მოვსეს კალაკანტუაცის „ალვანთა ქვეყნის ისტორია“

    სომეხი ისტორიკოსი მოვსეს კალაკანტუაცი (VII ს. ან X ს.) უტიკის მხარის სოფელ კალაკანტუიკიდან იყო. მკვლევართა ერთი ნაწილი მას X საუკუნის ისტორიკოსად მიიჩნევს, ზოგი კი VII საუკუნის მოღვაწედ თვლის. არის აგრეთვე მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც მოვსეს კალაკანტუაცი და მოვსეს დასღურანცი სხვადასხვა დროის ისტორიკოსები არიან: პირველი მოღვაწეობდა VII საუკუნეში და „ალვანთა ისტორიის“ იმ ნაწილის ავტორია, სადაც თხრობა უძველესი დროიდან VII საუკუნემდეა დასრულებული, მეორე კი – X საუკუნეში ცხოვრობდა და ამ ისტორიის გამგრძელებელი და რედაქტორია.

        ძველი ავტორის თხრობისას მემატიანე იყენებს მოვსეს ხორენაცის, ელიშე ვარდაპეტის ნაშრომებს; საეკლესიო ჩანაწერებს, სახალხო თქმულებებსა და გადმოცემებს.

    „ალვანთა ისტორიაში“ საკუთრივ კავკასიის ალბანეთის გარდა საყურადღებო ცნობებია დაცული ხაზარებისა და ჰუნების შემოსევების, ბიზანტიის ავგუსტ ჰერაკლეს, სპარსეთის მეფე ხოსროს ომებზე. ასევე ვახტანგ გორგასლის ბრძოლა ირანის წინააღმდეგ, იმდროინდელი სომხეთის სამეფოს ურთიერთობა ქართლთან, ბიზანტიასთან. ნაშრომში დაწვრილებით აღწერილია ბიზანტიელებისა და დასავლეთ თურქების სახაკანოს მიერ 627–628 თბილისის ალყა და მისი აღება. დაცულია მასალები სომეხ-ქართველთა საეკლესიო პაექრობის შესახებ და სხვა. მნიშვნელოვანია ცნობა რუსთა ლაშქრობისა ამიერკავკასიაში (943).