. მოგვეპოვება ძვ.წ.ა. 333 წლით დათარიღებული ხელნაწერები, სადაც მოხსენიებულია ეფებიები. ამ დროისათვის 1000 ეფებია არსებობდა, მაგრამ მათი რიცხვი სწრაფად შემცირდა, ძვ.წ.ა. 276 წლისათვის მთელი ათენური ტომებიდან მხოლოდ 29 ერთიანდებოდა ამ დაწესებულებაში. ეს ფაქტი შეიძლება აიხსნას იმით, რომ თავდაპირველად, სამხედრო სამსახური სავალდებულო იყო ყველასათვის და მოგვიანებით, ის უკვე ნებაყოფლობითი გახდა. ამასთანავე, ჯარში უცხოელების მიღებაც დაიწყეს. იმპერიის პერიოდში ეფებიებში უცხოელების რაოდენობამ გადააჭარბა ათენელებისას. ძვ.წ.ა. IV საუკუნეში სამხედრო სამსახური სავალდებულო იყო 18 დან 20 წლამდე ასაკის ახალგაზრდებისათვის. პირველი წლის განმავლობაში ისინი ქალაქში სწავლობდნენ სხვადასხვა წესებსა და კანონებს. მეორე წელს იგზავნებოდნენ საზღვრების დასაცავად, რა თქმა უნდა, უფროსი ოფიცრის ზედამხედველობის ქვეშ.

ეფებიაში ჩარიცხვის აუცილებელი რიტუალი იყო ფიცის დადება. ეს ფიცი ამგვარად ჟღერდა: „ვფიცავ, არასოდეს შევარცხვინო წმინდა იარაღი და არ დავტოვო ჩემი ადგილი ბრძოლისას. ვფიცავ, ვიბრძოლო ჩემი ღმერთებისათვის და ჩემი კერიისათვის მარტომ და სხვებთან ერთად. ვფიცავ, ჩემი სიკვდილის შემდეგ სამშობლო დაკნინებული კი არ დავტოვო, არამედ უფრო მძლავრი და ძლიერი. ვფიცავ, შევასრულო ბრძანებები, მომდინარე ქვეყნის მძლავრი ხელმძღვანელებისაგან. ვფიცავ, დავიცვა სახელწიფოს როგორც ამჟამად მოქმედი, ისე მომავალში მიღებული კანონები. ვფიცავ, არ დავუშვა ამ მამისეული კანონების შერყევა და ჩემი ფიცის მოწმეებად ვიხმობ...“ (ჩამოთვლილია ღმერთები) (გორდეზიანი 2007: 238).

ძვ.წ. IV საუკუნის ბოლოს სამხედრო სამსახური აღარ იყო სავალდებულო. მისი ხანგრძლივობა ერთი წლით განისაზღვრა.  ძვ.წ. IV საუკუნეში ათენს უკვე აღარ ჰქონდა პოლიტიკური მნიშვნელობა და სამხედრო წრთვნა ჩაანაცვლა ინტელექტუალურმა განათლებამ. ახალგაზრდები გიმნასიონებში ესწრებოდნენ ფილოსოფოსების, რიტორებისა და გრამატიკოსების ლექციებს. ამგვარად, განათლების ხასიათი მთლიანად შეიცვალა: თუკი თავდაპირველად, მას დემოკრატიული საფუძვლები ჰქონდა და დიდი აქცენტი კეთდებოდა სამხედრო წვრთვნაზე, ეხლა უკვე ეფებიები გადაიქცა ახალგაზრდების თავშეყრის ადგილად, სადაც მდიდარი ათენელები იკრიბებოდნენ და განათლების სხვადასხვა საკითხზე მსჯელობდნენ (შდრ. რილინგერი 1990). ძვ.წ.ა. V საუკუნეში ათენელებს გაუჩნდათ უმაღლესი განათლებისადმი მოთხოვნა, რაც, გარკვეული თვალსაზრისით, სოფისტური განათლებითა და მოგვიანებით, ფილოსოფიური სკოლებით შეივსეს. 

ბ) რომი

რომის იმპერიის დაარსების საწყის პერიოდში რომაულ განათლებასაც სამხედრო ხასიათი ჰქონდა. ვაჟები ეუფლებოდნენ იარაღის ტარებასა და საბრძოლო ხელოვნებას, რადგანაც რომის სახელმწიფოს მთვარი მიზანი იყო დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა. სამხედრო ხელოვნების გარდა, სხვა ხელოვნების შესასწავლად დრო არ რჩებოდათ რომაელებს. მნიშვნელოვანი გარდატეხა რომაელთა განათლებაში მოხდა ძვ. წ. ა. 272 წელს, როცა რომში სამხედრო განათლება ლიტერატურის სწავლებამ ჩაანაცვლა (მიმოხილვისათვის იხ. გუინი 1926: 34–46).

8. პროფესიული სასწავლებლები

ა) საბერძნეთი

ანტიკურ საბერძნეთში გარკვეული ყურადღება ეთმობოდა სპეციალურ და პროფესიულ განათლებას (კოული 1931: 81–102). სპეციალურ სასწავლებლებში ხდებოდა მედიკოსთა, ხუროთმოძღვართა, ხელოსანთა და ა.შ. მომზადება. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ბერძნები, ძირითადად, ვაჭრობასა და ხელოსნობას თავისუფალი მოქალაქეებისთვის შეუფერებელ საქმიანობად თვლიდნენ და მიიჩნევდნენ, რომ ხელოსნობა აფერხებს ფიზიკურ და გონებრივ განვითარებას. ათენის ღარიბი მოსახლეობა იძულებული იყო დაკავებულიყო ხელოსნობით. სოკრატე მოქანდაკის შვილი იყო და თვითონაც მუშაობდა ხელოსნად, მაგრამ, ეს მას ხელს არ უშლიდა, ყოფილიყო მდიდარი და არისტოკრატიული კლასის წევრი. 

ბ) რომი

რომში პროფესიული სკოლების არსებობა არაა დადასტურებული. რომაელი ახლგაზრდები პროფესიულ განათლებას, ძირითადად, ოჯახებში იღებდნენ. ვაჟები მამებისაგან სწავლობდნენ ფერმერულ საქმიანობას, სხვადასხვა ტიპის ფიზიკური სამუშაოების შესრულებასა და საბრძოლო, თუ სამუშაო იარაღების გამოყენებას (მეიერი 1960: 32–34).

9. უმაღლესი განათლება

ა) საბერძნეთი

ნიჭითა და მონდომებით გამორჩეული ახალგაზრდები სწავლას განაგრძობდნენ ფილოსოფიურ თუ რიტორიკულ სკოლებში, სადაც ისინი იღრმავებდნენ ცოდნას და სწავლის დასრულების შემდგომ, საზოგადოებაში ღირსეულ ადგილს იჭერდნენ.

ათენში დემოკრატიის განვითარებას ჰქონდა მნიშვნელოვანი ეფექტი: მან ცოდნის წყურვილი გაუღვიძა ხალხს და შედეგმაც არ დააყოვნა (ობერი 1989: 156–160). მრავალმხრივმა შესაძლებლობებმა და მუდმივმა დისკუსიებმა დიდი როლი ითამაშა ადამიანის გონებრივ განვითარებაში. თვითმართვადი სახელმწიფოს მოქალაქე, ყოველი ინდივიდი თავს გრძნობდა მნიშვნელოვან ფიგურად და ცდილობდა, საზოგადოებაში მისი ადგილი დაემკვიდრებინა. ისინი მუდმივად სრულყოფილებისაკენ მიისწრაფოდნენ. გაჩნდა მოთხოვნა სრულყოფილ განათლებაზე და შესაბამისად, გაჩნდნენ ადამიანები, რომლებიც ზრუნავდნენ ახალგაზრდა თაობის განსწავლულობაზე. ბერძნული სამყაროს სხვადასხვა კუთხიდან, უპირატესად სიცილიიდან, მოდიოდნენ პროფესიონალი მასწავლებლები, რომლებიც ყველა საგანში განწავლულები იყვნენ. მათ ,,სოფისტებს’’ ანუ ,,სიბრძნის მასწავლებლებს’’ უწოდებდნენ (სოფისტებთან დაკავშირებით იხ. უოთერფილდი 2000).

სოფისტების სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოსვლამ რევოლუცია მოახდინა აღზრდა – განათლების სფეროში. სოფისტები იყვნენ პროფესიონალი მასწავლებლები, რომლებიც, ძირითადად, მოდიოდნენ მცირე აზიის ბერძნული კოლონიებიდან და იტალიის იმ ნაწილიდან, რომელიც Magna Graecia სახელწოდებით არის ცნობილი. ისინი ცდილობდნენ ადამიანებისათვის ესწავლებინათ, თუ როგორ გამხდარიყვნენ თავიანთი ქვეყნის წარჩინებული მოქალაქეები.

სოფისტები ასწავლიდნენ ასტრონომიას, გეომეტრიას, არითმეტიკას, გრამატიკასა და ლიტერატურას; მზად იყვნენ ნებისმიერ კითხვაზე პასუხი გაეცათ და დამახსოვრების ისეთი სისტემა ჰქონდათ შემუშავებული, რომ ორმოცდაათსიტყვიანი ჯაჭვი ერთხელ რომ მოესმინათ, შეეძლოთ მისი გამეორება. მათი საყვარელი საგანი იყო მათემატიკა, განსაკუთრებით კი, გეომეტრია. მოდაში შემოვიდა მათი სააზროვნო, ლოგიკური ამოცანები და მათი ამოხსნის გზები, რომლებიც ევკლიდემ თავის ტრაქტატში გააერთიანა. ისინი ასწავლიდნენ გეოგრაფიასა და ისტორიას, თუმცა ყველაზე პოპულარული მაინც იყო რიტორიკის შესწავლა. როგორც აღვნიშნეთ, ამ პერიოდში ადამიანი ცდილობდა ადგილი დაემკვიდრებინა სამყაროში და რადგანაც პოლიტიკა და სასამართლო ცნობადობის მიღწევის იოლი გზა იყო, ორატორულ ხელოვნებას სულ უფრო და უფრო მეტი ადამიანი ეუფლებოდა (შდრ. უატსონი 2001: 139-161). სოფისტები ასწავლიდნენ ხალხს, როგორ შეემკოთ მათი გამოსვლები მაღალფარდოვანი ფრაზეოლოგიით, როგორ ემოქმედათ აუდიტორიის გრძნობებზე და, რაც მთავარია, როგორ ეკამათათ სხვადასხვა საკითხზე.

სოფისტები რეგულარულ გაკვეთილებს ატარებდნენ რიტორიკაში. ფასი დამოკიდებული იყო კურსის ხანგრძლივობაზე. სოფისტი მასწავლებლები სტუდენტებს აძლევდნენ გარანტიას, რომ კურსის დასრულების შემდგომ მოიგებდნენ ნებისმიერ სასამართლო პროცესს. ისინი დადიოდნენ ქალაქიდან ქალაქში და ლექციებს უკითხავდნენ მათ, ვისაც შეეძლო სწავლის საფასურის გადახდა. ეს თანხა ხანდახან ძალიან მაღალიც იყო (უატერფილდი 2000: 203–205). მაგალითად, არისტიპუსი ათას დრაქმას ითხოვდა ჩატარებული ლექციების კურსის სანაცვლოდ; ისოკრატესიც ამავე თანხას იღებდა. ცნობილია ფაქტი, რომ როდესაც დემოსთენესმა მას 200 დრაქმა შესთავაზა მთელი კურსის მეხუთედი ნაწილის მოსასმენად, ისოკრატესმა უპასუხა: „მე ვერ დავყოფ ჩემს სალექციო კურსს ნაწილებად!“ (პლუტ. ორატ. ცხოვრ. X, 4). ზოგი ღარიბი სტუდენტი მთელ ღამეს ათევდა მუშაობაში, მაგალითად, წისქვილში, იმისათვის, რომ შეეგროვებინათ თანხა და დილით სოფისტების ლექციებს დასწრებოდნენ.

ყველა პროფესიონალი სოფისტისაგან განსხვავებით, სოკრატე არ იღებდა გასამრჯელოს ჩატარებული გაკვეთილების სანაცვლოდ. ამან ის სრულ სიღარიბემდე მიიყვანა. მიუხედავად ამისა, იგი აგრძელებდა პედაგოგიურ მოღვაწეობას. სოკრატე ხშირად შეაჩერებდა გამვლელებს და დაუწყებდა რაღაც პრობლემაზე დისკუსიას. სოკრატემ განავითარა სწავლების მისეული მეთოდი. ამ მეთოდს ,,დიალექტურ’’ მეთოდს უწოდებენ და მისი არსი იმაში მდგომარეობს, რომ სტუდენტი იმავე ენერგიას ხარჯავს, რასაც მასწავლებელი (მიმოხილვისათვის იხ. ბრიკჰაუსი 2000: 54–68). ანუ მასწავლებელი მოსწავლეებს უსვამს უამრავ შეკითხვას და ცდილობს, თავად მიიყვანოს ისინი სწორ პასუხამდე. სოკრატე ფიქრობდა, რომ მას საღმრთო მისია ჰქონდა დაკისრებული – ადამიანთათვის გონება გაენათებინა და ისინი სწორი აზროვნებისაკენ წაეყვანა. პრაქტიკულად, ყველაფერი, რაც ჩვენ მის შესახებ ვიცით, არის მისი ორი მოწაფის – ქსენოფონისა და პლატონის დამსახურება. ისინი სოკრატეს ზეგავლენას განიცდიდნენ. ისოკრატესმა, გორგიასის მოწაფემ, დააარსა პოლიტიკური რიტორიკის სკოლა, სადაც პოლიტიკური ფილოსოფია წამყვანი დარგი იყო, მაშინ როცა პლატონი ათენში დაბრუნდა და დააარსა აკადემია (მიჩელინი 2003: 8–15).

პლატონი მისი სიცოცხლის ბოლო 40 წლის განმავლობაში თავის საკუთარ სახლში უტარებდა ლექციებს მოსწავლეებს აკადემუსის ტყეში. პლატონის გარდაცვალების შემდგომ (ძვ.წ. 347 წ.), მისმა ძმისშვილმა სპეუსიპუსმა მემკვიდრეობით მიიღო მისი მამული, რომელიც შემდგომ მან დაუტოვა საკუთარ მოსწავლეებს. ლიცეუმი იყო არისტოტელეს მიმდევრების თავშეყრის ადგილი, რომელიც ასევე კერძო საკუთრებას წარმოადგენდა. ეპიკურელთა სკოლამ დაიწყო ფუნქციონირება ეპიკურესის ბაღში, რომელიც ფილოსოფოსთა ერთ-ერთ მიმდევარს ეკუთვნოდა გარკვეული პერიოდის მანძილზე (საიდი 1999: 79–96). როგორც ჩანს, მხოლოდ სტოიკოსებს არ გააჩნდათ კერძო საკუთრება. ეს სკოლები საერთო საძმოს წარმოადგენდა და მათ ჰქონდათ ერთი საერთო მიზანი: ცოდნის შეძენა და გადაცემა სტუდენტებისათვის. ამ სკოლებში მოდიოდნენ მოსწავლეები საბერძნეთის ყველა კუთხიდან უმაღლესი განათლების მისაღებად. მათი წყალობით, ათენი ინარჩუნებდა, სულ მცირე, ქრისტესშობამდე ფილოსოფიური აზროვნების ცენტრის ფუნქციას.

რეგულარული სოფისტური სკოლები ძვ.წ. IV საუკუნეში ჩამოყალიბდა ორ დიდ გიმნასიონში. ერთის ხელმძღვანელი იყო პლატონი, მეორის – არისტოტელე, პლატონის მოსწავლე. მანამდე სოფისტები იქ უტარებდნენ მოსწავლეებს გაკვეთილებს, სადაც კი სწავლამოწყურებულ ახალგაზრდებს ნახავდნენ ერთად შეკრებილს. გასაოცარ ენთუზიაზმს ანთებდნენ ისინი ახალგაზრდებში. მათი გავლენით უსაქმურმა ახალაზრდებმა ქვიშაში გეომეტრიული ფიგურების ხატვა დაიწყეს. მოსწავლეები იმდენად მოხიბლულები იყვნენ სოფისტთა გაკვეთილებით, რომ მათ მიჰყვებოდნენ სხვადასხვა ქალაქებში. არა მარტო ახალგაზრდობა, ზრდასრული ხალხიც აიყოლიეს სოფისტებმა. ,,გადმოცემის თანახმად, დიდმა პერიკლესმა ნახევარი დღე გაატარა ერთ-ერთ მასწავლებელთან დებატებში ერთი უბედური შემთხვევის განხილვისას: ცხენი ემსხვერპლა გასროლილ შუბს და გაჩნდა შეკითხვა: ვინ იყო დამნაშავე? - შუბი, ადამიანი, რომელმაც ის ისროლა, თუ რბოლის ზედამხედველი?’’ ( რობინსონი 1933: 145).

წიგნების კითხვა პოპულარული გახდა ხალხში. პლატონი თვლიდა, რომ ფილოსოფოსთა შრომები ხელმისაწვდომი უნდა ყოფილიყო ყველასათვის, ამიტომ ხდებოდა წიგნების გადაწერა სპეციალურად ეგვიპტიდან შემოტანილ პაპირუსებზე (კენიონი 1932: 33–78).

სოფისტებისაგან გამორჩეული იყო პროტაგორასი ადბერადან (ძვ.წ.ა. 480–410 წწ.). ის თავის თავს უწოდებდა ,,ღირსების“ მასწავლებელს და ამ ღირსებაში გულისხმობდა არა მორალს, არამედ იმ თვისებებს, რომელიც ადამიანს საშუალებას მისცემდა საზოგადოებაში ღირსეული ადგილი დაემკვიდრებინა. იგი 40 წლის განმავლობაში მოგზაურობდა მთელს საბერძნეთში, კარგა ხნით ცხოვრობდა ათენში და დიდი პოპულარობა მოიპოვა თავისი ლექციებით. პლატონი, მუიხედავად იმისა, რომ სოფისტების პრინციპებს ეწინააღმდეგებოდა, პროტაგორასს ყველგან დიდი პატივისცემით მოიხსენიებდა და ნათლად აღწერდა, თუ რა ვნებათაღელვას იწვევდა მისი ყოველი გამოჩენა ათენელ ახალგაზრდებში.

სოკრატე გადმოგვცემს, ერთ დილას ჰიპოკრატემ როგორ მიუბრახუნა კარზე, შევარდა შიგნით და ყვიროდა ბოლო ხმაზე: „პროტაგორასი ჩამოვიდა“ (პლატ. პროტ. 310, 315). ჰოპოკრატემ სოკრატე წაიყვანა მასთან შესახვედრად. როცა მივიდნენ კალიასის სახლში, სადაც იმყოფებოდა პროტაგორასი, იქ დახვდათ მოწაფეთა ბრბო, უმეტესად უცხოელები ანუ ის ხალხი, რომელიც პროტაგორასს დაყვებოდა ერთი ქალაქიდან მეორეში. აქვე იყვნენ ცნობილი ათენელები: კრიტიასი, ალკიბიადესი და პერიკლესის ორი ვაჟი, პროდიკუსი კეოსიდან, ევნოსი პაროსიდან, და ჰიპიასი ელისიდან (დობსონი 1932: 51).

სოფისტების სწავლებას ცუდი მხარეებიც ჰქონდა (შდრ. უათერფილდი 2000: 67–68). მათ ხალხს ჩამოუყალიბეს ზედაპირული ცოდნის მიღების სურვილი. სოფისტების გავლენის ქვეშ მოქცეული პოლიტიკოსები თავგამოდებით ამტკიცებდნენ იმას, რაც შესაძლოა, არ ყოფილიყო მართალი და ამ მეთოდების გამოყენებას ისინი ამართლებდნენ ეროვნული ინტერესებით. სოფისტები ძალიან ბევრს მსჯელობდნენ მორალზე, ცდილობდნენ პასუხი გაეცათ შეკითხვაზე: როგორ უნდა იპოვოს ადამიანმა ბედნიერება? ზოგი ამბობდა, ინსტიქტებს უნდა მიჰყვესო, სხვანი – კარგი ცხოვრებით უნდა იცხოვროსო. რა არის კარგი ცხოვრება? ნიშნავს ეს – საზოგადოებრივი წესების დაცვას? თუ ის უნდა აკეთოს ინდივიდმა, რასაც თავად თვლის სწორად? კამათი ამ საკითხებზე ყოველთვის იყო მწვავე და არგუმენტირებული.

სოფისტურ შეხედულებებზე დაყრდნობით, ცნობილმა ორატორმა ისოკრატესმა ჩამოაყალიბა έγκύκλιος παιδεία–ის („წრიული“ ანუ „ზოგადი აღზრდა“) კონცეფცია (გორდეზიანი 2007 : 235). აქედან წარმოიქმნა ტერმინი ენციკლოპედია და საფუძველი ჩაეყარა საცნობარო ლიტერატურის შექმნას, რაც მიზნად ისახავდა საზოგადოებაში ზოგადი განათლების დონის ამაღლებას.

უნდა ითქვას, რომ სოფისტებმა თითქოს ხასიათი შეუცვალეს ბერძნებს. მათში ჩაკლეს სახელმწიფოსათვის თავდადების სურვილი. ხალხმა პირადი ინტერესები წამოსწია სახელმწიფო ინტერესების წინ. ათენელებიც კი გაზარმაცდნენ და უკვე ერჩივნათ დაქირავებულ მეომრებს ებრძოლათ მათ ნაცვლად. მდიდართა სასახლეების ბრწყინვალება მეტოქეობას უწევდა საზოგადოებრივი ძეგლების მშვენიერებას. ძვ. წ. ა. IV საუკუნე საბერძნეთის ისტორიაში ინტრიგების, შურისძიებებისა და არაკეთილსინდისიერი დიპლომატიის საუკუნედაა ცნობილი. თითოეული კაცი თავად წერდა კანონებს და ის მტკიცე ჯაჭვი, რომლითაც შეკრული იყო მთელი ქალაქ-სახელმწიფო, ნელ-ნელა მოეშვა.

მართალია, სოკრატემ, პლატონმა და არისტოტელემ სოფისტური მოძღვრების ნაკლოვანი მხარეები მწვავედ გააკრიტიკეს, მაგრამ სწავლების სოფისტურმა მეთოდებმა ღრმა კვალი დატოვეს სააღმზრდელო პრაქტიკაში (შდრ. მიჩელინი 2003: 40–50).

პერიკლესის იდეალი იყო, ათენი ყოფილიყო საბერძნეთის „განათლების ცენტრი“ და ამ იდეალს უდაოდ შეესხა ხორცი. საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ათენელებს არ ჰყოლიათ ბადალი „გონებამახვილობაში, გულმოდგინებასა და გემოვნებაში“ (რობინსონი 1933: 150). ათენელი მოქალაქე იყო კარგი პოლიტიკოსი, იურისტი, და რა თქმა უნდა, მეომარი ან მეზღვაური. ყველაფერი, რასაც ის აკეთებდა, იყო შესრულებული დიდი მონდომებით, საქმის დიდი სიყვარულითა და ენთუზიაზმით. ეს მას ეხმარებოდა ახალგაზრდული სულისა და მხნეობის შენარჩუნებაში. ათენელები, როგორც წესი, მისდევდნენ სპორტს. მათ შეეძლოთ სიმღერა, ცეკვა, ლირაზე დაკვრა. ახასიათებდათ განათლების მიღების წყურვილი და მუდმივად განიხილავდნენ ადამიანის არსებობის არსს.

თუკი სპარტანული განათლება სახელმწიფოს მიერ იყო რეგულირებული და მიზნად ისახავდა ქალაქის მცველი მოქალაქეების აღზრდას, რასაც ჩვენ შეიძლება პროფესიული სწავლაც ვუწოდოთ, ამის საპირისპიროდ, ათენურ განათლებას „ინდივიდუალისტური სული ჰქონდა“. მისი მიზანი იყო ხასიათისა და გემოვნების ჩამოყალიბება.

ათენში ფილოსოფიური სკოლების არსებობამ ნიადაგი მოუმზადა უნივერსიტეტის დაარსებას საბერძნეთში. ალექსანდრე მაკედონელმა ახალი ტალღა მოიტანა საბერძნეთის ისტორიაში. მიუხედავად იმისა, რომ მაკედონელი მამის, ფილიპეს მსგავსად, დიდ პატივს სცემდა საბერძნეთს, ცივილიზაციის ცენტრი ათენი ვეღარ იქნებოდა. ძვ.წ.ა. 332 წელს, ალექსანდრეს სიცოცხლეში, დაარსდა ალექსანდრია, იგი მალევე გახდა განათლების ცენტრი. მას უზარმაზარი რესურსები და შესაძლებლობები გააჩნდა.

პტოლემეოს სოტერმა (ძვ.წ.ა. 283 წ.) დააარსა ალექსანდრიის მუზეუმი. მისმა ვაჟმა – პტოლემეოს ფილადელფუსმა (ძვ.წ.ა. 247 წელს) გაამდიდრა და გააფართოვა იგი. ამ მუზეუმის თავდაპირველი ფუნქცია იყო არა ის, რომ სასწავლო დაწესებულება ყოფილიყო, არამედ იქ უნდა წარმართულიყო სამეცნიერო კვლევა-ძიება. ძვ. წ. III საუკუნეში აქ მიმდინარეობდა მეცნიერული მუშაობა ფილოლოგიაში, მათემატიკაში, ასტრონომიაში, მექანიკაში, ანატომიასა და ბუნებისმეტყველებაში. მდიდარი ბიბლიოთეკა და უმაღლესი განათლების მისაღებად საჭირო პირობები იზიდავდა სწავლულებს ბერძნული სამყაროს ყველა კუთხიდან. აქ ისინი საუნივერსიტეტო ცხოვრებით ცხოვრობდნენ. მუზეუმთან ახლოს იყო ბიბლიოთეკა, სადაც დაახლოებით ნახევარი მილიონი წიგნი ინახებოდა. ალექსანდრიაში იყო მხატვრული ტექსტების ფილოლოგიური კვლევის პირველი მცდელობა. ცოტა მოგვიანებით მეორე სასწავლო ცენტრი გაიხსნა მცირე აზიაში – პერგამონი, რომელსაც, ძვ.წ. III საუკუნის ბოლოს ჰქონდა უმდიდრესი ბიბლიოთეკა. ასევე განათლების კერა დაარსდა ანტიოქიაში, სადაც დაარსდა მუზეუმი და ბიბლიოთეკა. იყო შედარებით უფრო ნაკლები მნიშვნელობის საგანმანათლებლო კერებიც: პელა, კოსი და როდოსი.

ამდენად, განათლების ზემოთ განხილულ სისტემაში, ფაქტობრივად, სამი საფეხური გამოიყოფოდა: 1. ელემენტარული ანუ საბაზისო, რომელიც აძლევდა საწყის ცოდნას წერა-კითხვის, არითმეტიკის, ფიზკულტურისა და მუსიკის სფეროში; 2. ზოგადსაგანმანათლებლო, რომელიც ელინისტური პერიოდიდან მოყოლებული ე. წ. გიმნასიონებში ხორციელდებოდა. აქ, ძირითადად, ისწავლებოდა ენათმეცნიერებისა და ლიტერატურათმცონეობის დისციპლინები: გრამატიკა, რიტორიკა, მათემატიკა, მოგვიანებით სპორტი და მუსიკა; 3. უმაღლესი საფეხური, არსებითად, აჯამებდა უკვე მიღებულ განათლებას უმაღლესი ფილოსოფიური განზოგადების დონეზე (გორდეზიანი 2007 : 238–239).

თანდათანობით ათენმა დაკარგა პოლიტიკური ძალაუფლება, თუმცა იგი კვლავ ინარჩუნებდა სწავლა-განათლების კერის ტრადიციულ იმიჯს. სამწუხაროდ, მიიღეს რა მონაწილეობა მითრიდატეს პირველ ბრძოლაში, ათენი ალყაში მოექცა. მოსახლეობის დიდი ნაწილი დახოცეს, აკადემიისა და ლიცეუმის ხეები დაჭრეს და შენობები დაარბიეს (მიმოხილვისათვის იხ. საიდი 1999). მან მოგვიანებით კვლავ მოახერხა აღედგინა მისი ბრწყინვალება. 

ბ) რომი

რომში უმაღლესი განათლება მხოლოდ მდიდარი ოჯახის შვილებისათვის იყო ხელმისაწვდომი. დიდი პოპულარობით სარგებლობდა იურიდიული და რიტორიკული განათლება. თექვსმეტი წლის ასაკიდან შეძლებულ ოჯახთა ვაჟები რიტორიკულ სკოლებში იწყებდნენ რიტორიკის დაუფლებას. ასეთ სკოლებში ისწავლებოდა რიტორიკული დეკლამაცია, სამართალი, ფილოსოფია, მითოლოგია და ისტორია.

ნიჭითა და მონდომებით გამორჩეული მოსწავლეები საბერძნეთში მიემგზავრებოდნენ სწავლის გასაგრძელებლად. იქ ისმენდნენ ფილოსოფოსთა ლექციებს, ეცნობოდნენ სიძველეებს და შემდეგ ბრუნდებოდნენ სამშობლოში.

უნდა აღინიშნოს, რომ უმაღლესი განათლების მიღების შემდგომ რომაელები, ძირითადად, პოლიტიკურ საქმიანობას მიჰყოფდნენ ხელს. თვიანთ განათლებას აქსოვდნენ ორატორულ სიტყვებში, რომლითაც ისინი გამოდიოდნენ სენატში, სახალხო კრებებსა და სასამართლო პროცესებზე (კლარკე 1996: 100–109).

ბერძნული სისტემის გავლენა რომაულზე. ძვ. წ. ა. III საუკუნის შუა პერიოდში რომაულმა განათლებამ განიცადა პრინციპების ცვლილება ბერძნულ ცივილიზაციასთან კონტაქტის შედეგად. ლივიუსი იყო პირველი პროფესიონალი მასწავლებელი, რომელიც ბავშვებს ასწავლიდა ბერძნულ ლიტერატურას. პოეტი ენიუსი მაღალი წრის ოჯახის წევრებს ბერძნულ ენას ასწავლიდა. ის წერდა წიგნებს გრამატიკაზე, მართლწერაზე, წარმოთქმაზე, მეტრზე, მას მიაწერენ ასევე ბერძენი ავტორების თარგმანების ოთხტომეულს. ეს ასევე, მიგვანიშნებს იმაზე, რომ რომის საზოგადოებაში არსებობდა მხატვრული ლიტერატურის მოთხოვნილება (შდრ. ჰარდი 1962: 68–70). უნდა ხაზგასმით ითქვას, რომ ძველი რომაული განათლება მთლიანად კი არ შეიცვალა, არამედ გაჩნდა ტენდენცია, დაეხვეწათ და შეევსოთ ის ბერძნებისგან შეთვისებული სალიტერატურო კულტურით. ამის წინააღმდეგ გაილაშქრა კატომ (ძვ.წ. 234–149 წწ.). ის ყოველგვარი ინოვაციის წინააღმდეგი იყო და ეჭვის თვალით უყურებდა ყველაფერს უცხოურს (კენიონი 1932:77–78). ემილიუს პაულუსი კი, პირიქით, მხარს უჭერდა ბერძნული კულტურის შეთვისებას (პლუტ. ემილ. პაულ. ცხ. 6). მან მისი ორი ვაჟი ფაბიუსი და სკრიპიო თავად აღზარდა ძველი რომაული ტრადიციის მიხედვით, თუმცა ბერძნებს ბაძავდა გრამატიკის, რიტორიკის, ხატვის, ლოგიკის და სხვა საგნების სწავლებისას (კენიონი 1932: 78–80). მან რომში ჩამოიტანა ბერძნული წიგნების კოლექცია და ათენელებს სთხოვა, მისთვის გამოეგზავნათ ფილოსოფოსი, რომელიც თავის თავზე აიღებდა ვაჟების უმაღლეს განათლებას. ძვ.წ.ა. 100 წლიდან, დაახლოებით 2 საუკუნის განმავლობაში, რომაული განათლება ბერძნულ კალაპოტში მიედინებოდა. ბერძნული გავლენა შეიმჩნეოდა ადრეული ბავშვობის პერიოდის სწავლა-განათლებაზეც კი. მაღალი კლასის ოჯახები ბერძენ ძიძებს მასწავლებლებად ქირაობდნენ. 7 წლიდან 16 წლამდე რომაელი ვაჟების განათლება ძალიან ჰგავდა ძვ.წ.ა. მეხუთე საუკუნის ათენელ ვაჟთა განათლებას, რომელიც პედაგოგის ზედამხედველობით ხდებოდა. დაწყებით სკოლას Ludus (თამაში) ეწოდებოდა. ხოლო შემდგომი ეტაპის სკოლას ეწოდებოდა schola (თავისუფალი საქმიანობა).

საბერძნეთმა უდიდესი გავლენა იქონია რომში განათლების სისტემის ჩამოყალიბებაზე. რომაელებს არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება ჰქონდათ განათლების სისტემის ელინიზაციის მიმართ: ერთნი ფიქრობდნენ, რომ ბერძნულ კულტურასთან ზიარება რომს თვითმყოფადობას დაუკარგავდა, მეორენი კი, უფრო პროგრესულად მოაზროვნე ნაწილი, ხვდებოდა, რომ განათლების სისტემის ელინიზაცია რომაელებისთვის ძალიან სასარგებლო იქნებოდა. დრომ აჩვენა, რომ ამ ყველაფერს კარგი შედეგი მოჰყვა – რომაულმა კულტურამ მალევე მიაღწია ელინურ სიმაღლეებს.

ბიბლიოგრაფია

ანტიკური ეპოქის ავტორები

1. Aeschylus Prometheus H.J. Mette der verlorene Aeschylos. Akademie Verlag. Berlin 1963. 257. 

2. Aeschylus. Aeschylus, with an English translation by Herbert Weir Smyth, Ph. D. in two volumes. Herbert Weir Smyth, Ph. D. Cambridge, MA. Harvard University Press. 1926. 

3. Appolonios Rhodius. Argonautica ed. R.c. Seaton. Oxford 1954, 397. 

4. Aristophanes. The Clouds, The Wasps, The Peace, the Birds, the Frogs, with an English translation by B.B. Rogers (1924). 1968, 437. 

5. Aristophanes, Lysistrate. Perseus (edd. Hall and Geldart, 1907) 

6. Aristophanes. Ecclesiazusae. The Complete Greek Drama, vol. 2. Eugene O'Neill, Jr. New York. Random House. 1938. 

7. Cicero, Marcus Tullius. Latin texts. Rackham H. Sutton E.V. Cambridge: Harvard University press. 1942. 

8. Demosthenes. De corona. William Watson Goodwin. Bristol Classical Press. 1982. 

9. Diels, H. "Alkmans Partheneion," Hermes 31, 1896, pp. 339-374. 

10. Diogenes Laertius, Lives of the Philosophers (a.k.a. Vitae Philosophorum). Mikr?s Ap?plous (ed. H.S. Long, 1964). 

11. Euripides. Hecuba. Ed.Daitz S.G. BSB B. G. Teubner verlagsgesellschaft. Leipzig. 1973. 

12. Euripides. Trag?dien. F?nfter Teii. Die Troerinnem. Die Phoinikennen. Orestes Grieschisch und Deutch von Dietrich Ebener. Akademie – Verlag. Berlin. 1979, 313. 

13. Euripides. The Complete Greek Drama, edited by Whitney J. Oates and Eugene O'Neill, Jr. in two volumes. 2. Helen, translated by E. P. Coleridge. New York. Random House. 1938.

14. Flaccus Valerius. Argonautic. Ed. Cortney. E.Teubner. Leipzig. 1970,256. 

15. Herodotus. Historiarum Libri. Ed. H. Stein. Berlin. Bd. 1. 190L. 205. Bd. 2 1877, 231. 

16. Hesiod. Theogony. Ed. With Prolegomena und Commentary by M. L. West. Oxford. At the Clarendon Press. (1966). 1978. 

17. Hesiod, Works and Days (Erga kai Hemerai, a.k.a. Opera et Dies). The Chicago Homer (ed. Solmsen, 1970) 

18. Hesiod of Askra [attrib.],Catalogue of Women (a.k.a.Ehoiai), fragments. The Oxyrhynchus Papyri vol.XVII no. 2075 

19. Heliodoros Aethiopica. Ed. R. M. Rattenbury Paris. Les Belles Lettres 1960. 

20. Hippias of Elis, fragments. Sacred-texts.com (tr. K. Freeman, 1948) 

21. Homer. Opera. T. I-II. Illiadis. Libr. I-XII. XII-XXIV: ed. D.B. Monro. TH. W. Allen (SCBO Oxford. 1920). 

22. Homer. Opera. T. II-IV. Odyssea Libr. I-XII. XII-XXIV. Ed. T.H. W. Allen (SCBO). Oxford. 1917. 

23. Horace: Epodes and Odes. Daniel H. Garrison, - 1998 

24. Longus. Daphnis and Chloe. Ed. M.D. Reeve. Teubner. Leipzig 1982. 

25. Ovidius. Metamorphoses. Ed. W.S. Anderson. Leipzig. Teubner. 1977,419. 

26. Petronius. Satiricon. Trans. Walsh P. G. Oxford University Press 1997. 

27. Petronius A. The Satyrica. Transl. William Burnaby C. K. Scott-Moncrieff - Author. Modern Library. New York. 1929. 

28. Plato [attrib.], Alkibiades I.ed. Burnet, 1903) 

29. Plato [attrib.], Hippias Major (a.k.a. Greater Hippias). (ed. Burnet, 1903) 

30. Platon. Werke. Bd. 1. Hrag. H. Hofmann. L. Bodin. A Croiset. M. Croiset and L. Meridier. Wissenschaftliche. Buchgesellschaft. Darmstadt. 1990. 

31. Platon. Werke. Bd. 2. Hrag. H. Hofmann. L. Bodin. A Croiset. M. Croiset and L. Meridier. Wissenscha ftliche. Buchgesellschaft. Darmstadt. 1990. 

32. Platon. Werke. Bd. 5. Hrag D. Kurs. L. Robin A Dies’s und Joseph Soullhe. Wissenschaftliche. Buchgesellschaft, Darmstadt.1961. 

33. Platon. Werke. Bd. 7. Hrag KIlans Widdra. Albert Rivard und Auguste Dies. Wissenschaftliche. Buchgesellschaft, Darmstadt 1972. 

34. Plato. Republic. Recogn. J. Burnet. Oxford. Clarendon Press. 1967. 

35. Plutarch: The Lives of the Noble Grecians and Romans. Trans. Dryden J. Modern Library. New York. Publication year: 1932. . 

36. Plutarch (Plutarchus). Vitae Parallelae ii.2.152-153. Ed. Zeigler K.Leipzig (accessable translation in the Penguine Collection. Trans.Scott I. 

37. Plutarch [attrib.], Lives of the Ten Orators). Nimispauci (tr. B. Latzarus, 1950) 

38. Quintillian. The Institutio Oratoria: with an English translation by H. E. Butler. Cambridge: Mass Harvard University Press. 1920. 

39. Sappho. Grieschisch und deutch. ?bertrogen von Emil Steiger. Z?irich. 1951,256. 

40. Sappho of Lesbos, Poems. Bibliotheca Augustana (edd. U. Harsch, 2003) 

41. Seneca. Tragodiae. Recens. Fr. Henz Bothe. Lipsiae. 1934. 

42. Sophocles. Tragodiae. Ed. ADain and P. Mazon. Paris: Les Belles Lettres. 1955-72. 

43. Socrates. Scholastichus. Documenta Catholica Omnia. De Rebus Laicorum. Migne JP. Patrologia Graeca DCO (MPG. 06700300842). Trans. Philip S. (1819-1893) 

44. The "Ars Poetica" Of Horace John Watson Logan University of Wisconsin--Madison, 1921 

45. Theophrastus of Eresus. Sourses for his life, writings, thoughts and influence. Commentary by Sharples. Brill. 1998. 

46. Theophrastos, Testament(Diathekai) [= Diog. Laert. 5.51ff.] Bibliotheca Augustana (ed. U. Harsch, 2000/2002 

47. Vergilius. Aeneis. Recogn. Otto Ribbeck. Lipsiae. Teubner. 1966. 

48. Xenophon of Ephesus. Ephesiaca. (TR.). Swain S. Oxford University Press 1999. 

49. Xenophon. Xenophon in Seven Volumes, 4. Harvard University Press, Cambridge, MA; William Heinemann, Ltd., London. 1979. 

50. არისტოტელე. პოეტიკა. თარგმანი და კომენტარები ს. დანელიასი. თბილისის. 1944. 

51. არისტოფანე. კრაზანები. თარგმანი ეკუთვნის ბერძენიშვილი. „ლოგოსი“. თბილისი. 2004. 

52. ევრიპიდე. მედეა. თარგმანი ეკუთვნის ბ.ბრეგვაძეს. შენიშვნები და კომენტარები რ. გორდეზიანს. თბილისი.1996. 

53. ესქილე. სპარსელები. თარგმანი გ.სარიშვილისა. გამ-ბა „ლიტერატურა“. თბილისი. 1978. 

54. ესქილე. მიჯაჭვული პრომეთე. თარგმანი გ.სარიშვილისა. თბილისი 1978. 

55. ესქილე. აგამემნონის. თარგმანი გ.სარიშვილისა. 1978. 

56. ვერგილიუსი. ენეიდა. წინასიტყვაობა და თარგმანი რ. მიმინოშვილისა. გამ-ბა „საბჭოთა საქართველო“. თბილისი. 1976. 

57. კვინტუს ჰორაციუს ფლაკუსი. პოეტური ხელოვნებისათვის. თარგმანი და კომენტარები ა. ურუშაძის.თბილისი. 1981. 

58. კვინტუს ჰორაციუს ფლაკუსი. ოდები. თარგმანი მ. იმნაძისა. შენიშვნები და კომენტარები ა. ურუშაძის. თბილისი. 1988. 

59. ლონგოსი. დაფნისი და ქლოე. თაქრგმანი ი. ქავჟარაძისა. გამ-ბა „ნაკადული“, თბილისი. 1970. 

60. ოვიდიუსი. მეტამორფოზები. ნ.მელაშვილის; ნ. ტონიას თარგმანი. წინასიტყვაობა აკ. ურუშაძის. თსუ. თბილისი. 1980. 

61. პლუტარქოსი. პარალელური ბიოგრაფიები. თარგმანი, შესავალი წერილი და განმარტებები ა. ურუშაძისა. გამ-ბა „სახელგამი“. თბილისი. 1957. 

62. პლატონი. სახელმწიფო. თარგმანი ბ. ბრეგვაძისა. გამ-ბა „ნეკერი“. თბილისი. 2003. 

63. ჰელიოდოროსი. ,ეთიოპიკა. თარგმანი გიგლა სარიშვილისა. გამ-ბა „მერანი“. თბილისი. 1972. 

64. ჰეროდოტოსი. ისტორიები. თარგმანი თ. ყაუხჩიშვილისა. რედ. ნ. ელიზბარაშვილი. გამ-ბა „ბაკურ სულაკაური“. თბილისი. 2007. 

65. ჰომეროსი. ილიადა. თარგმანი და შესავალი რ. მიმინოშვილისა. გამ. „საბჭოთა საქართველო“. თბილისი 1979. 

66. ჰომეროსი. ოდისეა. პ ბერაძის თარგმანი. თბილისი 1979. 

67. როდოსელი. არგონავტიკა. თარგმანი და შესავალი აკ. გელოვანისა. გამ-ბა „მეცნიერება“. თბილისი. 1975. 

სამეცნიერო ლიტერატურა

68. აკინსი 1981 – Akins W. (1981). Child Drama in University. Theatre News ( Dec.). 

69. ალბრეხტი 1981 – Albrecht M. (1981). Mythos and Ramische Realitat in Ovid’s „Metamorphosen“ in: ANRW. 

70. ალბრეხტი 1996 – Albrecht M. (1996). Geschichte der R?mische Literatur. Oxford. 

71. ანასი 1981 – Annas J. (1981). An Introduction to Plato's Republic. Oxford: Oxford University Press. 

72. არმსტრონგი 2002 – არმსტრონგი მ. (2002). ადამიანური რესურსების მართვა. თბილისი. 

73. ბარკერი 1959 – Barker. E. (1959). The Political Thought of Plato and Aristotle. New York: Dover . 

74. ბასელი 1896 – Bussel F.W. (1896). The School of Plato: Its Origin , development and Revival Under The Roman Empire. London : Methue and Co. 

75. ბატსი 1947 – Butts R. Freeman. (1947). A Cultural history of Education : Reassessing Our Educational Traditions. New York: McGraw- Hill . 

76. ბატსი 1955 – Butts R. Freeman. (1955). A Cultural history of Western Education : Its Social and Intellectual Foundations. New York: McGrow-Hill. 

77. ბევანი 1921 – Bevan E. (1921). Hellenism and Christianity. London: George Allen and Unwin. 

78. ბეიე 1982 - Beye R. Gardener J. (1982). Epic and romance in the Argonautica of Apollonius. Carbondale: South Illinois University Press. 

79. ბეიკერი 1957 – Barker Sir Ernest. (1957). Church, State and Education. Ann Arbor, MI: Michigan U.P. 

80. ბენსონი 1992 - Benson H. H. (1992). Essays on the Philosophy of Socrates. New York: Oxford University press. 

81. ბენსონი 2000 – Benson H. H. (2000). Socratic Wisdom: The Model of Knowledge in Plato's Early Dialogues. New York: Oxford University Press. 

82. ბერაძე 1944 – ბერაძე პ. (1944). ქართული ლექსის ბუნებისათვის, ჟურნ. „მნათობი“, №3, გვ. 140. 

83. ბერკლი 1959 - Barclay W. (1959). Train Up a Child: Educational Ideas in the Ancient World . Philadelphia: Westminster Press. 

84. ბერკოვიჩი 2006 - Berkowitz P. (2006). Liberal Education Then And Now. Policy Review. 

85. ბერნი 1936 - Burn A. R. (1936). The world of Hesiod: A study of Greek middle ages, C 900-700. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd. 

86. ბერძნული ლიტერატურის ისტორია 1946 - История Греческой Литературы. (1946) Т. I. Москва. 

87. ბიი 2004 – Bee J. (2004). Sophocles and the Tragedy of Athenian Democracy. Westport, CT: Praeger. 

88. ბიგსი 1905 – Biggs C. (1905). The Church’s Task Under The Roman Empire. Oxford: Clarendon Press. 

89. ბინზი 1974– Binns J.W. (1974). Seneca and Neo-Latin Tragedy in England. London. 

90. ბიჩემი 1991 - Beacham R. C. (1991). The Roman theatre and its Audience. London.

91. ბოლგარი 1954- Bolgar R.R. (1954). The classical heritage and its beneficiaries. Cambridge.

92. ბოლდსონი 1979 – Baldson J. P. V. D. (1979). Romans and Aliens. Vol.10. Chapel Hill: University of North Carolina Press. 

93. ბოლოტოვსკაია 1976 - Ъоловатская Т. (1976). Греческое овшество второго тысячилетия до новои эры и его культураю Москваю 

94. ბოლჩაზი 2006 – Bolchazy M.C. (2006). Classical Considerations: Useful Wisdom Of Greece and Rome. Wauconda, IL: Bolchazy- Carducci. 

95. ბონერი 1977 - Bonner S. F. (1977). Education in ancient Rome: From the elder Cato to the Younger Pliny. London. 

96. ბონერი 2012 - Stanley F. Bonner. (2012) Education in Ancient Rome from the elder Cato to the younger Pliny. Volume 91, Routledge & Kegan Paul 

97. ბორდიე 1994 - Bourdieu P. et al. (1994). Academic discourse. trans. R. Teese. Stanford, CA: Stanford General Books. 

98. ბოურა 1961 - Bowra C.M (1961). Greek Lyric Poetry From Alcman to Simonides. Oxford: Oxford University Press. 

99. ბრაგი 1992 - Bragie R. ( 1992). Europe, la voie romaine . Paris: Criterion. 

100. ბრადენი 1970 – Braden G. (1970). The Rhetoric and Psychology of Power in the Dramas of Seneca. Arion 9: 5-41. 

101. ბრამელდი 1955 – Brameld T. (1955). Philosophies of Education in Cultural Perspectives. New York: Holt, Rinehart &Winston. 

102. ბრანტდი 2012 - Rasmus Brandt and John W.Iddent, (2012) Greek and Roman Festivals, Content, Meaning and Practice, Oxford 

103. ბრელიხი 1969 – Brelich A. (1969). Paides e parthenoi. Rome. 

104. ბრემერი 1987 - Bremmer J. (1987). Interpretationes of Greek Mythology. London- Sydney. 

105. ბრიკჰაუსი 2000 - Brickhouse T. Nicholas D Smith. (2000). The philosophy of Socrates. Boulder Co: Westview press 

106. ბროდი 1991 - Broadie S. (1991). Ethics with Aristotle . New York/Oxford. 

107. ბროსიო 2000 – Brosio Richard A. (2000). Democratic Education. Philosophical Scaffolding for the Construction of Critical Democratic Education. New York: Peter Land. 

108. ბრუნერი 1960 – Bruner J. (1960). The Process of Education, Cambridge, Mass. Harvard University Press. 

109. ბურკჰარდტი 2002 - Burckhardt J. (2002). History of Greek Culture. New York: Frederic Ungar. 

110. ბუჩერი 1904 – Butcher S.H. (1904). Some Aspects of the Greek Genius. London: Macmillan. 

111. გათრი 1983 - გათრი უ. (1983). ბერძენი ფილოსოფოსები. თბილისი. 

112. გარდენი 1995 – Garden J. F. (1995). Frauen im antiken Rom. Munchen. 

113. გარდინერი 2002 - Gardiner E.N. (2002). Athletics of the Ancient World. Oxford: Clarendon Press. 

114. გარდნერი 1975 – Gardner H. (1975). The Shattered Mind. New York: Knopf. 

115. გარდნერი 1989 – Gardner H., Hatch T. (1989). Multiple intelligences go to school: Educational implications of the theory of multiple intelligences. Educational Researcher, 18(8), 4-9. 

116. გარდნერი 2006 – Gardner H. (2006). Changing Minds. The art and science of changing our own and other people's minds. Boston MA: Harvard Business School Press. 

117. გარტონი 1972 – Garton C. (1972). Personal Aspects of the Roman Theatre. Toronto. 

118. გასპაროვი 1996 - Гаспаров М. (1996). Занимательная Греция. Мщсква. 

119. გლესი 1992 – Gless D. J., Hernshtein S. B. (1992). The Politics of Liberal Education. Duke University Press. 

120. გლოტცი 1987 - Glotz G. (1987). Ancient Greece at Work. Hildesheim. 

121. გოლოსოვკერი 1987 – Голосовкер Я. (1987). Логика Мифа. Москва. 

122. გორდეზიანი 2007 – გორდეზიანი რ., დანელია მ. (2007). კლასიკური ფილოლოგიის შესავალი. თბილისი: გამომცემლობა „ლოგოსი“. 

123. გორდეზიანი 2011. ბერძნული ლიტერატურა. ელინური ეპოქის ეპოსი, ლირიკა, დრამა. თბილისი: გამომცემლობა „ლოგოსი“. 

124. გორდეზიანი 1998. ბერძნული მითების სამყარო. ქაოსიდან კოსმოსამდე. თბილისი:გამომცემლობა „ლოგოსი“. 

125. გორდეზიანი 1997- გორდეზიანი რ. (1997). ბერძნული ცივილიზაცია. ნაკვეთი. I. თბილისი: „მერანი“. 

126. გორდეზიანი 1988- გორდეზიანი (1988). ბერძნული ცივილიზაცია. ნაკვეთი. II. თბილისი: „მერანი“.

127. გრეივზი 1914 – Graves F. P. (1914). A History Of Education : During the Middle Ages and the Transition of Modern Times. London: Macmillan. 

128. გრეივზი 1923 – Graves F. P. (1923). A History of Education in Modern Times. London: Macmillan. 

129. გრისუოლდი 1954 – Griswold A. W. (1954). Essays on Education. New Haven, CT: Yale University Press. 

130. გრიფინი 1983 - Griffin J. (1983). Homer on Life and Death. Oxford: Clarendon Press. 

131. გუინი 1926 – Gwynn A. (1926). Roman Education from Cicero to Quintilian. Oxford: Clarendon Press. 

132. გულიკი 1927 – Gulick C. B. (1927). Modern Traits in Old Greek Life. New York: Longmans, Green and Co. 

133. დეგერ ჯალკოცი 2006 – Deger-Jalkotzy S., Lemos I. S. (2006). Ancient Greece: From the Mycenaean Palaces to the Age of Homer. Edinburgh: Edinburgh University Press. 

134. დევისი 1991 - Davies M. (1991). Poetarum Melicorum Graecorum Fragmenta. Oxford: Oxford University Press. 

135. დემიაშკევიჩი 1935 – Demiashkevich M. (1935). An Introduction to the Philosophy of Education. New York: American Book. 

136. დილი 1905 – Dill S. (1905). Roman Society from Nero to Marcus Aurelius. London: Macmillan 

137. დიჰლე 2013 - Dihle A.(2013). Greek and Latin Literature of the Roman Empire : from Augustus to Justinian 

138. დობსონი 1932 – Dobson J. F. (1932). Ancient Education and Its Meaning to Us. New York: Longmans, green. 

139. დოვერი 1984 – Dover K.J. (1984). Classical Greek attitude to Sexual Behaviour. WAW. 

140. დოვერი 1984 – Dover K.J. (1984). Aristophanic Comedy. University of California Press. 

141. დოვერი 1976 – Dover K.J. (1976). Greek Popular Morality at the Time of Plato and Aristotle. Oxford. 

142. დოილი 1993 - Doyle C. (1993). A Site for Critical Pedagogy. St. John's. Newfoundland: Memorial University of Newfoundland. 

143. დოიფერტი 2002 - Deufert M. (2002). Textgeschichte und Rezeption der plautinischen Komadien im Altertum. Berlin 

144. დომინიკი 1997 – Dominik W. J.(1997). Roman Eloquence: Rhetoric in Society and Literature. London: Routledge 

145. დუგლასი 2001 - Douglas L. (2001). Oxford Readings in Homer's Iliad. New York: Oxford University Press. 

146. ები 1934 – Eby F., Charles F. A. (1934). The Development of Modern Education. New York: Prentice Hall. 

147. ედმონდსონი 2009 – Edmondson J. (2009). Augustus. Edinburg: Edinburg University Press. 

148. ელიოტი 1951 – Eliot (1951). Seneca in Elizabethan Translation. Selected Essays, 3rd edn: 65-105. London. 

149. ერენბერგი 1960 – Ehrenberg V. (1960). The Greek State. Barnes and Noble . 

150. ეუბენი 1997 – Euben J. P. (1997). Corrupting Youth: Political Ecucation, Democratic Culture, and Political Theory. Princeton, NJ: Princeton University Press. 

151. ვეიმანი 1975 Вейман Р. (1975). История литературы и мифология. Москва. 

152. ვლაჩოსი 1936 - Vlachos N. P. (1936). Hellas and Hellenism: A Social and Cultural History of Boston: Ancient Greece. Ginn and Company. 

153. ზდრავკო 2003. - Zdravko P (2003). Plato through Homer: Poetry and Philosophy in the Cosmological Dialogues . University of Missouri Press. 

154. ზინსერლინგი 1973 - Zinserling V. (1973). Women in Greece and Rome. New York. 

155. თუუ 2001 - Too Y. L. (2001). Education in Greek and Roman Antiquity. Boston: Brill. 

156. თუნინგი 2005 – გონზალესი ხ., ვაგენაარი რ. (რედაქტორები). (2005). საგანმანათლებლო სტრუქტურების ურთიერთშეწყობა ევროპაში, უნივერსიტეტების წვლილი ბოლონიის პროცესში. დეუსტოს უნივერსიტეტი, გრონინგერის უნივერსიტეტი. 

157. თუნინგი 2008 – Tuning Educational Structures in Europe. An introduction. Edited by Gonzales J., Wagenaar R. 

158. იარხო 1954 - Ярхо В. (1954). Комедии Аристофана. Т.1. Москва. 

159. იარხო 1976 - Ярхо В. (1976). Полонская Л. Античная Лирика. Москва. 

160. ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. (2005). უმაღლესი განათლების სამსაფეხურიანი სისტემის შემოღება საქართველოში. სადოქტორო პროგრამები. თბილისი. 

161. ირვინი 1977 – Irwin T. H. (1977). Plato's Moral Theory: The Early and Middle Dialogues. Oxford: Oxford University Press. 

162. იუნის 2003 – Yunis H. (2003). Written Texts and the Rise of Literature Culture in Ancient Cambridge, England: Greece. Cambridge University Press. 

163. კაირნსი 2001 – Cairns D. L. (2001). Oxford Readings in Homer’s Iliad. Oxford University Press. 

164. კალამე 1997 - Calame C. (1997). Les choeurs de jeunes filles. Rome 

165. კარასი 1981 – Karras M., Wieseh?fer J. (1981). Kindheit und Jugend in der Antike. Bonn. 

166. კარტლეჯი 1979 - Cartledge P. (1979). Sparta and Lakonia. A Regional History 1300-362 BC. London/Boston: Henle. 

167. კასტერი 1988 - Kaster R.A. (1988). Guardians of language. Berkeley. 

168. კასტლედენი 1990 – Castleden R . (1990). The Knossos Labyrinth: A New View of the "Palace of Minos" at Knosos. London: Routledge. 

169. კაციტაძე 2007 - კაციტაძე კ. (2007). პოსტინდუსტრიული საზოგადოების ინფორმაციული მაჩვენებლები. სერია ,,ევროპული ძიებანი’’, სტატიების კრებული. ქართული საზოგადოება და ევროპული ღირებულებები. თბილისი. 

170. კეკენი 1931 – Kekeny C. (1931). The Gods of the Greeks. London: Hudson and Thames. 

171. კენედი 1994 –Kennedy G. A. (1994). A New History of Classical Rhetoric. Princeton: Princeton University Press. 

172. კენეთი 1974 – Kenneth J. D. (1974). Greek Popular Morality at the time of Plato and Aristotle. Oxford: Clarendon Press. 

173. კენიონი 1932 – Kenyon F. G. (1932). Books and Readers in Ancient Greece and Rome. Oxford: The Clarendon Press. 

174. კლაინერი 2005 – Kleiner D.E. (2005). Cleopatra and Rome. Cambridge , AM: Belknap Press. 

175. კლარკე 1956 – Clarke M.L. (1956). The Roman Mind : Studies in the History of Thought from Cicero to Marcus Avrelius. Cambridge, MA: Harward University Press. 

176. კლარკე 1989 – Clarke H.W. (1989). The Art of the Odyssey. Wauconda, IL : Bolchazy-Carducci. 

177. კლარკე 2012 - M Clarke (2012). Higher education in the ancient world, Volume 92, Routledge & Kegan Paul, 

178. კლეი 1993 - Clay J. S. (1993). The education of Perses: from ,,Mega Nepios ‘’ to Dion Genos’’ and back. MD 31. 

179. კლეინე პაული 1964 - Der Kleine Pauly. (1964). Lexikon der Antike. I Banden. Stuttgart. M?nchen 

180. კოკოლაკისი 1961 - Kokolakis M. (1961). Lucian and tragic performance in his time. Athens. 

181. კოლინსი 1991– Collins C. (1991). The Poetics of the Mind’s Eye: Literature and the Psychology of Imagination. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 

182. კორნფორდი 1957 - Cornford F. M. ( 1957). Plato’s Theory of Knowledge: The Theaetetus and the Sophist of Plato. New York: Liberal arts Press. 

183. კოული 1931 – Cole Percival R. A. (1931). History of Educational Thought. London: Oxford University Press. 

184. კროტი 1994 - Crotty K. (1994). The Poetics of Supplication: Homer’s Iliad and Odyssey. Cornell University Press. 

185. კუბერლი 1920 – Cubberley E. P. (1902). The History of Education: Educational Practice and Progress Considered as a Phase of the Development and Spread of Western Civilization. Boston: Houghton Mifflin. 

186. კუბერლი 1920 – Cubberley E P. (1920). Readings in the History of Education: A Collection of Sources and Readings to Illustrate the Development of Educational Practice, Theory and Organization. Boston: Houghton Mifflin Company. 

187. კუპერი 1917 – Cooper L. (1917). The Greek Genius and Its Influence: Select essays and extracts. New Haven, CT: Yale University Press. 

188. კუპერი 1922 – Cooper L. (1922). Two Views of Eduaction: With Other Papers Chiefly on the Study of Literature. New Haven, CT: Yale University Press. 

189. ლაგერსონი 2000 - Laggerson N. L. (2000). Expanding Curriculum Research and Understanding: Mitho-poetic Perspecttive. New York: Peterlang. 

190. ლადი 1962 – Ladd E. T., Sayres W. C. (1962). Social Aspects of Education : A Casebook. Englewood cliffs, NJ: Prantice Hall. 

191. ლაისტერი 1951- Laistner M. L.W. (1951). Christianity and Pagan Culture in the Later Roman Empire. Ithaca NY: Cornell University Press. 

192. ლაიცესტერი 2000 - Leicester M., Modgil Celia, Modgil Sohan. (2000). Systems of Education: Theories , Policies and Implicit Values. London: Falmer Press. 

193. ლატაჩი 1993 - Latacz J. (1993). Einf?hrung in die grieschische Tragodie. G?tingen. 

194. ლევი 1962 - Levi A. W. (1962). Literature, Psychology and the Imagination. Indiana University Bloomington, IN: Press. 

195. ლევინი 1991 - Levine J. M. (1991). The Battle of the Books: History and Literature in the Augustan Age. Ithaca NY: Cornell University Press. 

196. ლეთკვითზი 1977 - Letkwitz M.R. (1977). Fant M. Women in Greece and Rome. Toronto. 

197. ლესი 1985 – Lacey W. K. (1985). Die Familie im Antiken Griechenland. Mainz. 

198. ლესკი 1971 - Lesky A. (1971).Geschiste der griechischen Literatur. Bern und M?nchen. 

199. ლიი 2005 - Lee Mi-Kyoung. (2005). Epistemology after Protagoras: Responses to relativism in Plato, Aristotle and Democritus. Oxford: Clarendon Press. 

200. ლივინგსტონი 1928 - Livingstone Sir R.W. (1928). The Mission of Greece: Some Greek Views of Life in the Roman World. Oxford: Clarendon press. 

201. ლივინგსტონი 1956 - Livingstone Sir R.W. (1956). Greek Ideals and Modern Life. Cambridge MA: Harward University Press. 

202. ლილუაშვილი 2002- ლილუაშვილი ზ. (2002). აქილევსის სახე ჰომეროსთან და მისი რეცეფციები ანტიკურ ლიტერატურაში. პროგრამა ,,ლოგოსი’’. თბილისი. 

203. ლითლი 1942 - Little A. M.G. (1942). Myth and Society in Attic Drama. New York: Columbia University Press. 

204. ლოიდი 2004 – Lloyd G. (2004). Ancient Worlds, Modern Reflections: Philosophical Perspectives on Greek and Chinese Science and Culture. Oxford, England: Clarendon. 

205. ლოსევი 1963 - Лосев А. (1963). История Античрой Эстетики. Москва. 

206. ლოსევი 1969 - Лосев А. (1969). История Античрой Эстетики (Софисты.Сократ. Рлатон). Москва. 

207. ლოსევი 1974 - Лосев А. (1974). История Античрой Эстетики (высокая классика). Москваю 

208. მაკდანიელი 1924 - McDaniel W. B. (1924). Roman Private Life and Its Survivals. Boston: Marshall Jones Company. 

209. მაკდაუელი 1995 - Mackdowell D. M. (1995). Aristophanes and Athens: An introduction to the Plays. London: Oxford University Press. 

210. მაკეი 1999 - Mackay A. (1999). Signs of Orality in the Oral Tradition and Its Influence in the Greek and Roman World. Boston: Brill. 

211. მაკკრათი 1949 - McCrath E. J. (1949). The Humanities in General Education. Dubuque , IA: W.C. Brown Co. 

212. მაკლეოდი 2001 - Macleod L. (2001). Polos and Dike in Sophokle’s Elektra. Boston: Brill. 

213. მაკმეილი 1925 - Mckmail J.W. (1925). Classical Studies. London: Macmillan. 

214. მაკსუინი 1974 - McSweeney M. (1974). Creative Children's Theatre. South Brunswick: A. S. Barnes. 

215. მალამუდი 1995 - Malamud M.A. (1995). (P)raising the dead in Silvae . Boyle 

216. მაროუ 1956 - Marrou, H.I. (1956). A history of education in antiquity. trans. G. Lamb. London 

217. მაროუ 1998– Marrou, H.I(1998). Education in Greek and Roman Antiquity. 

218. მარტინი 2004 - Martin R. P. (2004). Hesiod and the Didactic Double. Stanford University. 

219. მაჰაფი 1987 - Mahaffy J.P. (1987). Greek Life and Thought: From the Age of Alexander to the Roman Conquest. London: Macmillan. 

220. მაჰაფი 1996 - Mahaffy J.P. (1996). A Survey of Greek Civilization. Meadville, PA: Flood and Vincent. 

221. მეი 2006 - May R. (2006). Apuleius and Drama: The Ass on Stage. London: Oxford University Press. 

222. მეიერი 1960 - Mayer F. (1960). A History of Educational Thought. Columbus, OH: Charles E. Merrill Books. 

223. მეირა 1999 - Meira L. (1999). The Demands of Liberal Education. Oxford: Oxford University Press. 

224. მელეტინსკი 1968 - Мелетинскгй Е. (1968). Здда и ранние формы зпоса. Москва. 

225. მელეტინსკი 1976 - Мелетинскгй Е. Поетика Мифа. (1976). Москва. 

226. მინდაძე 2003 - მინდაძე ნ. (2003). ადამიანის სიცოცხლის ასაკობრივი ციკლების ფსიქო-ფიზიოლოგიური თავისებურებანი და ცხოვრების ტრადიციული წესი. თბილისი : ,, ჩუბინი’’ 2. 

227. მიჩელინი 2003 – Michelini A. N. ( 2003). The Rhetoric of Philosophy: Plato as Author. Boston: Brill. 

228. მონტესორი 1963 - Montesorry M., Carter B. B. (1963). The Secret of Childhood. Bombay: Orient Longmans. 

229. მსოფლიო ლიტერატურის ისტორია 1983 - История Всемирной Литературы.(1983). Т. I. Москва. 

230. ნაითი 1944 – Knight W. F. J. (1944). Roman Vergil. London: Faber and Faber. 

231. ნაკოსტინი 1965 - Nakosteen M. K. (1965). The history and philosophy of education. New York: Ronald press. 

232. ნეგი 1982 - Nagy G. (1982). Hesiod In Ancient Greek Authours. New York. 

233. ნეუე პაული 1996 - Der Neue Pauly. (1996). Encyklopadie der Antike. Stuttgart. Waimer. 

234. ნიკოლსი 1992 - Nichols M. P. (1992). Citizens and Statesmen. A Study of Aristotle's Politics. Savage: Maryland. 

235. ობერი 1989 - Ober J. (1989). Mass and Elite in Democratic Athens: Rhetoric, Ideology, and the Power of the People. Princetone, NJ: Princetone University Press. 

236. ოუენი 1898 - Owen E. T. (1989). The Story of the Iliad. Wauconda, IL: Bolchazy-Carducci. 

237. პაუელი 1994 – Powell A., Hodkinson S. (1994). The Shadow of Sparta. New York: Routledge. 

238. პაუელი 1997 - Powell A. (1997). The Greek World. New York: Routledge . 

239. პეიჯი 1952 - Page D. L. ( 1952). Medea. Oxford: Clarendon Press. 

240. პენგლასი 1994 – Penglase C. (1994). Greek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influence in the Homeric Hymns and Hesiod. London: Routledge. 

241. პეტერსონი 1988 - Peterson M. L. (1988). Philosophy of Education: Issues and Options. Downers Grove IL: Intervasity Press. 

242. პომეროი 2002 – Pomeroy S. B. (2002). Spartan Women. New York : Oxford University Press. 

243. პორტერი 2001 - Porter S. E. (2001). Handbook of Classical Rhetoric in the Hellenistic Period 330 B. C.-A.D.400. Boston: Brill. 

244. პრაისი - Price K. (1962). Education and Philosophical Thought. Boston: Allyn and Bacon. 

245. პუთნამი 1995 – Putnam M. C. J. (1995). Virgil's Aeneid: Interpretation and Influence. Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press. 

246. რაიზნერი 1927 – Reisner E. H. (1927). Historical Foundations of Modern Education. New York: Macmillan. 

247. რასელი 2005 - Russell D. (2005). Plato on Pleasure and the Good Life. Oxford, England: Oxford University Press. 

248. რასკო 1932 - Rascoe B. (1932). Titans of Literature from Homer to the Present. New York: G. P. Putman’s Sons . 

249. რეიგანი 1983 - Reagan T. (1983). The Instituto Oratoria: Quintilian's Contribution to Educational Theory and Practice. Vitae Scholasticae 2 .405-17. 

250. რემი 1988 - Rhem R. (1988). The staging of suppliant plays. Greek, Roman and Byzantine studies 29:263-307 . 

251. რიგერი 1994 - Rieger B. M. (1994). Dionysus in Literature: Essays on Literary Madness. Bowling Green , OH: Bowling Green State University Popular Press. 

252. რიდინგტონი 1935 - Ridington W. D. 1935. The Minoan- Mycaenian background of Greek athletics. Philadelphia. 

253. რივი 1988 - Reeve C. D. C. (1988). Philosopher-Kings: The Argument of Plato's Republic. Princeton NJ: Princeton University Press. 

254. რიჩლინი 1992 - Richlin A. (1992). Making gender in the Roman forum. APA Abstracts. 

255. რობინსონი 1924 - Robinson D. M. (1924). Sapho and Her Influence. Boston: Marshal Jones Company. 

256. რობინსონი 1933 – Robinson C. E. (1933). Everyday Life in Ancient Greece. Oxford: Clarendon Press. 

257. რობინსონი 1972 - Robincon C.E. (1972). Everyday Life in Ancient 

258. რომის ლიტერატურის ისტორია 1962 - История Римскщй Литературы. (1962). Т. I. Москва. 

259. რილინგერი 1989 – Rilinger R. (1989). Leben im alten Rom. M?nchen. 

260. რილინგერი 1990 – Rilinger Rolf. (1990). Leben im alten Griechenland. M?nchen. 

261. როსი 1960 - Ross D. (1960). The development of Aristotle’s thought in Aristotle and Plato in the mid- fourth century. ed. I. Daring and G.E.L. Gateburg: Elanders Boktryck eri Aktiebolag. 

262. საინტი 1969 - Saint John, Sister Thomas Aquinas Goggin. (1969). Comentary on Saint John the Apostle and Evangelist. Homilies [1-47]. Vol.1. Washington, DC: Catholic University of America Press. 

263. სალომონი 2002 - Salomon G., Nevo B. (2002). Peace education: The Concept, Principles and the Practices around the World. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 

264. სეგალი 2001 - Segal C. (2001). Oidipus Turannus: Tragic Heroism and Limits of Knowledge. London: Oxford University Press. 

265. სეიდენსტიკერი 1969 – Seidensticker B. (1969). Die Gesprachsverdichtung in den Tragadien Senecas. Heidelberg. 

266. სიმპსონი 1979 - Simpson M., Baskin L. (1976). Apollodorus. Gods and Heroes of the Greeks : The Library of Apollodorus. Amherst, MA: University of Massachusetts Press. 

267. სინკლეარი 1995 - Sinclair P. (1995). The sententious historian: a sociology of rhetoric in 'Annales' 1–6. University Park. 

268. სკარი 2003 – Scarre C., Stefoff R. (2003). The Palace of Minos at Knossos. New York: Oxford University Press. 

269. სკიდმორი 1996 - Skidmore C. (1996). Practical Ethics for Roman Gentleman: The Work of Valerius Maximus. Exeter, England: University of Exeter Press. 

270. სკოტი 2002 - Scott D., Lawson H. (2002). Citizenship Education and the Curriculum. Westpost, CT: Ablex Pubishing. 

271. სკუჩი 1985 - Skutsch O. (1985). The Annals of Quintus Ennius. Oxford: Oxford University Press. 

272. სმითი 1994 - Smith J.K. Smith L. G. (1994 ). Lives in education: a narrative of people and ideas. Mahwah NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 

273. სნელი 1975 – Snell Br. (1975). Die Entdeckung des Gestes. G?ttingen. 

274. სტივენსი 1953 - Stevens D. H. (1953). The Changing Humanities: An Appraisal of Old Values and New Users. New York: Harper. 

275. სტოდარდი 2004 - Stoddard K. (2004). The Narrative Voice in the Theology of Hesiod. Boston: Brill. 

276. სტოუნი 1994 - Stone P. G., Molyneaux B. L. (1994). The Presented Past: Heritage, Museums and Education. New York: Routledge. 

277. ტეილორი 1953 - Taylor A. E. (1953). Socrates: The man and His Thought. New York: Doubleday Anchor Books. 

278. ტეილორი 2000 - Taylor C. C. W. (2000). Socrates: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press.

279. ტეოლორი 1996 - Taylor C. C. W. (1996). Protagoras. Oxford: Oxford University Press. 

280. ტონია 1991 - ტონია ნ. (1991). საფოს პოეტური სამყარო. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. 

281. ტონია 2008 - ტონია ნ. (2008). ანტიკური სამყაროს პოეტესები. თბილისი: გამომცემლობა ,,ლოგოსი’’. 

282. ტრიპოლიტისი 2002 - Tripolitis A. ( 2002). Religion of the Helenistic – Roman Age. W.b. Berdmans. 

283. ტუკერი 1910 - Tucker T. G. (1910). Life in the Roman World of Nero and Saint Paul. London: Macmillan. 

284. უალდენი 1909 - Walden J. F. W. (1909). The Universities of Ancient Greece. New York: C. Scribners Sons. 

285. უატერფილდი 2000 – Waterfield R. (2000). The First Philosophers: The Presocratics and Sophists. Oxford: Oxford University Press. 

286. უატსონი 2001 - Watson J. (2001). Speaking Volumes: Orality and Literacy in the Greek and Roman World. Boston: Brill. 

287. უენდელი 1920 - Wendell B. (1920). Traditions of European Literature , from Homer to Dante. New York: C. Scribners Sons. 

288. უესტი 1917 - West A. F. (1917). Values of the Classics. Princeton: Princeton University Press. 

289. უესტი 1978 - West M. L. (1978). Hesiod: Works and Days. Oxford: Oxford University Press. 

290. უესტი 1994 - West M.L. (1994). Ancient Greek Music. Oxford: Clarendon Press. 

291. უესტი 1995 – West H. D. (1995). Horace Odes I: Carpe Diem. Oxford: Clarendon Press 

292. უილსონი 1978 - Wilson B. (1978). Education, Equality and Society. London: George Allen & Unwin. 

293. უილსონი 1998– Wilson J. (1998). Drama, Narrative and Moral Education. London: Falmer Press. 

294. ულრიხი 2003 - ულრიხი ბ. (2003). რა არის გობალიზაცია? თბილისი. 

295. ურუშაძე 1993 – ურუშაძე ა. (1993). ქუთაისი ბერძნულ და რომაულ წყაროებში. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. 

296. უუდი 1989 - Wood E. M. (1989). Peasant-Citizen and Slave. The Foundations of Athenian Democracy. London.

297. უძველესი ქვეყნების ისტორია 1974 - A History of the Ancient World. (1974). London. 

298. ფანთემი 1994 – Fantham E. (1994). Women in the Classical World. New York: Oxford. 

299. ფანთემი 2002 - Fantham (2002). Orator and actor in easterling and hall. Oxford: Oxford University Press. 

300. ფანთემი 2012 - E. Fantham (2012). The School of Rome: Latin Studies and Origins of Liberal Education by W.Martin Bloomer. Classical Philology, Vol. 107, No. 3 

301. ფეარკლოუ 1930 – Fairclough H. R. (1930). Love of Nature among Greeks and Romans. New York: Longman, Green and Co. 

302. ფიდლერი 1964 – Fiedler L. A., Vinocur J. (1964). The Continuing Debate : Essays on Education. New York: St. Martin’s Press. 

303. ფინკელბერგი 2003 – Finkelberg M., Strousma G. G. (2003). Homer, The Bible and Beyond: Literary and Religious Canons in the Ancient World. Boston: Brill. 

304. ფიორენცა 1993 – Fiorenza E. S. (1993). Searching the Scriptures. New York: Crossroad. 

305. ფირალიშვილი 2007 - ფირალიშვილი ზ. (2007). ნაციონალიზმი და განათლება. სერია ,, ევროპული ძიებანი’’, სტატიების კრებული. ქართული საზოგადოება და ევროპული ღირებულებები. თბილისი. 

306. ფოლი 2003 - Foley H. (2003). Female Acts in Greek Tragedy. Princeton: Princeton University Press. 

307. ფრანცისი 1996 - Francis M. Dunn. (1996). Tragedy’s End: Closure and Innovation in Euripidean Drama. Oxford: Oxford University Press. 

308. ფრეიდენბერგი 1936 - Фрейденъерг О. (1936).Поетика Сюжета и Жанра. Ленинград. 

309. ფრეიდენბერგი 1978 - Фрейденъерг О. (1978). Мир и литература Древности. Москва. 

310. ფრისკი 1960-1972 - Frisk H. (1960-1972). Griechisches etymologisches W?rterbuch. 3vol. Heidelberg. 

311. ქოუთორნი 1996 - Cawthorne N. (1996). The secrets of love: The erotic arts through ages. London: Pavilion. 

312. ყაუხჩიშვილი 1950- ყაუხჩიშვილი (1950). ბერძნული ლიტერატურის ისტორია. ტ. I. თსუ. თბილისი.

313. ყაუხჩიშვილი 1971- ყაუხჩიშვილი (1971). ბერძნული ლიტერატურის ისტორია II. თსუ. თბილისი. 

314. შანტრენი 1968-1980 - Chantraine P. (1968-1980). Dictionnaire ?timologique de la langue grcque. Histoire des mots, 5 vol. Paris. 

315. შერერი 1964 - Scherer M. R. (1964). The legends of Troyin Art and Literature. New York: Phaidan Press. 

316. შმიდტი 1986 - Smidt J. U. (1986). Addressat und Paraineseform : Zur intention von hesiods ‘ Werken und Tagen.’ Gőttingen. 

317. შნაიდევინი 1897 - Schneidewin M. (1897). Die antike humanit?t. Berlin: Weidmann. 

318. ჩაპმენი 1927 – Chapman J. J. (1927). Lucian, Plato and Greek Morals. Boston: Houghton Mifflin Company. 

319. ჩერჩი 1951 – Church A. J. (1951). The Iliad of Homer. New York : Biblo and Tannen. 

320. ჩიხლაძე 2003 - ჩიხლაძე ნ. (2003). ამაძონობის მოტივი ანტიკურ ლიტერატურაში. თბილისი: გამომცემლობა ,,ლოგოსი’’. 

321. ჩიხლაძე 2006 - ჩიხლაძე ნ. (2006). პრომეთეს მხატვრული სახის ოპოზიციების გენეზისი და ფორმირება. თბილისი: გამომცემლობა ,,ლოგოსი’’. 

322. ციმერმანი 1992 - Zimmerman (1992). Dithyrambos. Geschichte einer Gattung. G?ttingen 

323. ჯასტი 1989 – Just R. (1989). Women in Athenian Law and Life. London. 

324. ჯიბელი 1980 – Giebel M. (1980). Sappo. Hamburg. 

325. ჯინჯიხაძე 2011 - ჯინჯიხაძე ჯ.( 2011). მათემატიკის დაწყებითი კურსის სწავლების მეთოდიკა და ტექნოლოგია. თბილისი: გამომცემლობა ,,უნივერსალი’’. 

326. ჯოუნსი 1940 – Johnes A. H. M. (1940). The Greek City from Alexander to Justinian. Oxford: The Clarendon Press. 

327. ჰაარჰოფი 1920 – Haarhoff T. (1920). Schools of Gaul: A Study of Pagan and Christian education in the Last Century of the Western Empire. London: Oxford University Press. 

328. ჰადსონი 1917 – Hudson T. W. (1917). An education bill from ancient Greece. Cambridge. 

329. ჰანთერი 2004 – Hunter R. (2004). Plato’s Symposium. London: Oxford University Press. 

330. ჰარდი 1980 - Hardie W. F. R. (1980). Aristotle's Ethical Theory. 2nd ed. Oxford: Oxford University Press.

331. ჰარდი 1999 – Hardy W.G. (1962). Greek and Roman World. Cambridge MA: Schenkman. 

332. ჰარდინი 2000 - Hardin R. (2000). Love in a green shade: Idyllic Romances Ancient to modern. Lincoln, NE: University of Nebraska press. 

333. ჰარისი 1989 - Harris W.R. (1989). War and imperialism in republican Rome 327 70 BC. Ancient literacy. Cambridge: MA. 

334. ჰარისი 2006 - Harrist R.S., Richardson F.C. (2006). Tesnion Within Modern Liberal Individualism and Moral Education. A Jounrnal of the Oxford Round Table . 

335. ჰაქსლი 1962 - Huxley G. L. (1962). Early Sparta. London 

336. ჰემერლიკი 1999 – Hemerlik E. A. (1999). Matrona Docta: Educated Women in the Roman Elite from Cornelia to Julia Domna. London: Routledge. 

337. ჰერიკი 1930 – Herrick M. T. (1930). The Poetics of Aristotle in England. New Haven, CT: Yale University Press. 

338. ჰერინგტონი 1985 - Herington J. (1985). Poetry into Drama. Early Tragedy and the Greek poetic Tradition. Barkeley-Los Angeles-London. 

339. ჰერინგტონი 1966 – Herington C. J. (1966). Senecan Tragedy. Arion 5: 422- 71. 

340. ჰერშკოვიცი 1998 - Hershkowitz Debra. Valerius Flaccus' Argonautica: Abbreviated Voyages in Silver Latin Epic. Oxford: Oxford University Press. 

341. ჰეტჩი 1993 – Hatch T. and Gardner H. (1993). Finding cognition in the classroom: an expanded view of human intelligence in G. Salomon (ed.). Distributed Cognitions. Psychological and educational considerations. Cambridge: Cambridge University Press. 

342. ჰოლი 2004 - Hall R. W. (2004). Political Thinkers: Plato. New York: Routledge. 

343. ჰოლმსი 2001 – Holmes A. F. (2001). Building the Christian Academy. W.Beerdmans. 

344. ჰუმეცი 1987 – Humez A. Humez N. (1987). ABC et Cetera: The Life and Times of the Roman Alphabet. Boston: David R. Goldine. 

ინტერნეტ ბიბლიოთეკების მისამართები

345. www. amazon.com. /research /library 

346. www.brailleworks.com/Resources/Famo. Times MA November. 

347. www.lib.cam.ac.uk. /research/libreries. 

348. www.forgottenbooks.com. 

349. www.ox.ac.uk. /research/libreries. 

350. www.questia.com (Online library).