ქართულ-რომაული ეკლესიების „გაყრის“ დროისა და უნიის პროცესის ახლებური ინტერპრეტაცია (მ. პაპაშვილი)

სანამ შევეცდებით კონკრეტული ფაქტებითა და თეორიული გააზრებით პრობლემის გაანალიზებას, ვსვამთ კითხვას: თუ ქართული ეკლესიის რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიასთან დაშორება XIII საუკუნის 30-იანი წლებიდან დაიწყო, რამდენად მართებულია მანამდე ქართული ეკლესია კათოლიკე ეკლესიად მივიჩნიოთ? ამასთან დაკავშირებით ჯერ კიდევ ადრე ჩვენ ვწერდით: „საქართველო პაპის ტახტს მოგვიანებით ჩამოშორდა და ეს გამოყოფა თანდათანობით განხორციელდა. პირველი ცნობა ამის შესახებ 1240 წელს გვხვდება. ამგვარად, ამ დრომდე საქართველოს ეკლესია კათოლიკური იყო“1 ცხადია, ამ დასკვნისას ამოვდიოდით იქიდან, რომ ნიკეა-კონსტანტინოპოლის მრწამსით ეკლესია იმთავითვე იყო „კათოლიკე სამოციქულო“, ანუ „საყოველთაო ეკლესია“. ე.ი. ეკლესია მოციქულთა დროიდან იყო კათოლიკე, ხოლო ეკლესიის ჭეშმარიტება, მართლმადიდებლობა მისივე კათოლიკობაა2. აქედან გამომდინარე, ლათინური წესის კათოლიკეთა სამოციქულო ვიკარიუსი დასავლეთ საქართველოში გაბრიელე ბრაგანტინი დაასკვნის: „...საქართველოში ეკლესია თავისი დაარსების პირველი წამიდანვე იყო კათოლიკე ეკლესია. ეს ნიშნავს, რომ ის თანაზიარებაში იმყოფებოდა ნიკეის კრებაზე აღიარებულ ყველა სამოციქულო ეკლესიასთან, მათ შორის, რომის ეკლესიასთან“3. ამ ლოგიკიდან გამომდინარე შეუძლებელია არ დაეთანხმო ავტორს, რომ „...მხოლოდ ლათინური წესით შეიძლება ითქვას, რომ ის დაიწყო მეცამეტე ან მეთოთხმეტე...საუკუნიდან“4. ვეთანხმებით რა ძირითადად ამ დასკვნაში გ. ბრაგანტინს, გვინდა მასში ერთი დამატება შევიტანოთ. კერძოდ, მართალია, სქიზმამდელი ეკლესიები შესაბამისად კათოლიკური იყო, თუმცა ეს არ უნდა გავიგოთ ისე, რომ საქართველოს ეკლესია რომს ექვემდებარებოდა. როგორც დანარჩენი ეკლესიები, ქართული ეკლესიაც წმინდა ტახტთან ერთიანობაში იმყოფებოდა. ჩვენი კვლევის ძირითადი საკითხი ვერ გაირკვევა თუ ამთავითვე არ ვუპასუხეთ სამ კითხვას: პირველი, შეგვიძლია თუ არა დავაზუსტოთ როდის მოხდა მცხეთისა და რომის ეკლესიას შორის გაყრა? მეორე, დიდი სქიზმის (1054) შემდეგ, როდის და რის საფუძველზე დაიწყო ქართული ეკლესიის ურთიერთობა რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიასთან? მესამე, რა მიზნით აგზავნიდა წმინდა ტახტი მისიონერებს საქართველოში XIII საუკუნის 30-იანი წლიდან? პირველ კითხვაზე ქართველ თუ უცხოელ მკვლევრებს ზედმიწევნით სწორი პასუხი არა აქვთ. მ. თამარაშვილის მოსაზრებით, ორ ეკლესიას შორის ერთიანობა დაირღვა 1230 წლის შემდეგ5. მ. თარხნიშვილის მიხედვით, „საქართველო რომის ტახტს მოგვიანებით ჩამოშორდა და ეს გამოყოფა თანდათან განხორციელდა. პირველი ცნობა ამის შესახებ 1240 წელს გვხვდება“6. რემონ ჟანენი მიიჩნევს, რომ 1233 წელს ქართველები რომისაგან ჯერ კიდევ არ არიან საბოლოოდ განდგომილნი7. თავის დროზე ჩვენ განვავრცეთ მ. თამარაშვილისა და მ. თარხნიშვილის მოსაზრებები და დამატებითი არგუმენტების მოშველიებით 1240 წელს დავუჭირეთ მხარი8. მკვლევარ მ. ჯავახიშვილის მიხედვით, „ქართული ეკლესია 1054 წელსვე გაეთიშა რომს“9, რომელსაც ამის დასამტკიცებლად თითქმის არგუმენტები არ გააჩნია და ეყრდნობა წყაროს არაზუსტ თარგმანს, რაზეც სათანადო ადგილას გვექნება საუბარი. ნ. პაპუაშვილს მიაჩნია, რომ ევქარისტული კავშირი საქართველოსა და რომს შორის XIII საუკუნიდან გაწყდა10. ლ. პატარიძის აზრით, განხეთქილება რომსა და საქართველოს შორის 1234–1240 წლებს შორის მოხდა11. ტ. მაჭარაშვილი განხეთქილების თარიღად 1230 წლის შემდგომ პერიოდს ასახელებს12. სტეფან რაპი მიიჩნევს, რომ საქართველოს ეკლესია XIII საუკუნის პირველ ნახევარში შეუერთდა ბიზანტიური ეკლესიის სქიზმას13. თ. ბერაძემ და მ. სანაძემ აღნიშნული მოვლენა 1318 წლით დაათარიღა14, რასაც დამაჯერებელი არგუმენტები არ ახლავს. მკვლევარი გ. მაჭარაშვილი ეკლესიური ერთობის დარღვევას XIXII საუკუნეთა მიჯნაზე მომხდარ მოვლენად განსაზღვრავს15, რაც საკმარისი არგუმენტებით განმტკიცებული არ არის. ასეთია ავტორთა ის წრე, რომელთაც აღმნიშნული პრობლემის გარშემო საკუთარი დათარიღებები შემოგვთავაზეს. როგორც ვხედავთ განყოფის ზუსტ თარიღს ვერცერთი მკვლევარი ვერ ასახელებს. ეს შეუძლებელიცაა, რადგან ეკლესიათა გაყრა ეს ხანგრძლივი „პროცესია“, რომლის დროსაც ისევ ეძებდნენ გზებს ეკუმენური გზით გაერთიანებისაკენ. მოკლედ რომ ვთქვათ, „..ერთიანობის დაშლამ ვერ ჩაახშო ერთიანობისკენ სწრაფვა“16. ამის დასტური იყო ლიონისა (1274) და ფერარა-ფლორენციის (1438-1439) მსოფლიო საეკლესიო „უნიატური“ კრებები, სადაც შეეცადნენ სქიზმა გაესწორებინათ. ამასთანავე, ბიზანტიისაგან განსხვავებით, სადაც ურთიერთგანკვეთის კულმინაციად 1054 წელი მიიჩნევა, ჩვენს შემთხვევაში ასეთი რამ არ არსებობს. და, საერთოდ, „...არ გაგვაჩნია ქართველ იერარქთა არც ერთი სინოდალური გადაწყვეტილება, რომლის ძალით მოხდა წმ. ტახტთან ერთობის დარღვევა“17. ცხადია, ასეთ შემთხვევაში გაყრის თარიღიც სადავო არ იქნებოდა. მოკლედ რომ ვთქვათ, 1054 წლის სქიზმას არავითარი კავშირი არ ჰქონდა ქართულ ეკლესიასთან, რადგან ურთიერთანათემა ეხებოდა მხოლოდ კონსტანტინოპოლისა და რომის ეკლესიებს, ხოლო ქართული ეკლესია არც ერთს არ ექვემდებარებოდა. ამიტომ 1054 წლის საეკლესიო განხეთქილების შედეგები საქართველოში არ გავრცელებულა და იგი რომის სამოციქულო ტახტთან ერთიანობას ინარჩუნებდა. ამგვარად, შეუძლებელია ითქვას, რომ საქართველოში განყოფა ბიზანტიის განყოფის პარალელურად მოხდა. ერთი სიტყვით, მთავარ კითხვაზე - თუ როდის მოხდა ქართული ეკლესიის რომის ეკლესიასთან გაყრა - პასუხი ვერ გაიცემა, თუ არ შევეხეთ ამ ორ ეკლესიას შორის ურთიერთობის დაწყების ძირითად ეტაპებს, რომელიც ასევე გასცემს პასუხს მეორე კითხვას. ამ ურთიერთობის მთელი ისტორიის გადმოცემის აუცილებლობა აქ არ არის. შევეხებით მხოლოდ საკვანძო მომენტებს. გარკვეულია, რომ დასაბამიდან ქართული სამოციქულო ეკლესიის ურთიერთობა რომის სამოციქულო ეკლესიასთან ჯვაროსნულ ლაშქრობებამდე ეპიზოდურ ხასიათს ატარებდა18. სწორედ I-V ჯვაროსნული ლაშქრობის დროს მოხდა წმინდა მიწაზე ქართველ ლათინთა უშუალო შეხვედრა და შემდეგ წმინდა ტახტის მიერ ქართულ სახელმწიფოსთან ურთიერთობის განვითარება. წმინდა მიწაზე არსებული ქართული მონასტრები ლათინთა საპატრიარქოს კანონიკურად დაემორჩილა, მაგრამ ამან გავლენა ვერ მოახდინა მათ თვითმყოფადობაზე. ეს კი იმაზე მეტყველებს, რომ ქართულ და ლათინურ ეკლესიებს შორის მნიშვნელოვანი განსხვავება ჯერ კიდევ არ შეიმჩნეოდა ანდა არ ამჩნევდნენ19. თუმცა წმინდა ტახტისათვის ნათელი იყო, რომ ქართული ეკლესია ბერძნულ წესებს მისდევდა20. თუ კონსტანტინოპოლისა და რომის ეპისკოპოსებმა ერთმანეთი ამოიღეს დიპტიქიდან XI საუკუნეში, ქართულმა ეკლესიამ მას ხელი არ ახლო XVII საუკუნის დასაწყისამდე21. მართალია, დიპტიქში პაპის სახელის მოხსენიება სულაც არ ნიშნავდა იმას, რომ საქართველოს ეკლესიის რომის ეკლესიასთან გაერთიანებული იყო22, მაგრამ იგი ნათლად ავლენდა რომის ეკლესიისადმი პატივისცემასა და კეთილგანწყობას23. “სწორედ ეს მიჯნავდა საქართველოს ბიზანტიური ანტილათინიზმისაგან“24. ამ ფაქტორს, ჯვაროსნული ლაშქრობების დროს, როცა საქართველო ლათინთა ბუნებრივი მოკავშირეა25, ხოლო ბიზანტიელები “მოღალატეებად” აღიქმებიან, შეუძლებელია პაპობაზე დიდი გავლენა არ მოეხდინა და ეს უკანასკნელი ქართული ეკლესიის მიმართ სქიზმამდელი გრძნობებით არ განეწყო. ამ თვალთახედვით ვკითხულობთ ჩვენ რუსუდან დედოფლისადმი პაპ ჰონორიუს III-ის 1224 წლის 12 მაისის წერილიდან შემდეგ ადგილს: „შენი... ერთგულების სულისკვეთებით აღსავსე წერილი მამობრივი კეთილმოსურნეობით მივიღეთ... ამასთანავე, უფლის მიერ დიდად გავიხარეთ იმ პატივისცემით, რომლითაც შენ ხარ განწყობილი ჩვენდამი და რომის ეკლესიისადმი - მთელი ქრისტიანობის დედისა და მასწავლებლისადმი...“26 - წერდა პაპი წერილის დასაწყისში. აქვე პაპი რელიგიურ კონტექსტში დიდ შეფასებას აძლევდა ქართული ეკლესიას ქრისტიანობის განმტკიცებისა და დაცვის საქმეში: „შენი და შენი სამეფოს სხვა ქრისტიანებს გულითადი თვალით გიყურებთ და გვიყვარხართ რწმენისათვის, რომელიც თქვენ უფალ იესო ქრისტესადმი გაქვთ. მის მიმართ თქვენი რწმენა მით უფრო მისაღებია, რამდენადაც თქვენ ამ რწმენას იცავთ ურჯულო ხალხთა გარემოცვაში. ამ ურჯულო ხალხთა შორის თქვენ ანათებთ, როგორც ლამპარი სიბნელეში და იტანჯებით ისე, როგორც შროშანი ეკლებში.“27 უფრო მეტიც, პაპ გრიგოლი IX-ის რუსუდან დედოფლისადმი წერილში (1240 წლის 13 იანვარი) ქრისტიანი საქართველო მოაზრებულია ტერმინ „კათოლიკობის“ სქიზმამდელი, ანუ ძველი, „საყოველთაოს“ გაგებით და არა სქიზმის შემდგომ მიღებული კონფესიური დატვირთვის მნიშვნელობით, რომელიც მიანიშნებდა რომის პაპისადმი ერთგულ ქრისტიანული ეკლესიის იმ ნაწილს, სადაც პაპის უზენაესობას აღიარებდნენ. აი, რას გვაუწყებს წყარო: „თქვენს წერილში მოცემულმა ცნობამ, რომ თათრები კათოლიკური ეკლესიის მტრები, თქვენს სამეფოს თავს დაესხნენ და თქვენ მძიმე ზარალი მოგაყენეს, ჩვენი სიხარული შეამცირა და დაგვანაღვლიანა“28. ამავე მნიშვნელობით წერდა პაპი აქვე: „თქვენ ვალად გდევთ, ჩვენი მწუხარება გაიზიაროთ, ვინაიდან ჩვენ ახლა სარწმუნოების მრავალრიცხოვანი მტრებისაგან დევნას განვიცდით და გარდა სარკინოზებისა, რომლებიც კათოლიკური სარწმუნოების წინააღმდეგ ესპანეთსა და სირიაში იბრძვიან, სხვებიც-ქრისტიანული სარწმუნოებიდან განდევნილნი, მთელი ძალებით უფლის ეკლესიას თავს ახვევენ ახალ დამღუპველ სექტას, ცდილობენ აღმოფხვრან ამ ქვეყნად მხსნელი და დამცველი სარწმუნოება“29. ჩვენი აზრით, ეს წყაროები ცხადყოფს, რომ ორივე პაპი ქართულ ეკლესიას სქიზმამდელი დამოკიდებულებიდან მიმართავდა. სხვა შემთხვევაში პაპები ტერმინ „კათოლიკეს“ სქიზმის შემდგომ შეძენილი მნიშვნელობით გამოიყენებდნენ. ერთი სიტყვით, ორივე ეკლესიას ერთმანეთთან ურთიერთობაში წარსულის რაიმე პრობლემა არ აწვა მხრებზე. ეს ახლა, ჯვაროსნული ლაშქრობების დროს, იმ საერთო პოლიტიკურ ინტერესების პერიოდში, როცა ორივე მხარე ერთმანეთს მეტად საჭიროებდა, შეუძლებელია აღმოცენებულიყო რაიმე სირთულე და დავა დაეწყოთ ეკლესიათა განსხვავებებზე. ისე კი, რომშიც კარგად უწყოდნენ, რომ ქართული ეკლესია ბერძნული წეს-ჩვეულებების მიმდევარია. ბუნებრივია, საქართველოშიც კარგად აცნობიერებდნენ, რომ ლათინური ეკლესია ბერძნულისაგან განსხვავებულ ლიტურგიას ასრულებდა და იგი მასთან განყოფაშია. განსახილველ პერიოდზე არსებული არც ერთთი წყარო არ ადასტურებს, რომ დოგმატურ საკითხებზე მხარეები დაობდნენ. მოკლედ რომ ვთქვათ, ამგვარმა დამოკიდებულებამ ორივე მხარის ურთიერთობას ახალი შინაარსი შესძინა. კერძოდ, საქართველოს მეფე გიორგი IV ლაშამ პაპ ჰონორიუს III–ის მოწოდებით გადაწყვიტა, მიმხრობოდა მეხუთე ჯვაროსნულ (1217–1221) ლაშქრობას30, მაგრამ დამიეტასთან (1219 წ.) ლათინთა დამარცხების შემდეგ განიზრახა მონაწილეობა მიეღო ჯვაროსანთა იმ ლაშქრობაში, რომელსაც უნგრეთის მეფე ანდრაშ II უხელმძღვანელებდა31. ეს მიზნები განუხორციელებელი დარჩა. 1221 წელს გიორგი IV ლაშა სირია–პალესტინისკენ გასალაშქრებლად ემზადებოდა, მაგრამ მონღოლებთან ბრძოლაში მიღებული სასიკვდილო ჭრილობის გამო 1223 წელს გარდაიცვალა. გიორგი IV ლაშას პოლიტიკა ჯვაროსნებთან ურთიერთობაში გააგრძელა მისმა დამ რუსუდან დედოფალმა (1223–1245). თუ გიორგი–ლაშამ ვერ მოასწრო წერილობით ეპასუხა რომის პაპისათვის პელაგიოსის მოწოდების გამო, რუსუდანმა 1223 წლის, ალბათ, მეორე ნახევრის დასაწყისში32 რომში საგანგებოდ გაგზავნა ანის ეპისკოპოსი დავითი, რომელსაც პაპთან მისი და მხედართმთავარ ივანე მხარგრძელის წერილები მიჰქონდა33. რუსუდან დედოფალი წმინდა მიწაზე ჯვაროსნულ ლაშქრობაში საქართველოს მონაწილეობის მიმართ პაპს აღუთქვამდა ძმის პოლიტიკური კურსის გაგრძელებას და აუწყებდა: „...ჩვენ მზად ვართ, მთელი ჩვენი ლაშქრით მოვიდეთ ქრისტიანების დასახმარებლად. პირადად მე ვაპირებ წმ. მიწებისათვის ომში მონაწილეობის მიღებას 40 ათასი მებრძოლით...“34 სანამ მოტანილი წყაროს ინფორმაციის საფუძველზე დავასკვნით, მოკლედ აღვნიშნავთ: როგორც ცნობილია, ბიზანტიაში ჯვაროსნულმა ლაშქრობებმა გააძლიერეს გაუგებრობები, ხაზი გაუსვა განსხვავებებს და დაადასტურა აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის იდეოლოგიური გაყოფა35. საკუთრივ „...ჯვაროსნული ლაშქრობის მთელი დასავლური კონცეფცია, როგორც რელიგიური იდეალი, არსებითად უცხო იყო ბიზანტიური გონებისათვის36. 1204 წლის ტრაგიკულმა მოვლენამ კი განსაკუთრებული იმპულსი შესძინა ჯვაროსნულ ლაშქრობას და საბოლოო გახადა განყოფა37. ამიერიდან ბიზანტიელებმა დასავლეთი მტრულ ბლოკად ჩათვალს38, თუმცა ეს „...არ უნდა მივიჩნიოთ იმად, რომ ბიზანტიელებმა საბოლოოდ უარი თქვეს ლათინებზე“39. წმინდა ტახტისადმი ბიზანტიელთა დამოკიდებულების ამ კონტექსტში, საქართველოში ჯვაროსნულმა ლაშქრობებმა პაპობასთან ერთიანობის გრძნობა მეტად განამტკიცა და ეს უფრო გასაგები უნდა იყოს იმის გათვალისწინებით, რომ სწორედ ამ დროს კონსტანტინოპოლი წარმოადგენდა ლათინთა იმპერიის დედაქალაქს. ცხდია, ასეთ ვითარებაში ბიზანტიის თვალებით არ შეხედავდა ქართული ეკლესია სქიზმას, არც პაპობას და არც ფილიოკვეს. ლაკონურად რომ ვთქვათ, ბიზანტიის საპირისპიროდ40, რუსუდანის სამეფო კარი აღიარებდა აღმოსავლეთზე პაპის კანონიკურ პრიმატს და მას მიიჩნევდა ქრისტიანული სამყაროს ლიდერად. ამის ნათელი დადასტურება იყო V ჯვაროსნულ ლაშქრობაში მეფე გიორგი IV ლაშასა და რუსუდან დედოფლის მხურვალე მონაწილეობის სურვილი. ახლა ისევ ვუბრუნდებით რუსუდან მეფის წერილს, რომელიც ჩვენი მიზნისათვის, საინტერესოა ერთი თვალსაზრისით: კერძოდ, მასში კარგად ჩანს, რომ ამ წერილის დაწერის დროს (1224 წელი) საქართველო რომთან ეკლესიურ კავშირს ინარჩუნებდა. ეს თვალნათელია პაპისადმი მიმართვის ფორმაში. „უწმინდეს პაპს, ყველა ქრისტიანის მამას და მეუფეს, წმიდა პეტრეს საყდარზე მჯდომარეს. ჩვენ მდაბალი რუსუდან აფხაზთა დედოფალი, თქვენი ერთგული მხევალი და ასული უმდაბლესად გიკრავთ თავს და მოგესალმებით“ – წერს რუსუდან მეფე3. აქედან მარტივად იკითხება ის, რომ საქართველოს მეფე რომის ეპისკოპოსს „ქრისტიანული სამყაროს მამად და მეუფედ“ მიიჩნევდა. ძნელია ამაში რუსუდანის რამე პოლიტიკური მიზნით ნათქვამი აზრი იგულისხმებოდეს, რადგან ასეთი საჭიროება ამ წერილის დაწერის დროს საქართველოს არ ედგა. ამასთან დაკავშირებით სავსებით სწორად დაასკვნის მ. თამარაშვილი. ის წერს: „ წერილიდან ცხადათ სჩანს, რომ რუსუდან პაპს აღიარებს მამად და ყველა ქრისტიანების მთავრად. ცხადზე უცხადესია, რომ საქართველოს ეკლესიასა და პაპს შორის მჭიდრო კავშირი და ერთობა არსებობდა“41. ამის არგუმენტად ავტორს მოჰყავს შემდეგი: „ამ დროს საქართველოს ეკლესია რომისაგან გაყრილი რომ ყოფილიყო, მაშინ რუსუდან სრულიადაც არ მისწერდა პაპს ასეთის შინაარსის წერილს... ესრეთი წერილი და საქართველოს მომზადება პაპის ბრძანების აღსასრულებლად სხვა არაფრით აიხსნება, თუ არა იმით, რომ იმ დროს კიდევ ყოფილა ერთობა. ხოლო იმ დროს, ვინც რომისაგან გაყრილნი იყვნენ, არათუ პაპს ემორჩილებოდნენ, არამედ მის წინააღმდეგ ომობდნენ“42. ძნელია, არ დაეთანხმო ამ არგუმენტებს და უარყო ავტორის დასკვნა. როგორც ცნობილია, 1225–1230 წლებში საქართველომ ჯალალ ად–დინის გამანადგურებელი შემოსევები განიცადა. ჯვაროსანთა მოკავშირე საქართველო თავად განსაცდელის წინაშე აღმოჩნდა. ასეთ ვითარებაში წმ. ტახტმა, როგორც ირკვევა, საქართველოში 1233 წელს ფრანცისკანელი მისიონერების გამოგზავნა გადაწყვიტა, რომლებიც 1217 წლიდან სირიასა და ეგვიპტეში მოღვაწეობდნენ43. პაპ გრეგორიო IX–ის „..ერთ–ერთი წერილიდან ჩანს, რომ საქართველოს შესახებ ცნობები მას მიუღია ფრანცისკანელი მისიონერის მორჩილი ძმა ჯაკომო და როსანოსაგან, რომელიც, როგორც პაპის ნუნციო, თავის ამხანაგებთან ერთად საქართველოში ყოფილა“44 მართალია, ამ ცნობას თარიღი არ უზის, მაგრამ იგი 1232 წლის ახლო ხანებში უნდა იყოს შედგენილი. რა გვაძლევს ამის საფუძველს? პ. მარჩელინო და ჩივეცა თავის ისტორიაში 1232 წლის ამბების გადმოცემისას წერს: „ამ დროს, როცა გრეგორიო აგზავნიდა თავის ლეგატებს გერმანიის ნიკეაში, რომში უცებ გამოჩნდა მინორიტი ჯაკომო და რუსანო, რომელიც აზიის ყველაზე იდუმალი მხარიდან დაბრუნდა... ფრა ჯაკომო.. როგორც კარგი მოქადაგე, იმ მხარეებში მოღვაწეობდა და ითხოვდა ახალი მუშაკების გაგზავნას, რადგან სამკალი უხვი იყო. საქართველოს მეფე (რუსუდანი – მ.პ.) ითხოვდა ღვთის ამ მოციქულების გამოგზავნას. ამის მოსმენით ცრემლმორეულმა და გახარებულმა პაპმა ბერი ჯაკომო გულში ჩაიკრა“45. ამავე წყაროში ასევე ვკითხულობთ: „ამის შემდეგ [პაპმა] ბრძანა, რომ მინორიტთა დიდ ჯგუფს მიენიჭოს საგანგებო რწმუნებები და პრივილეგიები აზიის ამ მხარეში და თან აახლო სამოციქულო კურთხევის წერილები. გრეგორიო ეპისკოპოსი, ღვთის მონათა მონა, მინორიტთა ორდენის საყვარელ შვილებს, რომლებიც მიემგზავრებიან საქართველოში, სარაცინებთან და სხვა ურწმუნოებთან, ჯანმრთელობა და მოციქულებრივი კურთხევა!“46. თუ ამ წყაროს ვერწმუნებით, ჩანს, რომ ფრანცისკანელი მისიონერი ჯაკომო და როსანო 1232 წელს აღმოსავლეთიდან დაბრუნდა რომში. სწორედ მან მოახსენა პაპს, რომ რუსუდან მეფე მისიონერების გამოგზავნას ითხოვდა საქართველოში. როგორც ერთ-ერთი წყაროდან ირკვევა, ჯაკომო საქართველოში 1228 წელს იმყოფებოდა47. ეს მისიონერი ამაზე უფრო ადრეც უნდა ჩამოსულიყო ჩვენს ქვეყანაში. ამის საფუძველს გვაძლევს შემდეგი ცნობა: 1221 წელს (და არა 1211 წელს, როგორც ი. ტაბაღუა წერს48 „...საქართველოში იმყოფებოდა უსაყვარლესი შვილი იაკობ დე რუსანო დომინიკელთა ორდენიდან, რომელიც თავის ჩანაწერებში მაღალ შეფასებას აძლევს ქართველებს“49. მარჩელინო ჩივეცას მიხედვით, ფრანცისკო ასიზელის „...მრავალ შვილთა შორის იყო რუსანო, რომელმაც ცალკეულ მიწებზე მოაბნია იესო ქრისტეს სიტყვები, შეაღწია თითოეულ ნაწილში და დატოვა თავისი გულუხვი ცხოვრება...“50. მოხმობილ წყაროთა ცნობები გვაძლევს საშუალებას ვთქვათ, რომ ფრანცისკანელი მისიონერი ჯაკომო და რუსანო ორჯერ იმყოფებოდა საქართველოში, 1221 და 1228 წელს. ის რომის ეკლესიისადმი ქართველთა დამოკიდებულებას „მაღალ შეფასებას“ აძლევდა. ამ უკანასკნელში უნდა ვიგულისხმოთ რუსუდან მეფის მიერ რომის პაპის, ვითარცა ქრისტიანული სამყაროს მეთაურის, უცილო აღიარება, რაზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი. ქართველ მესვეურთა ასეთი დამოკიდებულება და განწყობა რომის პაპისადმი უშუალოდ გამომდინარეობდა ჯვაროსნული ლაშქრობების მიზნიდან: „ქრისტეს საფლავის გათავისუფლება და აღმოსავლეთის ეკლესიების ხსნა საშიში მტრებისაგან“51. თუ აღნიშნულ ცნობებს სანდოდ მივიჩნევთ და ჩავთვლით, რომ ჯაკომო და რუსანო 1228 წელს საქართველოში იმყოფებოდა, სავარაუდებელია, რომ რუსუდან მეფემ მას გაატანა წერილი პაპ გრეგორი IX–სთან, რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია. ჯაკომო და რუსანო 1232 წელს ჩავიდა რომში და, ალბათ, გადასცა პაპს საქართველოს მეფის წერილი, რომელმაც პონტიფექს ცრემლები მოჰგვარა და გახარებულმა „ჯაკომო და რუსანო გულში ჩაიკრა“. როგორც ვთქვით, რუსუდან მეფის წერილი პაპ გრიგორი IX–სადმი დღემდე უცნობია. სამაგიეროდ შემონახულია ადრესატის პასუხი. ხსენებული პაპი საქართველოს მეფეს 1234 წლის 16 აპრილს წერდა: „და, აი, ამ წერილის თქვენთან მიმტანის, მინორიტების ორდენის ბერის, საყვარელი შვილის იაკობ დე რუსანის საშუალებით გავიგეთ: შენ გწამს, რომ დიდების ტახტი, რომელზედაც ბრძანდები, ყოვლისშემქმნელისაგან მიიღე. შენ ღირსეულად მიგიღია ამ ორდენის ბერები; როგორც ჩვენ გვწამს, გაიგე და ყურადღება მიაქციე იმას, რომ ვინც დღეს იცავს პატრებს ერეტიკოსთა უმართლო შეურაცხყოფისაგან, კათოლიკურ ეკლესიას შეამკობს კიდევ უფრო ცხადი მშვენიერებითა და სასწაულებრივი მოქმედებით. ისინი ხომ სიღარიბეს და უბედურებას სწირავდნენ თავს და მით უფრო მაღლდებოდნენ იმის მიერ, ვინც მორჩილებისათვის სათნოებას პატივს მიუზღავს. ამრიგად, იმისათვის, რომ მოგენიჭოს სამართლიანი წინასწარმეტყველის ჯილდო, როგორც მეფემ, იმ მეუფისათვის, რომელიც ცოცხლებსა და მკვდრებს ცეცხლით განსჯის, მოწყალებით უნდა მიიღო უბრალო პირთა მოქმედება. თუ გონიერი ხარ, შენს კეთილგანწყობას და მოწყალებას შეუფარდებ მათ საქმეებს, მათ სიძნელეებში შემწყალებლობით დაეხმარები. ჩვენი მოციქულებრივი წერილით გთხოვთ, გარწმუნებთ და მივუთითებთ შენს მეფურ ბრწყინვალებას უკვე ჩადენილი ცოდვების პატიებას; ჩვენთვის ახლობელი ხსენებული მორჩილი ძმა და ამ ორდენის სხვა ბერები სიღარიბის უღელ ქვეშ მოხალისე ლეგატებად მიდიან ქრისტიან ხალხებთან, იმათთანაც, ვინც არ ცნო უფალი და მის ნეტარ სახელს ამაოდ არ მოიხსენიებს. მიიღებთ კეთილგანწყობით და მოექცევით მათ მოწყალებით იმ დიდებული შემოქმედების გამო, ვინც თავი შემოგვწირა და შთამომავლობის განმხრწნელი მონობისაგან გამოგვისყიდა, შვილთა თავისუფლებისაკენ მოგვიწოდა. ვისი შემწეობითაც შენ სამუდამო დიდებას მემკვიდრეობით მიიღებ“52. ძნელია პაპის ამ წერილიდან წავიკითხოთ, რომ ქართულ მართლმადიდებელი და რომაულ–კათოლიკური ეკლესია განყოფაში იმყოფებიან. არც ის ჩანს, რომ რუსუდან მეფე პაპს ეკლესიათა გაერთიანებაზე წერდა. ეს ასე რომ ყოფილიყო, ადრესატი ამაზე უთუოდ უპასუხებდა საქართველოს მეფეს თავის ამ წერილში. არც ის იკითხება, რომ საქართველოს მეფე პაპს დახმარებას სთხოვდა საგარეო მტრების წინააღმდეგ, რაც ასე რომ ყოფილიყო, უთოდ აისახებოდა პაპის პასუხში. ამავე წყაროდან გარკვევით ჩანს, რომ რუსუდან მეფეს ჯაკომო და რუსანო, რომელიც, ალბათ, თავისი ინიციატივით ჩამოვიდა საქართველოში, კარგად მიუღია. ეს, როგორც ზემოთ ვთქვით, უნდა ყოფილიყო 1228 წელს. რაც მეტად საყურადღებოა, რუსუდან მეფემ კარგად იცის, რომ მისიონერები საქმიანობას ერეტიკოსთა შორის ეწევიან. მხოლოდ ეს აზრი იკითხება წერილის შემდეგი ადგილიდან: „როგორც ჩვენ გვწამს, გაიგე და ყურადღება მიაქციე იმას, რომ ვინც დღეს იცავს პატრებს ერეტიკოსთა უმართლო შეურაცხყოფისაგან, კათოლიკურ ეკლესიას შეამკობს კიდევ უფრო ცხადი მშვენიერებითა და სასწაულებრივი მოქმედებით“. ახლა ისმება კითხვა: ვინ იგულისხმებიან პაპის წერილში დასახელებულ ერეტიკოსებში? ცხადია, მასში ქართველები არ იგულისხმებიან. რატომ? იმიტომ რომ, თუ პაპს მიაჩნდა, (ალბათ,, კარგად იცოდა) ქართული ეკლესია ბერძნული სქიზმის მიმდევრია, მაშინ არა სიტყვა „ერეტიკოსები“, არამედ სქიზმატიკოსები უნდა გამოეყენებინა. უფრო სარწმუნოა „ერეტიკოსებში“ ირანსა და შუა აზიაში მცხოვრები ნესტორიანელები იგულისხმებიან, რომელთაც XIII საუკუნის 70–იან წლებში კათოლიკურმა მისიებმა „...საბოლოო დარტყმა მიაყენეს თავიანთი შეუწყნარებლობის გამო“53. თუ ჩვენი აზრი სწორია, მაშინ აღნიშნული წყარო გვაძლევს ორი დასკვნის გაკეთების საშუალებას. პირველი, კათოლიკე მისიონერები საქართველოში იგზავნებოდნენ არა ქართველების კათოლიკობაზე მოსაქცევად, არამედ ერეტიკოსებს შორის საქადაგებლად. ამ დასკვნაში ამოსავალია ის, რომ პაპის წერილში არ ჩანს, რომ მისიონერები საქართველოში იგზავნებოდნენ „სჯულის განსაწმენდად და მართალი სარწმუნოების განსამტკიცებლად“, რაც მისიონერთა მოვალეობა უნდა ყოფილიყო. სწორედ ეს გვაძლევს იმ არგუმენტს, რომ ვთქვათ: წმ. ტახტი საქართველოს და მის ეკლესიას, როგორც კონსტანტინოპოლისას, ერეტიკულად არ მიიჩნევდა, არამედ – ბერძნული სქიზმის მიმდევრად, რაც, ალბათ, იმით იყო გამოწვეული, რომ ქართული ეკლესია ბიზანტიასთან ერთად რომთან ღია კამათს არ ეწეოდა. ამიტომ ორ ეკლესიას შორის დაძაბული ურთიერთობის საფუძველი არ არსებობდა; მეორე, საქართველოს მეფეს მისიონერებისადმი მხარდაჭერით შეეძლო კათოლიკური ეკლესიის „..სასწაულებრივი მოქმედებით..“ შემკობა, ანუ რუსუდანს, ვითარცა „რომის ეკლესიის ერთგულს“, რომელიც მისიონერების გამოგზავნას ითხოვდა, საერთო მიზნით უნდა ემოქმედა. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, საქართველოს მეფეს საერთო ინტერესებში მისიონერული უფლებები ენიჭებოდა. ცხადია, ამის საფუძველს გრეგორი IX–ს რუსუდან მეფის მიერ გამოჩენილი ინიციატივა აძლევდა. მოკლედ რომ ვთქვათ, ორივე მხარე ამ ეტაპზე ეკლესიათა შორის არსებულ განსხვავებებზე აქცენტს არ აკეთებდა. თუ არადა ჯაკომო და რუსანოსათვის, რომელიც საქართველოში ორჯერ მაინც იყო, ალბათ, ცხადი უნდა ყოფილიყო განსხვავებების არსებობა, უფრო სწორად ის, რომ ქართული ეკლესია სქიზმის მიმდევარი გახლდათ. ასეთი რამ რუსუდანისათვისაც დამალული ვერ იქნებოდა. ასეა თუ ისე, ორივე მხარე ეკლესიათა შორის არსებულ განსხვავებებზე ყურადღებას არ ამახვილებდა. ამის უმთავრესი მიზეზი იმაში უნდა ვეძიოთ, რომ ქართული ეკლესია რომთან ურთიერთობაში სქიზმამდელ დამოკიდებულებას იჩენდა, ხოლო წმინდა ტახტი ქართულ ეკლესიას სქიზმაში მონაწილედ არ მიიჩნევდა. რამდენადაც ეს საკითხი შემდგომ კვლევას საჭიროებს, ამჯერად მასზე არ შევჩერდებით. ერთი სიტყვით, ჯაკომო და რუსანოს რომში ჩასვლის შემდეგ გადაწყდა, რომ საქართველოში დაეარსებინათ ფრანცისკანელთა მისიონი. 1233 წლის 11 აპრილის ბულით „ჩუმ სიტ ომნის“ პაპმა გრიგორი IX ჯაკომო და რუსანოს თავის ამხანაგებთან ერთად საქართველოში გაგზავნა დაადგინა54. ზუსტად ერთი წლის შემდეგ, იმავე რუსანოს მოჰქონდა პაპის წერილი რუსუდან მეფესთან, რომელიც დაწერილია 1234 წლის 16 აპრილს. ამდენად, ფრანცისკანელმა მისიონერებმა საქართველოში მოღვაწეობა არა 123055 ან 123356 წელს დაიწყეს, როგორც აქამდე იყო მიჩნეული ჩვენს ისტორიოგრაფიაში, არამედ 1234 წელს. თუ პაპის წერილის დათარიღებას საეჭვოდ არ გავხდით, მაშინ ცხადია, რომ რუსანოს რუსუდან მეფესთან მოჰქონდა პაპ გრიგორი IX-ის 1234 წლის 16 აპრილს დაწერილი წერილი და შესაბამისად ამ წელს იწყებენ ფრანცისკანელები მოღვაწობას საქართველოში. ერთი სიტყვით, 1234 წლის მეორე ნახევარში საქართველოში ბინა დაიდეს ფრანცისკელმა მისიონერებმა. ზუსტად არ ვიცით, თუ რამდენი თანამოღვაწით ჩამოვიდა ჯაკომო და რუსანო საქართველოში. ერთ–ერთი წყაროს თანახმად, ჯაკომო და რუსანო „...მოციქულთა მამამ (პაპი გრიგორი IX-მ–ავტ.)... თავის ვენახში 11 მუშაკთან ერთად გაგზავნა..“57. ამავე პატრებს მიეცათ პაპი გრიგორი IX–ის წერილი ინსტრუქცია, რომელიც დაწერილია 1234 წლის 19 აპრილს. „დარწმუნებული ვართ, რომ ღირსეულად ასრულებთ თქვენს მოვალეობას, როგორც შეუდრეკელი მუშაკები და იღწვით იმისათვის, რომ უფლის ძირებიდან ამოძირკვოთ სარეველა. ამიტომ დარწმუნებული ვართ, რომ თქვენი მოღვაწეობა დიდ ნაყოფს გამოიღებს. მზად ვართ, გიბოძოთ უფლება: დასახელებულ მიწებზე აზიაროთ ეკლესიიდან განდევნილები. სულის ხსნის საქმეშიც ნებას გრთავთ, ეკლესიის სათანადო წესების დაცვით ისარგებლოთ საკითხების გადაჭრის პირადი უფლებით იმათ მიმართ, ვინც ლათინებს ეკუთვნის და მოციქულებრივ ტახტს ემორჩილება. აღსარების მოსმენისა და მხსნელი მონანიების შემდეგ მათაც უფლება ეძლევათ, თქვენი ორდენის მორჩილ ძმებთან ერთად გონივრულად იმსჯელონ უმნიშვნელო ცოდვათა დარღვევის თაობაზე“58. მოკლედ რომ ვთქვათ, 1234 წელს საქართველოში ბინა დაიდეს ფრანცისკანელმა მისიონერებმა. ერთი წლის შემდეგ (1235) საქართველო მონღოლებმა დაიპყრეს. ჩვენ არ ვიცით, როგორი იყო ფრანცისკელი პატრების პირველი ნაბიჯები საქართველოში. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ რუსუდან მეფემ 1240 წლამდე ჯაკომო და რუსანო პაპთან გააგზავნა წერილით, საფუძველი გვაქვს ვიფიქროთ, პატრებმა წარმატებით დაიწყეს საქმიანობა საქართველოში. თვით სამისიონერო მოღვაწეობას სათავეში ედგა ხსენებული პატრი, რომელიც პაპის ლეგატს წარმოადგენდა რუსუდანის სამეფო კარზე59. მონღოლების მიერ საქართველოს დაპრობით მათ საქმიანობას დაბრკოლება არ მოჰყოლია. მონღოლთა ბატონობის ქვეშ მოქცეული საქართველო კი ახლა რომის პაპის სახით ერთადერთ მოკავშირეს ხედავდა. ამის საფუძველზე კათოლიკე მისიონერებს უფრო ფართოდ გაუღეს კარი საქართველოში60. შეუძლებელია, ამას არ წარმოეჩინა, თუ რა დოქტრინალური და საწესჩეულებო განსხვავებები არსებობდა ორ ეკლესიას შორის. ამასთან დაკავშირებით სწორად დაასკვნის მკვლევარი ტ. მაჭარაშვილი: „..ვფიქრობთ, რომ მისიონერთა ჩამოსვლამ, საქართველოს ეკლესიისათვის ცხადი გახადა ის დოგმატური სხვაობა, რაც 1054 წლის შემდეგ ნელ–ნელა შეტანილი იქნა რომის კათოლიკური ეკლესიის წესებში, ხოლო მიღებული და დამტკიცებული ლატერანის 1215 წლის საეკლესიო კრებაზე...“61. თუმცა არც ერთი წყარო არ ადასტურებს, რომ ამაზე მხარეები დაობდნენ. ამიტომ გვიჭირს დავეთანხმოთ პატივცემულ პროფ. ე. მამისთვალიშვილს მოსაზრებას, რომ „...ორ ეკლესიას შორის წინააღმდეგობის მიზეზი...“ დაკავშირებული იყო „..დოგმატურ საკითხებთან დავაზე, რომლებიც წინათ შეუმჩნეველი იყო62. უფრო მეტიც, თვით ლიონის კრების დროსაც არ ყოფილა კონსტანტინოპოლსა და რომს შორის დოგმატურ საკითხებზე მწვავე დავა და არც ფილიოკვე იყო სავალდებულო. ასე რომ, ამ კონკრეტულ ეტაპზე ორ ეკლესიას შორის დოგმატურ საკითხებზე დავა არ შეიმჩნევა. ეს უფრო შეუძლებელი იქნებოდა ქართველთა მხრიდან მაშინ, როცა ბიზანტიაში უკვე ლათინთა იმპერია არსებობდა. როგორც ირკვევა, 1240 წლამდე რუსუდან მეფემ პაპ გრიგორი IX–ს წერილი გაუგზავნა, რომელიც ჯაკომო და რუსანომ ჩაიტანა რომში63. ეს რომ ასეა, ჩანს პაპის საპასუხო წერილიდან, რომელიც დაწერილია 1240 წლის 13 იანვარს64. საქართველოს მეფის წერილი პაპისადმი დღემდე უცნობია, მაგრამ ადრესატის პასუხიდან ვიგებთ, თუ რას ითხოვდა ქვეყნის მპყრობელი. პირველი, მონღოლების წინააღმდეგ სამხედრო დახმარების აღმოჩენას და მეორე, თავისი ქვეშევრდომების კათოლიკურ ეკლესიასთან შეერთებას. პირველ სათხოვართან დაკავშირებით, პაპი დანანებით აღნიშნავდა, რომ მისი მხედრობა ვერ დაეხმარებოდა საქართველოს, რადგან მათ შორის ძალმოცემული მუსლიმები იდგნენ და ისინი მხედრობას არ გაატარებდნენ. აქვე დასახელებულია სხვა მიზეზებიც; დასავლეთში ერეტიკოსების წინააღმდეგ ბრძოლა, ფრიდრიხ II–სთან გამწვავებული ურთიერთობა და ტერიტორიული სიშორე65. რაც შეეხება მეორე თხოვნას, რუსუდან მეფის მიერ ეკლესიათა შეერთების განზრახვას, პაპმა მას „ღვთაებრივი შორსმჭვრეტელობის საუკეთესო ნიმუში უწოდა“. ეს ბუნებრივი იყო ამ დროს დასავლეთში პაპობის მიერ კატართა ერესისა და ფრიდრიხ II–ის რეფორმატორული ნაკადის წინააღმდეგ ბრძოლის ფონზე. აკი სწორედ ამის გამო ვერ მალავდა პაპი სიხარულსა და აღფრთოვანებას. რადგან, როცა ევროპაში „დამღუპველი განხეთქილება მძვინვარებდა“, მაშინ „უცნობი მეფეები (იგულიდსხმება ევროპისათვის უცნობი - მ.პ) და ხალხი, მისგან ესოდენ დაშორებულნი, მიმართავდნენ მას მის წმიდა წიაღში შესვლის შესახებ“. რადგან ეკლესიათა გაერთიანებას რუსუდანი ითხოვდა („...რომლის მიზეზი თქვენ ხართ“ – ვკითხულობთ მასში) პაპი წერდა: „შეუერთდით მას და რომის ეკლესიას და სწუხდეთ, რომ აქამდე დაგიგვიანდათ“ (ხაზგასმა ჩვენია)66. პაპის წერილიდან ეს ბოლო ადგილი პატ. მ. თამარაშვილს შეცდომით აქვს თარგმნილი. თუ არადა მის ზუსტ თარგმანს დიდი მნიშვნელობა აქვს. შემდეგში პროფ. ი. ტაბაღუამ ვატიკანის არქივიდან აღებული ამ წერილის ეს ადგილი ასე თარგმნა: „რაც შეეხება იმას, რომ თქვენ გვთავაზობთ და ითხოვთ – თქვენი სულიერი სახლი შეუერთოთ ჩვენს სახლს, ჩვენ ვაქებთ თქვენს დიდებულებას, რადგანაც ეს სურვილი უფრო ძლიერად და სათანადოდ მოემსახურება თქვენს ხსნას და თქვენს მიმართ ჩვენს სიხარულს...“67. როგორც ვხედავთ, ი. ტაბაღუას მიერ შესრულებულ თარგმანში საუბარი არ არის იმაზე, რომ რუსუდან მეფეს დააგვინდა რომის ეკლესიასთან შეერთება და ამის გამო უნდა სწუხდეს. ეს იმდენად მნიშვნელოვანია, რამდენადაც მკვლევრები ამაზე დაყრდნობით ასკვნიან, რომ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია რომაულ კათოლიკურ ეკლესიას სქიზმისთანავე ჩამოსცილდა. ამ წერილის დედნის ასლი ჩვენც მოგვეპოვება68. შედარებისას გამოირკვა, რომ ი. ტაბაღუას მიერ შესრულებული თარგმანი უმნიშვნელო სტილისტური წყობის გარდა აზრს ზუსტად გადმოგვცემს. როგორც ვხედავთ, რუსუდან მეფემ რომის პაპს ეკლესიათა გაერთიანების წინადადებით მიმართა. მასში არ ჩანს, რომ ეს უნიის საფუძველზე უნდა მომხდარიყო. ვერც იმაზე ვიტყვით რაიმეს, თუ როგორ წარმოედგინა საქართველოს მეფეს ეკლესიათა გაერთიანება. უფრო უნდა ვიფიქროთ, რომ ამას რუსუდან მეფე და მისი კარი პირველი შვიდი საეკლესიო კრების საფუძველზე ისახავდა მიზნად. ერთი რამ ცხადი იყო: რომსა და თბილისში ეკლესიათა შორის დოგმატურ და საწეს–ჩვეულებო საკითხებზე განსხვავებები ახლა აშკარად უნდა შეემჩნიათ, მაგრამ ამაზე აქცენტს არ აკეთებდნენ. მისიონერებს საქართველოში უნიის პრინციპებით არ აგზავნიდნენ, რადგან ისინი აქ კათოლიკურ ეკლესიას აარსებენ, რომელიც ლათინურ ტიბიკონზე იდგა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია თავის დამოუკიდებლობაზე ხელს არ იღებდა. მიუხედავად ამისა, მისიონერთა მოღვაწეობას საქართველოში არანაირად ხელს არ უშლიდა. ამის დასტურს ის წარმოადგენდა, რომ 1240 წელს საქართველოში ფრანცისკელებთან ერთად დომინიკელმა მისიონერებმაც დაიდეს ბინა69. 1245–1258 წლებში საქართველოში გამოგზავნილ მისიონერთა ახალ ნაკადს უნდა ეზრუნა ეკლესიათა ერთიანობის მისაღწევად70, მაგრამ უცნობია, თუ რა სახის ურთიერთობები ყალიბდებოდა ამ მიმართულებით. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ დროგამოშვებით, მაგრამ მაინც აგზავნიდნენ პაპები საქართველოში მისიონერებს, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ მონღოლთა უღელ ქვეშ მოქცეული ქართველი პოლიტიკოსები და სასულიერო იერარქები პაპის სახით შესაძლებელ მოკავშირეს ხედავდნენ და ამ იმედით მისიონერთა საქმიანობას ხელსაყრელ პირობებს უქმნიდნენ. რაც შეეხება ეკლესიათა გაერთიანების საქმეს, მასზე ქართველ საეკლესიო იერარქებს აღარ უზრუნიათ, „რადგან საქართველოს მმართველი წრეებისათვის რომის ეკლესიასთან შეერთების საკითხს უფრო პოლიტიკური მიზანი ჰქონდა, ვიდრე სარწმუნოებრივი“71. მიუხედავად ამისა, ორ კონფესიას შორის ურთიერთობებს საქართველოში სპეციფიკური ხასიათი არ შეუძენია. დოქტრინალურ დონეზე კამათი არ გამართულა. სხვა შემთხვევაში განსხვავებულობის გამო კონფლიქტი გარდაუვალი იქნებოდა და იგი უშუალოდ ასახვას იპოვიდა მისიონერთა რელაციებსა ანდა პაპების საქართველოს მესვეურებისადმი მიწერილ წერილებში. ასეთი რამ ჯერჯერობით წყაროებით არ დასტურდება. თუ არადა ეს, გამორიცხული იყო კათოლიკე მისიონერებს თბილისში XIII საუკუნის 60–იან წლებში „წმინდა მარტინის ქართული მონასტერი“ და მის გარდა კიდევ ოთხი მონასტერი დაეარსებინათ72. ეს ფაქტი ცხადყოფს, რომ საქართველოში კათოლიკობამ სულ მცირე 31 წლის მანძილზე გარკვეულ წარმატებებს მიაღწია. ამაში უდავო დამსახურება ქართული ეკლესიის მესვეურთა პოზიტიურ ტოლერანტობასა და საქართველოში მართლმადიდებლობის მიმართ კათოლიკეთა კონფესიურ-კულტურულ ურთიერთობებს მიუძღვის. მაგრამ ფაქტია, საქართველოსა და პაპობას შორის საქმე არ მისულა კრიზისამდე. ქართველებს არ სურდათ ეღიარებინათ, რომ ქართული ეკლესია ბიზანტიის სქიზმაზე შეჩერდა. ამაზე წერილში არაა საუბარი და რომთან შეერთებით მას სურდა თუ შესაძლებელი იყო, სქიზმამდელი დროის საათების დაბრუნება. ამდენად, შეუძლებელია ზუსტად ითქვას, თუ როდის მოხდა ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის გაყრა რომაულ კათოლიკურ ეკლესიასთან. 1054 წლის დიდმა “სქიზმამ” დააფიქსირა მხოლოდ ქრისტიანული ეკლესიის აღმოსავლურად და დასავლურად დაყოფა, ხოლო ბიზანტიურ და ლათინურ ეკლესიებს შორის საბოლოო განხეთქილების პროცესი 1204 წელს ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობით დასრულდა. წმინდა მიწაზე ქართული მონასტრები ლათინთა საპატრიარქოს კანონიკურად დაემორჩილა, მაგრამ ამან გავლენა ვერ მოახდინა მათ თვითმყოფადობაზე. ეს კი იმაზე მეტყველებდა, რომ ორ ეკლესიას შორის არსებულ განსხვავებას არც ერთი მხარე არ იმჩნევდა. ამის მიზეზი იყო შემდეგი: პირველი, ქართველები ჯვაროსნებს დახვდნენ სქიზმამდელი გრძნობებით და რაინდები მათ თვლიდნენ ქრისტიან ძმებად, რომლებიც საერთო მტრის წინააღმდეგ იბრძოდნენ. ჯვაროსანთა მხრიდან ეს დამოკიდებულება და განწყობა სტრატეგიულ მიზნებს ისახავდა: პირველი, საქართველოსთან კავშირში მოწინააღმდეგეთა დასუსტება საბოლოო გამარჯვებამდე; მეორე, არ არსებობდა ქართველ სასულიერო იერარქთა არც ერთი სინოდალური გადაწყვეტილება, რომლის ძალით მოხდა წმინდა ტახტთან ერთობის დარღვევა. საქართველოს პოლიტიკოსებთან პაპობის უშუალო კავშირს სათავე დაუდო V ჯვაროსნულმა ლაშქრობამ, რომელიც 1234 წლიდან რეგულარულ საეკლესიო ურთიერთობებში გადაიზარდა. კერძოდ, საქართველოში საქმიანობა დაიწყეს კათოლიკე მისიონერებმა. მართალია, ისინი არ ცდილობდნენ ქართულ ეკლესიაზე გამარჯვებას, მაგრამ ეს ფაქტი თავისთავად ავლენდა ორი ეკლესიის განცალკევებას. მისიონერები არა მხოლოდ სახარებას, არამედ კათოლიციზმის თვალთახედვით უნიასაც ქადაგებდნენ. პაპობის მიერ შემოწმებული ეს პოლიტიკური გზა იმას გულისხმობდა, რომ ქართული ეკლესია უნიის საშუალებით შეძლებდა მხოლოდ მსოფლიო ეკლესიის ნაწილი გამხდარიყო. მთელი XIII საუკუნის მანძილზე ამაში გადამწყვეტ როლს საქართველოს მონარქები ასრულებდნენ. ისინი ხელმძღვანელობდნენ საკუთარი საეკლესიო პოლიტიკით და დაინტერესებულნი იყვნენ ეკლესიათა ერთიანობით მხოლოდ სქიზმამდელი მოქმედი პრაქტიკის შესაბამისად. ამასთან დაკავშირებით ორ ეკლესიას შორის არ მიმდინარეობდა საღვთისმეტყველო დავები. უნიის გარეშეც ქართული სახელმწიფო და მისი ეკლესია აღიარებდა რომის კათედრისა და პაპის ძალაუფლების განსაკუთრებულობას. კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ: ქართული ეკლესიის რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიასთან ზუსტად “გაყრის” დათარიღება შეუძლებელია. ეს იყო პროცესი, რომელიც პირობითად დაიწყო 1234 წლის შემდეგ, როცა საქართველოში საქმიანობა დაიწყეს კათოლიკე მისიონერებმა და სავარაუდოდ დასრულდა 1329 წელს, როცა თბილისში დაარსდა კათოლიკური ეკლესია73 ლათინური იერარქიით.

შენიშვნები

1. პაპაშვილი მ, საქართველო-რომის ურთიერთობა, თბ., 1995, გვ. 52. 2. გაბრიელე ბრაგანტინი, კათოლიკე ეკლესია საქართველოში მეცამეტე საუკუნიდან არსებობს? „კათოლიკური მემკვიდრეობა საქართველოში“, 1, თბ., 2018, გვ. 23. 3. იქვე, გვ. 24 4. იქვე, გვ. 25 5. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, ტფილისი, 1902, გვ. 13; Michel Tamarati, L’Eglise géorgienne des origins jusqu’à nos jours, Rome, 1910, p. 425; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, თბ., 1995, გვ. 483. 6. თარხნიშვილი მიქელ, წერილები, თამარ ჭუმბურიძის გამოცემა, თბ., 1994, გვ. 148. 7. ჟანენი რემონ, საქართველო (კათოლიკური ღვთისმეტყველების ენციკლოპედია, ტომი მეექვსე, ნაწილი პირველი, პარიზი, 1924), ფრანგულიდან თარგმნა და კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა, თბ., 1996, გვ. 75. 8. პაპაშვილი მ., საქართველო–რომის..., გვ. 52; 83-84. 9. ჯავახიშვილი მ., საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ურთიერთობა რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან XI-XIV საუკუნეებში. სადისერტაციო ნაშრომი ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად. თბ., 1997, გვ. 105. 10. პაპუაშვილი ნ., რელიგიის კარიბჭე (რელიგიის ისტორიის შესავალი), თბ., 1996, გვ. 301. 11. პატარიძე ლ., 1054 წლის განხეთქილება და საქართველო. ჟურნ.: „დიალოგი“, 2005, №1(2), გვ.28-35. 12. მაჭარაშვილი ტ., 1054 წლის საეკლესიო განხეთქილება და საქართველოს ეკლესია, კრებ.: „საისტორიო შტუდიები“, I, თბ., 2000, გვ. 139. 13. Stephan H Rapp, Georgian Christianity: The Blacwell companion to Eastern Christianity. Editor Ken Parry, Chiecester, 2010, p. 148. 14. ბერაძე თამაზ, სანაძე მანანა, საქართველოს ისტორია, I, თბ., 2003, გვ. 193. 15. მაჭარაშვილი გ., დიდი სქიზმა და საქართველო, სადოქტორო დისერტაცია, თბ., 2014, გვ. 12. 16. Albergo G. “L’oecuménisme au moyen âge”, Revue d’histoire ecclésiastique 71 (1976), p. 366; Aristeides Papadakis. Op. cit., p. 208. 17. პაპაშვილი მ., 1274 წლის ლიონის კრება და საქართველო, გორის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, შრომათა კრებული №14, თბ., 2016, გვ. 258. 18. დაწვრ. იხ. პაპაშვილი მ., საქართველო-რომის..., გვ. 54-69 19. მეტრეველი ე., იერუსალიმის ერთი ხელნაწერი (მეცნიერული აღწერის ცდა). წიგნში: ფილოლოგიურ–ისტორიული ძიებანი, ნაკვეთი I, თბ., 2007, გვ. 135-136, 138; მეტრეველი ე., ჯვრის მონასტრის კიდევ ერთი მოსახსენებელი ქართული ხელნაწერი ჯვაროსანთა მოსახსენებლით. ივ. ჯავახიშვილის დაბადების 100 წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, თბ., 1997, გვ. 255-259; მენაბდე ლ., ძველი ქართული მწერლობის კერები II, თბ., 1980, გვ. 94; წურწუმია მ., ჯვაროსანთა მოსახსენებლები იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ხელნაწერებში, ქართველოლოგია 6, თბ., 2010, გვ. 69-95; მამისთვალიშვილი ე., იერუსალიმის წმინდა ჯვრის მონასტერი. მეორე შევსებული და გადამუშავებული გამოცემა, თბ., 2014, გვ. 123-128; მამისთვალიშვილი ე., საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, IV, თბ., 2014, გვ. 345-346. 20. თვარაძე ა. საქართველო და კავკასია ევროპულ წყაროებში, თბ., 2004, გვ. 139, 141, 142, 147; საქართველო და ჯვაროსნული აღმოსავლეთი ჟაკ დე ვიტრის ცნობების მიხედვით. წიგნს შესავალი, შენიშვნები და კომენტარები დაურთეს ანდრო გოგოლაძემ, თეა წითლანაძემ, თეა ქარჩავამ და ნიკოლოზ სილაგაძემ, თბ., 2015, გვ. 106. 21. ჯავახიშვილი მ., დასახ. ნაშრ., გვ. 46. 22. თინიკაშვილი დ., დასახ. ნაშრ., გვ. 77. 23. იქვე. 24. იქვე. 25. ავალიშვილი ზ., ჯვაროსანთა დროიდან, ოთხი საისტორიო ნარკვევი, თბ., 1989. 26. ტაბაღუა ი. საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.), I, თბ., 1984, გვ. 180; მ.თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 9 27. ტაბაღუა ი. დასახ. ნაშრ., გვ. 180; მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 10. 28. ტაბაღუა ი. დასახ. ნაშრ., გვ. 188; თამარაშვილი მ. ისტორია კათოლიკობისა..., გვ.15. 29. ტაბაღია ი. დასახ. ნაშრ., გვ. 188-189; თამარაშვილი მ. ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 15. 30. პაპაშვილი მ., საქართველო–რომის…, გვ. 77-79. 31. Lajos Tardy, Relations entre la Hongrie et la Géorgie au[ XIII-eXVIII-e siècles, “Bedi Kartlisa revue de kartvelologie”, Paris, 1968, vol. XXV, პ. 76; მამისთვალიშვილი ე., საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, IV, თბ., 2014, გვ. 354. 32. რუსუდან დედოფლის წერილს პაპ ჰონორიუს III-სადმი თარიღი არ უზის. პაპის საპასუხო წერილი კი დათარიღებუულია 1224 წლის 12 მაისით (ტაბაღუა ი. დასახ. ნაშრ., გვ. 180; თამარაშვილი მ. ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 11). თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ საქართველოდან რომამდე 4 თვეში წერილის გაგზავნა და უკან პასუხის მიღება მაშინდელი კომუნიკაციის პირობებში ყოვლად წარმოუდგენელი იყო, უნდა ვივარაუდოთ, რომ რუსუდანის წერილი დაიწერა 1223 წლის პირველ ნახევარში. მ. თამარაშვილის თანახმად, რუსუდანის წერილი „...დაწერილი უნდა იყოს არა უგვიანეს 1223 წლისა (მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა..., გვ.8). ფრანგი ისტორიკოსი ჟან რიშარი მიიჩნევს, რომ „...საქართველოს დედოფალმა რუსუდანმა, უეჭველად 1223 წლის ბოლოს მისწერა პაპს...“ (Jean Richard. Histoire des Croisades, 1996, p. 324) 33. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, ტფილისი, 1902, გვ. 8; Michel Tamarati, L’Eglise géorgienne des origins jusqu’à nos jours, Rome, 1910, p. 416; თამარაშვილი მ., ქართული  ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, თბ., 1995, გვ. 475; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.), თბ., 1984, გვ. 177; პაპაშვილი მ., საქართველო–რომის ურთიერთობა, თბ., 1995, გვ. 79-80. 34. ტაბაღუა ი. დასახ. ნაშრ., გვ.179; თამარაშვილი მ. ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 7-8. 35.  Donald M. Nicol. “The Byzantine View of Western Europe”. M. Purcell's Papal Crusading Policy 1244-1291, Leideo, 1975, p. 329. 36. Ibid. 37. Aristeides Papadakis. Op. cit., p. 207. 38. Donald M. Nicol. Op.cit., 330. 39. Małgorzata Dąbrowska. Drugie oko Europy. Bizancjum w Średniowieczu chyomcon wydawnictwo, Wrocław, 2015, c. 49. 40. Ibid., pp. 48-49. 41.  თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, ტფილისი, 1902, გვ. 7; Michel Tamarati, L’Eglise géorgienne des origins jusqu’à nos jours, Rome, 1910, p.415; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, თბ., 1995, გვ. 474; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.), თბ., 1984, გვ.176. 42. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 8. 43.2 იქვე. 44. Marcellino da Civezza, Storia universal delle mission francescane, Roma, 1857, p. 169-171. 45. ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, III, თბ., 1987, გვ. 16. 46. P. Marcellino da Civezza. Op.cit., p. 215. 47. იქვე. 48. P.Girolamo Golubovich O.F.M., Biblioteca Bio-Bibliografia della Terra Santa e dell’Oriente Francescano, t.I (XIII s.), Firenze, 1906, p. 113; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, III..., გვ. 16. 49. ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.), გვ. 74. 50. Wadingo Luca. Annales Minorum seu trium ordinum a S.Francisco institutorum, 1221-1237. T.III, 1931, p. 358-359. 51. P. Marcellino da Civezza. Op., cit., p. 214. 52. Fedalto Giorgio. Perchè le Crociate. Saggio interpretative, Bologna, 1980, p. 14. 53. ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს, გვ. 185; თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 12-13; Michel Tamarati. Op., cit., p. 425; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია, გვ. 484. 54. Успенский Ф.И. История Византийской империи, Т. 5, М., 2005, с. 136. 55. P.Girolamo Golubovich O.F.M., Biblioteca Bio-Bibliografia della Terra Santa e dell’Oriente Francescano, t.I (XIII s.), Firenze, 1906, p. 299; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, III, გვ. 16. 56. Michel Tamarati. Op., cit., p. 424; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია, გვ. 482. 57. ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, III.., გვ. 16; პაპაშვილი მ., ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ტოლერანტობა..., გვ. 100. 58. P. Marcellino da Civezza. Op.,cit., p. 215. 59. Archivio Segreto Vaticano. Registro Vativano, vol.17, f. VI; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIIIXVI სს.), გვ. 83. 60. პაპაშვილი მ., საქართველო–რომის..., გვ. 84. 61. პაპაშვილი მ., ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ტოლერანტობა..., გვ. 100. 62. მაჭარაშვილი ტ., 1054 წლის საეკლესიო განხეთქილება..., გვ. 138. 63. მამისთვალიშვილი ე., საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, IV..., გვ. 333. 64. პაპაშვილი მ., საქართველო–რომის..., გვ. 84. 65. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 17; Michel Tamarati. Op.,cit., p. 430; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია..., გვ. 488; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.)..., გვ. 187. 66. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 15; Michel Tamarati. Op., cit., p. 427-428; ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.)..., გვ. 189. 67. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა...,გვ.16; Michel Tamarati.Op., cit., p. 429; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია..., გვ. 487. 68. ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.)..., გვ. 189-190. 69. Archivio Segreto Vaticano. Registro Vaticano, vol.19, f.XL 70. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 17; Michel Tamarati.Op., cit., p. 430; თამარაშვილი მ., ქართული ეკლესია..., გვ.488. 71. თამარაშვილი მ., ისტორია კათოლიკობისა..., გვ. 8; ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, III...,გვ. 17; პაპაშვილი მ., კათოლიკობა და ეკლესიათა უნიის საკითხი საქართველოში (XIII-XV საუკუნის I ნახევარი), კრებ.: „საქართველოს ურთიერთობა ევროპისა და ამერიკის ქვეყნებთან, ტ. III, თბ., 1996, გვ. 244-245. 72. ჯავახიშვილი ი., ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, თბ., 1966, გვ. 111. 73. ტაბაღუა ი., საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში (XIII-XVI სს.)..., გვ. 90; პაპაშვილი მ., საქართველო-რომის..., გვ. 86. 74. დაწვრ. იხ: მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა.., გვ. 28-39; მ. პაპაშვილი, ჯვაროსნული ლაშქრობის თეორიული პროექტები და საქართველო XIV საუკუნის პირველ ნახევარში, კრებ.: „გორის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. შრომათა კრებული, №15“, თბ., 2018, გვ. 112-119.