აბჟუა – მხარე აფხაზეთის შუა ნაწილში, შემოსაზღვრული მდინარეებით კოდორითა და ღალიძგით. ძველი ქართული წყაროებით – შუასოფელი. აფხაზეთის სამთავროს არსებობის უკანასკნელ პერიოდში ცალკე ადმ. ოლქი იყო. ეჭირა დაახლოებით ახლანდელი ოჩამჩირის რაიონის ტერიტორია.
XVII საუკუნის ბოლოს სამეგრელოს სამთავრო ქაოსმა მოიცვა. ამით ისარგებლა აფხაზეთის მთავარმა და საზღვარი კელასურ-კოდორის კედლიდან მდინარე ენგურამდე გადმოსწია. წარმატებით ფრთაშესხმულმა თავადმა სორეხ შერვაშიძემ გადაწყვიტა, დაეპყრო მეგრული სამთავროს ის ნაწილიც, რომელიც ენგურის აღმოსავლეთით მდებარეობდა. ისარგებლა რა სამეგრელოში გამეფებული დაპოლიტიკური გართულებებით, მან თავი სამეგრელოს მთავრად გამოაცხადა და თავის ბიძაშვილთან, ყვაპუსთან ერთად რამდენიმეგზის დალაშქრა მდინარის მარცხენა სანაპირო. თუმცა აფხაზ მთავართა ზღვარგადასულმა გაძლიერებამ იმერეთის ფაქტობრივი მმართველის, გიორგი აბაშიძის შეშფოთება გამოიწვია, რომელიც თავს დაესხა აფხაზებს და აიძულა, შეეჩერებინათ თავდასხმები.
ტერიტორიულად გაფართოებული აფხაზთა სამთავრო უკვე სამ ნაწილად დაიყო, რომლებსაც აფხაზთა მთავრის – ზეგნაკ შერვაშიძის ვაჟები – როსტომი, ჯიკეშია, კვაპუ მართავდნენ: მდინარე კოდორის ტერიტორია ერგო როსტომს, რომელმაც, როგორც ძმებს შორის უფროსმა, მამისგან მიიღო მმართველის ტიტული. ჯიკეშიამ მიიღო მდინარე კოდორსა და ღალიძას შორის ტერიტორია, რომელსაც მოგვიანებით ეწოდა აბჟუა, უმცროსმა – ყვაპუმ კი დაიკავა რაიონი ღალიძასა და ენგურს შორის, რასაც მოგვიანებით სამურზაყანო ეწოდა, ყვაპუს შვილის – მურზაყან შერვაშიძის სახელის მიხედვით. XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში გამოიყო კიდევ ერთი წილი სახელად გუმ (მდინარე შიცკუარადან კოდორამდე). ამ მამულების მფლობელი თავადები ითვლებოდნენ მთავარი მმართველის ვასალებად, რომლის რეზიდენციაც სოფელ ლიხნში იყო. თუმცა ფაქტობრივად, ყოველთვის მას არ ემორჩილებოდნენ.
ეს მსხვილი მხარეები დაიყო უფრო წვრილ ერთეულებად. კერძოდ, აჩბების (ანჩაბაძე), ძეაპშიპას, ინალიპას, ჩააბილირხუას, ემხას (ემუხვარი), ჩქოტუას საკუთრებებად. მათ დამოკიდებულებაში იყვნენ მთიელი აფხაზები, სადაც თავადი მარშანიები პირველობდნენ და მცირე აფხაზეთის (ჯიქეთის) ტომები, რომლებსაც მართავდნენ თავადები გეჩბა, ცანბა, არედბა, აჩბა. უმაღლეს ფეოდალურ ფენასთან – თავადებთან ერთად აფხაზეთის მმართველი კლასი შეიცავდა, ასევე, მრავალრიცხოვან საშუალო და წვრილ თავადებს, რომლებიც ვასალურად ექვემდებარებოდნენ შერვაშიძეებსა და სხვა თავადებს. იმ დროის გავლენიან თავადებად ითვლებოდნენ მარღანიები და ლაკერბაიები. ასევე, ზვანბა, მკანბა და სხვა.
აბოცს ასახელებს ლეონტი მროველი და გაჩიოსის ქვეყანას აკუთვნებს: „ხოლო გაჩიოს მისცა ორბის ციხე და სკვირეთის მდინარითგან (ეხლანდელი ვერე) ვიდრე თავადმდე აბოცისა“. ფარნავაზის მიერ საერისთავოებად დაყოფილ საქართველოში იყო ერთ-ერთი სამშვილდის საერისთავო, რომელიც ტაშირსა და აბოცს მოიცავდა. ძვ. წ. III-II საუკუნეებში ჩამოყალიბდა გოგარენეს საპიტიახშო, რომელშიც შედიოდა ტაშირი, აბოცი, კანგარი და თანამედროვე ქვემო ქართლი. დაახლ. ძვ. წ. 163 წელს აბოცი ტაშირსა და კანგართან ერთად გადაეცა სომხეთს. ახ. წ. 59 წ. დაიბრუნა ფარსმან II-მ. 299 წელს ისევ სომხეთმა წაიღო, 387 წელს ქართლს დაუბრუნდა, შემდეგ იყო თბილისის საამიროს ნაწილი. 850-იანი წლებიდან შეუერთდა ტაო-კლარჯეთის საკურაპალატოს. და წარმოადგენდა აშოტ დიდი კურაპალატის უმცროსი ვაჟის გუარამ მამფალის სამფლობელოს. გარდაცვალების წინ 882 წ. გუარამმა თავისი ვრცელი სამფლობელოს დიდი ნაწილი თავის ძმებს უანდერძა, ხოლო ერთი განაპირა ქვეყანა (აბოცი) ცოლის ძმას – სომხეთის მთავარ აშოტ ბაგრატუნს (მომავალი ანის-შირაქის მეფე აშოტ I-ის, 885-890) მისცა.
1045 წელს ანისის სამეფო აბოცთან ერთად ბიზანტიამ შეიერთა, შემდეგ კი თურქ-სელჩუკებმა დაიპყრეს. თურქ-სელჩუკები ზამთარს მტკვრისა და იორის პირებში ატარებდნენ, ხოლო ზაფხულს აბოცისა და არარატის მთებზე.
დავით აღმაშენებელიდან მოყოლებული აბოცი ჯერ ერთიანი საქართველოს, შემდეგ კი ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა.
აბოცი ჯერ მონღოლებმა დაარბიეს, შემდეგ თემურლენგმა, შემდეგ ყიზილბაშებმა. 1555 წლის ირან-ოსმალეთის ზავით აბოცი და მის აღმოსავლეთით მდებარე ქართული ქვეყნები ირანს ერგო, ხოლო დასავლეთი და სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო-ოსმალეთს.
ვახუშტი ბაგრატიონი ვახტანგ V შაჰნავაზზე წერდა: „ააშენა და გაავსო ქართლი, თრიალეთი, ტაშირი და აბოცი, რომელსა შინა კაცნი არა იყვნენ“. აბოცს არც მისი მემკვიდრე ქართლის მეფე გიორგი XI (1675-1688, 1703-1709) აკლებდა ყურადღებას და არც სხვა მეფეები. ქართლის ამ სახელოვან მეფეს უშუალოდაც მოუვლია თვალი და დამტკბარა იქ თავისი მამისა და მისი ნამუშაკევით.
1735 წელს ნადირ შაჰმა აჰყარა მთელი აბოცი და ირანის შორეულ გზას გაუყენა, როგორც ერთ დროს შაჰ-აბას პირველმა კახელები.
რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის დაპყრობის შემდეგ აბოცი ერევნის გუბერნიას შეუერთეს. 1918 წლიდან უკვე სომხეთის რესპუბლიკის ნაწილია. დღეს იგი სომხეთის ჩრდ-დასავლეთში მდებარე შირაქისა და ლორეს ოლქებშია განაწილებული.
ალგეთის ხეობა ანუ მანგლისის ხევი – ქვემო ქართლის ყველაზე ჩრდილო ქვეყანაა. იგი შიდა ქართლის ხეობებს თრიალეთის ქედით ემიჯნება. აღმოსავლეთით მას მდ. მტკვრის ხეობა საზღვრავს, სამხრეთით კი – ბედენის ქედი და წინწყაროს პლატო, რომელიც ლომთაგორა-მარნეულთან ქვემო ქართლის ველში გადადის. დასავლეთით ალგეთის ხეობა წალკა-თრიალეთის ზეგანს ეკვრის. ალგეთის ხეობის ზემო წელი (ალგეთ-მანგლისის მთიანეთი) მკაფიოდ განსხვავდება ქვემო წელისაგან, რომელიც ქვემო ქართლის ველის (სომხური წყაროებით ვრაც დაშტის ანუ ქართველთა ველის) შემადგენელი ნაწილია. ზემო წელისათვის დამახასიათებელია ზომიერი ჰავა, ხშირი წიწვიანი ტყეები და მშვენიერი საძოვრები, ხოლო ქვემო წელისათვის ნოყიერი ნიადაგები და მორწყვის შესაძლებლობა. რელიეფისა და ჰავის ნაირგვარობამ განსაზღვრა მეურნეობის მრავალმხრივობა. წერილობითი წყაროებითა და მატერიალური კულტურის ნაშთებით დასტურდება, რომ ალგეთის ხეობაში მეურნეობის ორივე ტიპი, ბარისა და მთის ზონისა, მეზობლად არსებობდა, ხშირად კი შერწყმული იყო ერთმანეთში. ხაზგასმულია მეზობელ ქვეყნებთან დამაკავშირებელი გზების მოხერხებულობა და, რაც მთავარია, მათი დიდი მნიშვნელობა მთელი აღმოსავლეთ საქართველოსათვის. ალგეთის ხეობაზე გადიოდა უძველესი გზები, რომლითაც შიდა ქართლი და, კერძოდ, მცხეთა–თბილისი უკავშირდებოდა ქვემო ქართლს, თრიალეთ-ჯავახეთსა და სომხეთს.
განსაკუთრებით საინტერესოა ადრე ანტიკური ხანის არქეოლოგიური მასალა, რომელშიც გამოირჩევა ცნობილი „ალგეთის განძი“ (ძვ. წ. V საუკ.) იგი წარმოადგენს მდიდრული სამარხის ინვენტარს, მისი მფლობელი კი სოციალურად და ეკონომიურად დაწინაურებულ წრეს ეკუთვნის. ამავე დროის ძეგლებია აღმოჩენილი აბელიაში, მანგლისში, არდასუბანში, ასურეთში, წყნეთში. შემდგომი ხანის ძეგლები მიუთითებენ მანგლისზე გამავალი გზის დიდ სავაჭრო და ეკონომიურ მნიშვნელობაზე, რამაც იგი ალგეთის ხეობის ცენტრად აქცია. ამის მოწმობაა ძვ. წ. მიწურულის არქეოლოგიური კომპლექსი, რომელშიც ყურადღებას იქცევს მონეტები. ბ. კუფტინი აღნიშნულ კომპლექსს რომაულ-პართული დროით ათარიღებს და მიუთითებს მის მჭიდრო კავშირზე სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოსთან. მანგლისი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი უნდა ყოფილიყო მას შემდეგ, რაც ეკონომიური და კულტურული ურთიერთობა რომსა და მის მემკვიდრე ბიზანტიასთან უმთავრესად ხმელეთის გზით (ანატოლიით) გაჩაღდა. ალგეთის ხეობაზე და მანგლისზე გამავალი გზის მნიშვნელობა კარგად ჩანს წერილობით წყაროების ჩვენებით. მათ შორის ერთ-ერთი უძველესია „ქართლის ცხოვრებაში“ დაცული ცნობა: როდესაც მეფე მირიანმა ქრისტიანობა მიიღო და კონსტანტინე კეისარმა მისი თხოვნით ეპისკოპოსის ხელით გამოუგზავნა „ნაწილი ძელისა ცხოვრებისა და ფიცარნი იგი, რომელთა ზედა ფეხნი დამსჭვალულ იყვნენ უფლისანი“ და „სამსჭვალნი“ და აგრეთვე „განძი დიდძალი“. მან მცხეთაში მოსვლამდე გზაზე ერუშეთს და წუნდას დატოვა რელიკვიების ნაწილი და განძი ეკლესიების ასაშენებლად, იქიდან „მოვიდა მანგლისს და იწყო ეკლესიების შენება“, „დაუტოვა ფიცარნი იგი უფლისანი“.
ლეონტი მროველისავე ცნობით, V საუკუნეში ვახტანგ გორგასლის მიერ დაარსებულ 12 საეპისკოპოსოს შორის მანგლისი რიგით მეოთხეა. აქაური ეპისკოპოსი დვინის საეკლესიო კრების მონაწილეა. ამ დროიდან მთელმა ალგეთის ხეობამ „მანგლისის ხევის“ სახელი მიიღო. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ მანგლისის ხევის საზღვრები სცილდებოდა ალგეთის ხეობის გეოგრაფიულ ფარგლებს და ვერეს (სკვირეთის) ხეობის დიდ ნაწილს მოიცავდა.
VI საუკუნეში მანგლისი თბილისთან, უჯარმასთან, ბოლნისთან, რუსთავთან ერთად მნიშვნელოვან ქალაქად ითვლებოდა.
ალგეთის ხეობას, როგორც თვითკმარ ეკონომიურ ერთეულს, ყველა პირობა ჰქონდა იმისათვის, რომ ადრევე ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულად ჩამოყალიბებულიყო. ამ ერთეულის თან უმთავრესად ხმელეთის გზით (ანატოლიით) გაჩაღდა. ალგეთის ხეობაზე და მანგლისზე გამავალი გზის მნიშვნელობა კარგად ჩანს წერილობით წყაროების ჩვენებით. მათ ზემო წელისათვის დიდი ეკონომიური მნიშვნელობისა უნდა ყოფილიყო და მეორეც, ხეობაზე გამავალი გზა მანგლისს ვერ ასცდებოდა, რადგან აქ იყრის თავს მეზობელ ხეობებთან დამაკავშირებელი რამდენიმე გადასასვლელი.
„მანგლისის ხევი“ პირველად მოიხსენიება VII საუკუნის სომხურ გეოგრაფიაში; „და მობრუნდება მტკვარი აღმოსავლეთისაკენ, გაივლის ქართლის ზემო ქვეყანას, გაჰყოფს გავარებს: თორს, გორათის ხევს, ტანის ხევს, რომლის თავშია დეკციხე, და მანგლისის ხევს, ქვეშის ხევს და ბოლნისის ხევს ვიდრე პარუარის გავარამდე, რომელიც გარს აკრავს ქალაქ თბილისს“. ეს ძეგლი ერთ-ერთი უძველესი წერილობითი წყაროა საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიისათვის. პირველ რიგში ყურადღებას იქცევს ხევების (ქვეყნების) ჩამოთვლა, მათი თანმიმდევრობა. მანგლისის ხევი ტანას ხევსა და ქვეშის ხევს შორის არის მოქცეული, ხოლო როგორც ჩანს, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან მას აკრავს თბილისის ქვეყანა. თეძმის ხევის სათავეები (დეკციხე) ტანას ხევშია მოქცეული. მაშასადამე, „ხევში“ ადმინისტრაციული ტერმინი იგულისხმება და არა გეოგრაფიული. როგორც ჩანს, ქვეყანა ყოველთვის ერთ ხეობას არ ემთხვეოდა, სხვადასხვა მიზეზით ხდებოდა ხევთა გაერთიანება ერთ ქვეყანაში. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ „მანგლისის ხევის“ საზღვრებიც სცდებოდა ალგეთის ხეობის გეოგრაფიულ ფარგლებს და სხვა წყაროებიდანაც ჩანს, მოიცავდა ვერეს (სკვირეთის) ხეობის დიდ ნაწილს. მანგლისისა და მისი ქვეყნის შესახებ საინტერესო ცნობებს გვაწვდის ჰაბიბ იბნ მასლამას „დაცვის სიგელი“. 654 წელს, სომხეთის დაპყრობის შემდეგ, არაბები ქართლისაკენ გამოემართნენ. ქართლის ერისმთავარს მათთვის ელჩი შეუგებებია და ზავი უთხოვნია. არაბთა სარდალს გაუცია ე.წ. „დაცვის სიგელი“, რომელშიც არაბ-ქართველთა ურთიერთობა იყო განსაზღვრული – „ეს არის წიგნი ჰაბიბ იბნ მასლამასაგან თბილისის მოსახლეობისადმი მანგლისის თემიდან“. თბილისის მდებარეობა მანგლისის თემში (ქვეყანაში) გამორიცხულია, რადგან იქ ზის ქართლის პატრიკიოზი და ქალაქ თბილისის დაპყრობა ერთ-ერთი ძირითადი მიზანია არაბთა ლაშქრისა. როგორც არ უნდა იყოს გაგებული „დაცვის სიგელის“ ტექსტი, ერთი რამ აშკარაა; მანგლისი დიდი და მნიშვნელოვანი ქვეყნის ცენტრია.
არაბებმა იმხანად ქართლში ფეხი ვერ მოიკიდეს. მხოლოდ მურვან ყრუს ლაშქრობამ გატეხა წელში ქართლი (736-738). არაბთა დაპყრობის შემდეგ მანგლისის ხევი, ისევე როგორც მთელი ქვემო ქართლი, თბილისის საამიროს შემადგენლობაში მოექცა. ამ ახალი პოლიტიკური ერთეულის შექმნას კიდევ უფრო უნდა გაეცხოველებინა ალგეთის ხეობაზე გამავალი სავაჭრო გზების მნიშვნელობა, რადგან თბილისში თავს იყრიდნენ მრავალი ქვეყნის ვაჭრები. თბილისის საამიროს ტერიტორია დროთა განმავლობაში ცვლილებებს განიცდიდა, თანდათან იზღუდებოდა, მიწებს კარგავდა. IX საუკუნის დამდეგიდან თბილისის ამირას მხოლოდ ქვემო ქართლი შემორჩა. მალე მათ ქვემო ქართლის დიდი ნაწილიც დაკარგეს და მხოლოდ მანგლისის ხევი, სამშვილდის ქვეყანა და თბილისის გარშემო მდებარე ტერიტორიაღა ემორჩილებოდათ. „ხოლო გუარამ დაეპყრა ჯავახეთი, თრიალეთი, ტაშირი და აბოცი და არტაანი და ებრძოდა სარკინოზთა“. ასე გაგრძელდა IX საუკუნის ბოლომდე, სანამ თრიალეთის მხარეს ბაღვაშები არ დაეპატრონენ: „და შეიპყრა ლიპარიტ ქვეყანანი თრიალეთისანი, ააგო ციხე კლდეკართა და იპატრონა დავით ბაგრატის ძე“. კლდეკარის ციხის პატრონთა მფლობელობა თავდაპირველად მხოლოდ თრიალეთით იფარგლებოდა, რადგან არც ერთ მეზობელ ხევში მათ ციხე არ გააჩნდათ. თვით კლდეკარის ციხის მდებარეობა გვაფიქრებინებს, რომ იგი ძირითადად აგებული იყო თრიალეთში ამავალი გზების ჩასაკეტად თბილისის საამიროს მხრიდან. ამასთან ერთად იგი დარაჯობდა შიდა ქართლის ხეობებით თრიალეთ-ჯავახეთში ამავალ გზებს. შემდეგ თანდათან კლდეკარის ერისთავები აფართოებენ თავის სამფლობელოს და პირველ რიგში სწორედ იმ ხეობებში იჭრებიან, საიდანაც კლდეკარზე გზები ადის ტანას, თეძმისა და ალგეთის ხეობებში. „იყო მას ჟამს, ერისთავად კლდეკარსა რატი და ჰქონდა ციხე ატენისა და ქართლისაგან მტკვარსა სამხრით – კერძოდ ყოველივე თრიალეთი, მანგლისის ხევი და სკვირეთი; არა მორჩილებდა კეთილად ბაგრაგ მეფესა“. ალგეთის ხეობაში კლდეკარის ერისთავთა მფლობელობა ბირთვისის სამხრეთით მდებარე სოფ. ხოპისამდე აღწევდა. როგორც ჩანს, მკვლევარი ამ დასკვნამდე მისულა იმის გამო, რომ ხოპისის ეკლესიასთან დგას „ხელი“ რაც სასაზღვრო ნიშნად უნდა მივიღოთ და ვიგულისხმოთ, რომ იგი კლდეკარის ერისთავთა დასმულია. ამას გარდა, ხოპისს ქვევით თბილისის საამიროს დარაჯად მეტად ძლიერ ციხეთა მთელი წყება იდგა. ორბეთის, ბირთვისისა და ფარცხისის ციხეები. თბილისის ამირას რომ ეს ციხეები ეკავა, ამის მოწმობაა „მატიანე ქართლისაის“ ცნობა XI საუკუნისა, სადაც თბილისის ამირას შეპყრობის ამბავია მოთხრობილი. შემდეგ ხანებშიც, როდესაც თბილისს კახთა მეფე უტევდა: „ტფილელთა განიზრახეს მოცემა ტფილისისა. და ამის ქალაქისა ბრძოლასა შინა წაართვეს ციხენი ორბეთი და ფარცხისი აფხაზთა მეფისა ლაშქართა. ამ შემთხვევაში ამირა გადარჩა და ციხეები შეინარჩუნა, მაგრამ ბოლოს ბირთვისი მაინც კლდეკარის ერისთავმა დაიპყრო. ორბეთ-ბირთვის-ფარცხისის ციხეები გადამწყვეტ როლს თამაშობდნენ ალგეთის ხეობის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მათ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდათ ამ ქვეყნის პყრობის თვალსაზრისით. ისინი ერთ მთლიან გამაგრებულ სისტემას წარმოადგენდნენ. თუ არა და ასე ახლოს ერთმანეთთან სამი ძლიერი ციხის არსებობა გაუგებარი იქნებოდა. მანგლისი ქვეყნის ეკონომიური და საეკლესიო ცენტრი იყო. პოლიტიკურად ქვეყანაზე ეს ციხეები ბატონობდნენ. ამიტომ გასაგებია, რატომ ებრძოდნენ ასეთი თავგამოდებით კლდეკარის ერისთავები თბილისის ამირებს ორბეთ-ბირთვის-ფარცხისისთვის. მაგრამ არც მანგლისის ფლობას ჰქონდა მცირე მნიშვნელობა. საინტერესოა, რომ მანგლისის ტაძრის წარწერებში არც ერთხელ კლდეკარის ერისთავები არ იხსენიებიან. როგორც ჩანს, საქართველოს მეფეებთან ცვალებადი წარმატებით მიმდინარე ბრძოლაში, მანგლისის ახალი დიდი ტაძრის აგების დროს (1020 წ.), კლდეკარის ერისთავებს მორიგი მარცხი მოუვიდათ. შესაძლოა, სწორედ ეს იყო ახალი ტაძრის აგების ძირითადი მიზეზი, რითაც მეფე ამ მეტად მნიშვნელოვან პუნქტს ხელს ადებდა. XII საუკუნის დასაწყისში დავით აღმაშენებელმა გააუქმა კლდეკარის საერისთავო და ალგეთის ხეობა სამეფო მამულად აქცია. განვითარებულ შუა საუკუნეებში ალგეთის ხეობა მჭიდროდ დასახლებული სამეფო მამულია, რასაც კარგად მოწმობს ამ ხანის უამრავი ნასოფლარი და მატერიალური კულტურის ძეგლი. სწორედ აქაა საქართველოს მეფეთა საზაფხულო რეზიდენციები: კოჯორი, ტაბახმელა და გუდარეხი.
იმის გამო, რომ ალგეთის ხეობის ზემო და ქვემო წელი რელიეფითა და ჰავით საგრძნობლად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, აქ მეურნეობის მრავალი დარგი იყო განვითარებული. ხეობის ქვემოწელში წამყვანი ადგილი ოდითგანვე ეკავა სახნავ მიწათმოქმედებას. გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ეს მხარე გაპარტახდა და მომთაბარე თურქმანი ტომების საზამთრო საძოვრად იქცა.
ხეობის შუაწელში განვითარებული იყო მევენახეობა, მოჰყავდათ მარცვლეული კულტურები. ზემოწელში უმთავრესად მემინდვრეობა და მესაქონლეობა იყო გავრცელებული. ალგეთის ხეობაზე გადიოდა ცნობილი ცხვრის გზა. თრიალეთ-ჯავახეთის საძოვრებისაკენ მიმავალი კახეთის ცხვარი გაივლიდა კოჟრისა (კოჯრის) და ორბეთის ციხეების ძირას და მდინარე ალგეთზე გადებული სპეციალური ცხვრის ხიდით ადიოდა ბედენის პლატოზე, რომელიც უშუალოდ თრიალეთს ეკვრის.
XV საუკუნისათვის, როდესაც საქართველოს ფეოდალურ საზოგადოებრივ ურთიერთობაში ახალი ვითარება შეიქმნა და სათავადოების სისტემა წარმოიშვა, ალგეთის ხეობა ქვიისა და მაშავერის ხეობებთან ერთად საბარათიანოს შემადგენლობაში მოექცა. XVI-XVII საუკუნეებში საბარათიანო რამდენიმე სათავადოდ დაიშალა, რომელთა დიდი ნაწილი ისევ ალგეთის ხეობაში ჩამოყალიბდა (საგოსტაშაბისშვილო – ცენტრით ამლივ-ტბისში, საგერმანოზიშვილო – ცენტრით გუდარეხში და ა. შ.). XIX საუკუნეში ალგეთის ხეობა თბილისის გუბერნიის ბორჩალოს მაზრის შემადგენლობაში შედიოდა. ამჟამად ალგეთის ხეობის ზემოწელი თეთრი წყაროს რაიონს ეკუთვნის, ქვემოწელი – მარნეულის რაიონს.
ვახუშტი აღწერს მდინარე ალგეთს, მის შენაკადებს, ხეობებსა და მათთან დაკავშირებულ ადგილებს: „ხოლო კლდეკარი ააშენა ლიპარიტ ბაღვაშმან და არის მაღალი მთის კლდესა ზედა ციხე. ამ მთას გამოსდის ალგეთი. ამას ქვევით ერთვის ალგეთს მჟავისხევი, ამათ უწოდებენ კლდეკარის სოფლებად. ამას ქვევით არის მანგლისი, ეკლესია გუმბათიანი, ააშენა ეპისკოპოსმა მირიან მეფის ჟამს და დაასვენა აქა ფეხის ფიცარი უფლისა; სამხრეთ გუმბათს შინა მაჰმად, ლომსა ზედა მჯდომარე დახატული. იტყვიან, მის გამო მოჰმადიანთა არა შეუმუსრავთ. ზის დასმული გორგასლისგან ეპისკოპოზი, მწყემსი ალგეთის ხეობისა და ქციის ზემოთისა თრიალეთამდე. მანგლისს ქვევით ერთვის ალგეთს ხევი კველთეთისა. ამის ქვევით არის გუდარეხის ხევი. ხოლო გუდარეხ არის მონასტერი უგუმბათო, ბენდერის მთის ძირს. ჩხიკუთის სამხრეთით არის ეკლესია სამება, წმინდა გიორგისა. ფარცხისის ქვევით ერთვის ალგეთს ხევი ბოგვისა, გამოსდის სხალნარს, მას ქვევით ერთვის ალგეთს ხევი ასურეთისა, გამოსდის სამადლოს. კიკეთს ქვევით არის მონასტერი კაბენისა, ყოფილი არს დედათა გუმბათიანი, ააშენა მეფემან თამარ“.
არგვეთი, მარგვი – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში. ლეონტი მროველის (XI ს.) მიხედვით, არგვეთი მოიცავდა ტერიტორიას ლიხის ქედიდან რიონამდე და რაჭის მთებიდან ფერსათის მთებამდე, ე. ი. ახლანდელი ხარაგაულის, საჩხერის, ზესტაფონის, თერჯოლის, ბაღდათის და ტყიბულის რაიონებისა, ტყიბულისა და ჭიათურის საქალაქო საკრებულოების ტერიტორიას.
არგვეთის საერისთავო ფარნავაზმა შექმნა „არგვეთი მცირით მთითგან, რომელიც არის ლიხი, ვიდრე რიონს ზემოთ“. ვახუშტის სიტყვითაც მარგვეთის ჩრდილოეთ-დასავლეთის საზღვრად არის „საღორე გარჯილიდამ ჩამოსული სამხრითკენ მთა ჩხარამდე და მერე დასვლით წარსული კვახჭირამდე, არგვეთისა და ოკრიბას შორის“. ამ დროს მისი ცენტრი დღევ. საირხეს ადგილზე ქ. საჩხერიდან სამხრეთით 3 კმ-ზე იყო. ფარნავაზმა აქ ააგო შორაპანისა და დიმნას (დიმის) ციხეები. მოგვიანებით აიგო მნიშვ. ციხე-ქალაქები სკანდა, სვერი, ჩიხა, ბორი. ახ. წ. I-III ს-ში არგვეთის სამხრ-აღმ ნაწილი ისევ გაძლიერებულ ქართლს ეკუთვნის საპიტიახშოს სახით. პიტიახშების რეზიდენცია კი სოფელ ბორიში იყო. შემდეგ ისევ ეგრისს დაუბრუნდა. IX საუკუნეში ეგრის-აფხაზეთის მეფე გიორგიმ შიდა ქართლის დაპყრობის შემდეგ ეს მხარე არგვეთს შეუერთა და მის გამგებლობა საკუთარ ძმისშვილს ჩააბარა, რომლის რეზდენცია სოფელ ჩიხაში (საჩხერს რაონში, ქალაქიდან ჩრდ-აღმ-თ 6 კმ-ზე) იყო. XI საუკუნის I ნახევარში არგვეთის ერისთავებად იხსენიებიან ხურსი და გიორგი. არგვეთში იყო შუა საუკუნეების ერთ-ერთი მძლავრი ფეოდალური გვარის, ბაღვაშების (ბაღუაშების) მამული. უკანასკნელი ბაღვაშის, რატის, სიკვდილის შემდეგ (1103) დავით აღმაშენებელმა მათი მამული გელათს მონასტერს შესწირა. XII-XIII საუკუნეებში არგვეთის ერისთავებად ამანელისძენი ჩანან. 1330 წელს დას. საქართველოს შემოერთების შემდეგ გიორგი ბრწყინვალემ დააარსა შორაპნის საერისთავო, რომელიც დღევ. იმერეთის მხარეს მოიცავდა. XIV საუკუნის ბოლოსთვის შორაპანის საერისთავო უკვე მხოლოდ არგვეთს მოიცავდა. XV საუკუნიდან მოყოლებული შორაპნის საერისთავოს დაშლის პარალელურად არგვეთში ჩამოყალიბდა სათავადოები: საწერეთლო, სააბაშიძეო, საჩხეიძეო და სამხეიძეო.
არგვეთში ძირითადად მევენახეობა და მესაქონლეობა იყო განვითარებული. მოიპოვებოდა და მუშავდებოდა სპილენძი, რკინა, ვერცხლი. არგვეთში უმნიშვნელოვანესი ციხეები იყო: შორაპანი, სკანდა, სვერი, ჩიხა, მუხური და სხვა. საეკლესიო ნაგებობათაგან აღსანიშნავია უბისისა და ჯრუჭის მონასტრები (ეს უკანასკნელი ხურსი ერისთავმა საგვარეულო სამარხად ააგო X-XI საუკუნეების მიჯნაზე), ტაბაკინი და კაცხის ტაძარი, აგებული 1010-1014 ბაღვაშების საგვარეულო სამარხად.
არტანი, არტაანი – ისტორიული მხარე მესხეთის ნაწილში, თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე. იგი მოიცავს მტკვრის ზემო დინების ორივე მხარეს. მისი თურქული ფორმაა არდაჰანი. თავდაპირველად არტანი მხარის სახელწოდება იყო. პირველად ამ მხარის სახელს მოიხსენიებს ალექსანდრიელი გეოგრაფი პტოლემეოსი (87-165) და უწოდებს მას „არტანისა“-ს. ლეონტი მროველის (XI ს.) ცნობით, არტანის ციხე-ქალაქს ძველად ქაჯთა ქალაქი რქმევია, ხოლო ლეონტის დროს კი ჰური. როგორც ირკვევა ქალაქი არტაანი შუა საუკუნეებში უნდა დაარსებულიყო. რაც შეეხება ისტორიული მხარე არტანის ცენტრს: ქ. ჰური მართლაც არსებობდა მოყოლებული ქრისტეშობამდელი პერიოდიდან. დღევანდელი არდაჰანის ვილაიეთის სოფელ ალთაშთან, არდაჰანის ჩრდ-აღმ-ით. აქ დღემდეა შემორჩენილი უძველესი ციხესიმაგრე ჰურის ნანგრევები და უფრო ძველი ნასახლარის/ნაქალაქარის კვალი. ერქვა თუარა ჰურს უფრო ძველად ქაჯთა ქალაქი ძნელი სათქმელია, ფაქტი კი ერთია: ჰურის აღმოსავლეთით, დაბა ჩილდირის ჩრდილოეთით, სოფელ ილდირიმთეფესთან დღემდე ამაყად დგას უძველესი ციხე-სიმაგრე ქაჯის ციხე.
ფარნავაზის დროს, ძვ. წ. III საუკუნეში წუნდის საერისთავოში შედიოდა არტანი, ჯავახეთი და კოლა. ძვ. წ. III-II საუკუნეთა მიჯნაზე საერისთავოთა საზღვრების შეცვლის შედეგად წარმოიშვა ახალი საერისთავო ხორძენე (კოტარძენე), რომელიც არტაანსა და კოლას მოიცავდა. ძვ. წ. 160-იან წლებში იგი სომხეთმა დაიპყრო, ძვ. წ. 59 წელს ქართლმა მოახერხა არტაანისა და კოლას დაბრუნება. ვახტანგ გორგასალმა აქ საეპისკოპოსო შექმნა და კათედრა ერუშეთში დააწესა. შემდეგ იყო თბილისის საამიროს ნაწილი, 860-იანი წლებიდან ტაო-კლარჯეთის საკურაპალატოს ნაწილი, 994 წლიდან ერთიანი საქართველოს ნაწილი. თამარის ეპოქაში არტაანი კოლასთან ერთად სანაპირო საერისთავო იყო, შემდეგ სამცხის ათაბაგთა სამთავროში შედიოდა. 1555 წელს ოსმალეთის იმპერიის მიერ სამცხე-საათაბაგოს ოკუპირების შემდეგ სანჯაყის სტატუსით შევიდა იმპერიის შემადგენლობაში. თურქებმა ორ ერთეულად გაყვეს: დიდ არტაანად (გურჯისტანის ვილაიეთი) და პატარა არტაანად (ყარსის ვილაიეთი). ამ დროს დიდი არტაანის მთავარ გამაგრებულ ქალაქს ფარაკანი ერქვა. „პატარა არტაანი“ ანუ იგივე „კოლა“ მდინარე მტკვრის სათავეების ქვაბულში მდებარეობდა.
1877-1878 წლებში რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ეს მხარე რუსეთმა დაიკავა. სან-სტეფანოს საზავო ხელშეკრულებით და 1878 წელს ბერლინის ტრაქტატით არტაანი რუსეთს შეუერთდა და 1917 წლამდე შედიოდა ყარსის ოლქის შემადგენლობაში.1918-1921 წლებში არტაანი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემდგენლობაში შედიოდა. საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ საქართველომ არტაანის ოლქზე კონტროლი დაკარგა. 1921 წლის ყარსის ხელშეკრულების მიხედვით, არტაანი ართვინის, ოლთისის და რიზეს ოლქებთან ერთად, თურქეთის შემადგენლობაში მოექცა.
„ხოლო არის არტანი ვაკე და უტყეო, ბალახყვავილიანი, მოსავლით, ვითარცა ჯავახეთი, და მთანიცა უტყეონი, მცირე არყნალთაგან კიდე“ – წერს ვახუშტი.
დ. ბაქრაძე წერდა: „არტაანის კაზაში მოსახლეობის მეათედი თუ ლაპარაკობს ქართულად. მოსახლეობას მოჰყავს კანაფი, ხორბალი და ქერი; ჰყავთ დიდძალი შინაური ფრინველი და ძროხა. აქედან ძალზე ძნელი გზით ოლთისში, არსიანის მთაზე გადავლით ახალციხესა და სხვა მეზობელ ადგილებში გასაყიდად გააქვთ პური, ქერი, ერბო, მიერეკებიან ცხვარს და კამეჩს“.
აჭარა – საქართველოს შავიზღვისპირა ისტორიული კუთხეა. ჩრდილოეთით მას გურია ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან – სამცხე. აჭარის სამხრეთით დღევანდელი თურქეთის სახელმწიფოში შემავალი შავშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულია. დღევანდელი აჭარა ქობულეთის, ხელვაჩაურის, შუახევის, ხულოსა და ქედის რაიონებისაგან შედგება. პოლიტიკურად, გვიანფეოდალურ პერიოდში, აჭარა სამცხე-საათაბაგოს, შემდეგ კი საფაშოს ნაწილი იყო.
ისტორიულ-გეოგრაფიულად, უფრო ადრე, აჭარა ზემო ქართლის (მესხეთის) ნაწილს შეადგენდა. ლეონტი მროველის მიხედვით, მეფე ფარნავაზის მიერ დანიშნული ოძრხის ერისთავის საგამგეო ტერიტორია აჭარასაც მოიცავდა. ისტორიულ წყაროებში მოხსენიებულია როგორც აჭარის ქვეყანა, აჭარის ხევი ან ხეობა. იგი ორ ძირითად ნაწილად იყოფოდა: ზემო აჭარა (რომლის ცენტრი ძველად დიდ-აჭარა იყო, შემდეგ – ხიხანი, მოგვიანებით – ხულო) და ქვემო აჭარა (ცენტრი ქედა). აჭარის ცენტრალურ ნაწილს შუახევი ერქვა.
ისტორიული ტრადიციით, საქართველოში ქრისტიანობა ყველაზე ადრე აჭარაში გავრცელდა. I ს-ში იგი აქ ანდრია მოციქულს უქადაგია. VII ს. სომხური გეოგრაფიის მიხედვით, აჭარა ქართლის პროვინცია იყო. VIII ს-დან იგი ბაგრატიონთა სამფლობელოს, ე. წ. „ქართველთა სამეფოს“ ნაწილად იქცა. XI ს. შუა ხანებიდან ზემო აჭარა კლარჯეთთან და შავშეთთან ერთად აბუსერიძეთა საერისთავოში შედიოდა, XIII ს. შუა წლებიდან ისტორიული აჭარა სამცხე-საათაბაგოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო, ხოლო ბათუმ-ქობულეთის მხარეები გურიის. 1535 წლიდან ისტორიული აჭარაც გურიის სამთავროს შეუერთდა.
1614 წელს მიტაცებულ იქნა ისტორიული აჭარა, 1703 წელს ბათუმისა და ჩაქვის მხარეები, ხოლო 1772 წელს ქობულეთის მხარე. XVII ს. II ნახევარში აჭარის ფეოდალებმა მაჰმადიანობა მიიღეს, გლეხობა კი კვლავ ქრისტიანობას იცავდა. ქრისტიანული სარწმუნოება აჭარაში XVIII ს. მიწურულამდე შემორჩა. XIX ს-შიც აქ არაერთი ქრისტიანი იყო, რომელიც ფარულად იცავდა ქრისტეს რჯულს. „ჩემს ახალგაზრდობაში, დასძინა მოხუცმა, ჩვენ ვლოცულობდით მათ ნანგრევებში ძველი ჩვეულებისამებრ. ვიცოდით, რომ ჩვენი მამა-პაპანი ერთ დროს ქრისტიანები იყვნენ და რომ ჩვენ თვითონ მოდგმით გურჯები ვართ... ძველი ქრისტიანული ჩვეულებიდან ზოგი რამ შემორჩენილა, მაგალითად, კვერცხების შეღებვა სააღდგომოდ“. თურქთაგან შევიწროების გამო, აჭარის მოსახლეობის ნაწილი საქართველოს სხვა მხარეებში გაიხიზნა. აქ ოსმალთა ბატონობა ნომინალური იყო. აჭარის მოსახლეობა სულთანს გადასახადს არ უხდიდა და რეგულარულ სამხედრო სამსახურში არ გადიოდა. მხოლოდ ომის დროს აძლევდა მოლაშქრეებს. შემორჩენილი იყო მიწათმფლობელობის ძველი ქართული ფორმები.
თურქთა ბატონობის მიუხედავად, აჭარლებმა დაიცვეს და შეინარჩუნეს ქართული დედა-ენა და წეს-ჩვეულებები.
1877-1878 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ აჭარა (თანამედროვე გაგებით) 1878 წელს ბერლინის კონგრესის გადაწყვეტილებით, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სხვა ისტორიულ მიწებთან ერთად რუსეთის იმპერიას შეუერთდა. 1918 წელს აჭარა სამუსლიმანო საქართველოს სახელით საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ნაწილი იყო. 1921 წელს აჭარის გარკვეული ნაწილი, ყარსის ხელშეკრულების საფუძველზე (ზედა მაჭახელი, ზედა მარადიდი), ისევ ოსმალეთის იურისდიქციაში მოექცა. 1921 წლიდან აჭარას ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი აქვს.
ფეოდალური ხანის აჭარა კულტურის მაღალ დონეზე იდგა. განვითარებული იყო არქიტექტურა, მწერლობა, წიგნების გადაწერა, ხით ხუროობა, ხისა და ტყავის დამუშავება. თურქთა ბატონობის დროს ძველი კულტურის მრავალი ძეგლი თითქმის მთლიანად განადგურდა. ჩვენამდე მოაღწია სხალთის ტაძარმა, რამდენიმე ციხემ და თაღოვანმა ქვის ხიდმა.
აჭარლები იყვნენ „კაცნი დელოვანნი ხის მუშაკობითა“. ისინი მართლაც ხის დამუშავების ცნობილი ოსტატები იყვნენ და ფლობდნენ ხეზე დამუშავების მაღალ ხელოვნებას. აჭარული ხით ნაშენი სახლები გამორჩეული იყო. აჭარელ ოსტატებს სახლების ასაშენებლად აჭარის გარეთაც იწვევდნენ. აჭარლები ადრეშუასაუკუნეებში შესანიშნავი ქვითხუროებიც იყვნენ. მაგალითად, ტბელ აბუსერიძის თხზულებიდან ჩანს, რომ ქვითხურო ბოლოკ-ბასილი ეკლესიების ასაშენებლად თბილისსა და მის მიდამოებში დადიოდა. ქვითხუროობა, ეკლესიების მშენებლობა აჭარელთა გარე სამუშაოზე გასვლის ერთ-ერთი ფორმა იყო. ისინი „სიგლახაკისა მთის მოსარეწლისათვის“ ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში მუშაობდნენ“. რაჭისა და სვანეთის მსგავსად, აჭარაც მთიანი, ნაკლებმოსავლიანი მხარე იყო, რამაც განაპირობა ხუროობის მაღალი დონე და გარე სამუშაოზე სიარული. XIX ს-ში აჭარელი გლეხები ჭვანისა და ღორჯომის ხეობებიდან ხარითა და ცხენით ქირაზე სამუშაოდ ჭიათურის მაღაროებშიც დადიოდნენ.
ორ-სამსართულიან აჭარულ სახლებში განსაკუთრებით მოწყობილი იყო და არის სასტუმრო ოთახები. აჭარაში, განსაკუთრებულ ადგილებში, სასტუმრო სახლებიც არსებობდა. ისინი „სასტუმრო ჯარგვალის“ სახელით იყო ცნობილი და აშენებდა ჩვეულებრივ მოსახლეობა, სოფლის განაპირა ანდა გზაჯვარედინ ადგილებზე. სათანადოდ მოწყობილი ასეთი სახლები უფასო იყო. სასტუმრო სახლების მშენებლობის ძველი ქართული ტრადიცია XX ს-ის დასაწყისში მხოლოდ აჭარამ შემოინახა. ყველა სახლი მორთული იყო ადგილობრივი ხელოსნების მიერ დამზადებული ავეჯით (ორნამენტირებული ტახტები, სკამ-მაგიდები, ჯამ-ჭურჭელი). აჭარაში წნული ჭურჭლის მკეთებლებიც ბევრნი იყვნენ.
აჭარა ხასიათდებოდა რა ვერტიკალური ზონალობით, მთაში აქ მეურნეობა სიმბიოზური ხასიათის იყო. აჭარაში სამიწათმოქმედო ყოფის თავისებურება ფერდობების დატერასება იყო. მიწის დატერასება ნიადაგის ეროზიისაგან დაცვის ერთ-ერთი საშუალებაც იყო. ამასთანავე, იგი ხელს უწყობდა მიწის ფონდის გონივრულ გამოყენებას. ასეთი ტიპის ტერასები ბევრი იყო სამცხესა და შავშეთ-კლარჯეთში. აჭარელთათვის არც ურთიერთდახმარების ფორმები იყო უცხო, რომელიც აქ მოდგამის, მანიდის და ნადის სახელწოდებას ატარებდა (აჭარა ნადური სიმღერების მრავალფეროვნებითაც გამოირჩეოდა).
მართალია, აჭარლები გვიან მევენახეობა-მეღვინეობას აღარ მისდევდნენ, მაგრამ აშკარაა, რომ საქართველოს ამ კუთხის მცხოვრებთათვის, მეურნეობის ეს დარგი ისტორიულად ტრადიციული იყო. აჭარაში ვაზის 70-მდე ჯიში ყოფილა გავრცელებული. მაჭახლის ხეობაში დიდი ადგილი ეკავა ჩხავერის მოშენებას. ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებში, აჭარაშიც ვენახი მაღლარის ფორმით იყო წარმოდგენილი. აჭარაში ვაზის ფართოდ გავრცელებასა და მევენახეობა-მეღვინეობის მაღალ კულტურაზე მიუთითებს აქ გამოვლენილი ქვის ლოდში ამოკვეთილი საწნახელები (იყო ხის საწნახლებიც). მიწებში ნაპოვნია არაერთი უზარმაზარი ქვევრი: „თითქმის ყველა სოფელში დარჩენილა უზარმაზარი ქვევრები (შიგ ასი წლის წინ ჩასხმული ღვინოც კი უნახავთ) იმას-ღა მოწმობს, რომ მევენახეობას აქ ოდესღაც საპატიო ადგილი ეჭირა და ცხოვრების ერთ სახსართაგანს შეადგენდა“. აჭარაში ქვევრები ადგილზე მზადდებოდა (შუახევის, მაჭახლის და მერისის ხეობები); შემოჰქონდათ ბორჩხიდან (ჭოროხის ხეობა). გავრცელებული იყო დახურული ტიპის მარნები.
აჭარაში განვითარებული იყო მესაქონლეობა. აჭარული ერბო და კარაქი განთქმული იყო. ჯერ კიდევ XVIII ს-ის პირველ ნახევარში მიუთითებდა ვახუშტი ბაგრატიონი აჭარაში განსაკუთრებით გემრიელი და განსხვავებული ტექნოლოგიით დამზადებული ყველის შესახებ: „აქ აკეთებენ ყველს... არასოდეს წახდება, არცა დაობდება, რაჟამს გნებავს შემგბარი კეთილსადმარ არის“. თ. სახოკია აჭარულ ყველს თუშურ ყველს ადარებდა. აჭარაში მეწველი კამეჩიც ბევრი ჰყოლიათ. ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა რეგიონებში, აჭარაში ქრისტიანობის დროს ღორის მოშენებაც დაწინაურებული იყო.
აჭარაში XX ს-ში დიდი გაქანება ჰპოვა სუბტროპიკული კულტურების და თამბაქოს მოყვანამ. ფრიად დაწინაურებული ყოფილა მეფუტკრეობაც. აქედან, დ. ბაქრაძის ცნობით, კონსტანტინეპოლის ბაზარზე ათი ათასი ოყა თაფლი და სანთელი გადიოდა. ყარსში თაფლი ხინოს (კინტრიშის) ხეობიდან მიჰქონდათ. მაჭახლის ხეობის სოფელ ევფრატიდან XIX ს-ში ასეულ ფუთობით თეთრი თაფლი და სანთელი გაჰქონდათ ართვინელ ვაჭრებს ცხენებზე აკიდებული გუდებით.
აჭარაში მზადდებოდა აგრეთვე ცეცხლსასროლი და ცივი იარაღი. თოფები და დამბაჩები ოსტატურად იყო მოსევადებული. იარაღისათვის საჭირო რკინას ადგილზევე-მაჭახელში მოიპოვებდნენ.
აჭარელთა ყოფაზე როდესაც ვსაუბრობთ, არ შეიძლება ამ კუთხისათვის დამახასიათებელი ორიგინალური, ღრმა შინაარსით აღსავსე ცეკვები (მაგალითად „ხორუმი“) არ გავიხსენოთ.
ბაზალეთი – ისტორიული მხარეა ქართლში. ვახუშტის ცნობით მას, აღმოსავლეთიდან – ბოდავის ციხე და ტინის მთა, დასავლეთიდან – გრემისხევი და ალევის მთა (ახლანდელი ალევის ქედი), ჩრდილოეთიდან – ჭართლის მთა. ბაზალეთის პლატოზე ადამიანი ჯერ კიდევ ძველი ქვის ხანაში სახლობდა. ლეონტი მროველის ცნობით, ბაზალეთი მოაოხრეს ქართლის მესამე მეფის მირვანის დროს (ძვ. წ. III-II ს-ბი) ჩრდილოეთიდან შემოსეულმა დურძუკებმა.
X საუკუნეში ბაზალეთი და მისი მიდამოები (კერძოდ ლოწობნის ციხე) საცილობელი გახდა აფხაზეთის და კახეთის სამეფოებს შორის. XIII საუკუნის მიწურულს მონღოლმა სარდალმა ხუტლუ-ბუღამ საქართველოს სხვა პროვინციებთან ერთად ბაზალეთიც დაარბია. არაგვის საერისთავოს წარმოშობის შემდეგ ბაზალეთი მისი პოლიტიკურად და ეკონომიკურად დაწინაურებული რაიონი გახდა.
ბაიდარი (მხარე) (ძვ. წყალთაშუა) – ისტორიული მხარე ქვემო ქართლში. მოიცავდა მდინარე ქციის ორივე ნაპირზე გაშლილ ველს ახლანდელი ბოლნისის რაიონის სოფ. არუხლოს (ძვ. ნახიდური) აღმოსავლეთით. XVII საუკუნეში ირანის შაჰებმა აქ თანდათან ჩამოასახლეს მაჰმადიანი ტომები, რომლებიც ცელკე სოფლებად სახლდებოდნენ და ქართველი მეფის ძმებად ითვლებოდნენ.
სვანეთის ფეოდალური სამთავრო დასავლეთ საქართველოში XVII საუკუნის II ნახევრიდან – 1858 წლამდე არსებობდა. იგი მოიცავდა ზემო სვანეთის (მდ. ენგურის ხეობა) დასავლეთ ნაწილს ე. წ. ბალის ქედიდან (ლატალის დასავლეთით) ცხვიმზაგარამდე (ჯვარის აღმოსავლეთით), შედგებოდა ბეჩოს, ლეჩყანის, ეცერის, ცხუმარისა და ჩუბეხევის თემებისაგან. სვანეთის ერისთავები XI ს-იდან 1362 წლამდე იყვნენ ვარდანისძეები, 1362 წლიდან XVI ს-ის ბოლომდე გელოვანები, შემდეგ კი დადეშქელიანები.
სვანეთის სამთავრო დაახლოებით 66 სოფელს, 1000-მდე კომლს ანუ 9500-10000 სულ მცხოვრებს ითვლიდა. სოციალურ-პოლიტიკური წყობა და ურთიერთობანი ძირითადად საქართველოს ბარის მსგავსი იყო. სასულიერო სფეროში სვანეთის სამთავრო ცაიშელი ეპისკოპოსის სამწყსოში შედიოდა. აქ მრავალრიცხოვან ქრისტიანულ ეკლესიათაგან სილამაზითა და სიმდიდრით გამოირჩეოდა ფხუტრერის მთავარანგელოზის ეკლესია.
ვახუშტის დახასიათებით, სვანები „არიან კაცნი დიდ-ტანოვანნი, ახოვანნი, დიდ-მძლედ მუშაკნი, ბართა ვერ შემმართებელნი, მთათა სიმაგრეთა და ციხეთა შინა მაგარნი, სიკვდილის არა მომდსენენი... სარწმუნოებით არიან იმერთა თანა ქართულითა და უმეცარნი აწ მისნიცა“. აკად. ნ. ბერძენიშვილი ხაზგასმით აღნიშნავდა თავისუფალ მთიელთა, კერძოდ სვანთა, უდიდეს პოლიტიკურ როლს ქვეყნის ცხოვრებაში („მოლაშქრენი მეფისა!“) შუა საუკუნეების მთელ სიგრძეზე.
ზემო სვანეთი მოიცავს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს და მდინარეების: ენგურისა და ცხენისწყლის, ზემოწელს. ისტორიულ სვანეთში შედიოდა მდინარე კოდორის ზემოწელის ხეობები, ეგრეთ წოდებული „აფხაზეთის სვანეთი“ ანუ ზემო აფხაზეთი, სამეგრელოს ჩრდილოეთ ნაწილი, ლეჩხუმისა და ზემო რაჭის მოსაზღვრე რეგიონი; ჩრდილო კავკასიაში – ყუბანისა და ბაქსანის სათავის ხეობები. სვანეთი გარემოცულია კავკასიის გიგანტური, თოვლიანი მწვერვალებით, იგი საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე ღირშესანიშნავ რეგიონს წარმოადგენს, თავისი მდიდარი ისტორიითა და მშვენიერი ბუნებით.
ზემო სვანეთში ზღვის დონიდან 2000 მ სიმაღლემდე ნოტიო ჰავაა, ზამთარი ცივია და გრძელი, ხოლო ზაფხული ხანმოკლე, თბილი და ზოგჯერ ცხელიც. საშუალო წლიური ტემპერატურა +5,7, იანვარში -6,4, ივლისში +16,4. ზემო სვანეთის ყველაზე მაღალ ადგილებში, სადაც ნამდვილი ზაფხული არ იცის, ნოტიო და ნივალური ჰავაა.
გვიან შუა საუკუნეებში სომხითი ქვემო ქართლის ერთ-ერთი პროვინციის სახელწოდებაა. მოიცავდა ტერიტორიას მდ. დებედის ქვემო დინებიდან (აღმოსავლეთით) ფოლადაურის ხეობითურთ და მდ. ხრამის ქვემო დინებიდან (ჩრდილოეთიდან) ლელვაჭარ-ლოქის მთებამდე (სამხრეთით). „სომხითის“ ცნების ასეთი დავიწროება თანდათან ხდებოდა და დაკავშირებული იყო ქვემო ქართლის პოლიტიკურ ვითარებაში მომხდარ ცვლილებებთან: სათავადოების წარმოქმნა (საბარათიანი, საორბელო-საორბელიანო და სხვა), თურქმანული ტომების მოძალება სამხრეთიდან და ლორეს დაპყრობა, მომთაბარე „ელის“ ჩამოსახლება ქვემო ქართლისა და ძველი გარდაბნის ველებზე და სხვა.
სურები – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი დასავლეთ საქართველოში, გურიაში, მდინარე სუფსის ზემო წელში. მოიცავს ჩოხატაურის რაიონის სოფლებს: ზემო სურები, შუა სურები, ტობახჩა-თავსურები, შველაურ-ციციბაური, ჩაკიტაური, წითელგორა, ჭალა-ქადაგური და ყოფილ სოფელი ქვემო სურები. სურების სახევისთავოს მთავარი ციხე იყო სურთა ციხე, რომელსაც შემდეგ ბუკისციხე ეწოდა. სურები 1931 წელს დაუკავშირდა საავტომობილო გზით დაბა ჩოხატაურს.
ტაო – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მდებარეობს მდინარე ჭოროხის შუა დინების აუზში. პირველად მოიხსენიება ძვ. წ. 1112 წელს ასურულ წყაროებში „დაიაენის“ სახელწოდებით. ურარტული წყაროები „დიაუხის“ სახელით იცნობდნენ. ამ მხარეში ცხოვრობდნენ ქართველური ტომები: ტაოხები, ხალიბები, სკვითინები. ძვ. წ. I ათასწლეულში ტაო შედიოდა კოლხეთის სამეფოში, IV საუკუნის ბოლოს იბერიამ დაიკავა, ძვ. წ. 160-იან წლებში „დიდმა არმენიამ“ დაპყრო და ტაიკი უწოდა. ახ. წ. 59 წელს ტაო კვლავ იბერიიმ დაიკავა, 299 წელს ისევ „დიდი სომხეთის სამეფოს გადაეცა და IV-VII ს-ში მამიკონიანთა ფეოდალური საგვარეულოს სამფლობელო იყო. ამიტომ ტაოში ქართულ მოსახლეობასთან ერთად, განსაკუთრებით იმიერ-ტაოში, სომხურიც გაჩნდა. VIII საუკუნის შუახანებში ტაო კლარჯეთის ერისთავმა ადარნასე ბაგრატიონმა იგდო ხელთ. მისმა შვილმა აშოტ ბაგრატიონმა IX საუკუნის დასაწყისში აქ ტაო-კლარჯეთის საკურაპალატო ჩამოაყალიბა, რომელიც მოგვიანებით ქართველთა სამეფოდ გარდაიქმნა.
ამიტომ ტაოში ქართულ მოსახლეობასთან ერთად, განსაკუთრებით იმიერტაოში, სომხურიც გაჩნდა. ქართველებსა და სომხებს შორის საეკლესიო დაპირისპირების დროს, ტაოში დიოფიზიტობამ გაიმარჯვა და ის დიოფიზიტობის ძლიერ ცენტრს წარმოადგენდა.
VIII-IX სს-ში ტაოში ფართო სამონასტრო მშენებლობა იყო გაჩაღებული. აქ აიგო ქართული საეკლესიო არქიტექტურის შესანიშნავი ნიმუშები (ბანა, ხახული, ოშკი, პარხალი, იშხანი, ოთხთა...). დღესაც კი გამაოგნებელ შთაბეჭდილებას ტოვებს თორთუმის ციხე-სიმაგრის ნანგრევები. ტაოში მოღვაწეობდნენ ქართული საეკლესიო კულტურის მოღვაწეები – იოანე და ექვთიმე მთაწმინდელები.
1001 წელს იმიერ ანუ სამხრეთ ტაო ბიზანტიამ შეიერთა, შემდეგ კი სელჩუკებმა დაიპყრეს და მისი დაბრუნება მხოლოდ თამარის ეპოქაში მოხერხდა, რის შემდეგაც ტაო საქართველოს ერთ-ერთი სანაპირო საერისთავო გახდა. XIII ს-ის II ნახევრიდან ტაო სამცხე-საათაბაგოშია, XIV ს-დან კვლავ ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში. XVI ს-ის 50-იან წლებში სამცხე-საათაბაგოს სხვა ტერიტორიებთან ერთად ოსმალეთმა შეიერთა.
ტაოში, მის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, პარხლის ხეობაში სამ ქართულ სოფელში შემორჩენილია ქართული ენა. ბევრ ტაოელს თავიანთი ქართული გვარი ახსოვს. ადგილობრივთა თქმით, აქ „ორი ასი“ ქართველის სახლია. ტაოელ ქართველებში უკვე ოცი წელია მესაქონლეობის ტრადიციული ფორმა - იაილები მოიშალა, რადგან „გენჯები“ ქალაქებში წავიდნენ. ძველ ტაოელებს აგებული აქვთ უნიკალური ტერასები, რომლებიც 40 საფეხურზე მეტს მოიცავს. უძველეს ტერასებზე დღესაც ხილის ბაღები და ვენახებია გაშენებული. პარხლის ხეობაში ბევრი დიდი ოჯახი ყოფილა. დასტურდება ვაზის ისეთი ჯიშები, რომლებიც აქამდე ცნობილი არ იყო, მაგალითად, კვირტაი, ჩაჩხაი, თურვანდა, კარული, თხისძუძუ. ძველ ტაოელებს მოჰყავდათ ქერი, ჭვავი, ცერცვი, ფეტვი, ღომი, დიკა. ხის ვედრო ტაოელებმაც იცოდნენ.
იმერხევში თუ მას კროჭი ერქვა, ტაოში ის „კოდის“ სახელით იყო ცნობილი. ეთნოგრაფიული მონაცემებით, ტაოელები ერიდებიან ახლო ნათესავებზე დაქორწინებას. მართალია, ტაოელები პატარა ოჯახებად ცხოვრობდნენ, მაგრამ აქ იშვიათი არ იყო დიდი ოჯახებიც.
ტაოში მესაქონლეობა იაილების სისტემის იყო. XX საუკუნის სამოციანი წლების დასაწყისში ტაოში იმოგზაურა ინგლისელმა დ. ს. ჰილზმა. იმ დროს საქართველოს ეს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე თურქეთის ხელისუფალთა მიერ კვლავ ჩაკეტილი იყო. ტაოელი ქართველების შესახებ ის წერდა: „შავგრემანმა ლამაზმა ქართველებმა, მსხვილძვლიანი ნაკვთებით და მათმა წელში გამართულმა ქალებმა, რომელთა წითელი კაბები ყაყაჩოსავავით გამოკრთოდა ყვითელ ხორბალში, შეცვალეს ქერა ლაზები, მათი გამგმირავი მზერით და ტანსაცმელ-შემოგლეჯილი, შრომაში ქანცგაწყვეტილი ქალებით“. ინგლისელი დაწვრილებით აღწერს ტაოს ქართულ ტაძრებს და დასძენს, რომ მათი გადარჩენა ძირითადად მეჩეთებად გადაკეთებამ განაპირობაო. პარხლის აღწერისას წერს: „ხეობაში გაფანტულია ბევრი სხვა ქართული ეკლესია, (მოჰყავს მთხრობლის სიტყვები) „მაღალი კოშკებით და სურათებით ქვებზე, ისინი ქართველების ძველმა მეფემ ააგო თავისი ასულებისათვის“. „ამბობენ, აღმოსავლეთ თურქეთის დღევანდელი ქართული მოსახლეობა გამუსლიმანებული შთამომავლობაა წარმოშობით ქრისტიანი ხალხისა, რომელთა ქვეყანა ერთ დროს კავკასიონიდან ჭოროხის მდინარემდე და შენაკადამდე იყო გადაჭიმული. მე არ დავუწყე გამოკითხვა ამ აგენტს (მხედველობაში ჰყავს ტაოს ადმინისტრაციული ცენტრის - იუსუფელელი ფინანსური აგენტი, რომელიც ასევე ქართველი იყო), რადგან ის აუცილებლად უარყოფდა ყოველგვარ კავშირს ქრისტიანობასთან. მაგრამ ის წუხდა, რომ განათლებისა და ემიგრაციის წყალობით ქართული ენა იკარგებოდა“. პარხალში ქართველთა საცხოვრებელი სახლები ხისა იყო. განვითარებული იყო მეთევზეობა და ხშირად იკვებებოდნენ კალმახით. ზემოხსენებულ დ. ს. ჰილზს ტაოში ცნობილ ეკლესია-მონასტრებთან ერთად სხვა დანგრეული ტაძრებიც მოუნახულებია. მაგალითად, სოფელ ნიკომში მას უნახავს დანგრეული ეკლესია: „პატარ-პატარა ქოხებს ზემოთ აღმართულიყო მაღალი, ყვითელი ეკლესიის ჩონჩხი შესანიშნავი მოხატული სვეტებითა და ძალიან დაზიანებული გუმბათის ყელით. ახლომდებარე სამლოცველოში, რომელიც ძროხების სადგომს უერთდებოდა, რამდენიმე კარგად შენახული წმინდანთა ფრესკა ვიპოვნე, ქართული წარწერებითა და მინა-წერებით“. თორთუმის ახლოს კი სულ ახლად, სამი წლის წინ აფეთქებულ ექექის ეკლესიას აღწერს.
ტაშირი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე იყო, ქვემო ქართლის განაპირა ოლქი. იგი შემოსაზღვრული იყო ლოქის, ლელვარის, ყარაღაჯის და ბამბაკის მთებით, მოიცავდა ტაშირისწყლის ხეობას. ეს მხარე ხშირად ლორედ იწოდებოდა, რადგან ცენტრი ლორის ციხე იყო. ტერიტორია საცილობელი იყო ქართულ და სომხურ სახელმწიფოებს შორის. 298 წლიდან შედიოდა სომხეთში, შემდეგ სპარსეთის სამარზპანო პერსარმენიაში, შემდეგ არმენიის საამიროში, IX საუკუნის ბოლოდან ანისის სამეფოში, 978 წლიდან ტაშირ-ძორაგეთის სამეფოშია. 1118 წელს შემოუერთდა საქართველოს და სამართავად გადაეცა ჯერ ორბელებს, შემდეგ – მხარგრძელებს. დაშლის შემდეგ ქართლის ნაწილი იყო. საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის დროს, 1918 წელს ეს მხარე საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა. ტაშირი ამჟამად სომხეთის ფარგლებშია მოქცეულია და ლორის ოლქში შედის.
ფშავი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. თავდაპირველად იგი ხევსურეთთან ერთად ფხოვად იწოდებოდა. ფშავი და ხევსურეთი შედარებით გვიან დამკვიდრებული სახელწოდებებია. ფშავს ესაზღვრება: ჩრდილო-აღმოსავლეთით – კავკასიონის მთავარი ქედი, რომელიც მას ჰყოფს თუშეთისა და პირაქეთა ხევსურეთისაგან, დასავლეთით – პირაქეთა ხევსურეთი, გუდამაყარი, ხანდო და ჭართალი, სამხრეთით – შიდა ქართლი, აღმოსავლეთით – ერწო-თიანეთი. ფშავი ორად იყოფა: ფშავის არაგვის სათავიდან ორწყლამდე უკანა ფშავის თემია, ხოლო ორწყალს ქვემოთ, ფშავის არაგვის ქვემო წელში, მაღაროსკარის თემი. თანამედროვე ადმინისტრაციული დაყოფით ფშავის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში და ფშავის არაგვის ხეობაში მდებარეობს. დღეს ფშავი ორად იყოფა: უკანაფშავად და წინაფშავად. უკანაფშავი არის ფშაველთა თავდაპირველი საცხოვრისი. XVI ს-ში ფშაველთა უკანაფშავიდან წინაფშავში მიგრაციის შედეგად წარმოიქმნა წინაფშავი და თავდაპირველი ფშავიც უკანაფშავად იქნა სახელდებული. ფშავი თერთმეტი ტერიტორიული თემისაგან შედგებოდა, რომლებიც გარეგნულად გვაროვნული თემის შთაბეჭდილებას სტოვებდნენ, რადგან ამა თუ იმ ძირითადი გვარის გარშემო იყო წარმოქმნილ-შემომტკიცებული ესა თუ ის ტერიტორიული თემი. ყველა ტერიტორიულ თემს თავისი გამაერთიანებელი სალოცავი ჰქონდა. ამავე დროს ფშავის თერთმეტივე ტერიტორიული თემი მკაცრად იყო თავმოყრილი ცენტალური სალოცავის – ლაშარის ჯვრის გარშემო. ქართული საისტორიო ტრადიციით, „აქ ფშავსა შინა არს ეკლესია მეფის ლაშასაგან აღშენებული, რომლისა შინა არიან მრავალნი ხატნი და ჯვარნი ოქრო-ვერცხლისანი ჭურჭელნი და წიგნნი, და უწოდებენ ლაშას ჯვარს და აქვთ სასოება მას ზედა ფრიად“. ფშაველთა თავდაპირველი საცხოვრისი რომ უკანაფშავი იყო ეს იქიდანაც ჩანს, რომ თერთმეტივე ფშაური ტერიტორიული თემის ძირითადი განსახლების არეალი და მათი სალოცავები უკანაფშავში იყო.
ფშავლებმა სხვა ქართველ მთიელებთან ერთად (ხევსურები, თუშები) დიდი როლი ითამაშეს 1659 წელს ბახტრიონის ბრძოლაში, რითაც ფაქტობრივად კახეთი ეთნიკურ გადაგვარებას გადაარჩინეს. ფშაველებისა და სხვა ქართველი მთიელებისათვის უცხო დამპყრობთა წინააღმდეგ ბრძოლას ის მნიშვნელობაც ჰქონდა, რომ კახეთის ბარში უცხო ძალის გაბატონებით ხელი ეშლებოდა ტრადიციული სამეურნეო დარგის – მთაბარული (გადარეკვითი) მეცხოველეობის შემდგომ განვითარებას. ვახუშტი წერდა: „არამედ ამას წინათთა კახთა მეფეთა არღარა მორჩილებდნენ ფშავ-ხევსურნი და თუშნი და ამან ლევან დაიპყრა არა ძალითა, არამედ აღუთქვა, რათა ცხვარნი მათნი უვნოდ მძოვარ იყვნენ კახეთს, და მისცა შეწირულობა ლაშას ჯვარსა თიანეთსა შინა და ამიერითგან მოსცემდნენ ლაშქარსა და ბეგარასა“.
ფშავისა და ბარის ურთიერთობისათვის იმის აღნიშვნაც ნიშანდობლივია, რომ ფშაველებისათვის, მათი ჯვარ-ხატ-სალოცავებისათვის ქართველ მეფეებს ბარში ნაბოძები ჰქონდათ მამულები, სადაც მოწეული ღვინო მთაში მიჰქონდათ და იქ რელიგიურ დღესასწაულებზე სვამდნენ.
ფშავი, ისევე როგორც ხევსურეთი და თუშეთი, უშუალოდ ექვემდებარებოდა სამეფო ხელისუფლებას. ფშაველებს რომელიმე ფეოდალის ტვირთი არ ედოთ. მათი ვალდებულება მხოლოდ სამხედრო ბეგარა და სამეფო კარზე მცველთა გამოყვანა იყო. ანდა რა უნდა გადაეხადათ ფეოდალებისათვის, როდესაც ქვეყანა უაღრესად მცირემიწიანი იყო და ადგილზე მოწეული მარცვლეული თავად არ ყოფნიდათ, თუ მეცხოველეობის პროდუქტებზე ბარში არ გადაცვლიდნენ.
საქართველოს სამეფო კარს გვიანშუასაუკუნეებში ფშაველებთან (და სხვა ქართველ მთიელებთან) ურთიერთობის ისეთი ფორმა ჰქონდა გამოძებნილი, რომელიც ადგილობრივ მთიურ ტრადიციებს ეყრდნობოდა. ცნობილია, რომ ქართველ მთიელებში მაღალ დონეზე იდგა ძმადნაფიცობის ინსტიტუტი. ძმად ეფიცებოდნენ ერთმანეთს არა მარტო პიროვნებები, არამედ მთის სხვადასხვა თემთა ჯვარ-ხატები. ძმადნაფიცობა ავალდებულებდა შეფიცულებს თანხმობაში ყოფილიყვნენ და ერთმანეთს დახმარებოდნენ. გარდა იმისა, რომ ქართველი ხელისუფალნი ბრძოლებში დამსახურებისათვის უხვად ასაჩუქრებდნენ მთიელთა სალოცავებს ბარის საძოვრებით, უძრავი ქონებითა თუ ვენახ-მარნებით, ისინი (ბაგრატიონები) თავიანთ თავს აცხადებდნენ მთიელთა სალოცავების, მაგალითად, ფშავის ცენტალური სალოცავის – ლაშარის ჯვრის, ხევსურთა ძლიერი სალოცავის – გუდანის ჯვრის და სხვათა მოძმეებად. უფრო მეტიც, მთაში ამოსული მეფეები თავიანთ მოძმე ჯვარ-ხატებს ესაუბრებოდნენ და შემდეგ სალოცავის სურვილს, დანაბარებს ხალხს გადასცემდნენ. ასე უსაუბრია ხევსურეთში მეფე ერეკლეს გუდანის ჯვართან. მთიელებთან ურთიერთობის ეს ფორმა, როგორც ჩანს, ერთნაირად მისაღები იყო როგორც სამეფო ხელისუფლებისათვის, ისე თვითმმართველობით მცხოვრები მთიელთა (ამ შემთხვევაში, ფშაველთა) თემებისათვის. მეფის ხელისუფლებას მოძმეობის ინსტიტუტის საშუალებით ისინი ჩართული ჰყავდა სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაში. უფრო მეტიც, 1747 წ. ერთი საბუთით ერეკლე II ფშავში წარგზავნილ თავის მოხელეზე თავდასხმისათვის, დამნაშავეს ასამართლებს არა ოფიციალური ფეოდალური კანონით, არამედ მთიური, ხალხური, ჩვეულებითი სამართლით.
ფშავი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით იმ მხრივაცაა საყურადღებო, რომ, მართალია, ფშაველები და სხვა ქართველი მთიელები ქრისტიანებად მიიჩნევდნენ თავს, მაგრამ აქ ქრისტიანობამ მხოლოდ ზედაპირულად შეაღწია და ფაქტობრივად, ისინი მიმდევარნი იყვნენ სინკრეტული რწმენა-წარმოდგენებისა, რაც ძველი ქართული ქრისტიანობამდელი რელიგიისა და ქრისტიანობის ნაზავს წარმოადგენდა. ფშავში არ არის არც ერთი ქრისტიანული ტაძარი. ფშავლები ლოცულობდნენ ადგილობრივ ჯვარ-ხატებში, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი ქრისტიანული წმინდანების სახელს ატარებდა. ფშავში დიდი იყო თამარ მეფის კულტი, სადაც მის სახელზე სალოცავიც არსებობდა. ფშავის ძირითადი, საერთო სალოცავი კი თამარის შვილის – მეფე ლაშა-გიორგის სახელს ატარებდა, რაც მაჩვენებელია მთის ამ პატარა ეთნოგრაფიული რეგიონის ბართან, ცენტრალურ ხელისუფლებასთან სიახლოვისა და კავშირისა.
არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ ფშაური ზეპირსიტყვიერების უაღრესად მაღალი დონე. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩევა სატრფიალო პოეზია. განთქმულია ფშაური კაფიები, რაც ექსპრომტად ლექსების თქმას ნიშნავს. თითქმის ყველა ფშაველს შეეძლო ექსპრომტად ლექსის თქმა და ალბათ, შემთხვევითი არაა ისიც, დიდი ქართველი პოეტი ლუკა რაზიკაშვილი (ვაჟა-ფშაველა; 1861-1915) ამ კუთხეში რომ დაიბადა.
თამარის მეფობის უკანასკნელ წლებში, დაახლოებით 1209 წელს, ფხოელები და დიდოელები გამდგარან. თამარის ისტორიკოსი მოგვითხრობს, რომ გამდგარ მთიულებს დაუწყიათ საქართველოს ტერიტორიების აწიოკება. ივანე ათაბაგს სამ თვეში კვლავ დაუმორჩილებია გამდგარნი, მათთვის ხარაჯა (საადგილმამულო გადასახადი) დაუწესებია და მეკავშირეობის გამტკიცების მიზნით მძევლები წამოუსხია. ამ ამბების აღწერისას მემატიანე ხაზს უსვამს განდგომილ მთიულთა სარწმუნოებასაც და გვაძლევს მათ მოკლე დახასიათებას: „ხოლო ფხოველნი ჯვარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობასა იჩემებენ. ამათ იწყეს რბევად და ხოცად და ტყვეობად ცხადად და ღამით. მოუწოდა მეფემან ათაბაგსა და ყოველთა მთეულთა ... მისცა ათაბაგსა და წარავლინა მათ ზედა. ხოლო ივანე გონიერად ყო: ავიდა მთასა ხადისასა და წარვლო წვერი მთისა, წარდგა მთასა ფხოველთასა და დიდოთასა, რომელი არავის ექმნა, არცა პირველ, არცა შემდგომად, რამეთუ ერთ მხარეს დაურჩა დურძუკეთი და მეორე მხარეს დიდოეთი და ფხოეთი. ცნეს რა მისვლა ათაბაგისა, მოვიდნენ ძღვენითა მეფენი დურძუკთანი, მოსცეს ლაშქარი და დაუდგეს გვერდსა. და იწყეს ზეიდაღმან ბრძოლად, და რბევად, და კლვად, და ტყვეობად და დაწვად; ამოსწყვიტეს ურიცხვი კაცი დიდოი და ფხოვი, და დაყვეს სამნი თვენი: ივნისი, ივლისი და აგვისტო. მაშინ შეიწრებულთა ათაბაგისათა მოსცეს მძევლები და აღუთქვეს მსახურებად ხარაჯა, და პირი სიმტკიცისა აღუთქვეს. წარმოასხეს მძევლები, ქმნეს ზავი და ესრეთ გამარჯვებითა მოვიდა ივანე მეფეს წინაშე და უთხრა: „ძლიერო მეფეო! იქმნა ბრძანება შენი, მოვაოხრე ურჩნი შენნი დოდოეთი და ფხოეთი“.
ამ დროიდან ამ მხარეს სახელიც ეცვლება და ფხოვის ნაცვლად შემდეგ საუკუნეებში ის ფშავად იხსენიება. მისი ძველი ისტორიული სახელი ფხოვი დღეს მხოლოდ ერთ სოფელს, შუაფხოს შერჩენია, რომელიც ფხოვის არსებობის უტყუარი მოწმეა. შესაძლებელია, ეს შუაფხო XII საუკუნეში თავისი პოლიტიკურ-ეკონომიკური მნიშვნელობით ფხოვის ცენტრი ყოფილიყო, სადაც დაცულია ფშავის ძლიერი სალოცავი იახსრის ხატი და ნასოფლართა ნანგრევები. ფხოელების სახელწოდებაც ამ გეოგრაფიული ფხოვიდან უნდა ყოფილიყო წარმოშობილი, მაგრამ ამბოხების შემდეგ ფხოვის ხეობაშიც სახელი ფხოვი იცვლება, რომლის ნაცვლად შემოდის „ფშავი“.
ქართლი – საქართველოს ყველაზე დიდი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეა. ქართლში, როგორც პოლიტიკურ ერთეულში სხვა ეთნოგრაფიული მხარეებიც შედიოდა და მასში მცხოვრებნი ყველანი ქართველებად იწოდებოდნენ. „ქართველმა“ კი სახელი მისცა საქართველოს. ქართლს დასავლეთიდან იმერეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე, ჩრდილოეთიდან რუსეთის ფედერაცია, სამხრეთით – სომხეთისა და ნაწილობრივ აზერბაიჯანის რესპუბლიკები ესაზღვრება. აღმოსავლეთიდან ქართლს კახეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონთან აქვს საზღვარი. ამავე დროს, ქართლს ჰქონდა თავისი, მთის ეთნოგრაფიული მხარეები (მთიულეთი, ხევი, გუდამაყარი და დვალეთი, აგრეთვე: ისტორიული ცხრაძმა). ქართლი სამ: შიდა ქართლის, ქვემო ქართლის და ზემო ქართლის ერთეულებად იყოფოდა, რომლებიც ასევე მათთვის დამახასიათებელი ეთნოგრაფიული რეალიებით ხასიათდებოდნენ. შიდა ქართლი ქართლის ჩრდილოეთ ნაწილს მოიცავს, ქვემო ქართლი კი მის სამხრეთ ნაწილს. ქართული წყაროებით უფრო ადრე შიდა ქართლის სახელწოდება „ზენა სოფელი“ იყო, ქვემო ქართლის შესატყვისი კი – „ქვენა სოფელი“. რაც შეეხება ზემო ქართლს, მას მესხეთიც ეწოდებოდა (პოლიტიკური „სამცხე-საათაბაგო“) და ის საქართველოს მთელ სამხრეთ-დასავლეთს ფარავდა და ეთნოგრაფიულ ქართლად არ მოიაზრებოდა.
ისტორიული ტრადიციით სახელწოდება ქართლი მომდინარეობს ქართველთა ერთ-ერთი ეთნარქის ქართლოსის სახელისაგან. თავდაპირველად ქართლი ერქვა ქართლოსის პირველსაცხოვრისის მთას, დღევანდელი მცხეთის საიხლოვეს, რომელიც შემდეგ არმაზის მთისა და არმაზის სალოცავის სახელით იყო ცნობილი. აღნიშნულ გეოგრაფიულ პუნქტზე გადიოდა საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიულ მხარეთა დამაკავშირებელი უმოკლესი გზები. ქართულ ისტორიოგრაფიაში ის მოსაზრებაც არსებობს, რომ ქართის ტომის თავდაპირველი საცხოვრისი ქვემო ქართლი იყო. ძვ. წ. III ს-ში ქართლის ჰეგემონობით ჩამოყალიბდა ქართული სახელმწიფო, რომლის საერთო სახელწოდება „ქართლი“ იყო (ბერძნულ-ლათინური წყაროების „იბერია“). მოგვიანებით, დაახლოებით X საუკუნიდან ქვეყნის აღმნიშვნელი ახალი ტერმინი - „საქართველო“ წარმოიქმნა, რადგან ერთმანეთის პარალელურად არსებობდა ეთნოგრაფიული ქართლი და ქართული სახელმწიფო, რომელიც ეთნოგრაფიული ქართლის გარდა სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოს ვრცელ ტერიტორიას მოიცავდა (ნიშანდობლივია, რომ VIII ს-ის დასაწყისში ატენის სიონის ფრესკული წარწერით სტეფანოზ III მამფალი (711-739) „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავთ-ერისთავთა უფალი“-ა.
დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით ქართლი მოიცავს ხაშურის, ქარელის, გორის, ცხინვალის, ჯავის, ზნაურის (ყორნისის), ახალგორის, კასპის, მცხეთის, დუშეთის, თეთრიწყაროს, ბოლნისის, მარნეულის, დმანისის, გარდაბნის რაიონებს.
ქართლმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა არა მარტო ქართველი ხალხის სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებაში, არამედ ერთიანი ქართული კულტურისა და ენის (სახელმწიფო, საღვთისმეტყველო, სალიტერატურო ენის) შექმნაში.
ქართლი დაწინაურებული მიწათმოქმედების ქვეყანა იყო. უძველესი დროიდანვე მიწათმოქმედების დაწინაურება სარწყავ სისტემებთან იყო დაკავშირებული. მიწათმოქმედება (მემინდვრეობა, მევენახეობა, მეხილეობა, მებოსტნეობა) აქ მესაქონლეობის მაღალ კულტურასთან ერთად იყო განვითარებული. როგორც აღნიშნულია სამეცნიერო ლიტერატურაში ქართლში მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა სიმბიოზური მეურნეობის სახით იყო წარმოდგენილი. ქართლში იყო სახვნელი იარაღის განსაკუთრებული რთული კონსტრუქციული სახეობა „დიდი ქართული გუთანი“, რომელშიც 9-10 უღელ ხარ-კამეჩს აბამდნენ. ქართლი დღესაც განთქმულია ხილის სხვადასხვა უნიკალური ჯიშით, რომლებიც ქართველი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი შრომა-საქმიანობის შედეგად არის მიღებულ-გამოყვანილი. ქართლის სხვადასხვა კუთხეში გამოყვანილი იყო მხოლოდ ამ რეგიონისათვის დამახასიათებელი ვაზის ჯიშები, რომლებისაგანაც განსაკუთრებული ხარისხის ღვინოები დგებოდა, რომელთაგან აქ შეიძლება ატენური დავასახელოთ. XVIII ს-ის პირველი ნახევრის ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი ვახუშტი ბაგრატიონი წერდა: „ღვინო აქაური (ქართლის გაღმა მხარი იგულისხმება) უმჯობესი ყოვლისა ქართლისა და უმეტეს ატენური ყოველთა საქართველოს ღვინოთა“.
ქართლში იყო გავრცელებული ქართული ხალხური არქიტექტურის შესანიშნავი ნიმუში-დარბაზული საცხოვრებელი სახლი გვირგვინისებური გადახურვით. ქართლშია დღემდე შემორჩენილი ერთ-ერთი უძველესი ქართული ეკლესია ბოლნისის სიონი (V ს.).
ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ქართლშიც ხდებოდა მოსახლეობის მოძრაობა. ძველი ქართლის მოსახლეობის უმნიშვნელო რაოდენობას თუ მოუღწევია ჩვენამდე. საგარეო ფაქტორის გამო მისი ძველი მოსახლეობა რამდენჯერმე შეიცვალა. მისი აღწარმოება ხდებოდა როგორც საკუთრივ მთიელთა, ისე დასავლეთ საქართველოდან მიგრაციის შედეგად. შიდა ქართლში XVII ს-ის შუა ხანებიდან იწყება ოსების ინტენსიური გადმოსახლება ჩრდილოეთ კავკასიიდან: „ხოლო რაოდენნი ოსნი დავსწერეთ ამ ადგილებთ შინა, პირველად სახლებულან ქართველნი გლეხნი, შემდგომ მეპატრონეთ მათთაგან გარდმოსახლებულან ოსნი, და ქართველნი ბართა წინა ჩამოსულან, ვინაითგან მტერთაგან ბარს შინა კაცნი შემცირებულან“. ქართლი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით იმითაც გამოირჩევა, რომ ქვემო ქართლში მკვიდრობდნენ ქართველ გრიგორიანელთა (მონოფიზიტთა) მნიშვნელოვანი ჯგუფები, რომლებიც ვახუშტი ბაგრატიონის სიტყვით მხოლოდ სარწმუნოებით იყვნენ სომხები, ენით, ქცევა-ზნითა და ტრადიციით კი ქართველები.
XIX საუკუნესა და XX საუკუნის დასაწყისში ქართლში ჯერ კიდევ შემორჩენილი იყო ბევრი დიდი ოჯახი. ჩვეულებრივ, ქართლში დიდი ოჯახების სულთა რაოდენობა ძირითადად 20-დან 30-მდე მერყეობდა. მაგრამ იყო ისეთი ოჯახები, რომელთა სულადობრივი რაოდენობა 40 სულს აჭარბებდა. მაგალითად, 1830 წლის აღწერით შიდა ქართლის სოფელ ხოვლეში დიმიტრი ბახტაძის ოჯახში 45 სული იყო აღრიცხული. დღეს ქართლში გვარსახელები ძირითადად – შვილი სუფიქსით ბოლოვდება. მაგრამ, როგორც ირკვევა, აქ გვარსახელებს თავდაპირველად – ძე ფორმანტი ერთვოდა. მაგალითად, დღეს სოფელ დიღომში მოსახლე თეთრაშვილები, მძევაშვილები და სონღულაშვილები XIV–XVIII სს-ის საისტორიო საბუთებში თეთრაძედ, მძევასძედ და სონღულიძედ არიან ჩაწერილი.
ქიზიყი – ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთში, ტერიტორია მდ. მტკვრის ჩრდილოეთით, ყარაიის ველის ქვემოთიდან მოკიდებული, მდინარეების ივრისა და ალაზნის ქვემო წელის აუზი (ახლანდელი სიღნაღისა და დედოფლისწყაროს რაიონების ტერიტორია). ქიზიყის ანტიკური და ადრინდელი ფეოდალური ხანის სახელწოდებაა კამბეჩოვანი. სახელწოდება „ქიზიყი“ წყაროებში XV საუკუნიდან გვხვდება. არსებობს ორი ძირითადი ვერსია, თუ რატომ მიეაცა ამ მხარეს სახელწოდება „ქიზიყი“: სიტყვა „ყიზ“ (აზერ. ქიზ) თურქულად, სპარსულად და აზერბაიჯანულად ნიშნავს გოგოს, ანუ ერთი ლეგენდით სპარსელებმა ბევრი ქიზიყელი ქალი მოიპარეს და სახელიც „გოგონების გვეყანა“ უწოდეს. სიტყვა „სიღნაღ“ სპარსული სიტყვაა და დაუნარცხავ ხალხს ნიშნავს, ხოლო ქისტებმა გადათარგმეს და „გიზიქ“ უწოდეს. გვიანდელ შუა საუკუნეებში ქიზიყი იყო კახეთის ძირითადი ძალა უცხოელ დამპყრობთა წინააღმდეგ ბრძოლებში. 1616 ირანის შაჰმა აბას I-მა დაარბია მხარე. მოსახლეობა ხორნაბუჯის ციხეში გაიხიზნა და მტერმა ვერ მოახერხა მისი აყრა. XVII საუკუნის 60-70-იან წლებში კახეთში გაბატონებულ ყიზილბაშ ხანებს ქიზიყში, მდ. ალაზნის მარჯვენა ნაპირზე, ყარაღაჯში, ჰქონდათ სამხედრო საყრდენი პუნქტი. ქიზიყშივე ჰქონდა საზამთრო (აგრეთვე ყარაღაჯში) და საზაფხულო (მაღაროში) რეზიდენციები კახეთის მეფე დავით II-ს (იმამყული ხანი 1703-1722). XVIII საუკუნის II ნახევარში, თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის მმართველობის დროს, ქიზიყი მთავარ როლს ასრულებდა დაღესტნიდან და ჭარ-ბელაქნიდან მოძალებული მტრის წინააღმდეგ ბრძოლებში. XVIII საუკუნის II ნახევარში დაწინაურდა და ქიზიყის მთავარი ქალაქი გახდა სიღნაღი.
ქციის ხეობა – ისტორიული ქვემო ქართლის ნაწილია. ისტორიული წყაროების ცნობებით: „დასავლეთ-სამხრეთითვე მტკვარს ერთვის შემდინარე „ალგეთი“ და მდნარე იგი დიდია ალგეთისავით დასავლეთით აღმოსავლეთ-სამხრეთისაკენ მიმავალი, რომელსაც ქცია ეწოდება. ამ ქციას სათავე უკიდურესს დასავლეთს თრიალეთში აქვს, გამოსდის შარაშეთის მთასა გამოვლის ნარიანს, თრიალეთს, ქციის ხრამსა და მიერთვის ხუნანს მტკვარსა… თრიალეთს მოდის მდორედ, ხოლო ეძანს დახრამდების (აქეთგან წარმოსდგა შეცდომით ამ მდინარის რუსული სახელი „ხრამ“) და არის იმიერ და ამიერ კლდე-ქარაფი და მაღალი… ეძანს ქვეით და ახალ-ქალაქს ზევით გადმოდის ქცია მაღალი კლდიდან, როგორც ღარიდან, ძირს აქვს ტბა დიდია“.
ქციას თავის მხრივ მრავალი შემდინარეები ერთვის, რომელთაგან ზოგი მოზრდილია. ამ შემდინარეთაგან მოხსენებულია: 1) „ზორაკერტი“, ანუ, როგორც მას მერე ეძახდნენ, ზურტაკეტი 2) „ტორნის ხევი“, რომელიც ვახუშტის სიტყვით „ირაგის ხეობის მდინარეა და ერთვის ქციას“; 3) „ქვეშის ხევი“, რომელიც ქციის შემდინარეს მაშავერს ერთვის ჩრდილოდან და 4) „ქურდვაჭრის ხევი“, ანუ „მდინარე ბერდაოჯი“, „მდინარე ბერდუჯისი“; ამავე მდინარეს ვახუშტის სიტყვით „დებედაც“ ეწოდებოდა და სწორედ ამ სახელით არის იგი ეხლა ცნობილი; იგივე ავტორი ამტკიცებს, „ძველად ადგილისა ამის სახელი არს ქურდვაჭრის ხევი“-ო, მაგრამ არა ჩანს რაზე ამყარებს იგი თავის აზრს. ლეონტი მროველი ამბობს, რომ „ბერდაოჯის მდინარის თავსა“ მთა „მიჰყვების დასავალით კერძ. მაშასადამე, თავში ბერდუჯის დინება დასავლეთით აღმოსავლეთისაკენ ჰქონია; შემდეგ ამ მდინარის „წყალი გადმოდის ჩრდილოთ კერძ და მიერთვის მტკვარსა“. მართლაც სწორედ ასეთი მდინარეობა აქვს დებედას, ანუ ბერდუჯს, რომელიც „გამოსდის მთასა აბოცისასა და დის დასავლით კერძ და შემდეგ მოიქცევის და დის ჩრდილოთ კერძ და მიერთვის ქციის მდინარესაა“-ო.
ყაზახი – მხარე ისტორიულ ქვემო ქართლში, მდინარე აღსთაფის ქვემო წელზე (ახლანდელი აზერბაიჯანი, ყაზახის რაიონის ტერიტორია). IX საუკუნის არაბი ისტორიკოსის ბალაზურის ცნობით, VIII საუკუნის 30-იან წლებში სარდალმა მარვან იბნ მუჰამადმა (მურვან ყრუმ) აქ ქალაქი „კასალი“ დააარსა (ახლანდელი რაიონული ცენტრი ყაზახი მის ადგილზეა, ხოლო სახელწოდება არაბული ტოპონიმის სახენაცვალი ფორმაა). სომხური და ქართული წყაროები რეგიონს და ქალაქს ძორს ან ძოროფორს უწოდებენ. XII-XIII საუკუნეებში ყაზახი გაგისა და ლორის საერისთავოებს ეკუთვნოდა, მდინარის ზემოთი – გაგის საერისთავოს, მდინარის ქვემოთი – ლორის საერისთავოს. ყაზახის მხარეში თურქმან ტომთა დასახლება XV საუკუნის II ნახევრიდან დაიწყო; 1478 წელს უზუნ-ჰასანის მიერ ქართლის მოოხრების შემდეგ აქ გაჩდნენ ე. წ. „თათრის ელები“. შემდგომ ხანებში, ქართლზე ყოველი ახალი თავდასხმის შემდეგ, მტკვრისპირა დაბლობზე თურქმანთა ახალი ნაკადი ესახლებოდა. XVI საუკუნის შუა ხანებში ირანის შაჰმა თამაზ I-მა აქ სახანო დააარსა. გვიანდელ შუა საუკუნეებში ყაზახის სახანო დროდადრო ქართლის მეფეს ექვემდებარებოდა. XVIII საუკუნის 60-იან წლებში ერეკლე II-მ სახანო გააუქმა და ამიერიდან ყაზახს მეფის მოურავები განაგებდნენ.
შავშეთი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი, აჭარის სამხრეთით. იგი შემოსაზღვრულია არსიანის მთით, არტანუჯის კლდის მასივით და მდინარე ჭოროხით. სახელწოდება პირველად დაფიქსირებულია ძვ. წ. VIII საუკუნის ურარტულ წყაროებში შეშეთის ფორმით. შეშეთი კი დიაოხის სამეფოს უკიდურესად ჩრდილოეთ მხარე იყო. შემდეგ შედიოდა კოლხა-კოლხეთის სამეფოში, ძვ.წ. III საუკუნიდან იბერიის სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა, მისი დაშლის შემდეგ კი ქართველთა საკურაპალატოში. IX ს-ში, შავშეთში, ისევე, როგორც მთლიანად სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, დიდი აღმშენებლობა მიმდინარეობდა – განსაკუთრებით ეკლესია-მონასტრებისა. შავშეთში იყო X ს-ში დაარსებული ტბეთის მონასტერი, სადაც ტბელი ეპისკოპოსი იჯდა. 1547 წელს შავშეთი ოსმალებმა დაიპყრეს, 1877-78 წლებში რუსეთი დაეუფლა, 1923 წელს კი ქემალისტურ თურქეთს გადაეცა.
დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე ქართული ეთნოგრაფიულ ირეალიები და ქართული ენა უმეტესად შავშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონში მაცხოვრებლებმა შემოინახეს.
შავშეთის ძველი სოფლები იქ მოსახლე ძირითადი გვარის სახელს ატარებდნენ. გვართა უმეტესობა – ძე სუფიქსს ირთავდა. 1886 წ. რუსეთის ხელისუფლებამ აღწერა შავშეთშიც ჩაატარა. აქ მცხოვრებთა უდიდესი ნაწილი ქართველ მაჰმადიანადაა ჩაწერილი. 1874 წელს სამხრეთ საქართველოში იმოგზაურა დიმიტრი ბაქრაძემ, რომელიც წერდა: „ამ საუბრის დროს ქართული მაყრული შემომესმა. და მართლაც, ზენდიდელი ბეგი თურმე შავშეთელი ბეგის ქალზე ქორწინდებოდა და შავშეთიდან მას სიმღერით მიაცილებდა კარგა მოზრდილი მაყრიონი“. შავშეთში, კლარჯეთსა და სხვა ქართულ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონებში ჯერ კიდევ შემორჩენილი ყოფილა არაერთი ქართული ტრადიციული ყოფითი რეალია.
იმავე ავტორს თუ მოვუსმენთ, ამაში უდავოდ დავრწმუნდებით: „აქაური საქორწინო წეს-ჩვეულება ბევრ რამეში ჰგავს ქართულს. მაგალითად, წინასწარი მოლაპარაკება მშობლებს შორის შუამავლის მეშვეობით, მზითვის პირობა და თვით მზითევი, დაწინდვა და მისი ცერემონია, სიძე-პატარძლის სახელები ქორწილის დროს – მეფე, დედოფალი, ასევე სიძე პატარძლის მხლებელთა სახელები – მაყრები, სიმღერა, რომელსაც ამ დროს ასრულებენ – მაყრული, მისი სიტყვები და კილო, თვითონ ქორწინების ზეიმი სამ დღეს – ქორწილი, – ყველაფერი ეს წმინდა ქართულია და იგი შემონახულია არა მარტო აჭარაში, არამედ ყველგან ამ მხარის ქართველ მუსლიმებში“.
შავშეთის ნაწილი იყო იმერხევი. ქართული მეტყველება დღე სძირითადად აქაა შემორჩენილი. სხვათაშორის, დღეს იმერხეველები შავშეთელებს „გადაბრუნებულ ქართველებს“ უწოდებენ. 1886 წლის საოჯახო სიებით შავშეთელები უკვე თურქებად იყვნენ აღრიცხული, თუმცა ეთნოგრაფიული მონაცემებით, XX საუკუნეშიც შავშეთში მოხუცებმა ქართული იცოდნენ. აღნიშნული აღწერით შავშეთში გათურქებული ქართველების რაოდენობა 9401 სული იყო. რაც შეეხება თვით ქართველთა რაოდენობას, ის 7556 კაცს შეადგენდა (მთლიანად ართვინის ოკრუგში ქართველების რაოდენობა 17802 სულ იიყო). 1907-1908 წლების სტატისტიკური მონაცემებით იმერხევში ქართველების რაოდენობა 6896 კაცი იყო. ოცი წლის განმავლობაში კლება აშკარაა (562). 1907 წლის მონაცემებით, შავშეთის ერთ-ერთ სოფელში, კერძოდ სოფორაში მოსახლეებს ქართული ეთნიკური თვითშეგნება ჯერ კიდევ ჰქონდათ შემორჩენილი: სხვა სოფლის მკვიდრთაგან განსხვავებით ეთნიკურობის გრაფაში მათ „ქართველი-მაჰმადიანი“ აქვთ მიწერილი (სხვათაშორის, ამავე დემოგრაფიული მასალით, ართვინის ოკრუგის, რომელშიც ართვინის, არტანუჯის და შავშეთ-იმერხევის უბნები შედიოდა, რამდენიმე სოფლის მცხოვრებთ მიწერილი აქვთ არა „ქართველი-მაჰმადიანი“, არამედ „ქართველი“, რაც პირდაპირ მიუთითებს იმაზე, რომ მათ ისლამი არ ჰქონდათ მიღებული.
ასეთ სოფელთა შორის შეიძლება დავასახელოთ მანატბა და ბაზგირეთი - იმერხევში, ანაგერტი და მეცაგილი - არტანუჯის მხარეს, ე. ი. კლარჯეთში, ბეშაული და კაბარჯეთი - ართვინის მხარეს). ველზე მუშაობისას დასტურდება, რომ შავშეთში ოიკონიმები (სოფლის სახელები) მთლიანად ქართული იყო: ანკლია, ვერხნალი, ზენდაბა, მოქვთა, მოროხოზი, მოხობანი, სინგოთი, ხანთუშეთი, ცეცხლაური, ცორცელი, სათაფლია, გარყლობი, ახალხაბა, დაბაკეთილი, ტბეთი, თურმანიძე, ცივეთი, ციხისძირი, ჭვარები, დაბაწვრილი, მერია, სხლობანი, ციხია, შავქეთი, ქვათეთრისი, ოქრობაქეთი, ვანთა, ველი, გურნათელი, საბუდარა, სათლელი და სხვა.
დღეს ოფიციალურად ეს ქართული სოფლის სახელები უკვე თურქული სახელებითაა შეცვლილი. მოსახლეობამ კი ქართული ტოპონიმები კვლავ იცის. უფრო მეტიც - შავშეთის მიკრო-ტოპონიმიის (ღელეების, მთების, სახვნელების, სათიბების) დიდი ნაწილი კვლავ ქართულია. შავშეთშია ტბეთის შესანიშნავი ტაძარი, რომელიც 1960-იან წლებში დაუნგრევიათ. იმერხევშია ტოპონიმი „ხანძთა“ - სოფელ უბესთან. გადმოცემით აქ ეკლესია და სასწავლებელი ყოფილა. დღეს ხანძთის მონასტრად ფორთის გუმბათოვან ტაძარს მიიჩნევენ. მიგვაჩნია, რომ ხანძთის მონასტერი იქ იყო, სადაც ტოპონიმი „ხანცთაა“. არქიტექტურულმა ძეგლმა უბრალოდ ჩვენამდე ვერ მოაღწია - აქ ხომ სხვა არაერთი ეკლესია და ტაძარი მოისპო
„დიობნიდან უბეში რომ გადავიართ ძველად ავადმყოფების სახლი ყოფილა და ხანძთა იმიტომ დაურქმევიათ“. ადგილობრივები ბევრ სოფელში ნაეკლესიარებს მიუთითებენ. ცნობილია, რომ ეთნოსის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ისტორიის მახსოვრობაა. შავშელ-იმერხეველებს თამარ მეფე ახსოვთ; მას უკავშირებენ ყველა ხიდის, ციხის, რუს აგებას. ისევე როგორც საქართველოს ყველა მხარეში, მიაჩნიათ, რომ თამარ მეფის საფლავი აქ არის. იმერხეველი მთხრობელი გვარწმუნებდა, რომ „სხლობანს წევს თამარა. ველიდან უნდა შეიარო სხლობანს. წამალი უჭამია და იქ დაწოლილა“.
შავშეთ-იმერხევი ეთნოგრაფიულად ძალიან ჰგავს მთიან აჭარას. პირველ რიგში აღსანიშნავია ის, რომ სამეურნეო ყოფა თითქმის ანალოგიურია. ხნავდნენ ხის სახვნელით, რომელსაც აქ „არუნას“ უწოდებდნენ. მასში უღელ ხარს აბამდნენ (კორდისხვნისდროს - ყევარს). მესაქონლეობა ყიშლების და იაილების სისტემის იყო. მაისის თვეში ერთი თვით ჯერ ყიშლებში ადიოდნენ, რომელიც სოფელთან ახლოს იყო, შემდეგ იაილებში ადიოდნენ. კოტორობამდე (სიმინდის მოჭრამდე) ისევ ყიშლებში ბრუნდებოდნენ.
ძირითად სატრანსპორტო საშუალებას წარმოადგენდა მარხილი, რომლის ნაირსახეობას „ხიზეკი“ ეწოდებოდა. ზოგიერთ ადგილას მთლიან ხეში გამოჭრილი ბორბლიანი (გოგორიანი) ურემიც გვხვდება. საცხოვრებელი სახლები ხისაგან იყო და დღესაც არის აშენებული. მისი პირველი სართული საქონლისათვის იყო განკუთვნილი. მას ახორი ეწოდებოდა. მეორე სართული საცხოვრებელი იყო, ხოლო მესამე დაბალი სართული ორი ნაწილისაგან შედგებოდა - ერთ ნაწილს ერქვა „მარანი“, მეორეს - “ბეღელი“.
ძველად სახლები მთლიანი ძელებისაგან უკეთებიათ, ახლა სახლის კედლების ფიცარი „დახეულია“ (დახერხილია). დასახლება აჭარულს ჰგავს - თითოეულ სახლს ირგვლივ ეზო-კარმიდამო აკრავს. განსხვავებული დასახლების ტიპი მხოლოდ სოფელ ბაზგირეთშია. სოფელი ზღვის დონიდან 1900 მეტრზეა და ფერდობზე საცხოვრებლები ერთმანეთის მიჯრითაა განლაგებული. საყურადღებოა, რომ სამცხე-ჯავახეთის მსგავსად, იმერხევშიც ჰქონიათ სამალავი დარანები. მაგალითად, სოფელი ფხრევლში ასეთი სამი დარანი ყოფილა, თითოეულში კი დაახლოებით 60 კაცი ეტეოდა. სოფლებში აუცილებელი სამარხილე გზები ჰქონდათ. ღობეები „წკნელით დაწნული“ იყო, თუმცა ქვისაგან გაკეთებული ღობეებიც იშვიათობას არ წარმოადგენდა. ხისგან ჰქონდათ აგებული ორ-სამსართულიანი ნაგებობები - „ქორები“, რომლებშიცთივას ინახავდნენ. „ქორი“ თითოეულ ოჯახს რამდენიმე ჰქონდა, ჭალებში ანუ სათიბ ადგილებში და სახლებთან. სათიბები, ისევე როგორც სვანეთსა და აჭარაში, ირწყვებოდა (რწყვაზე რიგი ჰქონდათ დაწესებული. ვისაც დიდი მიწის ნაკვეთი ჰქონდა, მას წყალი უფრო დიდხანს ერგებოდა). ამის გამო აქ ორჯელ თიბავდნენ. პირველ მოთიბულს „თივას“ უწოდებენ, მეორედ მოთიბულს - „მორჩვს“ („შეკონილ, მოკოჭილ თივას „ღორომი“ ერქვა). თიბვის დროს იცოდნენ ურთიერთდახმარება. იმის გამო, რომ ბალახსა და მორჩვს „ქორებში“ ინახავდნენ, იმერხევის ლანდშაფტისათვის თივის ბულულები დამახასიათებელი არ არის. ერთადერთი გამონაკლისი, ამ თვალსაზრისით, სოფელი მანატბაა. იმერხევში ბოლო დრომდე აკეთებდნენ ჭურებს. მას ძირითადად მწნილის ჩასადებად იყენებდნენ. სხვათაშორის, აქ რამდენიმე ჯიშის მსხალი (კვირისთავა, კალოპირული, მერულა, თავრიჟული, მარიობა, იშიღა...) იყო გავრცელებული და ერთ-ერთი მათგანიდან („სართულა“) მწნილსაც აკეთებდნენ. ჭურებში ინახავდნენ თაფლსაც, ბექმეზსაც. ბექმეზი თუთის სქელი მოდუღებული წვენია, ძალიან გემრიელი. ხილისაგან - ქლიავის, ვაშლის და მსხლისაგან ძირითადად დიდი რაოდენობით აკეთებდნენ ჩირს. შავშეთ-იმერხევში ორი სახის ყველს ამზადებდნენ - ერთი იყო „ფშვნილა“ და მეორე - „ჩეჩილი“ (მაჭახლელები ფშვნილას „ფუნჩხას“ უწოდებდნენ, ხოლო დაწნულ ანუ ჩეჩილ ყველს „ჭიჭიკონს“). ყველი ძირითადად ძროხის რძისაგან უკეთებიათ, თუმცა სცოდნიათ თხისა და ცხვრის რძის შერევაც. ფშვნილას ხის ვედროებში - კროჭებში (დიდ კროჭებს ქილაკს უწოდებდნენ. კროჭი წყლის ჭურჭელიც იყო. მას თავსახურიც ჰქონია. ფშვნილას სდებდნენ ასევე ხისაგან გაკეთებულ ოვალურ და დაბალ ჭურჭელში, რომელსაც „კანდრას“ უწოდებდნენ) მთელი წლის განმავლობაში ინახავდნენ. დიდხანს ინახავდნენ ჩეჩილ ყველსაც. იცოდნენ ყველის გუდაში შენახვაც. გუდებს, ჩვეულებრივ, თხის ტყავებისაგან აკეთებდნენ.
შავშეთ-იმერხევში პურს, ჩვეულებრივ, კეცებში აცხობდნენ, მაგრამ როგორც ირკვევა, ჭოროხის ხეობაში მცხოვრები ქართველებისათვის არც ვერტიკალური საცხობი იყო უცხო. მართალია, აქ ტერმინი „თორნე“ ვერ დავაფიქსირეთ, მაგრამ მთხრობელების თქმით, „ჭურში აცხობდნენ პურს. აცხელებდნენ და ისე. პურის ასეთი გამოსაცხობები არტანშიც იყო. კეცები მერე გამოსულა. მე არ მოვსწრებულვარ ჭურებში პურის გამოცხობას, მაგრამ დედების დროს აცხობდნენ“ (მასალა ჩაწერილია სოფელ მაჩხატეთში).
შავშეთში კერამიკული წარმოების ცენტრი სოფელი სინქოდი ყოფილა - აქ, გარდა ჭურებისა, კეცები, დერგები (მაწვნის შესადედებელი), კოკები და სხვ. უკეთებიათ.
იმერხეველებისათვის ტრადიციული საჭმელი იყო ფეტვისაგან გამომცხვარი მჭადი. პოპულარული იყო იაღში ჩაფშვნილი მჭადი ან პური, რასაც ჭიმურს უწოდებდნენ (სხვათაშორის, სოფელ ბაზგირეთში ერთ ნათესაურ გაერთიანებას „ჭიმურები“ ერქვა. ეთნოგრაფიული მონაცემებით, „ჭიმურები“ იმიტომ შეერქვათ, რომ ბევრ ჭიმურს ჭამდნენ). იმერხეველები გარესამუშაოზედაც დადიოდნენ. არტანში და კოლაში (გოლაში) ისინი სათიბად მიდიოდნენ, თან ხილი მიჰქონდათ. რაც შეეხება არტაანელებსა და კოლაელებს, თავის მხრივ, ისინი იმერხევში შეშის მოსაჭრელად მოდიოდნენ, რადგან ისტორიული საქართველოს ამ ეთნოგრაფიულ მხარეებში ტყე არ იყო.
შავშეთ-იმერხევში დასტურდება ისტორიულად შორი ადგილებიდან საცხოვრებელ სახლამდე წყლის გამოყვანა როგორც კერამიკის, ისე ხის მილებით. საგულდაგულოდ შენახული ხის მილები სოფელ უბეში მოლიძეების (ახლაალთუნები) ოჯახში აღმოვაჩინეთ. 1,8 და 2,0 მეტრის სიგრძის და 20-25 სმ. დიამეტრის ხეები შუაგულში გახვრეტილი იყო და ისინი ისე იყო მჭიდროდ შეერთებული, რომ წყალს არ უშვებდნენ. ყველა სოფელში რამდენიმე წყაროა. ჩვეულებრივ, წყაროს წყალი ავაზანში ჩაედინება, რომელიც ამოღარული დიდი ხეა.
ეთნოგრაფიული მასალებით დასტურდება დიდი ოჯახების არსებობა. „ოთხი ძმა ერთ ოჯახში ვიყავით. ყველას თავისი ოდა (ოთახი) ჰქონდა დასაწოლი. სახლის უფროსი იყო ასაკით უფროსი ძმა“. იცოდნენ უმძრახობის ჩვეულება. რძალი დედამთილ-მამამთილს არ ელაპარაკებოდა. „დედამთილს უსულოდ ელაპარაკებოდა. ბაღვი რომ ეყოლების ერთი, ორი, მერე დაელაპარაკებოდა“. ოთახში მამამთილის ყოფნის დროს რძალი არასდროს აქედან ზურგშექცევით არ გამოვიდოდა. კარებისაკენ აუცილებლად უკანასვლით უნდა წასულიყო. როგორც მუსლიმები, იმერხეველები ნათესავებზეც ქორწინდებოდნენ, მაგრამ, როგორც ირკვევა, ასეთ ქორწინებებს ისინი არ მიესალმებოდნენ. ერთ-ერთი მთხრობელის თქმით, „თუ ახლობლები დაქორწინდებიან, სახადი გამოა“. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ძველად ქორწილი, ისევე როგორც დანარჩენ საქართველოში, სამი დღე სცოდნიათ. ხარის დაკვლა აუცილებელი იყო. საქორწილო სუფრებს მრგვალ, დაბალ ტაბლებზე აწყობდნენ. იცოდნენ სათავნო. რძალს ცხვარს დედამთილიც აძლევდა. მაჰმადიანობის მიუხედავად, იმერხევში შემორჩენილი იყო ზოგიერთი ქრისტიანული ტრადიცია. მაგალითად, სოფელ ბაზგირეთში აპრილის ბოლო რიცხვებში ბებიები შვილიშვილებს კვერცხებს წითლად უღებავდნენ. „ახალ წელს ვებნებით. ახალ წელს მოიკრიბებოდნენ ბაღნები და ერთად ჭამდნენ. ხოჯები გვიშლიდნენ: ახალ წელიწადი გიაურების არისო. ნაძვის ტოტს ახორში მივიტანდით, ახალ წელს ბევრი საქონელი წამოვიდესო“. იმერხეველებს სცოდნიათ „ბერობის“ დღესასწაული: „კაცს შეკაზმავდნენ ვირად, ცხენად, ყოჩად, გახდება ბერობანა, ისამებდნენ (ე. ი. იცეკვებდნენ - რ. თ.). წვერს გააბავდნენ, კუდს გააბავდნენ. ცეკვას „ხელგაშლილას“ ეუბნებიან. ხორუმი სხვაა. ხორუმში მეებმებოდნენ. ხელგაშლილაში ერთმანეთის პირდაპირ დგებოდნენ“.
მართალია, დღეს იმერხეველი ქართველები თურქულ გვარებს ატარებენ, მაგრამ ბევრს კარგად ახსოვს ძველი ქართული გვარი. სოფლების უბნები ხშირად გვარის სახელსაც ატარებდა, რაც 1886 წლის საოჯახო სიებშიცაა დაფიქსირებული: სამხარაძე, კოპაძე, ხილაძე, ირემაძე, ფუტკარაძე, თულაძე, დევაძე (დევაძეები მაჭახლიდან მოსულან. მათი ძველების გვარი კიბორიძე ყოფილა. „დემურჩი უსტა ყოფილა ჩვენი ძველი. უკეთებია თოხი, წალდი, ეჩო, დანა. დევაძეებში მოსულა და დასახლებულა. ჩვენს მეჰელეებში მჭედელას ეტყოდნენ. ამიტომ მჭედელ-ოღლებიც ვიყავით“), ჯარბიძე, ჩიკირიძე, დავითიძე, გორგაძე, ჭივიძე, აბრამიეთი, აბნაძე (დღეს ობნიეთს უწოდებენ), ზიალიძე, მაჩხატიძე (დღეს - მაჩხატეთი), კუმაშიძე, იმნაძე (დღეს - იმნიეთი), ნიოლიძე (ნიოლეთი) და სხვ. იმერხეველ ქართველებს დღესაც ახსოვთ თავიანთი ძველი ქართული გვარები. ეს გვარებია: დაბელიძე, ზურაბიძე, ფილიპიძე, იშხნელიძე (ამ გვარისანი აჭარაში, ხიხაძირის ხეობაშიც არიან. გადმოცემით როგორც ერთნი, ისე მეორენი ტაოს სოფელ იშხანიდან არიან მოსული. აქ მოსვლამდე იშხნელიძეებს, ზურაბიძეებთან ერთად, ჯერ კოლაში უცხოვრიათ), შარაბიძე, ზაქრაძე, ბაბელიძე, ციცვნაძე, კარალიძე, ურბენიძე, ლაიკიძე, ყარაღიძე, კაკაბიძე, კვირიკაძე (ამ გვარის უბანს კვირიკეთს უწოდებენ), ხატიძე, ბუტიძე, ჭურკვესიძე, კორტოხიძე, ჯაფარიძე, ლოლაძე, გოგელიძე, კოსოლიძე, ჯიჯანიძე და მრავლი სხვა. სოფელ მაჩხატეთში გვარებს ერთგვარად „მეტსახელით“ მოიხსენიებენ. ესენი არიან ჩახმაჩები, მეორე და მესამე გვარი აქ მეღმაძე და „დარბაზიეთ“ სახელით არიან ცნობილი. ისევე როგორც საქართველოს სხვა მხარეებში, შავშეთ-იმერხევშიც სცოდნიათ ზესიძედ მისული კაცის სიმამრის გვარზე გადასვლა. სოფელ იმნიეთში მთხრობელი გადმოგვცემს: „ბუტიძეები ვართ, მაგრამ იმნაძე გავხდით, ჩემი ბაბა ზესიძედ მოვიდა და რადგან იმნაძის მამულზედ გაჩნდა, იმნაძედ ვართო“. ხოხლევში ჩაწერილი მასალით, „გორგიეთ ერთ კვამლს ვეტყვით და გორგიძეებს - ბევრს ერთად. გაბევრებულებს გორგაძეები ჰქვიათ“.
იმერხეველ ქართველებში, საქართველოს დღევანდელი ეთნოგრაფიული მხარეებისაგან განსხვავებით, სიტყვა „ღორი“ სიძლიერის, სიკარგის, ვაჟკაცობის სინონიმია (მაჰმადიანურ გარემოში პირიქით უნდა იყოს). საქართველოს მკვიდრ ქართველებს ისინი ამ ლექსიკური ერთეულით მოიხსენიებენ. მთხრობელის თქმით, „ქართული წერა-კითხვა რომ ვიცოდეთ, ჩვენც ღორი გურჯები ვიქნებით“.
ისევე როგორც აჭარაში, შავშეთ-იმერხევშიც ისტორიულად ძირითადი მუსიკალური ინსტრუმენტი იყო ჭიბონი.
იმერხევში სოფელ სურევანის ერთ ნაწილს რაბათი ერქვა, სადაც ერმენლებს (სომხებს) უცხოვრიათ, რომლებიც ქართულად ლაპარაკობდნენ. „მათი ენა აქაური ქართული იყო. ცოტა გაგრძელებულად ლაპარაკობდნენ“.
ვახუშტი ბაგრატიონი შავშეთს, რომლის ფართობიც 1218 კვ. კმ-ს შეადგენდა, შემდეგნაირად ახასიათებს: „და არის ესე შავშეთი ტყიანი, გორა-მთიანი, ღელე-ღრანტოიანი, ვიწრო და მაგარი, ვენახ-ხილიანი. ნაყოფიერებენ ყოველნი მარცვალნი, გარდა ბრინჯ-ბამბისა. პირუტყვნი, ნადირნი, ფრინველნი და თევზნი მრავალნი. და ნოყოფიერებს ფრიად მიწა ამისი, რაოდენაც იხმარების სივიწროვედ“.
ცხავატი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, ახლანდელი დუშეთის რაიონის დაბა ფასანაურის ჩრდილოეთით სოფ. ქვეშეთამდე. მთიულეთში სიტყვა „ცხავატი“ მთაგორიან, ბარიდან მთისკენ გარდამავალი რელიეფის აღმნიშვნელი ზოგადი სახელია. წყაროებში ცხავატი პირველად VII საუკუნეში იხსენიება. 853 საქართველოში ბუღა თურქის ლაშქრობის დროს, მტერს ცხავატამდე მიუღწევია. XIII საუკუნის დასაწყისში თამარ მეფისაგან განდგომილ ფხოველთა წინააღმდეგ ბრძოლაში ცხავეტელები ცენტრალური ხელისუფლების მხარეზე გამოდიოდნენ. XIV საუკუნეში ცხავატს ხადასთან ერთად პოლიტიკური წინააღმდეგობა ჰქონდა ცხრაძმისხევთან. ერთ-ერთი ბრძოლის დროს დაიღუპა 18 ცხავატელი ხევისბერი. XVIII საუკუნის ბოლოსათვის ცხავატი დაიშალა გარეშემოს, მრევლისა და ცხაოტის თემებად.
წანარეთი – ისტორიული მხარეა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, მოიცავდა დარიალის ხეობის ზემოთს, ჯვრის უღელტეხილისა და მისი მიმდგომი რეგიონის ტერიტორიას – წანარეთის ხევს (იგივეა, რაც ხევი, ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორია). VII და განსაკუთრებით VIII-IX საუკუნეებში წანარების ტომის დაწინაურებამ და პოლიტიკურმა სიძლიერემ ცნება „წანარეთს“ ზოგადი, კრებითი ეთნიკური-პოლიტიკური შინაარსი შესძინა. წანარეთად იგულისხმებოდა კახეთის მთიანეთი – „მთიულეთი კახეთისა“ (მეცნიერებაში გამო-თქმულია მოსაზრება, რომ გარკვეულ პერიოდში პოლიტიკური ასპექტით წანარეთი მთლიანად კახეთს ეწოდებოდა). ტრადიციულად წანარეთის ხელისუფალს დაკისრებული ჰქონდა დარიალის ხეობის კონტროლი და განსაკუთრებით უღელტეხილის დაცვა ჩრდილოეთიდან მომთაბარე ტომთაგან. VIII-IX საუკუნეებში წანარეთი კახეთის სამთავროს შემადგენელი ნაწილი იყო. ამავე საუკუნეებში იგი ხდება ძირითადი ძალა კახეთის სამთავროს მიერ დაწყებული ბრძოლისა არაბთა ბატონობის წინააღმდეგ.
წებელდა (მხარე) – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი დას. საქართველოში, აფხაზეთში – მდ. კოდორის შუა და ზემო წყლის აუზში (ახლანდელი გულრიფშის რაიონის წებელდის ტერიტორია). გვიანდელი ანტიკური და ადრინდელი დეოდალურ ხანაში აფშილების ტომის განსახლების მხარე. VI საუკუნის ბიზანტირლი ავტორები პროკოპი კესარიელი და აგათია სქოლასტიკოსი ბიზანტია-სპარსეთის ომთან დაკავშირებით მრავალჯერ იხსენიებენ აფსილეთის მთავარ ციხეს ციბილიუს (ციბილიუმს). მიაჩნიათ, რომ მხარის სახელწოდება „წებელდა“ და ციხის ერთიდაიგივეა. მთის მწვერვალებზე მიკვლეული ადრინდელი ფეოდალური ხანის რამდენიმე ციხე მიუთითებს რეგიონის დიდ სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე. წებელდის ციხეები კონტროლს უწევდა სავაჭრო-სატრანზიტო გზას, რომლითაც ჯერ რომის იმპერია, შემდეგ ბიზანტია ეკონომიკურ და პოლიტიკურ კავშირს ახორციელებდა ჩრდილოეთ კავკასიასთან, ხოლო კასპიის ზღვის გვერდის ავლით – შუა აზიასთან. ფეოდალურ ხანაში წებელდა მარშანიების ფეოდალური საგვარეულოს ეკუთვნოდა. მდ. კოდორის ხეობის ზემო წელის ერთი მონაკვეთი – „დალი“ გვიან საუკუნეებში გამოეყო წებელდას. 1810 აფხაზეთის სამთავრომ ცნო რუსეთის პოლიტიკური სუვერენიტეტი. წებელდაში ახალი ხელისუფლება აღიარეს 1840 წელს. აფხაზეთის 1866 აჯანყების დროს წებელდის მოსახლეობა აქტიურად იბრძოდა ადგილობრივი ფეოდალებისა და ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. შემდეგში წებელდის მოსახლეობა იძულებით თურქეთში გადასახლდა (მუჰაჯირობა). წებელდა მდიდარია არქეოლოგიური და ხუროთმოძღვრული ძეგლებით. ნაპოვნია კანკელის ფილები. გათხარეს II-VII საუკუნების მრავალრიცხოვან ინვენტარიანი სამარხები. ახლანდელი სოფ. წებელდის აღმოსავლეთით 4 კმ-ზე გათხარეს ერთ-ერთი ციხე. გამოვლინდა საფორტიფიკაციო სისტემა, 2 დარბაზული ეკლესია, აბანო, სამეურნეო სათავსები, წყალსაცავი აუზი, წყალსადენი, VI საუკუნის მონეტები და სხვა. აღმოჩენილია აგრეთვე X-XI საუკუნეების მონეტების განძი, რომელიც შეიცავს არაბული დირჰემების ქართულ მინაბაძებს.
წილკანი (მხარე) – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი შუა საუკუნეებში – თემი აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, თეთრი არაგვის (მთიულეთის არაგვის) სათავეებში (ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორია). სახელწოდება მომდინარეობა სიტყვისაგან „წინკარი“ (წინკარი>წირკანი>წილკანი). წილკანი საქართველოს ერთ-ერთი პირველი მხარეა, სადაც ქრისტიანული რელიგია გავრცელდა. ეროვნული ტრადიციის თანახმად, IV საუკუნის 30-იან წლებში ქართველთა განმანათლებელმა ნინომ წობენში სხვა მთიელებთან ერთად წილკნელებსაც მიაღებინა ქრისტიანობა. წილკნის მხარე ეკლესიურად შედიოდა წილკნის საეპისკოპოსოში.
წობენი – ისტორიულ-გეოგრაფიული პუნქტი აღმოსავლეთ საქართველოში, ახლანდელი დუშეთის რაიონში, მდ. არაგვის მარცხენა ნაპირზე, დაბა ჟინვალსა და სოფ. ჩინთს შორის. წმინდა ნინომ ამ ადგილებში გააქრისტიანა არაგვის ხეობის მთიელები: ჭართალელნი, ფხოველნი, წილკნელნი, გუდამაყრელნი, სოფ. ჩინთის განაპირას მინდორზე ამოზიდულ 15 მ. სიმაღლის კლდეს ხალხური გადმოცემით „ნინოს ქვა“ ჰქვია. შუა საუკუნეებში წობენი საეკლესიო გლეხებით დასახლებული სოფელი იყო. ადრინდელი შუა საეკუნეებში წობენი ერქვა აგრეთვე მდ. არაგვის მარცხენა ნაპირზე, საგურამო-ხერკის ჩრდილოეთით ჟინვალამდე მოსახლე თემს.
წოფოფორი, წობოფორი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი, შუა საუკუნეების აღმოსავლეთ საქართველოში, ქვემო ქართლში, ისტორიულ სომხითში (ახლანდელი მარნეულის რაიონის ტერიტორიაზე). მოიცავდა მდ. ბანოშისწყლის (ძვ. ხოჟორნა) ხეობას მდ. დებედის ზვემო წელამდე (მიაჩნიათ, რომ გარკვეულ პერიოდში მის საზღვრებში იყო მოქცეული ჭოჭკანის ხეობა და მდ. დებედის ქვემო წელიც). სახელწოდება „წოფოფორი“ მომდინარეობს რეგიონის ცენტრის – წოფის ციხისაგან და სომხური სიტყვისაგან „ფორ“ (ნიშნავს ხევს). ქართული ისტორიული წყაროების თანახმად წოფოფორი გაჩიანის მხარეში შედიოდა. სომხეთის ისტორიის წყაროები მას გუგარქის (გოგარენე) მხარეში იხსენიებენ. წოფოფორზე გადიოდა ქართლიდან სომხეთში მიმავალი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გზა. დაახლოებით X საუკუნეში წოფოფორში აშენდა ხოჟორნის ციხე, რომელიც მხარის ახალი ცენტრი გახდა.
ჭანეთი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროები, ბიზანტიის ლაზიკას და თურქეთის ლაზისტანის აღმოსავლეთ ნაწილი მდ. რიზესწყლის აუზიდან მდინარე ჭოროხის შესართავამდე, შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. III-IV ს-ში იგი მოიცავდა შავიზღვისპირეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთიანეთს, მდინარე ჭოროხის ზემო წელის აუზს. მოგვიანებით სახელწოდება გავრცელდა მის მიმდებარე ზღვის სანაპირო ტერიტორიაზე. იგივეა, რაც ბერძნული თიანიკე. მხარე დასახლებული იყო დასავლურ-ქართული ტომით – ჭანებით. VI ს-ში ჭანეთის ტერიტორია ბიზანტიამ დაიპყრო. ამავე პერიოდში აქ გავრცელდა ქრისტიანობა. აფხაზეთის სამეფოს შექმნის შემდეგ ჭანეთის ნაწილი ჭოროხიდან მდ. არქაბემდე მის შემადგენლობაში მოექცა და ამიერიდან ჭანეთის აღმ. საზღვარი სწორედ აქ გადიოდა. შესაბამისად იგივე ტერიტორიაზე გადიოდა საქართველო-ბიზანტიის საზღვარიც.
1204 წელს ჭანეთი მდ. არქაბემდე ახლადშექმნილ ტრაპიზონის იმპერიაში მოექცა. 1284 წელს დავით ნარინმა ჭანეთი დაიპყრო და ლიხთიმერეთს შეუერთა. XIII საუკუნის ბოლოს ტრაპიზონის იმპერიამ დაიბრუნა და სამცხის მთავარ ბექას გადასცა. XIV საუკუნეში ისევ ტრაპიზონმა დაიბრუნა და საქართველოსთან საზღვარმა კვლავ მდ. არქაბემდე გადაინაცვლა. 1461 წელს ოსმალეთმა დაიპყრო ტრაპიზონის იმპერია. 1463-1502 წლებში ჭანეთის აღმოსავლეთ ნაწილი გურიის სამთავროს შემადგენლობაშია, 1502-1535 წლებში - სამცხე-საათაბაგოს ეჭირა, 1535-47 წლებში კვლავ გურიას ეკუთვნის. ჭანეთი ოსმალეთმა საბოლოოდ 1547 წელს მიიტაცა. ისტორიული ჭანეთის მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილი - ახლანდელი სოფელი სარფი და მისი მიმდებარე რეგიონი შედის საქართველოს შემადგენლობაში.
ჭართალი, ჭართალეთი – ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, მდინარე მთიულეთის არაგვის შუა წელზე, სოფ. ანანურიდან მდ. ხანდოსხევამდე (ახლანდ. მცხეთა-მთიანეთის მხარე, დუშეთის რაიონის ჭართლის თემის ტერიტორია). ზოგჯერ მთიულეთის ნაწილადაც მოიაზრება. ჩრდილოეთით ესაზღვრება ხანდო, სამხრეთით – ბაზალეთი, აღმოსავლეთით – ფშავი, ხოლო დასავლეთით – ქსნის ხეობა. წყაროებიდან პირველად „ქართლის ცხოვრება“ იხსენიებს მირიან I-ის მეფობის ამბებთან დაკავშირებით (ძვ. წ. II საუკუნის დასაწყისი). მემატიანის ცნობით, ჭართალში მოსახლე მთიელები („კავკასიანნი“) დურძუკებს შეკავშირებიან და კახეთი და ბაზალეთი დაურბევიათ. 330 წლის ახლოს წობენში ქართველთა განმანათლებელმა წმ. ნინომ სხვა მთიელებთან ერთად ჭართლელებსაც მიაღებინა ქრისტიანობა. 853 წ. არაბთა დამსჯელი ჯარი ბუღა თურქის სარდლობით ჭართალშიც ავიდა. 1210-იან წწ. თამარ მეფის წინააღმდეგ ფხოველთა და დიდოთა გამოსვლის დროს, ჭართალელნი სამეფო ხელისუფლების მხარეს იბრძოდნენ. შემდგომში ჭართალი არაგვის საერისთავოს ემორჩილებოდა; იყო მისი სამოურავო.
არაგვის ხეობაში, მთიულეთის სამხრეთით მდებარეობს მთიანეთის ორი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე – ხანდო და ჭართალი. ხანდოსა და ჭართლის ეთნოგრაფიული თემები არასდროს არ შედიოდა მთიულეთის ეთნოგრაფიულ რეგიონში. ამ ორი თემის მკვიდრნი ქართლურ დიალექტზე მეტყველებენ. ხანდოელი მთხრობელის თქმით, „მთიულები იღმინებიან, რაღაც აგრძელებენ. ჩვენ კიდევ ქვევით ხალხს (ე. ი. ქართლელებს) ვემგვანებით“. ორივე მხარეში მოსახლეობის ცვლას ჰქონია ადგილი, განსაკუთრებით ეს ითქმის ჭართალზე, სადაც მხოლოდ ადგილობრივი მკვიდრი ორი გვარია. ჭართლის დანარჩენი მოსახლეობა ხევსურეთიდანაა გადმოსახლებული XVII ს-ის პირველ ნახევარში, XIX ს-ის შუა ხანებიდან კი მთიულეთიდან და გუდამაყრიდან. 1746 წლის საისტორიო საბუთში, რომელშიც ჩამოთვლილია არაგვის ხეობის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულები, ხანდო და ჭართალი ცალკეა დასახელებული: „ჩვენც ხელახლა წყალობა გიყავით თქვენი სამწყსო: მთიულეთი, დევი, გუდამაყარი, დანდო“. XVIII ს. II ნახევრის საბუთში „კათალიკოზის სამწყსო სოფელნი და მღვდელმთავარნი ქართლსა და კახეთში“ ვკითხულობთ: „წილკანისა მიტროპოლიტი იოანე, რომელიც აქ ცხოვრობს წილკანს, რომელსაც ჰყავს სამწყსოდ აწ შენნი სოფელნი რიცხვით ორმოცდაექვსი და ხეობანი: მოხევენი, მთიულნი, გუდამაყრელნი, ხანდოელნი, ჭართლელნი“. პირველი საბუთით ირკვევა, რომ XVIII ს-ის შუა ხანებში არაგვის ხეობის მთიელები (მთიულები, მოხევეები, გუდამაყრელები, ხანდოელები და ჭართლელები) „რჯულზედ მიდრეკილები იყვნენ“. მათ წილკნელი ეპისკოპოსი თავის სამწყსოში არ შეუშვიათ. მთიელების მხრივ ამგვარი პრობლემები ცენტრალურ ხელისუფლებას, როგორც ირკვევა, დროდადრო ექმნებოდა. საქართველოს მთიანეთის ჩამოთვლილ მხარეებში ქრისტიანობის ოდითგანვე გავრცელების მიუხედავად კვლავ მძლავრად იყო შემორჩენილი წარმართული ელემენტები. ქართული საისტორიო ტრადიციით, ფარნავაზის მომდევნო მეფეს საურმაგს (ძვ. წ. III ს.) აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში დურძუკები გადმოუსახლებია. მათი დასახლების ერთ-ერთი რეგიონი „ჭართალეთი“ ყოფილა. ჭართალი ნახსენებია „ქართლის ცხოვრებაში“ ბუღა-თურქის ლაშქრობის დროს. ცალკე ეთნოგრაფიულ ჯგუფად არის ნახსენები ჭართალელნი წმ. ნინოს მიერ ქართველთა მოქცევისას. ხანდოში და ჭართალში სასოფლო სალოცავებთან ერთად სათემო ცენტრალური სალოცავებიც არსებობდა.
ხადა – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, მდ. მთიულეთის არაგვის სათავეებთან (მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი თავსდება ახლანდელი დუშეთის რაიონის ტერიტორიაზე, მცირე ნაწილი – ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორიაზე), ისტორიული თემი. ხალხური ლექსი: „არ ვიცი ხანდო-ჭართალი, გუდამაყარი სად არის, ხადაში გამიგონია სამოცი ციხე მაგარი“. ცხავატთან ერთად ქმნიდა ეთნოგრაფიულ მთიულეთს. ადგილობრივი განსაზღვრით სახელწოდება „ხადა“ ნიშნავს მთას, მთიან ადგილს, ვარაუდით მისი ძველი სახელწოდებაა წილკანი. ვახუშტი ბაგრატიონის (XVIII ს.) მიხედვით ხადა იგივეა, რაც ციკარა („ადგილი კლდოვანი და 60 კოშკოვანი“). ხადის ხევი დასახლებულია ნეოლითის ხანიდან. შუა საუკუნეებში ხადა უპირატესად არაგვის საერისთავოს შემადგენელი ნაწილი იყო. XIII საუკუნის დასაწყისში ხადელები თამარ მეფის ხელისუფლების დასაცავად ებრძოდნენ აჯანყებულ დიდოელებსა და ფხოველებს. XIII საუკუნის დასასრულს ხადა გახდა მონღოლთა დამსჯელი ჯარის თარეშის ობიექტი. მთიულეთის აჯანყების (1804) დროს პირველი შეტაკებები მთავრობის ჯარებთან ხადაში, სოფ. კაიშაურნთან (დღევ. დუშეთის რაიონი) მოხდა.
ხანდო (მხარე) – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი არაგვის ხეობის ერთ-ერთი მცირე კუთხეა, რომელსაც ხშირად მთიულეთის ნაწილად მოიხსენიებენ. იგი შედგება ერთმანეთის გვერდით მდებარე ორი ხევის – ხანდოსწყლისა და სოდევე-მეჯილაურთას წყლისაგან. ორივე ეს მდინარე ლომისის მთიდან გამოდის და ერთმანეთს სოფელ წინამხართან უერთდებიან. ხანდოს საზღვრები ასეთია: ჩრდილოეთით მას მთიულეთი ესაზღვრება, დასავლეთით – ცხრაზმა, სამხრეთით და აღმოსავლეთით – ჭართალი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ხანდოს ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში. „ხანდო“ კი პირველად მოიხსენიება XIV-XV სს. მიჯნის „ძეგლი ერისთავთაში“.
ხევი (მხარე) – ისტორიული წანარეთი, საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის ჩრდილოეთ ფერდობზე თერგის აუზში და მოიცავს თრუსოს, ბაიდარის, სნოსწყლის და დარიალის ხეობებს. აღმოსავლეთით მას ესაზღვრება ხევსურეთი, სამხრეთით – მთიულეთი და გუდამაყარი, ჩრდილოეთით – ოსეთი და ინგუშეთი, დასავლეთით – თრუსო ესაზღვრება, საიდანაც დვალეთის „ქვეყანაშია“ გადასასვლელი. ხევი იწყება ჯვრის უღელტეხილიდან, რომელიც ზღვის დონიდან 2.395 მ. სიმაღლეზე მდებარეობს და რომელიც მას მთიულეთისაგან გამოჰყოფს და მთავრდება დარიალში. „ამას ქვევით არის დარიელა არაგვს აღმოსავლით, კიდესა ზედა, მეფის მირვანის მიერ. შეაბა კარი და ქმნა სიმაგრე ხაზართა და ოვსთათვის, რათა უმისოდ ვერღარა ვიდოდნენ“. ხევის მთავარი მდინარეა თერგი, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიონის მთავარი ქედის კალთაზე, ზილგახოხის მყინვარში. ხევი იგივეა, რაც ადრინდელი შუა საუკუნის წანარეთი. მატიანეში „მოქცევაჲ ქართლისაი“ VI საუკუნის მოვლენების თხრობასთან დაკავშირებით მოხსენებულია „ხევი წინარეთისა“. შემდგომში სახელმწიფო „წინარეთი“ ხმარებიდან თანდათან გამოვიდა და ზოგადი სახელი ხევი იქცა მხარის საკუთარ სახელად. ერთდროულად წანარების სატომო სახელის ნაცვლად ჩნდება ტერმინი „მოხევე“. დარიალის ხეობაში ძველთაგანვე გადიოდა ერთ-ერთი გზა, რომელიც ამიერკავკასიას (მათ შორის საქართველოს) აკავშირებდა ჩრდილოეთ კავკასიასა და კავკასიის გადაღმა მხარეებთან (საქართველოს სამხედრო გზა, დარიალის ხეობა). რეგიონის სამხედრო-სტრატეგიულმა მნიშვნელობამ განაპირობა აქ სიმაგრეთა სისტემების არსებობა. საუკუნეების განმავლობაში ხევი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა, გარდა იმ პერიოდისა, როცა იგი არაგვის ერისთავებს ემორჩილებოდა (XVII საუკუნის 20-იანი წლებიდან 1743 წლამდე, არაგვის საერისთავოს გაუქმებამდე). XVIII საუკუნეში ხევი იყოფოდა სტეფანწინდის, სნოს, ფანშეტისა და მნის სამოურავოებად. მთიულეთის 1804 აჯანყების დროს მოხევეები აქტიურად იბრძოდნენ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. ხევში შემორჩენილია IX-X საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები: გარბანის წმინდა გიორგის ეკლესია, სიონის სამნავიანი ბაზილიკა, თრუსოს მთავარანგელოზის ეკლესია, სოფელ ახალციხის ბაზილიკა, ბეთლემის სამონასტრო კომპლექსი. გვიანდელი შუა საუკუნის საერო ნაგებობები: სნოს ციხე, არშის ციხე და სხვა. ხევის მთელი ტერიტორია მცხეთა-მთიანეთის მხარის ყაზბეგის რაიონში შედის, რომლის ცენტრია დაბა სტეფანწმინდა.
ხევს, თავისი მდებარეობის გამო საქართველოს ისტორიაში ყოველთვის ჰქონდა მნიშვნელოვანი საკომუნიკაციო და სტრატეგიული დანიშნულება. ხევით ხდებოდა ძირითადად საქართველოს დაკავშირება ჩრდილოეთით მცხოვრებ ხალხებთან. თავისი საკომუნიკაციო და სტრატეგიული დანიშნულების გამო იყო, ალბათ, რომ ხევი სოციალურად უფრო განვითარებული და დაწინაურებული იყო, ვიდრე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა კუთხეები. განსხვავება იყო რელიგიურ ინსტიტუტებშიც. აქ აღმართული იყო მნიშვნელოვანი ქრისტიანული საეკლესიო ნაგებობანი: სიონი, გერგეტის სამება... „მყინვარის კალთასა ზედა, მონასტერი სამებისა, გუმბათიანი, მცხეთის სამკაულის სახიზარად, სადაცა ესვენა ნინოს ჯვარი, მშვენიერნაშენი, მშვენიერს ადგილს“. გერგეტის სამება საერთო სახევო (სათემო) სალოცავი იყო.
საისტორიო წყაროებით აშკარაა, რომ თერგის ხეობა თავის დროზე წანართა ქართველური ტომით იყო დასახლებული, რომლებმაც შემდეგ დიდი როლი ითამაშეს VIII-IX სს-ში კახეთის სამთავროს წარმოქმნაში. მთიელი წანარების კახეთში გადასახლების შემდეგ, მათი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ჯგუფი ისტორიის სარბიელიდან გაქრა. თერგის ხეობის ზემო წელი მოსახლეობისაგან თითქმის თავისუფალი გახდა. ისტორიული წანარეთის დიდ ნაწილს სახელი ეცვლება და ხევად იწოდება. „მოქცევა ქართლისა-ში ნახმარია ტერმინი „წანარეთისა დევსა“. დროთა განმავლობაში „წანარეთის დევი“-დან „წანარეთი“ დაიკარგა და მივიღეთ „ხევი“.
ხევი სამეფო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა. მხოლოდ XVII ს-ის 20-იანი წლებიდან იყო არაგვის ერისთავების გამგებლობაში. მოხევეთა ძირითადი ფუნქცია საქართველოს ძირითადი ჭიშკრის-დარიალის დაცვა იყო.
ვარგისი მიწის სიმცირემ და სიმწირემ ხევში მეურნეობის წამყვან დარგად მეცხოველეობა და განსაკუთრებით მეცხვარეობა აქცია. „ხევის მოსახლეობის ძირითად საარსებო საშუალებას ოდითგანვე შეადგენდა მესაქონლეობა და მთის მიწათმოქმედება, ხოლო შემოსავლის დამხმარე წყაროს-შინამრეწველობა, მონადირეობა, საქართველოს სამხედრო გზაზე მუშაობა და ქირის ტვირთის ზიდვა“. ხევის შესახებ ვახუშტი შემდეგს წერდა: „ხოლო ხეობა ხევის არის მოსავლიანი ხორბლისა, ქრთილისა (ქერისა), სელისა, შვრივისა ჩასავლით გველეთამდე. არ არის აქ ხილნი, გარდა მთის ხილითა; არის კოწახური, მოცხარი, კლდის მერსენი და სხვანიცა ბალახთა ხილნი. არის ვარდი ჭალათა მრავალფურცლოვანი და წითელი მრავალი და სხვანიცა ყვავილნი მთისანი მრავალნი პირუტყვნი, რაც ძლივს ეტევა, მრავალი ცხვარი უდუმო. არის აქა ჯიხვი მრავალი ჯოგად და არჩვი. არის ფრინველი შურთხი, გნოლი და ზაფხულს მწყერი ურიცხვნი. იტყვიან ლითონს ოქროსასა და ვერცხლისასა. არა არს ტყე აქა, არამედ ზიდავენ გველეთის ქვემოდან. ჰავით არის კეთილმშვენი. კაცნი არიან მებრძოლნი, ძლიერნი, ახოვანნი, ჰაეროვანნი, როგორცა მთიულნი... სარწმუნოებით ქართველთა თანა, თუმცა მისიცა უმეცარნი“.
ისევე როგორც მთიანეთის სხვა მხარეებშიც, ხევშიც ბევრი გვქონდა ციხე-კოშკები, რომელთაგანაც ბევრმა ნაკოშკარ-ნაციხვრების სახით მოაღწია.
პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთი უკავშირდებიან არხოტისა და დათვისჯვარის უღელტეხილებით. საუკუნეების განმავლობაში ხევსურეთი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა. სამეფო ხელისუფლების დასუსტების პერიოდში არაგვის ერისთავები, რომელთაც მთიანეთის საერთო გამგებლობა ევალებოდათ, ცდილობდნენ ხევსურეთზე საბოლოო გაბატონებას. გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ხევსურეთის მნიშვნელობა გაიზარდა, იგი ბარს იცავდა მომხვდური მოთარეშე რაზმების დარბევისაგან. ხევსურები ქმედითად მონაწილეობდნენ ასპინძის ბრძოლაში (1770), კრწანისის ბრძოლაში (1795), მთიულეთის აჯანყებისა (1804) და კახეთის აჯანყების 1812 დროს აქტიურად იბრძოდნენ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. XIX საუკუნის 80-იან წლებში დაიწყო ხევსურების სხვა რეგიონებში გადასახლება. XX საუკუნის 50-იან წლებში ხევსურეთის მოსახლეობის ნაწილის ბარად ჩამოსახლებას ნეგატიური სოციალური და ეკონომიკური შედეგი მოჰყვა. 80-იან წლებში დაიწყო ხევსურეთის მიტოვებულ რეგიონებში ცხოვრების გეგმაზომიერი აღორძინება. ხევსურეთში შემორჩენილია შუა საუკუნეების მატერიალური კულტურის ძეგლები: ხახმატის ციხე, ახიელის ციხე, ლებაისკარის ციხე, მუცოს ციხე-სოფელი, არდოტის ციხე-სოფელი, ხახაბოს ციხე-სოფელი, შატილის ციხე-სოფელი, გუდანის ჯვარი, ანატორის ჯვარი, აკლდამები და სხვა. ხევსურეთს შეუძლია გამოკვებოს მოსახლეობის მხოლოდ გარკვეული ნაწილი, ამიტომ ნამრავლი იძულებულია სხვაგან გადასახლდეს და თავისი სარჩო იქ მოიპოვოს. ასე გაჩნდა ხევსურთა ახალშენები ხევში (ჯუთა), გუდამაყარში, თიანეთში, კახეთში (გომბორი, შირაქი).
ხევსურების რემდენიმე სოფელი მეზობელი გუდამაყრის (სოფლები: ბაკურხევი და საკერპო) და ხევის (სოფლები: ჯუთა და ართხმო) ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებშიცაა.
ხევსურეთი ყოველთვის სამეფო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა და მათი ვალდებულება ხელისუფლების წინაშე მხოლოდ სამხედრო ბეგარა იყო. გვიანშუასაუკუნეებში არაგვის ერისთავებმა სცადეს ხევსურეთის დამორჩილება, მაგრამ ამაოდ (ისინი, ვინც არაგვის ერისთავებს ხელს უწყობდნენ ხევსურეთის დამორჩილებაში, ხევსურებმა აიძულეს მხარიდან აყრილიყვნენ). ხევსურეთში არ იყო რა სოციალური დიფერენციაცია, ასეთ სოციალურ სტრუქტურაში დისონანსის ყველა შემტანი სასტიკად ისჯებოდა. ისევე როგორც საქართველოს მთიანეთის ზოგიერთი სხვა კუთხე, ხევსურეთიც საქართველოს სახელმწიფოს სტრუქტურაში ავტონომიურად ფუნქციონირებდა. ხევსურები არც ოფიციალურ ფეოდალურ სამართალს სცნობდნენ და ყველა სადავო საკითხი აქ ჩვეულებითი სამართლით განისჯებოდა. ხევსურეთი გადმოცემებით, ანდრეზებით ცხოვრობდა.
ხევსურეთისათვის, ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა მხარეებისათვის, კოშკურ-ქვიტკირული სახლთა ტიპები იყო დამახასიათებელი.
ხევსურები ბავშვებს გმირულ და ვაჟკაცურ სულს უნერგავდნენ. ისინი ხომ მუდმივად მზად იყვნენ გარეშე მტერთა დასახვედრად. ამიტომაცაა, რომ ხევსურული პოეზიის ძირითადი ჯანრი საგმირო პოეზიაა.
ხევსურეთში მეურნეობის ძირითადი დარგი მესაქონლეობა იყო. ფშაველებისა და თუშებისაგან განსხვავებით, ხევსურები მთაბარულ (გადარეკვით) მეცხვარეობას არ მისდევდნენ. ადგილზე თითოეულ ოჯახს მხოლოდ რამდენიმე სული ცხვარი ჰყავდა. საუკუნეების მანძილზე ხევსურეთში ადგილობრივი ძროხის ჯიში იქნა გამოყვანილი, რომელიც ამტანობითა და რძის ძალიან მაღალი ცხიმიანობით გამოირჩეოდა. ბუნებრივია, ხევსურები მისდევდნენ მიწათმოქმედებასაც. მიწის პატარა ნაკვეთიც კი არ რჩებოდა დაუმუშავებელი. ისევე როგორც ფშავში, აქაც ჯვარ-ხატებს მიწის მოზრდილი და კარგი ნაკვეთები ჰქონდათ, საიდანაც მოწეული ჭირნახულიდან გამოხდილი არაყი და ლუდი რელიგიურ დღეობებზე იხარჯებოდა. უფრო მეტიც, ხევსურებს და სხვა ქართველ მთიელთა ჯვარ-ხატებს მიწის ნაკვეთები, ქართველ მეფეთაგან ნაბოძები ჰქონდათ ბარშიც. მიწის სიმცირე და სიმწირე ვერ უზრუნველყოფდა მოსახლეობას მარცვლეულით მთელი წლის განმავლობაში. ამიტომ ხევსურეთს სამეურნეო-ეკონომიკური კავშირები ბართან ჰქონდა და კარაქს, ერბოსა და ყველს ბარში მარცვლეულზე ცვლიდნენ. ხევსურები ღვედების შესანიშნავი მკეთებლებიც იყვნენ, რასაც ბარში ყიდდნენ.
ხევსურეთი საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული რეგიონებისაგან სხვა მხრივაც გამოირჩეოდა. განთქმული იყვნენ ხევსური ხალხური მკურნალები, დასტაქრები, რომლებიც თავის ქალის ურთულეს ოპერაციებს აკეთებდნენ. ორიგინალური იყო ხევსურული ტანსაცმელი ჯვრებისა და სხვა სიმბოლოების გამოსახულებით. „ხევსურული „ტალავარი“ (კოსტუმი) იშვიათ ნიმუშს წარმოადგენს კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფიულ ტანსაცმელებს შორის. ეს ტანსაცმელი მნიშვნელოვანია როგორც თავისი მასალის და თარგის გამო, ისევე და კიდევ უფრო მეტად ორნამენტის გამოც. ხევსურული კოსტუმის ზემოხსენებული იშვიათობა და მნიშვნელობა ეხება არა მარტო ხევსურული მამაკაცის ტანსაცმელს, არამედ ამდენადვე, თუ უფრო მეტად არა, ქალის ტანსაცმელსაც.
ხევსურეთი ორიგინალური იყო იმ თვალსაზრისითაც, რომ თითქმის მთელ საქართველოში გავრცელებული დიდი ოჯახები ხევსურეთში არაა დადასტურებული.
ხევსურთა სარწმუნოება ძირითადად წარმართული ხასიათისა იყო, რომელსაც უხვად ჰქონდა შერწყმული ქრისტიანული ელემენტები. ასე რომ, ისინი სინკრეტული რწმენა-წარმოდგენების მიმდევრები იყვნენ. აქ არ იყო არცერთი ქრისტიანული ტაძარი (ეკლესია), თუმცა ყველა თავს ქრისტიანად მიიჩნევდა (ხევსურეთი და ფშავი ხარჭაშნელის ეპარქიაში შედიოდა. ხარჭაშნელი ეპიკოპოსი არაგვის ხეობის მთისწინეთში – თვალივში იჯდა). ხევსურთა მთავარ ღვთაებად მორიგე ღმერთი ითვლებოდა, მის ხელქვეითებად კი – ხევსურეთის სხვადასხვა თემ-სოფლის ღვთაებები. ხალხმრავალი თემისა და გვარის ღვთაების კულტი უფრო ძლიერი იყო, ვიდრე მცირე საყმოსი. ხევსურეთის ძირითადი გვარების (არაბული-გოგოჭური-ჭინჭარაული) სალოცავი – „გუდანის ჯვარი“ – ყველაზე ძლიერ სალოცავად ითვლებოდა, რასაც მის ყმათა სიმრავლე-სიძლიერე აპირობებდა. ხევსურეთში, ფშავისა და მთიულეთისაგან განსხვავებით, არ გვქონდა ცენტალური ხევსურული სალოცავი. ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა რეგიონებში, ხევსურეთშიც ლუდს საკულტო დღესასწაულებზე ხდიდნენ. როგორც დამოწმებულია ხევსურეთის მკვიდრნი თავიანთ მიცვალებულებს სხვადასხვა ფერის სუდარაში ახვევდნენ. პირველი სუდარა თეთრი ფერისა უნდა ყოფილიყო, მეორე ლურჯი და მესამე – წითელი.
ხევსურეთის ნამატი მოსახლეობა, ისევე როგორც მთის სხვა მხარეებისა, დროდადრო ავსებდა ბარის შეთხელებულ მოსახლეობას. მაგრამ ხევსურეთისათვის სავალალო აღმოჩნდა, როდესაც 1952 წელს ხევსურები ხელისუფლებამ ნაძალადევად ჩამოასახლა სამგორის ველზე, რის შედეგადაც ბევრი სოფელი ნასოფლარად იქცა.
ხევსურეთი გამოირჩეოდა სტუმარმასპინძლობის მდიდარი ტრადიციებით. აქ სტუმარ-მასპინძლობის დაუწერელი კანონი იერარქიულად აღემატებოდა სისხლის აღებისას. ხევსურეთში ქალისა და კაცის ერთად წოლის („სწორფრობა“) ტრადიციაც არსებობდა, რითაც ის მსგავსებას მეზობელ ფშავთან ჰპოვებდა, სადაც მსგავსი წეს-ჩვეულება „წაწლობის“ სახელით იყო ცნობილი.
ხერკი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში, შუა საუკუნეების ადმინისტრაციული ერთეული – ხევი (იგივე თემი) მდ. არაგვის დინების სამხრეთით მარცხენა მხარეს (ახლანდელი მცხეთისა და დუშეთის რაიონების ტერიტორიის ნაწილი). ხერკი იგივე საგურამოს ან თეზმის ხევია. ვახუშტი ბატონიშვილის ლოკალიზაციით აღმოსავლეთით საზღვრავდა ერწოს მთა, სამხრეთით – ზედაზნის მთა, ჩრდილოეთით – ნიკორნა-ბოკოწანს შორის მდებარე მთები, დასავლეთით – მდ. არაგვი. ხერკის ცენტრი იყო ზედაზნის ციხე. ანტიკურ ხანაში ხერკი მუხრანთან ერთად მცხეთის „სამოქალაქოს“ (მცხეთის საგამგებლო რეგიონი) ქმნიდა. შუა საუკუნეებში ხერკზე გაბატონება გარკვეულად ცვლიდა მიმდებარე პოლიტიკური ერთეულთა პოლიტიკურ მდგომარეობას. XII დასაწისში დავით IV აღმაშანებელმა ზედაზენი და ხერკი სამეფო ხელისუფლებას დაუმორჩილა, რამაც აუცილებელი გახადა კახეთის სამეფოს გაუქმება და ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში შესვლა.
ს. ჯანაშიას ცნობით, ტოპონიმი „ხორზიანის ველი“, რომელიც, მისი აზრით, შესაძლოა „ხორძენეს“ ისტორიული გამოძახილი იყოს, მდებარეობდა ქ. არტაანის სამხრეთით, არტაან-ოლთისის გზატკეცილიდან აღმოსავლეთით, მდ. მტკვრის მარჯვენა სათავის ხეობაში, ანუ კოლაში.
ხუნანი (მხარე) – მხარე ისტორიულ აღმოსავლეთ საქართველოში, მოიცავდა ტერიტორიას მდინარეების დებედასა და პასანსუდან და ძეგამჩაიმდე (დღევ. აზერბაიჯანის ტერიტორია). ძვ. წ. III საუკუნიდან აქ არსებობდა ხუნანის საერისთავო, დაარსებული მეფე ფარნავაზ I-ის მიერ. წყაროებში იხსენიება V საუკუნის ხუნანის ერისთავი ნერსარანი. საერისთავო მოიცავდა საკუთრივ ხუნანის ოლქს, ძოროფორს, კოლბოფორსა და გარდაბანს. V საუკუნეში მეფე ვახტანგ I გორგასალმა ხუნანში საეპისკოპოსო დააარსა. XII-XIII საუკუნეებში ყოფილი ხუნანის ტერიტორია გაგის საერისთავოში შედიოდა. მონღოლთა შემოსევების (XIII ს.) შემდეგ ხუნანი წყაროებში აღარ იხსენიება.
ჯავახეთი – მხარე სამხრეთ საქართველოში, ზემო ქართლში (ძირითადად მოიცავს დღევ. ასპინძის, ახალქალაქისა და ნინოწმინდის რაიონების ტერიტორიას), ისტორიულად საზღვრავდა დასავლეთით მდინარე მტკვარი (მდინარის მარცხენა შენაკადი ხევები მგელციხიდან ასპინძამდე ასევე ჯავახეთში შედიოდა), ჩრდილოეთით, სამხრეთით და აღმოსავლეთით შავშეთის, სამსარისა და ნიალისყურის მთები.
ტერმინი „ჯავახეთი“ მიღებულია ჯავახ – ფუძეზე – ეთ ბოლოსართის დართვით, შესაბამისად „ჯავახეთი“ ჯავახების საცხოვრებელს, სამყოფელს ნიშნავს. პირველი ცნობა ჯავახეთის სახელწოდების შესახებ ურარტუულ წყაროებში, მეფე არგიშთი I-ის წარწერებში გვხდება (ძვ. წ. 785). აქ ჯავახეთი ზაბახას სახელითაა ნახსენები. პავლე ინგოროყვას მოსაზრებით სიტყვა ჯავახი უძველეს ქართულ სატომო სახელწოდებას – ტაოხ-ს უკავშირდება. ტაოხები დიაოხის (ტაოს) ძირითად მოსახლეობას შეადგენდნენ და დღევანდელი ჩრდილო-აღმოსავლეთ თურქეთისა და სამხრეთ საქართველოს, მათ შორის ჯავახეთის ტერიტორიაზე სახლობდნენ. პავლე ინგოროყვა თვლის, რომ ტაოხსა და ჯავახს შორის შუალედური ფორმა უნდა ყოფილიყო ჭაოხ-ი, ჭავახ-ი. დღევანდელი ადგილობრივი სომხური მოსახლეობა ჯავახეთს ჯავახქ-ს ეძახის, რაც ქართული სახელის სომხური ინტერპრეტაციაა.
დღევანდელ ჯავახეთში ჯავახთა ეთნოგრაფიული ჯგუფების წარმომადგენლები მცირე რაოდენობით მოსახლეობენ. დღევანდელი ადმინისტაციული დაყოფით ჯავახეთი მოიცავს ნინოწმინდის, ახალქალაქის და ნაწილობრივ ასპინძის რაიონებს. ჯავახეთს ჩრდილო-დასავლეთიდან სამცხე ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან ქვემო ქართლი, ჩრდილეთიდან – თორი და შიდა ქართლი, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან-თრიალეთი. სამხრეთით დღეს ჯავახეთს უშუალოდ ესაზღვრება თურქეთი და სომხეთი. ამრიგად, ჯავახეთი მნიშვნელოვანი საკომუნიკაციო-გეოგრეფიული მხარე იყო. ნ. ბერძენიშვილი აღნიშნავდა, რომ „გამტარგზების სიმრავლით და ცენტრალური მდებარეობით მხოლოდ თრიალეთი თუ შეედრება ჯავახეთს“.
წყაროებში ჯავახეთი (ზაბახა) პირველად ძვ. წ. 785 წელს იხსენიება ურარტუს მეფის არგიშთი I-ის წარწერაში, როგორც დაპყრობილი მხარე; იმხანად იგი მოიცავდა ჩილდირის ტბის დასავლეთ მხარეს (დღევ. თურქეთის ტერიტორია). უძველესი დროიდანვე ჯავახეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი საერისთავო ოყო (ცენტრი წუნდა). იგი როგორც აღმოსავლურქართულ, ისე დასავლურქართულ კულტურულ-ისტორიულ სფეროში იყო მოქცეული (ჯავახეთის, ისე როგორც მთელ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს საქართველოს ტოპონიმიკაში, შეიმჩნევა ზანური ენის დანაშრევი ელემენტები). ისტორიული ჯავახეთი იყოფოდა: ზემო ჯავახეთად (ახალქალაქის ზეგანი) და ქვემო ჯავახეთად (მდინარე მტკვრის კანიონი მარცხენა სანაპიროთი). XI საუკუნიდან ზემო ჯავახეთის ცენტრი გახდა ახალქალაქი. X საუკუნიდან ქვემო ჯავახეთის ცენტრი ხდება თმოგვი. საქართველოს სახელმწიფოებრივი ძლიერების ხანაში (XI-XIII საუკუნეები) ჯავახეთიც აღმავლობის გზას დაადგა; აშენდა ქარვასლები, ხიდები, ეკლესია-მონასტრები, სამეფო რეზიდენციები (დლივი, ღრტილა, ბოჟანო, ვარძია, ალასტანი). XII საუკუნიდან დომენს თორელთა ფეოდალური საგვარეულოს წარმომადგენლები განაგებდნენ. XIII საუკუნიდან ჯავახეთის ადმინისტრაციულ საზღვრებში შედიოდა აგრეთვე პალაკაციო და სამცხის ნაწილი. XV საუკუნეში ჯავახეთი სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს ეკუთვნოდა. XVI საუკუნეში სამხრეთ საქათველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთან ერთად ოსმალეთმა მიიტაცა. ჯავახეთის ქართული მოსახლეობის ერთი ნაწილი ქვეყნის შიდა რაიონებში – ქართლსა და იმერეთში გადასახლდა. ადგილზე დარჩენილმა იძულებით ისლამი მიიღეს. XIX საუკუნის I ნახევარში ჯავახეთში კომპაქტურად სახლდებოდა თურქეთიდან დევნილი სომხური მოსახლეობა და რუსეთის იმპერიის შიდა რაიონებიდან გადასახლებული რუსული მოსახლეობა – სექტანტი დუხობორები. XIX საუკუნის პირველ მესამედში, მას შემდეგ, რაც რუსეთმა ამიერკავკასია მიიერთა, კიდევ უფრო გამწვავდა ურთიერთობა რუსეთსა და ირან-თურქეთს შორის. რუსეთის მთავარი ამოცანა იყო სამხრეთ საზღვრების საიმედო ჩაკეტვა. მთავრობის ამ პრობლემის გადაწყვეტა შეიძლებოდა ირანისა და თურქეთის საზღვრებთან ყველაზე ერთგული ხალხის დასახლებით, რომლებიც შეძლებდნენ არა მარტო სამხრეთის საზღვრების საიმედო დაცვას, არამედ სახელმწიფოს გაათავისუფლებდნენ იმ კოლოსალური ხარჯებისაგან, რომლებსაც იგი ახმარდა საზღვრების დამცველი ჯარის შესანახად. 1828 წელს თურქეთთან რუსეთის ჯარების წარმატებებმა მთავრობის წინაშე დააყენა საკითხი სამცხე-ჯავახეთში საიმედო ხალხის ჩამოსახლებაზე. გადაწყდა, თრიალეთსა და ჯავახეთში თურქეთიდან ქრისტიანი სომხებისა და ბერძნების ჩამოსახლება. 1829 წლის 3 დეკემბერს გენერალმა ივანე პასკევიჩმა შეადგინა გადმოსახლების განსაკუთრებული კომიტეტი, რომელსაც სამოქალაქო გუბერნატორი ზავილეისკი თავჯდომარეობდა. კომიტეტმა შეიმუშავა გადმოსახლების დებულება. კომიტეტის წინასწარი ანგარიშით ყარსის, ერზურუმისა და ბაიაზეთის ვილაიეთებიდან საქართველოში გადმოსახლდებოდა 8000 ოჯახი. მაგრამ გადმოსახლების დაწყების შემდეგ ოჯახთა ეს რაოდენობა 14000-მდე ავიდა. ცარიზმის პოლიტიკური მიზანი იყო საქართველოში ეთნიკური სიჭრელის შექმნა. რუსეთისადმი ქართველი ხალხის ერთგულება მეფის მთავრობას რატომღაც არ სწამდა. ამიტომ იყო, რომ უარი უთხრა იმერეთში გახიზნულ მესხ მოსახლეობას განთავისუფლებულ ტერიტორიაზე დასახლებაზე. ახალციხის აღებისთანავე პასკევიჩთან გამოცხადდნენ XVI-XVII სს. მესხეთიდან გაქცეული ციციშვილების, ავალიშვილების, მუსხელიშვილების და სხვათა შთამომავლები. ქართველ მეფეთა გაცემული სიგელები წარუდგინეს და მამაპაპისეული მამულების დაბრუნება სთხოვეს. პასკევიჩმა მათი თხოვნა არ შეიწყნარა და გარკვეული გულისწყრომაც გამოთქვა.
საყურადღებოა, რომ ჯავახეთის სოფელ მურჯახეთში XVIII ს-შიც კი გადაუკეთებიათ ძველი ეკლესია. ამ ეკლესიის საკურთხეველზე XVIII ს-ის ასეთი მხედრული წარწერა ყოფილა: „ქ. ღმერთმან შეიწყალე საბა ჭანტურიძე მღვდელი“.
ჯავახეთი ძირითადად მთიანი „ქვეყანაა“ და მეურნეობაც მთისათვის დამახასიათებელი იყო. ვახუშტის სიტყვით, ჯავახეთი უვენახო და უტყეო მხარეს წარმოადგენდა. მაგრამ ისტორიულად ასე არ ყოფილა, რაზედაც მოუთითებს სამსარის გამოქვაბულის X ს-ის ერთ-ერთი წარწერა. ეკლესიის მშენებლობის დაწყებისას ეს ადგილი ტყით ყოფილა დაფარული, „გურჯისტანის ველაიეთის დავთრით“ კი ფარავნის ტბის ჩრდილოეთ ნაწილის ტერიტორია „ტყე-ჯავახეთის რაიონადაა“ სახელდებული. მეურნეობის წამყვანი დარგები მესაქონლეობა და მემინდვრეობა იყო. სახნავ-სათესი ფართობების დიდი რაოდენობა, ჯავახეთში მემინდვრეობის ფართოდ განვითარების საშუალებას იძლეოდა. ჯავახეთს საქართველოს ბეღელსაც უწოდებდნენ, რასაც ერთი ქართული ხალხური ლექსიც ადასტურებს: „მე ჯავახეთს რა მიშავდა, მთვარე იყო მზესავითა. კალმახი და ქერის პური წინ მეყარა ბზესავითა“. ჯავახებს სხვა საქონელთან ერთად დიდი რაოდენობით ჰყავდათ ცხვარი. ტექნიკური კულტურებიდან მოყავდათ სელი, რომლისაგანაც ზეთს ხდიდნენ. ზეთსახდელი გელაზები გვიანობამდე შემორჩა საქართველოს ამ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ პროვინციას. ზეთსახდელების (ბაზირხანების) სიმრავლის შესახებ მიუთითებდა ნ. ბერძენიშვილი: ადგილობრივმა სომეხმა... ეკლესიის მახლობლად ერთი ფრიად განიერი და ღრმა ორმო გვიჩვენა და დაურთო: აი, აქ ძველად ქართველებს ბაზირხანა ჰქონიათ. საწნეხი დიდრონი ქვები მეც მახსოვს ეყარა... დიდი ბაზირხანა ყოფილა. ძველად კი როგორც ასეთი ხარაბებიდან ჩანს, თითქმის ყოველ სოფელში ჰქონიათ ბაზირხანა. ეტყობა სელი ბევრი უთესიათ და ზეთიც ბლომად უხდიათ. ჯავახეთის სოფელ გოგაშენში ნ. ბერძენიშვილისათვის უამბნიათ: ჯავახეთში კამეჩი ზეთის წაუსმელად სრულიად ვერ გაძლებდა, ასევეა აქლემიც. ზეთია ხარ-ძროხის ერთადერთი წამალი, როცა მათ მუნი სჭირთ... ზეთი ღარიბი ხალხის მთავარი საკვებია. მარხვაში კი ყველა ზეთს ხმარობდა მხოლოდ. სანათიც ზეთისა იყო. ნავთი გვიან შემოვიდა... მეცნიერი ასკვნიდა: ძველ დროს ზეთს, რა თქმა უნდა, გაცილებით ფართე მოხმარება ჰქონდა: ის იყო თითქმის ერთადერთი ასანთი სითხე, საჭმელადაც მისი მოხმარება შეუდარებლად უფრო ფართე იყო: ღარიბი მოსახლეობის გვერდით, რომელიც მაშინ უმთავრესად ზეთის მომხმარებელი იყო, აუარებელი მონასტრები ზეთის მუდმივი მომხმარებლები იყვნენ, ხოლო მარხვის დღეებში (და წლის ნახევარი, თუ მეტი არა, სწორედ მარხვის დღეები იყო) მთელი მოსახლეობა ზეთის მომხმარებელი ხდებოდა... სავაჭრო ტრანსპორტის უმთავრესი მატარებელი – აქლემები დიდი რაოდენობით მოითხოვდნენ სოფლის მეურნეობის ამ პროდუქტს. ყველა ამის გათვალისწინებით ადვილი წარმოსადგენია, თუ რა დიდმნიშვნელოვანი უნდა ყოფილიყო სოფლის მეურნეობის ეს დარგი ჯავახეთისათვის და გასაგები ხდება ზეთსახდელთა ნანგრევ-ნაშთების ის სიმრავლე, რომელიც აგრე დიდ ყურადღებას იქცევს ადგილობრივი მოსახლეობისას.
ჯავახეთში მრავლადაა ტბები. ტბები კი მდიდარი იყო თევზით, რაც აქ მეთევზეობის განვითარების შესაძლებლობას ქმნიდა. XVI ს-ში ჯავახეთის ყველა ტბა თევზის გადასახადით იყო დაბეგრილი (ტბების დიდი რაოდენობით არსებობამ ჯავახეთის ისტორიულ-გეოგრაფიულ განვითარებაზეც მნიშვნელოვნად იმოქმედა. როგორც აღნიშნავენ გეომორფოლოგიური თავისებურებების გამო, ზემო ჯავახეთის ცალკეული მდინარეები არ ქმნიდნენ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებს – „ხევებს“. აქ დიდი და მცირე ტბები ქმნიან პატარა მდინარეთა შემკრებ აუზებს, მთა-გორებით გამოყოფილი სხვა ასეთივე ან მშრალი ქვაბურებისაგან. სწორედ ამ ტბების ირგვლივ არსებული სოფლები შეადგენენ აქაურ მიკროქვეყნებს. ჯავახეთი რომ მეურნეობრივი თვალსაზრისით მრავალფეროვანი მხარე იყო, ამას ადასტურებს 1595 წლის „გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი“, რომლის მიხედვით ადგილობრივ მცხოვრებლებს შეწერილი ჰქონდათ გადასახადი ქერზე, ხორბალზე, ჭვავზე, სელის თესლზე, ოსპზე, მუხუდოზე, კაკალზე, იონჯასა და თივაზე, იალაღზე, ცხვარზე, ღორზე, ფუტკარზე. მხოლოდ ჯავახეთის რვა სოფელშია აღნიშნული ვენახის არსებობა. ნ. ბერძენიშვილიც წერდა: „მსხვილი და წვრილფეხა საქონელი (მუშა-საქონელი, ხორცი, მატყლი, ტყავი, რძის ნაწარმი), სელი (ზეთი), თაფლი (თაფლის სანთელი), შინაური ფრინველი და თევზი, ქერი იყო ჯავახეთის მოსახლეობის დოვლათი, რაის გარდანამეტსაც ის სააღებმიცემო საქმედ აქცევდა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებთან“.
სამცხის მსგავსად, დარანები ჯავახეთშიც უკეთებიათ. ასეთი დარანი ნ. ბერძენიშვილს სოფ. მურჯახეთში უნახავს. მას ის უწოდებს „მღვიმე ფრიად მაგარი და განიერი“. დარანი ორი ნაწილისაგან შედგებოდა და ერთმანეთთან ვიწრო ხვრელებით ყოფილა დაკავშირებული.
ჯავახეთში ქართული საეკლესიო არქიტექტურის არაერთი შესანიშნავი ძეგლია, რომელთაგანაც შეიძლება დავასახელოთ კუმურდოს და წყაროსთავის ტაძრები. პირველი მათგანი X ს-ის ძეგლია. მისი ამშენებელი ყოფილა ქართველი ხუროთმოძღვარი საკოცარი. კუმურდო თავიდანვე ჯავახეთის საეკლესიო ცენტრი ყოფილა. წყაროებში კუმურდოს მღვდელმთავარი პირველად VI ს-ში იხსენიება. რაც შეეხება წყაროსთავს, ის ახლანდელი თურქეთის ტერიტორიაზეა, კარწახის ტბის მახლობლად. ჯუანშერის ცნობით, ტაძარი ააგო მეფე ვახტანგ გორგასალის ძემ – მირდატმა. წყაროსთავი, რომელიც ახლა დანგრეულია, თავდაპირველად ბაზილიკას წარმოადგენდა, რომელიც X ს-ში გუმბათოვან ტაძრად გადაკეთდა.
ჯავახეთში ძველ ქართულ სასაფლაოებზე დიდი რაოდენობით იყო შემორჩენილი ცხვარ-ვერძებისა და ცხენის ქანდაკებები. ქვისაგან გამოქანდაკებული ეს ზოომორფული ქანდაკებები საფლავის ძეგლებს წარმოადგენდა და ხასიათდებიან ქართული ტრადიციული ხელოვნებისა და ხელოსნობის ნიშნებით, მათში გამოკვეთილად ჩანს, ქრისტიანული აზროვნების ბევრი მნიშვნელოვანი მომენტი... და მათში ძალზე რელიეფურადაა გამოკვეთილი ქართული სინამდვილისათვის დამახასიათებელი ელემენტები.
ჯავახეთი ძირითადად უტყეო მხარე იყო და მისი მკვიდრნი წივას სწვავდნენ. XX ს-ში ჯავახეთის სოფლის მეურნეობაში კარტოფილის მოყვანა დაწინაურდა.
ვახუშტი ბაგრატიონი ჯავახების შესახებ შემდეგს მოგვითხრობს: „კაცნი და ქალნი მგზავსნი ქართლის გლეხთა, ტანოვანნი, მშვენიერ-ჰაეროვანნი, უსაქციელონი ბრიყვნი; სარწმუნოებით გლეხნი ჯერეთ ქრისტიანენი სრულიად, თუმცა არღარა უვით მწყემსი ეპისკოპოზი, მაგრამ ჰყავთ მღვდელნი ქართველნი. ენა აქვსთ ქართული, და უწყიან მოთავეთა თათრულიცა დამჭირნეობისათვის ოსმალთა“.
ჯიქეთი, ასევე საძენი – წარსულში საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული კუთხე. ასევე მოიხსენიება, როგორც უკიდურესი აფხაზეთი. დღეს ნაწილობრივ შედის საქართველოს შემადგენლობაში, კერძოდ კი გაგრის რაიონის ტერიტორია. ჯიქეთის დიდი ნაწილი რუსეთის ფედერაციაშია და განაწილებულია ადიღესა და კრასნოდარის მხარის შორის.
ჯიქეთი ხშირად იყო ბიზანტიის ტერიტორია ან საქართველოს მოხარკე ქვეყანა. XII საუკუნეში ჯიქეთის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა სამთავრო, რომელიც თამარის დროს საქართველოს შემადგენლობაში შევიდა.
ჰერეთი – აღმ. საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი ოდითგანვე ქართველური და დაღესტანური ხალხებით იყო დასახლებული. ანტიკურ ხანაში მასზე პრეტენზიას იბერიისა და ალბანეთის სამეფოები აცხადებენ. V საუკუნეში ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში ჰერეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო. ამ დროისთვის იგი მოიცავდა ტერიტორიას გულგულადან (სოფელი თელავის რაიონში, თელავიდან 6 კმ-ზე) ქ. შაქიმდე.
ვახტანგის სახელთან არის დაკავშირებული ჰერეთში ქალაქების, ეკლესიების, საეპისკოპოსო კათედრების (ბოდბე, ხორნაბუჯი, ბახალათი, ანუ ბახთალო, გიში და სხვა. აგება-დაარსება, და საერთოდ მრავალი დიდი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული და კულტურული ღონისძიებების გატარება. ქართულ საისტორიო წყაროებში დაცული ცნობების მიხედვით ჰერეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, წუქეთში (თანამედროვე კახის რაიონი) იჯდა მთავარი, რომლის სამფლობელოც წუქეთის გარდა მოიცავდა ხუნძეთს (კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა მცხოვრები თანამედროვე იმიერკავკასიელი ტომების: ხუნძების, ავარების, წახურების ტერიტორია). ჰერეთის საეპისკოპოსოები ქართლის კათალიკოსის იურისდიქციას ექვემდებარებოდნენ. ძირითადი ენა იყო ქართული. 572 წლის აჯანყების დროს ეს მხარე კახეთთან და კუხეთთან ერთად ქართლის უკანასკნელი ფორმალური მეფის ბაკურის ძე ნერსემ დაიკავა. VIII საუკუნეში „ქართველთა და მეგრელთა ერისმთავარი“ არჩილი ჰერეთში აშენებს ციხე-ქალაქებს (მათ შორის ნუხპატს), ეკლესია-მონასტრებს: კასრი, ყუმის სამ ეკლესიიანი ბაზილიკა, ლექეთის მრგვალი ტაძარი. აწყობს ქვეყანას ადმინისტრაციულად. მოგვიანებით არჩილმა ჰერეთი სამმართველოდ გადასცა სომეხ უფლისწულებს, აშოტ III ბაგრატუნის (სომხეთის მთავარი 732-745; 746-749) შვილებს, ან ბიძაშვილებს, რომლებიც საქართველოს აშოტის დამხობისა და დაბრმავების შემდეგ შემოეხიზნენ. მათი შთამომავალი სუმბატი შაქს იერთებს, სუმბატის შვილი საჰლი გარდმანს და არაბთაგან არ-რანის მმართველის ტიტულს იღებს. ასე ყალიბდება ჰერეთის ანუ შაქის სამთავრო, რომელიც IX საუკუნის დასაწყისში მოიცავდა გაღმამხარს, მოგვიანო ხანის საინგილოს, შიგნითკახეთს, კამბეჩოვანსა და შაქს. ჰერეთის მთავარს ემორჩილებოდა აგრეთვე დაღესტნის მთიანეთის ნაწილი: ხუნძახი და დიდოეთი. პოლიტიკური ცენტრი იყო ქ. შაქი. IX საუკუნის ბოლოს მის ბაზაზე წარმოიშვა ჰერეთის სამეფო, რომელიც სავარაუდოდ მინიმუმ ექვს საერისთავოდ იყოფოდა: შტორის, ხორნაბუჯის, ვეჟინის, მაჭის, არიშის, გიშის.
ჰერეთის სამთავროს ტერიტორიას „მეფეთა ცხოვრება“ ასე განსაზღვრავს: „ქვეყანა მტკვარისა ჩრდილოეთით, მცირისა ალაზნისა თავიდგან ვიდრე ტყე-ტბამდე; რომელსაც აწ ჰქვია გოლგოლა“. ეს ტერიტორია დაახლოებით ასე იფარგლება: წყაროს მტკვრის ჩრდილოეთი მტკვრის მარცხენა ნაპირია; მცირე ალაზნის თავი, მდინარე ივრის შესართავია (და არა სათავე); ტყე-ტბა − თელავთანაა, ე. ი. იორ-ალაზნის შესართავიდან − თელავამდე. ამგვარად, ამ სამთავროს საზღვრავს სამხერთ-დასავლეთიდან მტკვარი, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან კავკასიონი. უკიდურესი სამხრეთი პუნქტია იორ-ალაზნის შესაკრებელი, ხოლო უკიდურესი ჩრდილოეთი − თელავი. ეს ცნობა მეტ-ნაკლებად სანდოდ მიგვაჩნია ჰერეთის სამთავროსათვის, რადგან იგი ეკუთვნის იმ ხანას, როდესაც ჰერეთის სამთავრო, შეიძლება ითქვას, ჯერ კიდევ არსებობს ცალკე ერთეულის სახით. ვახუშტი ბაგრატიონი აზუსტებს ამ ცნობებს. საზღვარი ჰერეთსა და კახეთს შორის მას შტორის, თურდოსა და სამების ხევებზე გაჰყავს.
არმენიის გავლენით ჰერეთში მონოფიზიტობა იყო დამკვიდრებული, თუმცა X ს-ში დინარ დედოფლის მოღვაწეობის შედეგად დამკვიდრდა დიოფიზიტობა. X საუკუნის ბოლოს დინასტიური ქორწინების წყალობით ჰერეთი და კახეთი ერთ სამეფოდ გაერთიანდნენ. XI საუკუნის ოციან წლებში, კახეთის მეფის კვირიკე III დიდის (1009–1037) დროს დასრულდა ჰერეთ-კახეთის პოლიტიკური შერწყმის პროცესი და წარმოიქმნა ე. წ. რანთა და კახთა სამეფო. თუმცა იგი ისტორიულ წყაროებში კვლავაც იხსენიება XV საუკუნის დასასრულამდე. კვირიკე III დიდს მიეწერება რანთა და კახთა სამეფოს ადმინისტრაციული მოწყობა, კერძოდ, მთელი სამეფო დაყოფილ იქნა შვიდ საერისთაოდ (სამი კახეთში და ოთხი ჰერეთში). ჰერეთის საერისთაოებს წარმოადგენდნენ: ხორნაბუჯის, ვეჯინის, მაჭის და შტორის. თანამედროვე საინგილოს ტერიტორია ექვემდებარებოდა მაჭის ერისთავს. მემატიანის გადმოცემით, კვირიკე III მაჭის ერისთავს მისცა: მაჭის წყლის (თანამედროვე მაზიმ-ჩაი) ქვეით და ალაზნის აღმოსავლეთი შაკიხითურთ და ხუნძახითურთ. 1105 წელს ეს სამეფო დავით აღმაშენებელმა შემოიერთა და ცალკე საერისთავოებად დაჰყო. XII საუკუნეში ამ ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ჰერეთის საერისთავო, რომელიც დაღესტნის მოსაზღვრე მთიანეთსაც მოიცავდა. XI საუკუნის ზოგიერთი წყაროს მიხედვით, ჰერეთი მოიცავდა კამბეჩოვანსაც და სუჯეთსაც (ე. ი. გარდა მდ. ალაზნის ველისა, მდ. ივრის შუა და ქვემო დინების ზეგანს). XV საუკუნიდან, საქართველოს დაშლისა და კახეთის სამეფოს წარმოქმნის შემდეგ ტერმინი „ჰერეთი“ ქრება. კახეთის სამეფოში გატარებული ადმინისტრაციული რეფორმის შედეგად მაჭის საერისთავო 3 სამოურავოდ დაიშალა: წუქეთი (წახური), ჭაური და კაკ-ელისენი.
XVII საუკუნის ბოლოს სამეგრელოს სამთავრო ქაოსმა მოიცვა. ამით ისარგებლა აფხაზეთის მთავარმა და საზღვარი კელასურ-კოდორის კედლიდან მდინარე ენგურამდე გადმოსწია. წარმატებით ფრთაშესხმულმა თავადმა სორეხ შერვაშიძემ გადაწყვიტა, დაეპყრო მეგრული სამთავროს ის ნაწილიც, რომელიც ენგურის აღმოსავლეთით მდებარეობდა. ისარგებლა რა სამეგრელოში გამეფებული დაპოლიტიკური გართულებებით, მან თავი სამეგრელოს მთავრად გამოაცხადა და თავის ბიძაშვილთან, ყვაპუსთან ერთად რამდენიმეგზის დალაშქრა მდინარის მარცხენა სანაპირო. თუმცა აფხაზ მთავართა ზღვარგადასულმა გაძლიერებამ იმერეთის ფაქტობრივი მმართველის, გიორგი აბაშიძის შეშფოთება გამოიწვია, რომელიც თავს დაესხა აფხაზებს და აიძულა, შეეჩერებინათ თავდასხმები.
ტერიტორიულად გაფართოებული აფხაზთა სამთავრო უკვე სამ ნაწილად დაიყო, რომლებსაც აფხაზთა მთავრის – ზეგნაკ შერვაშიძის ვაჟები – როსტომი, ჯიკეშია, კვაპუ მართავდნენ: მდინარე კოდორის ტერიტორია ერგო როსტომს, რომელმაც, როგორც ძმებს შორის უფროსმა, მამისგან მიიღო მმართველის ტიტული. ჯიკეშიამ მიიღო მდინარე კოდორსა და ღალიძას შორის ტერიტორია, რომელსაც მოგვიანებით ეწოდა აბჟუა, უმცროსმა – ყვაპუმ კი დაიკავა რაიონი ღალიძასა და ენგურს შორის, რასაც მოგვიანებით სამურზაყანო ეწოდა, ყვაპუს შვილის – მურზაყან შერვაშიძის სახელის მიხედვით. XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში გამოიყო კიდევ ერთი წილი სახელად გუმ (მდინარე შიცკუარადან კოდორამდე). ამ მამულების მფლობელი თავადები ითვლებოდნენ მთავარი მმართველის ვასალებად, რომლის რეზიდენციაც სოფელ ლიხნში იყო. თუმცა ფაქტობრივად, ყოველთვის მას არ ემორჩილებოდნენ.
ეს მსხვილი მხარეები დაიყო უფრო წვრილ ერთეულებად. კერძოდ, აჩბების (ანჩაბაძე), ძეაპშიპას, ინალიპას, ჩააბილირხუას, ემხას (ემუხვარი), ჩქოტუას საკუთრებებად. მათ დამოკიდებულებაში იყვნენ მთიელი აფხაზები, სადაც თავადი მარშანიები პირველობდნენ და მცირე აფხაზეთის (ჯიქეთის) ტომები, რომლებსაც მართავდნენ თავადები გეჩბა, ცანბა, არედბა, აჩბა. უმაღლეს ფეოდალურ ფენასთან – თავადებთან ერთად აფხაზეთის მმართველი კლასი შეიცავდა, ასევე, მრავალრიცხოვან საშუალო და წვრილ თავადებს, რომლებიც ვასალურად ექვემდებარებოდნენ შერვაშიძეებსა და სხვა თავადებს. იმ დროის გავლენიან თავადებად ითვლებოდნენ მარღანიები და ლაკერბაიები. ასევე, ზვანბა, მკანბა და სხვა.
აბოცი (სომხურად აშოცი) – საქართველოს ისტორიული კუთხე, განაპირა ქვეყანა, რომელსაც გვიან შუა საუკუნეებში ყაიყულსაც უწოდებდნენ. ვახუშტი ასე აღგვიწერს აბოც-ყაიყულს (ვახუშტის სიტყვით აბოცი აწ ყაიყულად წოდებული არისო. მაშასადამე, ეხლანდელი ყაიყული-ყაზანჩის მიდამოებში ყოფილა.): „ხოლო ტაშირს, აბოცსა და ბერდუჯ-ბამბაკსა ჰყოფს მთა ირჯანისა და აწ ყარაღაჯად წოდებული… „არის მარადის თოვლიანი და უტყეო, და კალთათა ბალახოვანი, ყვავილიანი, წყარონი მრავალნი კეთილნი“. ვახუშტი ასახელებს აქაურ მარცვლეულ კულტურებს: ხორბალი, ქრთილი, შვრია, …მოჰყავდათ სელი და სხვა. უხვად გააჩნდა საზაფხულო საძოვრები, ხოლო საზამთროდ თივა და ამ ნიადაგზე მეცხოველეობაც დიდად იყო განვითარებული. რაც შეეხება თევზს, აბოცის წყლებში მხოლოდ კალმახი ხარობდა.
ვახუშტი აბოცისა და პალაკაციოს გამმიჯნავად აღაბაბას მთას ასახელებს. გვიან შუასაუკუნეებში აბოცის გული იყო მცირე ქალაქი ყაზანჩი. აბოცი მდებარეობდა მნიშვნელოვანი გზების გასაყარზე. აქ გადიოდა ისპაჰანისკენ მიმავალი მოკლე და მოსახერხებელი გზა. შიდა ქართლიდან გადადიოდნენ ატენითა და თრიალეთით აბოცში და იქიდან ერევანში. აბოცზე გადიოდა ასევე კარიდან და არტაანიდან მომავალი გზებიც.აბოცს ასახელებს ლეონტი მროველი და გაჩიოსის ქვეყანას აკუთვნებს: „ხოლო გაჩიოს მისცა ორბის ციხე და სკვირეთის მდინარითგან (ეხლანდელი ვერე) ვიდრე თავადმდე აბოცისა“. ფარნავაზის მიერ საერისთავოებად დაყოფილ საქართველოში იყო ერთ-ერთი სამშვილდის საერისთავო, რომელიც ტაშირსა და აბოცს მოიცავდა. ძვ. წ. III-II საუკუნეებში ჩამოყალიბდა გოგარენეს საპიტიახშო, რომელშიც შედიოდა ტაშირი, აბოცი, კანგარი და თანამედროვე ქვემო ქართლი. დაახლ. ძვ. წ. 163 წელს აბოცი ტაშირსა და კანგართან ერთად გადაეცა სომხეთს. ახ. წ. 59 წ. დაიბრუნა ფარსმან II-მ. 299 წელს ისევ სომხეთმა წაიღო, 387 წელს ქართლს დაუბრუნდა, შემდეგ იყო თბილისის საამიროს ნაწილი. 850-იანი წლებიდან შეუერთდა ტაო-კლარჯეთის საკურაპალატოს. და წარმოადგენდა აშოტ დიდი კურაპალატის უმცროსი ვაჟის გუარამ მამფალის სამფლობელოს. გარდაცვალების წინ 882 წ. გუარამმა თავისი ვრცელი სამფლობელოს დიდი ნაწილი თავის ძმებს უანდერძა, ხოლო ერთი განაპირა ქვეყანა (აბოცი) ცოლის ძმას – სომხეთის მთავარ აშოტ ბაგრატუნს (მომავალი ანის-შირაქის მეფე აშოტ I-ის, 885-890) მისცა.
1045 წელს ანისის სამეფო აბოცთან ერთად ბიზანტიამ შეიერთა, შემდეგ კი თურქ-სელჩუკებმა დაიპყრეს. თურქ-სელჩუკები ზამთარს მტკვრისა და იორის პირებში ატარებდნენ, ხოლო ზაფხულს აბოცისა და არარატის მთებზე.
დავით აღმაშენებელიდან მოყოლებული აბოცი ჯერ ერთიანი საქართველოს, შემდეგ კი ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა.
აბოცი ჯერ მონღოლებმა დაარბიეს, შემდეგ თემურლენგმა, შემდეგ ყიზილბაშებმა. 1555 წლის ირან-ოსმალეთის ზავით აბოცი და მის აღმოსავლეთით მდებარე ქართული ქვეყნები ირანს ერგო, ხოლო დასავლეთი და სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო-ოსმალეთს.
ვახუშტი ბაგრატიონი ვახტანგ V შაჰნავაზზე წერდა: „ააშენა და გაავსო ქართლი, თრიალეთი, ტაშირი და აბოცი, რომელსა შინა კაცნი არა იყვნენ“. აბოცს არც მისი მემკვიდრე ქართლის მეფე გიორგი XI (1675-1688, 1703-1709) აკლებდა ყურადღებას და არც სხვა მეფეები. ქართლის ამ სახელოვან მეფეს უშუალოდაც მოუვლია თვალი და დამტკბარა იქ თავისი მამისა და მისი ნამუშაკევით.
1735 წელს ნადირ შაჰმა აჰყარა მთელი აბოცი და ირანის შორეულ გზას გაუყენა, როგორც ერთ დროს შაჰ-აბას პირველმა კახელები.
რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის დაპყრობის შემდეგ აბოცი ერევნის გუბერნიას შეუერთეს. 1918 წლიდან უკვე სომხეთის რესპუბლიკის ნაწილია. დღეს იგი სომხეთის ჩრდ-დასავლეთში მდებარე შირაქისა და ლორეს ოლქებშია განაწილებული.
ალგეთის ხეობა ანუ მანგლისის ხევი – ქვემო ქართლის ყველაზე ჩრდილო ქვეყანაა. იგი შიდა ქართლის ხეობებს თრიალეთის ქედით ემიჯნება. აღმოსავლეთით მას მდ. მტკვრის ხეობა საზღვრავს, სამხრეთით კი – ბედენის ქედი და წინწყაროს პლატო, რომელიც ლომთაგორა-მარნეულთან ქვემო ქართლის ველში გადადის. დასავლეთით ალგეთის ხეობა წალკა-თრიალეთის ზეგანს ეკვრის. ალგეთის ხეობის ზემო წელი (ალგეთ-მანგლისის მთიანეთი) მკაფიოდ განსხვავდება ქვემო წელისაგან, რომელიც ქვემო ქართლის ველის (სომხური წყაროებით ვრაც დაშტის ანუ ქართველთა ველის) შემადგენელი ნაწილია. ზემო წელისათვის დამახასიათებელია ზომიერი ჰავა, ხშირი წიწვიანი ტყეები და მშვენიერი საძოვრები, ხოლო ქვემო წელისათვის ნოყიერი ნიადაგები და მორწყვის შესაძლებლობა. რელიეფისა და ჰავის ნაირგვარობამ განსაზღვრა მეურნეობის მრავალმხრივობა. წერილობითი წყაროებითა და მატერიალური კულტურის ნაშთებით დასტურდება, რომ ალგეთის ხეობაში მეურნეობის ორივე ტიპი, ბარისა და მთის ზონისა, მეზობლად არსებობდა, ხშირად კი შერწყმული იყო ერთმანეთში. ხაზგასმულია მეზობელ ქვეყნებთან დამაკავშირებელი გზების მოხერხებულობა და, რაც მთავარია, მათი დიდი მნიშვნელობა მთელი აღმოსავლეთ საქართველოსათვის. ალგეთის ხეობაზე გადიოდა უძველესი გზები, რომლითაც შიდა ქართლი და, კერძოდ, მცხეთა–თბილისი უკავშირდებოდა ქვემო ქართლს, თრიალეთ-ჯავახეთსა და სომხეთს.
განსაკუთრებით საინტერესოა ადრე ანტიკური ხანის არქეოლოგიური მასალა, რომელშიც გამოირჩევა ცნობილი „ალგეთის განძი“ (ძვ. წ. V საუკ.) იგი წარმოადგენს მდიდრული სამარხის ინვენტარს, მისი მფლობელი კი სოციალურად და ეკონომიურად დაწინაურებულ წრეს ეკუთვნის. ამავე დროის ძეგლებია აღმოჩენილი აბელიაში, მანგლისში, არდასუბანში, ასურეთში, წყნეთში. შემდგომი ხანის ძეგლები მიუთითებენ მანგლისზე გამავალი გზის დიდ სავაჭრო და ეკონომიურ მნიშვნელობაზე, რამაც იგი ალგეთის ხეობის ცენტრად აქცია. ამის მოწმობაა ძვ. წ. მიწურულის არქეოლოგიური კომპლექსი, რომელშიც ყურადღებას იქცევს მონეტები. ბ. კუფტინი აღნიშნულ კომპლექსს რომაულ-პართული დროით ათარიღებს და მიუთითებს მის მჭიდრო კავშირზე სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოსთან. მანგლისი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი უნდა ყოფილიყო მას შემდეგ, რაც ეკონომიური და კულტურული ურთიერთობა რომსა და მის მემკვიდრე ბიზანტიასთან უმთავრესად ხმელეთის გზით (ანატოლიით) გაჩაღდა. ალგეთის ხეობაზე და მანგლისზე გამავალი გზის მნიშვნელობა კარგად ჩანს წერილობით წყაროების ჩვენებით. მათ შორის ერთ-ერთი უძველესია „ქართლის ცხოვრებაში“ დაცული ცნობა: როდესაც მეფე მირიანმა ქრისტიანობა მიიღო და კონსტანტინე კეისარმა მისი თხოვნით ეპისკოპოსის ხელით გამოუგზავნა „ნაწილი ძელისა ცხოვრებისა და ფიცარნი იგი, რომელთა ზედა ფეხნი დამსჭვალულ იყვნენ უფლისანი“ და „სამსჭვალნი“ და აგრეთვე „განძი დიდძალი“. მან მცხეთაში მოსვლამდე გზაზე ერუშეთს და წუნდას დატოვა რელიკვიების ნაწილი და განძი ეკლესიების ასაშენებლად, იქიდან „მოვიდა მანგლისს და იწყო ეკლესიების შენება“, „დაუტოვა ფიცარნი იგი უფლისანი“.
ლეონტი მროველისავე ცნობით, V საუკუნეში ვახტანგ გორგასლის მიერ დაარსებულ 12 საეპისკოპოსოს შორის მანგლისი რიგით მეოთხეა. აქაური ეპისკოპოსი დვინის საეკლესიო კრების მონაწილეა. ამ დროიდან მთელმა ალგეთის ხეობამ „მანგლისის ხევის“ სახელი მიიღო. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ მანგლისის ხევის საზღვრები სცილდებოდა ალგეთის ხეობის გეოგრაფიულ ფარგლებს და ვერეს (სკვირეთის) ხეობის დიდ ნაწილს მოიცავდა.
VI საუკუნეში მანგლისი თბილისთან, უჯარმასთან, ბოლნისთან, რუსთავთან ერთად მნიშვნელოვან ქალაქად ითვლებოდა.
ალგეთის ხეობას, როგორც თვითკმარ ეკონომიურ ერთეულს, ყველა პირობა ჰქონდა იმისათვის, რომ ადრევე ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულად ჩამოყალიბებულიყო. ამ ერთეულის თან უმთავრესად ხმელეთის გზით (ანატოლიით) გაჩაღდა. ალგეთის ხეობაზე და მანგლისზე გამავალი გზის მნიშვნელობა კარგად ჩანს წერილობით წყაროების ჩვენებით. მათ ზემო წელისათვის დიდი ეკონომიური მნიშვნელობისა უნდა ყოფილიყო და მეორეც, ხეობაზე გამავალი გზა მანგლისს ვერ ასცდებოდა, რადგან აქ იყრის თავს მეზობელ ხეობებთან დამაკავშირებელი რამდენიმე გადასასვლელი.
„მანგლისის ხევი“ პირველად მოიხსენიება VII საუკუნის სომხურ გეოგრაფიაში; „და მობრუნდება მტკვარი აღმოსავლეთისაკენ, გაივლის ქართლის ზემო ქვეყანას, გაჰყოფს გავარებს: თორს, გორათის ხევს, ტანის ხევს, რომლის თავშია დეკციხე, და მანგლისის ხევს, ქვეშის ხევს და ბოლნისის ხევს ვიდრე პარუარის გავარამდე, რომელიც გარს აკრავს ქალაქ თბილისს“. ეს ძეგლი ერთ-ერთი უძველესი წერილობითი წყაროა საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიისათვის. პირველ რიგში ყურადღებას იქცევს ხევების (ქვეყნების) ჩამოთვლა, მათი თანმიმდევრობა. მანგლისის ხევი ტანას ხევსა და ქვეშის ხევს შორის არის მოქცეული, ხოლო როგორც ჩანს, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან მას აკრავს თბილისის ქვეყანა. თეძმის ხევის სათავეები (დეკციხე) ტანას ხევშია მოქცეული. მაშასადამე, „ხევში“ ადმინისტრაციული ტერმინი იგულისხმება და არა გეოგრაფიული. როგორც ჩანს, ქვეყანა ყოველთვის ერთ ხეობას არ ემთხვეოდა, სხვადასხვა მიზეზით ხდებოდა ხევთა გაერთიანება ერთ ქვეყანაში. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ „მანგლისის ხევის“ საზღვრებიც სცდებოდა ალგეთის ხეობის გეოგრაფიულ ფარგლებს და სხვა წყაროებიდანაც ჩანს, მოიცავდა ვერეს (სკვირეთის) ხეობის დიდ ნაწილს. მანგლისისა და მისი ქვეყნის შესახებ საინტერესო ცნობებს გვაწვდის ჰაბიბ იბნ მასლამას „დაცვის სიგელი“. 654 წელს, სომხეთის დაპყრობის შემდეგ, არაბები ქართლისაკენ გამოემართნენ. ქართლის ერისმთავარს მათთვის ელჩი შეუგებებია და ზავი უთხოვნია. არაბთა სარდალს გაუცია ე.წ. „დაცვის სიგელი“, რომელშიც არაბ-ქართველთა ურთიერთობა იყო განსაზღვრული – „ეს არის წიგნი ჰაბიბ იბნ მასლამასაგან თბილისის მოსახლეობისადმი მანგლისის თემიდან“. თბილისის მდებარეობა მანგლისის თემში (ქვეყანაში) გამორიცხულია, რადგან იქ ზის ქართლის პატრიკიოზი და ქალაქ თბილისის დაპყრობა ერთ-ერთი ძირითადი მიზანია არაბთა ლაშქრისა. როგორც არ უნდა იყოს გაგებული „დაცვის სიგელის“ ტექსტი, ერთი რამ აშკარაა; მანგლისი დიდი და მნიშვნელოვანი ქვეყნის ცენტრია.
არაბებმა იმხანად ქართლში ფეხი ვერ მოიკიდეს. მხოლოდ მურვან ყრუს ლაშქრობამ გატეხა წელში ქართლი (736-738). არაბთა დაპყრობის შემდეგ მანგლისის ხევი, ისევე როგორც მთელი ქვემო ქართლი, თბილისის საამიროს შემადგენლობაში მოექცა. ამ ახალი პოლიტიკური ერთეულის შექმნას კიდევ უფრო უნდა გაეცხოველებინა ალგეთის ხეობაზე გამავალი სავაჭრო გზების მნიშვნელობა, რადგან თბილისში თავს იყრიდნენ მრავალი ქვეყნის ვაჭრები. თბილისის საამიროს ტერიტორია დროთა განმავლობაში ცვლილებებს განიცდიდა, თანდათან იზღუდებოდა, მიწებს კარგავდა. IX საუკუნის დამდეგიდან თბილისის ამირას მხოლოდ ქვემო ქართლი შემორჩა. მალე მათ ქვემო ქართლის დიდი ნაწილიც დაკარგეს და მხოლოდ მანგლისის ხევი, სამშვილდის ქვეყანა და თბილისის გარშემო მდებარე ტერიტორიაღა ემორჩილებოდათ. „ხოლო გუარამ დაეპყრა ჯავახეთი, თრიალეთი, ტაშირი და აბოცი და არტაანი და ებრძოდა სარკინოზთა“. ასე გაგრძელდა IX საუკუნის ბოლომდე, სანამ თრიალეთის მხარეს ბაღვაშები არ დაეპატრონენ: „და შეიპყრა ლიპარიტ ქვეყანანი თრიალეთისანი, ააგო ციხე კლდეკართა და იპატრონა დავით ბაგრატის ძე“. კლდეკარის ციხის პატრონთა მფლობელობა თავდაპირველად მხოლოდ თრიალეთით იფარგლებოდა, რადგან არც ერთ მეზობელ ხევში მათ ციხე არ გააჩნდათ. თვით კლდეკარის ციხის მდებარეობა გვაფიქრებინებს, რომ იგი ძირითადად აგებული იყო თრიალეთში ამავალი გზების ჩასაკეტად თბილისის საამიროს მხრიდან. ამასთან ერთად იგი დარაჯობდა შიდა ქართლის ხეობებით თრიალეთ-ჯავახეთში ამავალ გზებს. შემდეგ თანდათან კლდეკარის ერისთავები აფართოებენ თავის სამფლობელოს და პირველ რიგში სწორედ იმ ხეობებში იჭრებიან, საიდანაც კლდეკარზე გზები ადის ტანას, თეძმისა და ალგეთის ხეობებში. „იყო მას ჟამს, ერისთავად კლდეკარსა რატი და ჰქონდა ციხე ატენისა და ქართლისაგან მტკვარსა სამხრით – კერძოდ ყოველივე თრიალეთი, მანგლისის ხევი და სკვირეთი; არა მორჩილებდა კეთილად ბაგრაგ მეფესა“. ალგეთის ხეობაში კლდეკარის ერისთავთა მფლობელობა ბირთვისის სამხრეთით მდებარე სოფ. ხოპისამდე აღწევდა. როგორც ჩანს, მკვლევარი ამ დასკვნამდე მისულა იმის გამო, რომ ხოპისის ეკლესიასთან დგას „ხელი“ რაც სასაზღვრო ნიშნად უნდა მივიღოთ და ვიგულისხმოთ, რომ იგი კლდეკარის ერისთავთა დასმულია. ამას გარდა, ხოპისს ქვევით თბილისის საამიროს დარაჯად მეტად ძლიერ ციხეთა მთელი წყება იდგა. ორბეთის, ბირთვისისა და ფარცხისის ციხეები. თბილისის ამირას რომ ეს ციხეები ეკავა, ამის მოწმობაა „მატიანე ქართლისაის“ ცნობა XI საუკუნისა, სადაც თბილისის ამირას შეპყრობის ამბავია მოთხრობილი. შემდეგ ხანებშიც, როდესაც თბილისს კახთა მეფე უტევდა: „ტფილელთა განიზრახეს მოცემა ტფილისისა. და ამის ქალაქისა ბრძოლასა შინა წაართვეს ციხენი ორბეთი და ფარცხისი აფხაზთა მეფისა ლაშქართა. ამ შემთხვევაში ამირა გადარჩა და ციხეები შეინარჩუნა, მაგრამ ბოლოს ბირთვისი მაინც კლდეკარის ერისთავმა დაიპყრო. ორბეთ-ბირთვის-ფარცხისის ციხეები გადამწყვეტ როლს თამაშობდნენ ალგეთის ხეობის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მათ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდათ ამ ქვეყნის პყრობის თვალსაზრისით. ისინი ერთ მთლიან გამაგრებულ სისტემას წარმოადგენდნენ. თუ არა და ასე ახლოს ერთმანეთთან სამი ძლიერი ციხის არსებობა გაუგებარი იქნებოდა. მანგლისი ქვეყნის ეკონომიური და საეკლესიო ცენტრი იყო. პოლიტიკურად ქვეყანაზე ეს ციხეები ბატონობდნენ. ამიტომ გასაგებია, რატომ ებრძოდნენ ასეთი თავგამოდებით კლდეკარის ერისთავები თბილისის ამირებს ორბეთ-ბირთვის-ფარცხისისთვის. მაგრამ არც მანგლისის ფლობას ჰქონდა მცირე მნიშვნელობა. საინტერესოა, რომ მანგლისის ტაძრის წარწერებში არც ერთხელ კლდეკარის ერისთავები არ იხსენიებიან. როგორც ჩანს, საქართველოს მეფეებთან ცვალებადი წარმატებით მიმდინარე ბრძოლაში, მანგლისის ახალი დიდი ტაძრის აგების დროს (1020 წ.), კლდეკარის ერისთავებს მორიგი მარცხი მოუვიდათ. შესაძლოა, სწორედ ეს იყო ახალი ტაძრის აგების ძირითადი მიზეზი, რითაც მეფე ამ მეტად მნიშვნელოვან პუნქტს ხელს ადებდა. XII საუკუნის დასაწყისში დავით აღმაშენებელმა გააუქმა კლდეკარის საერისთავო და ალგეთის ხეობა სამეფო მამულად აქცია. განვითარებულ შუა საუკუნეებში ალგეთის ხეობა მჭიდროდ დასახლებული სამეფო მამულია, რასაც კარგად მოწმობს ამ ხანის უამრავი ნასოფლარი და მატერიალური კულტურის ძეგლი. სწორედ აქაა საქართველოს მეფეთა საზაფხულო რეზიდენციები: კოჯორი, ტაბახმელა და გუდარეხი.
იმის გამო, რომ ალგეთის ხეობის ზემო და ქვემო წელი რელიეფითა და ჰავით საგრძნობლად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, აქ მეურნეობის მრავალი დარგი იყო განვითარებული. ხეობის ქვემოწელში წამყვანი ადგილი ოდითგანვე ეკავა სახნავ მიწათმოქმედებას. გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ეს მხარე გაპარტახდა და მომთაბარე თურქმანი ტომების საზამთრო საძოვრად იქცა.
ხეობის შუაწელში განვითარებული იყო მევენახეობა, მოჰყავდათ მარცვლეული კულტურები. ზემოწელში უმთავრესად მემინდვრეობა და მესაქონლეობა იყო გავრცელებული. ალგეთის ხეობაზე გადიოდა ცნობილი ცხვრის გზა. თრიალეთ-ჯავახეთის საძოვრებისაკენ მიმავალი კახეთის ცხვარი გაივლიდა კოჟრისა (კოჯრის) და ორბეთის ციხეების ძირას და მდინარე ალგეთზე გადებული სპეციალური ცხვრის ხიდით ადიოდა ბედენის პლატოზე, რომელიც უშუალოდ თრიალეთს ეკვრის.
XV საუკუნისათვის, როდესაც საქართველოს ფეოდალურ საზოგადოებრივ ურთიერთობაში ახალი ვითარება შეიქმნა და სათავადოების სისტემა წარმოიშვა, ალგეთის ხეობა ქვიისა და მაშავერის ხეობებთან ერთად საბარათიანოს შემადგენლობაში მოექცა. XVI-XVII საუკუნეებში საბარათიანო რამდენიმე სათავადოდ დაიშალა, რომელთა დიდი ნაწილი ისევ ალგეთის ხეობაში ჩამოყალიბდა (საგოსტაშაბისშვილო – ცენტრით ამლივ-ტბისში, საგერმანოზიშვილო – ცენტრით გუდარეხში და ა. შ.). XIX საუკუნეში ალგეთის ხეობა თბილისის გუბერნიის ბორჩალოს მაზრის შემადგენლობაში შედიოდა. ამჟამად ალგეთის ხეობის ზემოწელი თეთრი წყაროს რაიონს ეკუთვნის, ქვემოწელი – მარნეულის რაიონს.
ვახუშტი აღწერს მდინარე ალგეთს, მის შენაკადებს, ხეობებსა და მათთან დაკავშირებულ ადგილებს: „ხოლო კლდეკარი ააშენა ლიპარიტ ბაღვაშმან და არის მაღალი მთის კლდესა ზედა ციხე. ამ მთას გამოსდის ალგეთი. ამას ქვევით ერთვის ალგეთს მჟავისხევი, ამათ უწოდებენ კლდეკარის სოფლებად. ამას ქვევით არის მანგლისი, ეკლესია გუმბათიანი, ააშენა ეპისკოპოსმა მირიან მეფის ჟამს და დაასვენა აქა ფეხის ფიცარი უფლისა; სამხრეთ გუმბათს შინა მაჰმად, ლომსა ზედა მჯდომარე დახატული. იტყვიან, მის გამო მოჰმადიანთა არა შეუმუსრავთ. ზის დასმული გორგასლისგან ეპისკოპოზი, მწყემსი ალგეთის ხეობისა და ქციის ზემოთისა თრიალეთამდე. მანგლისს ქვევით ერთვის ალგეთს ხევი კველთეთისა. ამის ქვევით არის გუდარეხის ხევი. ხოლო გუდარეხ არის მონასტერი უგუმბათო, ბენდერის მთის ძირს. ჩხიკუთის სამხრეთით არის ეკლესია სამება, წმინდა გიორგისა. ფარცხისის ქვევით ერთვის ალგეთს ხევი ბოგვისა, გამოსდის სხალნარს, მას ქვევით ერთვის ალგეთს ხევი ასურეთისა, გამოსდის სამადლოს. კიკეთს ქვევით არის მონასტერი კაბენისა, ყოფილი არს დედათა გუმბათიანი, ააშენა მეფემან თამარ“.
არგვეთი, მარგვი – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში. ლეონტი მროველის (XI ს.) მიხედვით, არგვეთი მოიცავდა ტერიტორიას ლიხის ქედიდან რიონამდე და რაჭის მთებიდან ფერსათის მთებამდე, ე. ი. ახლანდელი ხარაგაულის, საჩხერის, ზესტაფონის, თერჯოლის, ბაღდათის და ტყიბულის რაიონებისა, ტყიბულისა და ჭიათურის საქალაქო საკრებულოების ტერიტორიას.
არგვეთის საერისთავო ფარნავაზმა შექმნა „არგვეთი მცირით მთითგან, რომელიც არის ლიხი, ვიდრე რიონს ზემოთ“. ვახუშტის სიტყვითაც მარგვეთის ჩრდილოეთ-დასავლეთის საზღვრად არის „საღორე გარჯილიდამ ჩამოსული სამხრითკენ მთა ჩხარამდე და მერე დასვლით წარსული კვახჭირამდე, არგვეთისა და ოკრიბას შორის“. ამ დროს მისი ცენტრი დღევ. საირხეს ადგილზე ქ. საჩხერიდან სამხრეთით 3 კმ-ზე იყო. ფარნავაზმა აქ ააგო შორაპანისა და დიმნას (დიმის) ციხეები. მოგვიანებით აიგო მნიშვ. ციხე-ქალაქები სკანდა, სვერი, ჩიხა, ბორი. ახ. წ. I-III ს-ში არგვეთის სამხრ-აღმ ნაწილი ისევ გაძლიერებულ ქართლს ეკუთვნის საპიტიახშოს სახით. პიტიახშების რეზიდენცია კი სოფელ ბორიში იყო. შემდეგ ისევ ეგრისს დაუბრუნდა. IX საუკუნეში ეგრის-აფხაზეთის მეფე გიორგიმ შიდა ქართლის დაპყრობის შემდეგ ეს მხარე არგვეთს შეუერთა და მის გამგებლობა საკუთარ ძმისშვილს ჩააბარა, რომლის რეზდენცია სოფელ ჩიხაში (საჩხერს რაონში, ქალაქიდან ჩრდ-აღმ-თ 6 კმ-ზე) იყო. XI საუკუნის I ნახევარში არგვეთის ერისთავებად იხსენიებიან ხურსი და გიორგი. არგვეთში იყო შუა საუკუნეების ერთ-ერთი მძლავრი ფეოდალური გვარის, ბაღვაშების (ბაღუაშების) მამული. უკანასკნელი ბაღვაშის, რატის, სიკვდილის შემდეგ (1103) დავით აღმაშენებელმა მათი მამული გელათს მონასტერს შესწირა. XII-XIII საუკუნეებში არგვეთის ერისთავებად ამანელისძენი ჩანან. 1330 წელს დას. საქართველოს შემოერთების შემდეგ გიორგი ბრწყინვალემ დააარსა შორაპნის საერისთავო, რომელიც დღევ. იმერეთის მხარეს მოიცავდა. XIV საუკუნის ბოლოსთვის შორაპანის საერისთავო უკვე მხოლოდ არგვეთს მოიცავდა. XV საუკუნიდან მოყოლებული შორაპნის საერისთავოს დაშლის პარალელურად არგვეთში ჩამოყალიბდა სათავადოები: საწერეთლო, სააბაშიძეო, საჩხეიძეო და სამხეიძეო.
არგვეთში ძირითადად მევენახეობა და მესაქონლეობა იყო განვითარებული. მოიპოვებოდა და მუშავდებოდა სპილენძი, რკინა, ვერცხლი. არგვეთში უმნიშვნელოვანესი ციხეები იყო: შორაპანი, სკანდა, სვერი, ჩიხა, მუხური და სხვა. საეკლესიო ნაგებობათაგან აღსანიშნავია უბისისა და ჯრუჭის მონასტრები (ეს უკანასკნელი ხურსი ერისთავმა საგვარეულო სამარხად ააგო X-XI საუკუნეების მიჯნაზე), ტაბაკინი და კაცხის ტაძარი, აგებული 1010-1014 ბაღვაშების საგვარეულო სამარხად.
არტანი, არტაანი – ისტორიული მხარე მესხეთის ნაწილში, თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე. იგი მოიცავს მტკვრის ზემო დინების ორივე მხარეს. მისი თურქული ფორმაა არდაჰანი. თავდაპირველად არტანი მხარის სახელწოდება იყო. პირველად ამ მხარის სახელს მოიხსენიებს ალექსანდრიელი გეოგრაფი პტოლემეოსი (87-165) და უწოდებს მას „არტანისა“-ს. ლეონტი მროველის (XI ს.) ცნობით, არტანის ციხე-ქალაქს ძველად ქაჯთა ქალაქი რქმევია, ხოლო ლეონტის დროს კი ჰური. როგორც ირკვევა ქალაქი არტაანი შუა საუკუნეებში უნდა დაარსებულიყო. რაც შეეხება ისტორიული მხარე არტანის ცენტრს: ქ. ჰური მართლაც არსებობდა მოყოლებული ქრისტეშობამდელი პერიოდიდან. დღევანდელი არდაჰანის ვილაიეთის სოფელ ალთაშთან, არდაჰანის ჩრდ-აღმ-ით. აქ დღემდეა შემორჩენილი უძველესი ციხესიმაგრე ჰურის ნანგრევები და უფრო ძველი ნასახლარის/ნაქალაქარის კვალი. ერქვა თუარა ჰურს უფრო ძველად ქაჯთა ქალაქი ძნელი სათქმელია, ფაქტი კი ერთია: ჰურის აღმოსავლეთით, დაბა ჩილდირის ჩრდილოეთით, სოფელ ილდირიმთეფესთან დღემდე ამაყად დგას უძველესი ციხე-სიმაგრე ქაჯის ციხე.
ფარნავაზის დროს, ძვ. წ. III საუკუნეში წუნდის საერისთავოში შედიოდა არტანი, ჯავახეთი და კოლა. ძვ. წ. III-II საუკუნეთა მიჯნაზე საერისთავოთა საზღვრების შეცვლის შედეგად წარმოიშვა ახალი საერისთავო ხორძენე (კოტარძენე), რომელიც არტაანსა და კოლას მოიცავდა. ძვ. წ. 160-იან წლებში იგი სომხეთმა დაიპყრო, ძვ. წ. 59 წელს ქართლმა მოახერხა არტაანისა და კოლას დაბრუნება. ვახტანგ გორგასალმა აქ საეპისკოპოსო შექმნა და კათედრა ერუშეთში დააწესა. შემდეგ იყო თბილისის საამიროს ნაწილი, 860-იანი წლებიდან ტაო-კლარჯეთის საკურაპალატოს ნაწილი, 994 წლიდან ერთიანი საქართველოს ნაწილი. თამარის ეპოქაში არტაანი კოლასთან ერთად სანაპირო საერისთავო იყო, შემდეგ სამცხის ათაბაგთა სამთავროში შედიოდა. 1555 წელს ოსმალეთის იმპერიის მიერ სამცხე-საათაბაგოს ოკუპირების შემდეგ სანჯაყის სტატუსით შევიდა იმპერიის შემადგენლობაში. თურქებმა ორ ერთეულად გაყვეს: დიდ არტაანად (გურჯისტანის ვილაიეთი) და პატარა არტაანად (ყარსის ვილაიეთი). ამ დროს დიდი არტაანის მთავარ გამაგრებულ ქალაქს ფარაკანი ერქვა. „პატარა არტაანი“ ანუ იგივე „კოლა“ მდინარე მტკვრის სათავეების ქვაბულში მდებარეობდა.
1877-1878 წლებში რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ეს მხარე რუსეთმა დაიკავა. სან-სტეფანოს საზავო ხელშეკრულებით და 1878 წელს ბერლინის ტრაქტატით არტაანი რუსეთს შეუერთდა და 1917 წლამდე შედიოდა ყარსის ოლქის შემადგენლობაში.1918-1921 წლებში არტაანი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემდგენლობაში შედიოდა. საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ საქართველომ არტაანის ოლქზე კონტროლი დაკარგა. 1921 წლის ყარსის ხელშეკრულების მიხედვით, არტაანი ართვინის, ოლთისის და რიზეს ოლქებთან ერთად, თურქეთის შემადგენლობაში მოექცა.
„ხოლო არის არტანი ვაკე და უტყეო, ბალახყვავილიანი, მოსავლით, ვითარცა ჯავახეთი, და მთანიცა უტყეონი, მცირე არყნალთაგან კიდე“ – წერს ვახუშტი.
დ. ბაქრაძე წერდა: „არტაანის კაზაში მოსახლეობის მეათედი თუ ლაპარაკობს ქართულად. მოსახლეობას მოჰყავს კანაფი, ხორბალი და ქერი; ჰყავთ დიდძალი შინაური ფრინველი და ძროხა. აქედან ძალზე ძნელი გზით ოლთისში, არსიანის მთაზე გადავლით ახალციხესა და სხვა მეზობელ ადგილებში გასაყიდად გააქვთ პური, ქერი, ერბო, მიერეკებიან ცხვარს და კამეჩს“.
აჭარა – საქართველოს შავიზღვისპირა ისტორიული კუთხეა. ჩრდილოეთით მას გურია ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან – სამცხე. აჭარის სამხრეთით დღევანდელი თურქეთის სახელმწიფოში შემავალი შავშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულია. დღევანდელი აჭარა ქობულეთის, ხელვაჩაურის, შუახევის, ხულოსა და ქედის რაიონებისაგან შედგება. პოლიტიკურად, გვიანფეოდალურ პერიოდში, აჭარა სამცხე-საათაბაგოს, შემდეგ კი საფაშოს ნაწილი იყო.
ისტორიულ-გეოგრაფიულად, უფრო ადრე, აჭარა ზემო ქართლის (მესხეთის) ნაწილს შეადგენდა. ლეონტი მროველის მიხედვით, მეფე ფარნავაზის მიერ დანიშნული ოძრხის ერისთავის საგამგეო ტერიტორია აჭარასაც მოიცავდა. ისტორიულ წყაროებში მოხსენიებულია როგორც აჭარის ქვეყანა, აჭარის ხევი ან ხეობა. იგი ორ ძირითად ნაწილად იყოფოდა: ზემო აჭარა (რომლის ცენტრი ძველად დიდ-აჭარა იყო, შემდეგ – ხიხანი, მოგვიანებით – ხულო) და ქვემო აჭარა (ცენტრი ქედა). აჭარის ცენტრალურ ნაწილს შუახევი ერქვა.
ისტორიული ტრადიციით, საქართველოში ქრისტიანობა ყველაზე ადრე აჭარაში გავრცელდა. I ს-ში იგი აქ ანდრია მოციქულს უქადაგია. VII ს. სომხური გეოგრაფიის მიხედვით, აჭარა ქართლის პროვინცია იყო. VIII ს-დან იგი ბაგრატიონთა სამფლობელოს, ე. წ. „ქართველთა სამეფოს“ ნაწილად იქცა. XI ს. შუა ხანებიდან ზემო აჭარა კლარჯეთთან და შავშეთთან ერთად აბუსერიძეთა საერისთავოში შედიოდა, XIII ს. შუა წლებიდან ისტორიული აჭარა სამცხე-საათაბაგოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო, ხოლო ბათუმ-ქობულეთის მხარეები გურიის. 1535 წლიდან ისტორიული აჭარაც გურიის სამთავროს შეუერთდა.
1614 წელს მიტაცებულ იქნა ისტორიული აჭარა, 1703 წელს ბათუმისა და ჩაქვის მხარეები, ხოლო 1772 წელს ქობულეთის მხარე. XVII ს. II ნახევარში აჭარის ფეოდალებმა მაჰმადიანობა მიიღეს, გლეხობა კი კვლავ ქრისტიანობას იცავდა. ქრისტიანული სარწმუნოება აჭარაში XVIII ს. მიწურულამდე შემორჩა. XIX ს-შიც აქ არაერთი ქრისტიანი იყო, რომელიც ფარულად იცავდა ქრისტეს რჯულს. „ჩემს ახალგაზრდობაში, დასძინა მოხუცმა, ჩვენ ვლოცულობდით მათ ნანგრევებში ძველი ჩვეულებისამებრ. ვიცოდით, რომ ჩვენი მამა-პაპანი ერთ დროს ქრისტიანები იყვნენ და რომ ჩვენ თვითონ მოდგმით გურჯები ვართ... ძველი ქრისტიანული ჩვეულებიდან ზოგი რამ შემორჩენილა, მაგალითად, კვერცხების შეღებვა სააღდგომოდ“. თურქთაგან შევიწროების გამო, აჭარის მოსახლეობის ნაწილი საქართველოს სხვა მხარეებში გაიხიზნა. აქ ოსმალთა ბატონობა ნომინალური იყო. აჭარის მოსახლეობა სულთანს გადასახადს არ უხდიდა და რეგულარულ სამხედრო სამსახურში არ გადიოდა. მხოლოდ ომის დროს აძლევდა მოლაშქრეებს. შემორჩენილი იყო მიწათმფლობელობის ძველი ქართული ფორმები.
თურქთა ბატონობის მიუხედავად, აჭარლებმა დაიცვეს და შეინარჩუნეს ქართული დედა-ენა და წეს-ჩვეულებები.
1877-1878 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ აჭარა (თანამედროვე გაგებით) 1878 წელს ბერლინის კონგრესის გადაწყვეტილებით, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სხვა ისტორიულ მიწებთან ერთად რუსეთის იმპერიას შეუერთდა. 1918 წელს აჭარა სამუსლიმანო საქართველოს სახელით საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ნაწილი იყო. 1921 წელს აჭარის გარკვეული ნაწილი, ყარსის ხელშეკრულების საფუძველზე (ზედა მაჭახელი, ზედა მარადიდი), ისევ ოსმალეთის იურისდიქციაში მოექცა. 1921 წლიდან აჭარას ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი აქვს.
ფეოდალური ხანის აჭარა კულტურის მაღალ დონეზე იდგა. განვითარებული იყო არქიტექტურა, მწერლობა, წიგნების გადაწერა, ხით ხუროობა, ხისა და ტყავის დამუშავება. თურქთა ბატონობის დროს ძველი კულტურის მრავალი ძეგლი თითქმის მთლიანად განადგურდა. ჩვენამდე მოაღწია სხალთის ტაძარმა, რამდენიმე ციხემ და თაღოვანმა ქვის ხიდმა.
აჭარლები იყვნენ „კაცნი დელოვანნი ხის მუშაკობითა“. ისინი მართლაც ხის დამუშავების ცნობილი ოსტატები იყვნენ და ფლობდნენ ხეზე დამუშავების მაღალ ხელოვნებას. აჭარული ხით ნაშენი სახლები გამორჩეული იყო. აჭარელ ოსტატებს სახლების ასაშენებლად აჭარის გარეთაც იწვევდნენ. აჭარლები ადრეშუასაუკუნეებში შესანიშნავი ქვითხუროებიც იყვნენ. მაგალითად, ტბელ აბუსერიძის თხზულებიდან ჩანს, რომ ქვითხურო ბოლოკ-ბასილი ეკლესიების ასაშენებლად თბილისსა და მის მიდამოებში დადიოდა. ქვითხუროობა, ეკლესიების მშენებლობა აჭარელთა გარე სამუშაოზე გასვლის ერთ-ერთი ფორმა იყო. ისინი „სიგლახაკისა მთის მოსარეწლისათვის“ ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში მუშაობდნენ“. რაჭისა და სვანეთის მსგავსად, აჭარაც მთიანი, ნაკლებმოსავლიანი მხარე იყო, რამაც განაპირობა ხუროობის მაღალი დონე და გარე სამუშაოზე სიარული. XIX ს-ში აჭარელი გლეხები ჭვანისა და ღორჯომის ხეობებიდან ხარითა და ცხენით ქირაზე სამუშაოდ ჭიათურის მაღაროებშიც დადიოდნენ.
ორ-სამსართულიან აჭარულ სახლებში განსაკუთრებით მოწყობილი იყო და არის სასტუმრო ოთახები. აჭარაში, განსაკუთრებულ ადგილებში, სასტუმრო სახლებიც არსებობდა. ისინი „სასტუმრო ჯარგვალის“ სახელით იყო ცნობილი და აშენებდა ჩვეულებრივ მოსახლეობა, სოფლის განაპირა ანდა გზაჯვარედინ ადგილებზე. სათანადოდ მოწყობილი ასეთი სახლები უფასო იყო. სასტუმრო სახლების მშენებლობის ძველი ქართული ტრადიცია XX ს-ის დასაწყისში მხოლოდ აჭარამ შემოინახა. ყველა სახლი მორთული იყო ადგილობრივი ხელოსნების მიერ დამზადებული ავეჯით (ორნამენტირებული ტახტები, სკამ-მაგიდები, ჯამ-ჭურჭელი). აჭარაში წნული ჭურჭლის მკეთებლებიც ბევრნი იყვნენ.
აჭარა ხასიათდებოდა რა ვერტიკალური ზონალობით, მთაში აქ მეურნეობა სიმბიოზური ხასიათის იყო. აჭარაში სამიწათმოქმედო ყოფის თავისებურება ფერდობების დატერასება იყო. მიწის დატერასება ნიადაგის ეროზიისაგან დაცვის ერთ-ერთი საშუალებაც იყო. ამასთანავე, იგი ხელს უწყობდა მიწის ფონდის გონივრულ გამოყენებას. ასეთი ტიპის ტერასები ბევრი იყო სამცხესა და შავშეთ-კლარჯეთში. აჭარელთათვის არც ურთიერთდახმარების ფორმები იყო უცხო, რომელიც აქ მოდგამის, მანიდის და ნადის სახელწოდებას ატარებდა (აჭარა ნადური სიმღერების მრავალფეროვნებითაც გამოირჩეოდა).
მართალია, აჭარლები გვიან მევენახეობა-მეღვინეობას აღარ მისდევდნენ, მაგრამ აშკარაა, რომ საქართველოს ამ კუთხის მცხოვრებთათვის, მეურნეობის ეს დარგი ისტორიულად ტრადიციული იყო. აჭარაში ვაზის 70-მდე ჯიში ყოფილა გავრცელებული. მაჭახლის ხეობაში დიდი ადგილი ეკავა ჩხავერის მოშენებას. ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებში, აჭარაშიც ვენახი მაღლარის ფორმით იყო წარმოდგენილი. აჭარაში ვაზის ფართოდ გავრცელებასა და მევენახეობა-მეღვინეობის მაღალ კულტურაზე მიუთითებს აქ გამოვლენილი ქვის ლოდში ამოკვეთილი საწნახელები (იყო ხის საწნახლებიც). მიწებში ნაპოვნია არაერთი უზარმაზარი ქვევრი: „თითქმის ყველა სოფელში დარჩენილა უზარმაზარი ქვევრები (შიგ ასი წლის წინ ჩასხმული ღვინოც კი უნახავთ) იმას-ღა მოწმობს, რომ მევენახეობას აქ ოდესღაც საპატიო ადგილი ეჭირა და ცხოვრების ერთ სახსართაგანს შეადგენდა“. აჭარაში ქვევრები ადგილზე მზადდებოდა (შუახევის, მაჭახლის და მერისის ხეობები); შემოჰქონდათ ბორჩხიდან (ჭოროხის ხეობა). გავრცელებული იყო დახურული ტიპის მარნები.
აჭარაში განვითარებული იყო მესაქონლეობა. აჭარული ერბო და კარაქი განთქმული იყო. ჯერ კიდევ XVIII ს-ის პირველ ნახევარში მიუთითებდა ვახუშტი ბაგრატიონი აჭარაში განსაკუთრებით გემრიელი და განსხვავებული ტექნოლოგიით დამზადებული ყველის შესახებ: „აქ აკეთებენ ყველს... არასოდეს წახდება, არცა დაობდება, რაჟამს გნებავს შემგბარი კეთილსადმარ არის“. თ. სახოკია აჭარულ ყველს თუშურ ყველს ადარებდა. აჭარაში მეწველი კამეჩიც ბევრი ჰყოლიათ. ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა რეგიონებში, აჭარაში ქრისტიანობის დროს ღორის მოშენებაც დაწინაურებული იყო.
აჭარაში XX ს-ში დიდი გაქანება ჰპოვა სუბტროპიკული კულტურების და თამბაქოს მოყვანამ. ფრიად დაწინაურებული ყოფილა მეფუტკრეობაც. აქედან, დ. ბაქრაძის ცნობით, კონსტანტინეპოლის ბაზარზე ათი ათასი ოყა თაფლი და სანთელი გადიოდა. ყარსში თაფლი ხინოს (კინტრიშის) ხეობიდან მიჰქონდათ. მაჭახლის ხეობის სოფელ ევფრატიდან XIX ს-ში ასეულ ფუთობით თეთრი თაფლი და სანთელი გაჰქონდათ ართვინელ ვაჭრებს ცხენებზე აკიდებული გუდებით.
აჭარაში მზადდებოდა აგრეთვე ცეცხლსასროლი და ცივი იარაღი. თოფები და დამბაჩები ოსტატურად იყო მოსევადებული. იარაღისათვის საჭირო რკინას ადგილზევე-მაჭახელში მოიპოვებდნენ.
აჭარელთა ყოფაზე როდესაც ვსაუბრობთ, არ შეიძლება ამ კუთხისათვის დამახასიათებელი ორიგინალური, ღრმა შინაარსით აღსავსე ცეკვები (მაგალითად „ხორუმი“) არ გავიხსენოთ.
ბაზალეთი – ისტორიული მხარეა ქართლში. ვახუშტის ცნობით მას, აღმოსავლეთიდან – ბოდავის ციხე და ტინის მთა, დასავლეთიდან – გრემისხევი და ალევის მთა (ახლანდელი ალევის ქედი), ჩრდილოეთიდან – ჭართლის მთა. ბაზალეთის პლატოზე ადამიანი ჯერ კიდევ ძველი ქვის ხანაში სახლობდა. ლეონტი მროველის ცნობით, ბაზალეთი მოაოხრეს ქართლის მესამე მეფის მირვანის დროს (ძვ. წ. III-II ს-ბი) ჩრდილოეთიდან შემოსეულმა დურძუკებმა.
X საუკუნეში ბაზალეთი და მისი მიდამოები (კერძოდ ლოწობნის ციხე) საცილობელი გახდა აფხაზეთის და კახეთის სამეფოებს შორის. XIII საუკუნის მიწურულს მონღოლმა სარდალმა ხუტლუ-ბუღამ საქართველოს სხვა პროვინციებთან ერთად ბაზალეთიც დაარბია. არაგვის საერისთავოს წარმოშობის შემდეგ ბაზალეთი მისი პოლიტიკურად და ეკონომიკურად დაწინაურებული რაიონი გახდა.
ბაიდარი (მხარე) (ძვ. წყალთაშუა) – ისტორიული მხარე ქვემო ქართლში. მოიცავდა მდინარე ქციის ორივე ნაპირზე გაშლილ ველს ახლანდელი ბოლნისის რაიონის სოფ. არუხლოს (ძვ. ნახიდური) აღმოსავლეთით. XVII საუკუნეში ირანის შაჰებმა აქ თანდათან ჩამოასახლეს მაჰმადიანი ტომები, რომლებიც ცელკე სოფლებად სახლდებოდნენ და ქართველი მეფის ძმებად ითვლებოდნენ.
ბამბაკი – მხარე ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში. მოიცავდა მდინარე დებედის სათავის მთიან ხეობას. ლოკალიზდება სომხეთის რესპუბლიკის ჩრდილოეთ ნაწილში, დღევანდელი ყაზანჩის მახლობლად. იდენტიფიცირდება ძველი წყაროების კაგნართან. იგი სტრაბონისეული გოგარენეს და სომხური წყაროების გუგარქის ანუ ქვემო ქართლის უკიდურესი სამხრეთი თემი იყო. ძვ. წ. II საუკუნეში გოგარენეს პროვინციას სომხური სამეფო დაეუფლა. მომდევნო ხანაში ბამბაკი ხან სომხეთის, ხან კი ქართლის შემადგენლობაში შედიოდა. IX-X საუკუნეებში ბამბაკი შედიოდა ჯერ ანისის სამეფოს, შემდეგ კი ტაშირ-ძორაგეთის სამეფოს შემადგენლობაში. შემდეგ დავით აღმაშენებელმა თურქ-სელჩუკებს წაართვა და შემოიერთა. საქართველოს დაშლის შემდეგ ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა. 1551 წ. ირანის შაჰმა თამაზმა ქაიხოსრო II ათაბაგს გადასცა ბამბაკი და ლორე. XVII საუკუნის დასაწყისში ქვემო ქართლის ტერიტორიაზე ყიზილბაშური ირანის ექსპანსიის შედეგად შეიქმნა თურქმანული პოლიტიკური ერთულები – ბორჩალოს სახანო და ლორის სასულთნო. ბამბაკი ბორჩალოს სახანოს შემადგენლობაში მოჰყვა. XVIII საუკუნის II ნახევარში იგი გამოეყო ბორჩალოს და ჩამოყალიბდა ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულად – ბამბაკის სამოურავოდ, რომელსაც ქართლ-კახეთის მეფის მიერ დანიშნული ქართველი მოურავი მართავდა. XVIII ს-ის ბოლო ოცწლეულში ბამბაკი გიორგი ბატონიშვილის საუფლისწულო მამული იყო. ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების შემდეგ კი რუსთა წინააღმდეგ აჯანყებული ბატონიშვილებისა და სპარსელთა სამხედრო დასაყრდენად იქცა. ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ ბამბაკი თბილისის გუბერნიის ლორის მაზრის შემადგენლობაშია. XIX საუკუნის II ნახევარში ერევნის გუბერნიის ალექსანდროპოლის მაზრაში შევიდა.
ბასიანი – ისტორიული მხარე სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, ისტორიული მესხეთის ნაწილი, მდინარე არაქსის სათავეების რაიონში (დღევ. თურქეთში). სახელწოდებას უკავშირებენ ფასიანების კოლხურ ტომს. ბასიანი გეოგრაფიულად და ისტორიულად შედგებოდა ორი ნაწილისაგან. ამათგან ზემო ბასიანი უმთავრესად ვაკე მინდორია და ცნობილი იყო უტყეო ბასიანის სახელწოდებითაც. აქ მდებარეობდა საკუთრივ ბასიანის ველი. ქვემო ბასიანს შედარებით მთიანი რელიეფი აქვს, მისი ჩრდილო ნაწილი მდიდარია ტყეებით. ზემო ბასიანი ცნობილია თავისი წყაროების სიმრავლით. სომხეთის სამეფოს წარმოქმნისა და მისი გაფართოების შედეგად (ძვ. წ. II ს.) ბასიანი მის ფარგლებში მოექცა. უფრო გვიან იგი შეადგენდა არარატის სამეფოს ერთ-ერთ გავარს (პროვინციას). 384 წელს რომსა და ირანს შორის ახლო აღმოსავლეთში პოლიტიკური გავლენის სფეროების განაწილების შედეგად ირანის საზღვრებში მოექცა. VII-VIII საუკუნეებში ბასიანი არაბთა სახალიფოს შემადგენლობაში შევიდა. არაბთა მფლობელობის დასუსტებისა და ქართული სამეფო-სამთავროების გაძლიერების პერიოდში ბასიანი საცილობელი გახდა ბიზანტიისა და „ქართველთა სამეფოს“ შორის. მალე „ქართველთა სამეფო“ მთლიანად დაეუფლა ბასიანს. X საუკუნის I ნახევარში საზღვარი ბიზანტიასა და „ქართველთა სამეფოს“ შორის მდინარე არაქსზე დაიდო და ბასიანის ჩრდილოეთი ნაწილი ქართველ ბაგრატიონთა მდლობელობაში დარჩა. 1001 წელს დავით კურაპალატის მემკვიდრეობის გამო ბიზანტიასთან კონფლიქტის შედეგად იმიერ-ტაო და ბასიანი მთლიანად ბიზანტიელთა მფლობელობაში გადავიდა. ქართველები დაჟინებით ცდილობდნენ ბასიანის დაბრუნებას ბიზანტიელთაგან, შემდეგ თურქ-სელჩუკთაგან. XII საუკუნიდან ბასიანი კვლავ ფეოდალური საქართველოს მონარქიის ფარგლებში შედიოდა. 1203 წელს ბასიანში ქართველთა ლაშქარმა სძლია თურქ-სელჩუკებს. 1545 წელს ბასიანი ოსმალებმა მიიტაცეს. XVII საუკუნიდან იგი არზრუმის ვილაიეთის ერთ-ერთი სანჯაყია.
ბექირების ქვეყანა – ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში ეკექეირებისა და მაკრონებს შორის ასფოროს დერედან სურმენემდე.
ბიძერების (დიძერები, ძიდრიტები) ქვეყანა –ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში კოლხებსა და ეკექეირებს შორის ჭოროხიდან არდეშენამდე.ბასიანი – ისტორიული მხარე სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, ისტორიული მესხეთის ნაწილი, მდინარე არაქსის სათავეების რაიონში (დღევ. თურქეთში). სახელწოდებას უკავშირებენ ფასიანების კოლხურ ტომს. ბასიანი გეოგრაფიულად და ისტორიულად შედგებოდა ორი ნაწილისაგან. ამათგან ზემო ბასიანი უმთავრესად ვაკე მინდორია და ცნობილი იყო უტყეო ბასიანის სახელწოდებითაც. აქ მდებარეობდა საკუთრივ ბასიანის ველი. ქვემო ბასიანს შედარებით მთიანი რელიეფი აქვს, მისი ჩრდილო ნაწილი მდიდარია ტყეებით. ზემო ბასიანი ცნობილია თავისი წყაროების სიმრავლით. სომხეთის სამეფოს წარმოქმნისა და მისი გაფართოების შედეგად (ძვ. წ. II ს.) ბასიანი მის ფარგლებში მოექცა. უფრო გვიან იგი შეადგენდა არარატის სამეფოს ერთ-ერთ გავარს (პროვინციას). 384 წელს რომსა და ირანს შორის ახლო აღმოსავლეთში პოლიტიკური გავლენის სფეროების განაწილების შედეგად ირანის საზღვრებში მოექცა. VII-VIII საუკუნეებში ბასიანი არაბთა სახალიფოს შემადგენლობაში შევიდა. არაბთა მფლობელობის დასუსტებისა და ქართული სამეფო-სამთავროების გაძლიერების პერიოდში ბასიანი საცილობელი გახდა ბიზანტიისა და „ქართველთა სამეფოს“ შორის. მალე „ქართველთა სამეფო“ მთლიანად დაეუფლა ბასიანს. X საუკუნის I ნახევარში საზღვარი ბიზანტიასა და „ქართველთა სამეფოს“ შორის მდინარე არაქსზე დაიდო და ბასიანის ჩრდილოეთი ნაწილი ქართველ ბაგრატიონთა მდლობელობაში დარჩა. 1001 წელს დავით კურაპალატის მემკვიდრეობის გამო ბიზანტიასთან კონფლიქტის შედეგად იმიერ-ტაო და ბასიანი მთლიანად ბიზანტიელთა მფლობელობაში გადავიდა. ქართველები დაჟინებით ცდილობდნენ ბასიანის დაბრუნებას ბიზანტიელთაგან, შემდეგ თურქ-სელჩუკთაგან. XII საუკუნიდან ბასიანი კვლავ ფეოდალური საქართველოს მონარქიის ფარგლებში შედიოდა. 1203 წელს ბასიანში ქართველთა ლაშქარმა სძლია თურქ-სელჩუკებს. 1545 წელს ბასიანი ოსმალებმა მიიტაცეს. XVII საუკუნიდან იგი არზრუმის ვილაიეთის ერთ-ერთი სანჯაყია.
ბექირების ქვეყანა – ცხოვრობდნენ ზღვისპირა ზოლში ეკექეირებისა და მაკრონებს შორის ასფოროს დერედან სურმენემდე.
ბორჩალო – საქართველოს ისტორიული მხარე. სახელწოდება მომდინარეობს დებედის ხეობაში XVII ს-ში ჩამოსახლებული თურქმანული ტომის ბორჩალუსაგან. 1604 წელს შაჰმა აქ სახანო შექმნა, რომელიც XVIII ს-ში ქართლს დაუბრუნდა. 1880 წელს ამ ტერიტორიაზე შეიქმნა ბორჩალოს მაზრა ცენტრით დაბა შულავერში. იგი მოიცავდა წალკის, მანგლისის, თეთრი წყაროს, დმანისის, ბოლნისის, მარნეულის ტერიტორიას, აგრეთვე სომხეთისა და აზერბაიჯანის მოსაზღვრე რაიონს.
გაგი – ისტორიული მხარე (სანაპირო) საქართველოში, ცენტრი გაგის ციხე. გაგი დაახლოებით ემთხვეოდა ძველი გარდაბნის პროვინციას და XIII საუკუნის დასაწყისისათვის მოიცავდა ტერიტორიას მდინარე დებედიდან ქ. შამქორამდე (აზერბაიჯანი), მდინარე მტკვარსა და განჯის მთებს შორის. გაგის პროვინციაში მოხდა საქართველოს ლაშქრის პირველი ბრძოლა მონღოლებთან, რომელთაც მალე გაგის ციხე დაიკავეს.
გარეკახეთი – ისტორიული სამხრეთ-აღმოსავლეთი მხარე, მდინარე ივრის შუა დინებაზე, ერწოდან ქიზიყამდე. ტერიტორიულად დაახლოებით ემთხვევა ახლანდელი საგარეჯოს რაიონს.
გარდაბანი (მხარე) – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე, ქვემო ქართლის ნაწილი. ცენტრი ხუნანი. იგი ძველი ქართლის სამეფოს განაპირა პროვინციას წარმოადგენდა. გარდაბანი მოიცავდა მდინარეების ძეგამჩაის, თოუზჩაის, აღსთაფჩაის აუზებს (დღევ. აზერბაიჯანის ტერიტორია) და ქციის და ალგეთის უკიდურესი ქვემო წელის ველს (დღევ. საქართველოს ტერიტორია). ამ ტერიტორიაზე არსებობდა ჯერ ხუნანის, შემდეგ გაგის საერისთავოები.
ლეონტი მროველი ამბობს: „გარდაბოსს მისცა ხუნანი და უჩინა საზღვარი აღმოსავალით – მდინარე ბერდუჯისი, დასავალით – ქალაქი გაჩიანი და სამხრით – მთა პირველ ხსენებული (ე. ი. სადაც ქართლის სამხრეთის საზღვარია აღნიშნული) და ჩრდილოთ მტკვარია“. ფარნავაზმა „ერთი გაგზავნა ხუნანის ხევად და მისცა ბერდუჯის მდინარითგან ვიდრე ტფილისადმდე და გაჩიანთამდის, რომელ არის გარდაბანი“. ორსავე შემთხვევაში ერთი და იგივე საზღვრებია დასახელებული; „გარდაბნის“ ანუ ხუნანის საერისთავო ჩრდილოეთით ისაზღვრებოდა მტკვრითა და ტფილისით, სამხრეთით სომხითის მთებით, აღმოსავლეთით მტკვრითა და ბერდუჯით, ხოლო დასავლეთით ქალაქ გაჩიანით.
„გარდაბანი“ შესაძლოა ქალაქსაც ეწოდებოდა. აშოტ კურაპალატის შესახებ მაგ. მემატიანე მოგვითხრობს, რომ არაბთა ლაშქრობით დევნილი ივლტოდა „გარდაბანს ეკლესიასა შინა“-ო; ხოლო როდესაც ბუღა ბარდავში დაბანაკებული იყო საზამთროდ, „შეიპყრა ხუცისა ვინმე ძე, რომელიც გამთავრებული იყო და შემუსრა გარდაბანი“-ო. ჯერ-ჯერობით ამ ქალაქის მდებარეობის გამორკვევა არ ხერხდება (თუ რათქმაუნდა იყო ასეთი ქალაქი) შეიძლება; ვახუშტიც სდუმს და ამ ქალაქს არც-კი იხსენიებს.
გარდმანი – ტერიტორიულად მოიცავდა ძირითადად მდინარე შამქირჩაის ხეობას (აზერბაიჯანი), ცენტრი იყო გარდმანის ციხე (სომხურად გარდმანბერდი). ციხის ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი ხეობის ზემო ნაწილში. ქართული ისტორიული წყაროებით გარდმანის დასახელება, ჩვეულებრივ, ემთხვევა ქართლის პროვინცია გარდაბანის სახელწოდებას. ქართლის და ალბანეთის პროვინციების სახელწოდებათა საერთო წარმომავლობა უეჭველია და მოწმობს გარკვეულ პერიოდში მათ პოლიტიკურ და შესაძლებელია, ეთნიკურ ერთიანობას. პირველად წყაროებში გარდმანი IV საუკუნეში თავდაპირველად იგი უეჭველია ხუნანის საერისთავოში შედიოდა მოყოლებული ფარნავაზის დროიდან და ჯერ იბერიის მეფეებს. სწორედ გარდმანსა და მოავაკანს მოიცავდა მირიან მეფის სიძე ფეროზის სამფლობელო.
გარდმანი – ტერიტორიულად მოიცავდა ძირითადად მდინარე შამქირჩაის ხეობას (აზერბაიჯანი), ცენტრი იყო გარდმანის ციხე (სომხურად გარდმანბერდი). ციხის ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი ხეობის ზემო ნაწილში. ქართული ისტორიული წყაროებით გარდმანის დასახელება, ჩვეულებრივ, ემთხვევა ქართლის პროვინცია გარდაბანის სახელწოდებას. ქართლის და ალბანეთის პროვინციების სახელწოდებათა საერთო წარმომავლობა უეჭველია და მოწმობს გარკვეულ პერიოდში მათ პოლიტიკურ და შესაძლებელია, ეთნიკურ ერთიანობას. პირველად წყაროებში გარდმანი IV საუკუნეში თავდაპირველად იგი უეჭველია ხუნანის საერისთავოში შედიოდა მოყოლებული ფარნავაზის დროიდან და ჯერ იბერიის მეფეებს. სწორედ გარდმანსა და მოავაკანს მოიცავდა მირიან მეფის სიძე ფეროზის სამფლობელო.
IV საუკუნის ბოლოს გარდმანის მპყრობელნი სპარსეთის შაჰს დაექვემდებარნენ. VII ს-ში გარდმანის მპყრობელებმა მოიპოვეს დამოუკიდებლობა, შემოიერთეს მეზობელი მხარეები და 628-705 წლებში ალბანეთი სამეფო აღადგინეს.
VIII-IX საუკუნეებში, კახეთის სამთავროს შექმნის პირველ პერიოდში, გარდმანი მის შემადგენლობაში მყოფი გარდაბნის საერითავოში შედიოდა. IX საუკუნის II ნახევარში კი კვლავ დამოუკიდებელი სამთავრო გახდა. X საუკუნის დამდეგს გარდმანს ანისის სამეფო დაეუფლა. X საუკუნის ბოლოს იგი შედადიანების მიერ შექმნილი განძის საამიროში შედიოდა, XII საუკუნის ბოლოს და XIII საუკუნის დამდეგს საქართველოს ნაწილი იყო, კერძოდ, ვარამ გაგელის საგამგებლოს – გაგის ერთ-ერთ მხარეს წარმოადგენდა. ამ პერიოდშივეა დამოწმებული გარდმანის მეორ სახელწოდებაც – „ქართმანიკი“.
გაღმამხარი – ისტორიული მხარე კახეთში. მოიცავდა ძველი ჰერეთის ტერიტორიის ნაწილს, რომელიც მოქცეული იყო მდინარე ალაზანსა და კავკასიონის ქედს შორის. ეს ტერიტორია შიდა კახეთის მიმართ „გაღმამხარი“ იყო. ეკონომიურად იგი კახეთის ერთ-ერთ ყველაზე დაწინაურებულ კუთხეს წარმოადგენდა. განსაკუთრებით განვითარებული იყო მევენახეობა და მეაბრეშუმეობა. გაღმამხარის დაწინაურებაში დიდი როლი ითამაშა მისმა სიახლოვემ გილან-შემახის სავაჭრო გზასთან. ეკონომიურმა განვითარებამ განაპირობა გვიანი ხანის კახეთის სამეფოს პოლიტიკური ცენტრის გაღმამხარში (გრემში) გადანაცვლება. XVII-XVIII საუკუნეებში გაღმამხარის ეკონომიკას დიდი ზიანი მიაყენა ირანის შაჰის აბას I-ის ლაშქრობებმა და დაღესტნელ ფეოდალთა თავდასხმებმა. ეს მხარე დიდხანს გაუკაცრიელებული და აოხრებული იყო. თანამედროვე ადმინისტრაციული დაყოფით გაღმამხარი მოიცავს ლაგოდეხის, ყვარლისა და ნაწილობრივ თელავის რაიონების ტერიტორიას.
გაღმამხარი – ისტორიული მხარე ქართლში. სახელწოდება გვხვდება გვიანდელი ფეოდალური ხანის საბუთებში. ზოგი მკვლევრის აზრით, გაღმამხარი ეწოდებოდა მტკვრის მარჯვენა ნაპირს ტაშისკარიდან მცხეთამდე, ზოგის აზრით კი – გვიანდელი ფეოდალური ხანის სათავადოს – საციციანოს. ქართლის მოსახლეობა დღეს გაღმამხარს უწოდებს ისტორიული საციციანოს ტერიტორიას.
გაჩიანი – ქალაქი და მხარე ისტორიულ ქვემო ქართლში. ქალაქის ზუსტი ადგილმდებარეობა დაუდგენელია. ვახუშტის (XVIII ს.) მიაჩნდა, რომ იგი მდინარეების მაშავერ-ქციის მარჯვენა ნაპირზე მდებარეობდა. ლეონტი მროველი ამბობს: „გარდაბოსს მისცა ხუნანი და უჩინა საზღვარი აღმოსავალით – მდინარე ბერდუჯისი, დასავალით – ქალაქი გაჩიანი და სამხრით – მთა პირველ ხსენებული (ე. ი. სადაც ქართლის სამხრეთის საზღვარია აღნიშნული) და ჩრდილოთ მტკვარია“. ფარნავაზმა „ერთი გაგზავნა ხუნანის ხევად და მისცა ბერდუჯის მდინარითგან ვიდრე ტფილისადმდე და გაჩიანთამდის, რომელ არის გარდბანი“. ორსავე შემთხვევაში ერთი და იგივე საზღვრებია დასახელებული; „გარდაბნის“ ანუ ხუნანის საერისთავო ჩრდილოეთით ისაზღვრებოდა მტკვრითა და ტფილისით, სამხრეთით სომხითის მთებით, აღმოსავლეთით მტკვრითა და ბერდუჯით, ხოლო დასავლეთით ქალაქ გაჩიანით. ამ უკანასკნელს გარდა სხვა ყველა საზღვრების მდებარეობა ცხადია. არ ვიცით მხოლოდ, სად იყო გაჩიანი.
იმავ ლეონტი მროველის სიტყვით გაჩიანი ვითომც ახალი სახელი უნდა ყოფილიყო, მხოლოდ წინათ, „მაშინ ერქვა სანადირო ქალაქი“-ო. ლეონტი მროველის სიტყვებიდან ჩანს, ქ. გაჩიანი მდ. ბერდუჯის დასავლეთით უნდა ყოფილიყო მტკვარსა და სომხითის მთებს შუა. იქნებ ქ. გაჩიანი ყოფილიყო მოგვიანო ხანის ბორჩალოს მაზრის ხაჩინ-ჩაის ნაპირას, ხითის მთებს შუა. სარჩევში იგი ანიშნულია 27062–41030, მაგრამ 5-ვერსიან რუკაზე მდინარე არა ჩანს, არამედ მთაა „Хачина керц“; ყურადღების ღირსია, რომ ეს „ხაჩინი“ მართლაც ბერდუჯის დასავლეთით მდებარეობს.
დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის სიტყვებიდან ჩანს მაინც, რომ გაჩიანი მტკვრის პირას ყოფილა; იგი მოგვითხრობს: „ჩამოიარიან თურქთა სომხითი... ჩამოდგიან გაჩიანთა პირსა მტკვარისასა“-ო; მაგრამ თუ გაჩიანი მართლაც ამ ქვეყნის დასავლეთი საზღვარი იყო, როგორც ნათქვამი აქვს ლეონტი მროველს, მაშინ მტკვარზე შეიძლება იგი მხოლოდ ხაშურსა და ტაშის-კარს შუა ყოფილიყო სადმე. მაგრამ ამას ცოტა არ იყოს ეწინააღმდეგება დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის ცნობა, რომლის სიტყვებიდანაც ისე გამოდის, რომ გაჩიანი აღმოსავლით მდებარეობს, სადღაც სომხითსა, ბარდავსა და ივრის პირს შუა. ერთი სიტყვით, ჯერ-ჯერობით ჩვენ ისეთი ცნობები არ მოგვეპოვება, რომ დანამდვილებით გამოგვერკვია.
გაჩიანის მხარე, ანუ სამშვილდის საერისთავო, ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სანაპირო საერისთავო იყო. X საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი უხტანესი ქალაქ გაჩიანს ვრაცდაშთში („ქართველთა ველში“) ათავსებდა და იგი ცურტავის მერმინდელ სახელად მიაჩნდა. გაჩიანის მხარე ანუ სამშვილდის საერისთავო ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განაპირა საერისთავო იყო.
გოგარენე – ისტორიული ქვემო ქართლის ბერძნული სახელწოდება, სომხურად – გუგარქი. პირველად მოხსენიებული აქვს სტრაბონს (ძვ. წ. 64–ახ. წ. 23) როგორ იბერიის პროვინცია, რომელიც ძვ. წ. 163 წელს სომხეთის სამეფომ შეიერთა. სახელწოდება უნდა მოდიოდეს ქართველი ტომის – გუგარებისაგან. ძვ. წ. III-II ს-ში აქ იქმნება საპიტიახშო. ახ. წ. 59 წლიდან გოგარენე ქართლის შემადგენლობაშია, 299 წ. ისევ სომხეთმა შეიერთა. 387 წლის სომხეთის დაყოფით გოგარენეს უდიდესი ნაწილი ქართლის სამეფომ დაიბრუნა. გუგარქის პიტიახშს სომხურ წყაროებში ქართლის პიტიახშიც ეწოდება.
ტერიტორიულად გოგარენეს პროვინცია არსებითად მდ. ალგეთის, ქციისა და დებედის აუზებით ისაზღვრებოდა, თუმცა გუგარქის საპიტიახშოს ტერიტორია სხვადასხვა დროს სხვადასხვა მოცულობისა იყო. ფავსტოს ბუზანდის (V ს.) ცნობით გოგარენე მოიცავდა მხოლოდ ორ ხევს: ძორის და კოლბის.
სომხური გეოგრაფიული თხზულების „აშხარჰაცუიცის“ (VII ს.) ცნობების მიხედვით, რომლებიც გაცილებით უფრო ძველ ვითარებას ასახავენ, გუგარქის საპიტიახშო მთლიანად მოიცავდა იბერიის სამეფოს სამხრეთ პროვინციებს კლარჯეთიდან ხუნანამდე: „გუგარქი უტის მახლობლადა დევს და ცხრა ხეობას შეიცავს, რომელნიც ქართველებს უჭირავთ: ძოროფორი, კოლბოფორი, ტაშირი, თრიალეთი, კანგარი, არტაანი, ჯავახეთი და კლარჯეთი“-ო. გოგარენე-გუგარქის ტერიტორია გაფართოების ამსახველ ფაქტად მიაჩნიათ ქართული ტოპონიმი გუჯარეთი. ძველი ქართული ადმინისტრაციული დანაწილებით საკუთრივ გოგარენე-გუგარქის გეოგრაფიული რეგიონი ემთხვეოდა სამშვილდის საერისთავოს ტერიტორიას.
სომხური გეოგრაფიული თხზულების „აშხარჰაცუიცის“ (VII ს.) ცნობების მიხედვით, რომლებიც გაცილებით უფრო ძველ ვითარებას ასახავენ, გუგარქის საპიტიახშო მთლიანად მოიცავდა იბერიის სამეფოს სამხრეთ პროვინციებს კლარჯეთიდან ხუნანამდე: „გუგარქი უტის მახლობლადა დევს და ცხრა ხეობას შეიცავს, რომელნიც ქართველებს უჭირავთ: ძოროფორი, კოლბოფორი, ტაშირი, თრიალეთი, კანგარი, არტაანი, ჯავახეთი და კლარჯეთი“-ო. გოგარენე-გუგარქის ტერიტორია გაფართოების ამსახველ ფაქტად მიაჩნიათ ქართული ტოპონიმი გუჯარეთი. ძველი ქართული ადმინისტრაციული დანაწილებით საკუთრივ გოგარენე-გუგარქის გეოგრაფიული რეგიონი ემთხვეოდა სამშვილდის საერისთავოს ტერიტორიას.
გუდამაყარი – აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს მდინარე გუდამაყრის (შავი) არაგვის ხეობაში. დასავლეთით მას ესაზღვრება მთიულეთი, ჩრდილოეთით – ხევი, აღმოსავლეთით – ხევსურეთი და ფშავი, სამხრეთით – ხანდო და ჭართალი. გუდამაყარი ხევისგან გამოყოფილია კავკასიონის მთავარი ქედით, ხოლო ფშავ-ხევსურეთისაგან – გუდამაყრის ქედით. ამ ქედზე გადიოდა გვიანდელი ხანის ქართლისა და კახეთის სამეფოთა საზღვარი, გუდამაყრელებს იხსენიებს ლეონტი მროველი (XI ს.) ქართლის გაქრისტიანების ისტორიასთან (IV ს.) დაკავშირებით – ქართველთა განმანათლებელი ნინო სხვა მთიელებთან ერთად წობენში მათ ქრისტიანობას უქადაგებდა. გუდამაყარში მეურნეობის წამყვანი დარგი იმთავითვე იყო მეცხოველეობა. გუდამაყრის მხარის ისტორიულ ძეგლთა შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ადრინდელი ფეოდალური ხანის მახვილის ციხე, რომელიც ბაკურხევის მარჯვენა მხარეზე მდებარეობს, მახვილივით აზიდულ მთაზე, და პირიმზის ფუძის ანგელოზის ეკლესია სოფ. ჩოხში. გუდამაყრის ხეობაზე გადიოდა საქართველოს თანამედროვე სამხედრო გზის ერთ-ერთი განშტოება, რომელიც არაგვის ხეობას ხევთან აკავშირებდა. ფეოდალურ ხანაში გუდამაყარი არაგვის საერისთავოში შედიოდა. XIX საუკუნეში იგი დუშეთის მაზრის შემადგენლობაში იყო. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით გუდამაყრის ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში, გუდამაყრის საკრებულოში.
გუდამაყარი მართალია, ხშირად მთიულეთთან ერთად ერთ კონტექსტში მოიხსენიება („მთიულეთ-გუდამაყარი“) და ეთნოგრაფიულად გუდამაყარს ბევრი რამ აქვს საერთო მთიულეთთან, მაგრამ მაინც გუდამაყარი ცალკე ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეა. ცალკე გვიხასიათებს მას ვახუშტი ბაგრატიონიც. გუდამაყარს საზღვარი აქვს მთიულეთთან, ხევთან, ხევსურეთთან და ფშავთან. მას იხსენიებს ლეონტი მროველი ქართლის გაქრისტიანებასთან დაკავშირებით (IV ს.). ქართველთა განმანათლებელი წმინდა ნინო ქრისტიანობას სხვა მთიელებთან ერთად გუდამაყრელებსაც უქადაგებდა. გუდამაყარი ნახსენები აქვს VII ს. სომხური გეოგრაფიის ანონიმ ავტორს. 1071-1080 წლების საისტორიო საბუთში ნახსენებია „ჩაბალახი გუდამაყრული“. ძველ ქართულში „ჩანალახი“ იგივე „მუზარადია“. ასე რომ, X ს-ის საქართველოში ძალიან ფასობდა გუდამაყრული მუზარადი. გუდამაყრელებს, როგორც კარგ ხელოსნებს, ვახუშტი ბატონიშვილიც ახასიათებს. მათ უკეთებიათ აგრეთვე მშვილდ-ისრები: „და არის გუდამაყრის ხეობა მაგარი, მოსავლით ვითარცა სხვა მთის ალაგნი და უფროს მწირი. კაცნი და ქალნი მგზავსნი მთიულთა, დელოსანნი, მშვილდთმოქმედნი, აკეთებენ რქისაგან მჯიხვისა, თხისაგან და დართაგან“.
გუდამაყარი რომ ცალკე ეთნოგრაფიული რეგიონი იყო და რომ ის მთიულეთთან ერთად ერთ ეთნოგრაფიულ ერთეულს არ ქმნიდა ეს ჩანს იქიდანაც, რომ გუდამაყრელები არ ეყმობოდნენ საერთო მთიულურ სალოცავს – „ლომისა“. გუდამაყრელების საერთო სალოცავი „პირიმზე ფუძის ანგელოზი“ იყო. გუდამაყრის დღევანდელი მოსახლეობის უმეტესობა ხევსურეთიდანაა მიგრირებული. ადრინდელი მოსახლეობა რამდენჯერმე შეცვლილა. ისინი ბარში გადასახლებულან. ხევსურეთიდან გუდამაყარში მოსახლეობის მიგრაციამდე, გუდამაყრის მოსახლეობის მთავარი სალოცავი „საბურთველოს წმინდა გიორგი“ იყო. მხოლოდ გუდამაყრისათვის იყო დამახასიათებელი ე. წ. „უყმო ყმის“ ინსტიტუტი. „პირიმზე ფუძის ანგელოზი“ წიკლაურ-ბექაურთა საგვარეულო სალოცავი იყო. მაგრამ, როგორც ძლიერ სალოცავს, მას გუდამაყრის სხვა გვარები (ჩოხელები, აფციაურები, ანთაურები) ეყმობოდნენ როგორც უყმო ყმანი. გუდამაყარში განვითარებული იყო მესაქონლეობა, მეცხვარეობა და მთის მიწათმოქმედება.
გურია – მდებარეობს დასავლეთ საქართველოში, შავი ზღვის პირას. გურიას ჩრდილოეთიდან ესაზღვრება სამეგრელო, რომლისგანაც გამოყოფილია მდინარე ფიჩორით. სამხრეთით ესაზღვრება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა, რომლისგანაც გამოჰყოფს მესხეთის ქედი. ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება იმერეთი; სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან სამცხე. დასავლეთიდან გურიის მხარეს შავი ზღვის 22 კილომეტრიანი სანაპირო ზოლი აქვს.
გურიის მხარის ნაწილი ოდიშ-გურიის დაბლობდე მდებარეობს, ხოლო ნაწილი კი მესხეთის ქედის ჩრდილოეთ კალთებზე. ძირითადი მდინარეებია სუფსა და ნატანები. მათ ერთმანეთისგან ნასაკირალის ქედი გამოჰყოფს. სხვა მნიშვნელოვანი მდინარეებია: ბჟუჟი, ბახვისწყალი და გუბაზოული. მხარის ფართობი შეადგენს 2030,7 კვ.კმ-ს. აქედან 15 000 ჰექტარი დაკავებული აქვს კოლხეთის ეროვნულ პარკს. მხარეში ბევრი მცირე ტბაა. მათ შორის შედარებით მოზრდილებია იმნათისა და ჯაპანის ტბები.
ისტორიულ ხანაში გურიის ტერიტორიები უფრო ვრცლად იყო გადაჭიმული. გურიას ეკუთვნოდა შავი ზღვის სანაპირო ზოლი პალიასტომის ტბიდან მდ. ჭოროხამდე. ჭოროხის შესართავიდან მისი სამხრეთი საზღვარი მესხეთის ქედს მიუყვებოდა, რომელიც აჭარისგან გამოყოფდა. ჩრდილოეთით გურიას ოდიშისგან მდ. რიონი მიჯნავდა; მაგრამ ხშირად რიონსა და ფიჩორს შორის განლაგებულ სოფლებს დადიანები ფლობდნენ.
გურია იყოფოდა ზემო, შუა და ქვემო გურიად. ამ უკანასკნელის აღსანიშნავად წყაროებში ზოგჯერ გურიის ზღვისპირი ან სახინოწმინდლო (ხინოს საეპისკოპოსო კათედრის მიხედვით) გვხვდება.
გურიის საერისთავო VIII საუკუნის ბოლოს შეიქმნა აფხაზეთის სამეფოში. ერისთავთა რეზიდენცია იყო სოფელი გურიანთა (ურარტული წყაროების კურიანთა, ასურული წყაროების გურიანი. დღევ სოფელი გურიანთა, მდებარეობს მდინარეების ბჟუჟისა და ნატანების შესართავთან ახლოს მდ. სავაციას ნაპირებზე, ოზურგეთიდან 5 კმ-ზე,), საიდანაც უნდა მომდინარეობდეს მხარის სახელი.
XV საუკუნეში გურიის დამოუკიდებელ ფეოდალური სამთავროდ ჩამოყალიბდა, რომელიც მოიცავდა მდინარეების რიონსა და აჭარისწყალს, შავ ზღვასა და მესხეთის ქედს შორის ტერიტორიას. ზოგჯერ მის შემადგენლობაში აჭარა და აღმ. ჭანეთიც (დღევ ლაზეთის მხარე თურქეთში) შედიოდა. აღნიშნული ტერიტორია 3 ნაწილად იყოფოდა: ზემო გურია (რიონსა და სუფსას შორის), შუა გურია (სუფსასა და ჩოლოქს შორის) და ქვემო გურია (ჩოლოქსა და ჭოროხს შორის). გურიის მთავართა რეზიდენცია ჯერ იყო ალამბარი (სოფელი ქობულეთის რაიონში, მდ. აჭყვის მარცხნივ), შემდეგ კი ოზურგეთი. მნიშვნელოვანი რეზიდენცია იყო სოფელ ლიხაურში (ოზურგეთის რაიონში, აჭარისწყლის ხეობაში, ნაბადას მთის ჩრდილოეთით, ოზურგეთიდან 5 კმ-ზე), ხოლო საუფლისწულო მამული სოფელი ლესა (ლანჩხუთის რაიონი).
გურიის სამთავროში სამი ეპარქია შედიოდა: ჯუმათის (ზემო გურია), შემოქმედის (შუა გურია) და ნინოწმინდის (ქვემო გურია). იყო რამდენიმე მონასტერი (შემოქმედის, ჯუმათის, თეთროსნისა და სხვა), საწინამძღვრო და ორასზე მეტი ეკლესია, რომლებიც დიდი რაოდენობით ყმა-მამულს ფლობდნენ და სწავლა განათლებისა და კულტურის ცენტრებს წარმოადგენდნენ.
XVI საუკუნეში გურიას ოსმალეთი გაუმეზობლდა და იწყო მისი კუთხეების მიტაცება. 1614 წელს მიტაცებულ იქნა ისტორიული აჭარა, 1703 წელს ბათუმისა და ჩაქვის მხარეები, ხოლო 1772 წელს ქობულეთის მხარე. დაიწყო ქვემო გურიის მოსახლეობის გამაჰმადიანების პროცესი.
1810 წელს გურიის სამთავრო რუსეთის შემადგენლობაში შევიდა ავტონომიის სახით. რუსეთ-ოსმალეთის მორიგი ომის მსვლელობის დროს, 1828 წლის ოქტომბერში რუსეთის ხელისუფლებამ გურიის სამთავრო ოფიციალურად გააუქმა, რეგენტი სოფიო ოსმალეთში გაიქცა, სადაც გარდაიცვალა. 1829 წელს შეიქმნა გურიის დროებითი მმართველობა. 1840 წელს კი გურია ოზურგეთის მაზრის სახელით ქუთაისის გუბერნიას შეუერთდა. დღეისათვის გურიის მხარე 3 ნაწილად, ოზურგეთის, ლაჩხუთისა და ჩოხატაურის რაიონებად იყოფა.
გურია, ტრადიციულად, სამ ნაწილად იყოფოდა: ზემო, შუა და ქვემო გურიად. ქვემო გურია - ტერიტორია მდინარეებს, ჩოლოქსა და ჭოროხს შორის, დაახლოებით ემთხვევა დღევანდელი ქობულეთის რაიონს. ქვემო გურია გურიის სამთავროს ოსმალეთის იმპერიამ 1770-იან წლებში წაართვა და შეინარჩუნა ერთი საუკუნის განმავლობაში, 1878 წლამდე, მანამ, სანამ ის რუსეთის იმპერიამ ომის შედეგად არ დაიკავა.
მაგრამ რუსეთს გაცილებით ადრე ჰქონდა ქობულეთის მხარის, თურქულად ჩურუქ-სუს, დაკავების შანსი, კერძოდ, რუსეთ-ოსმალეთის 1828-29 წლების დროს. ეს ომი რუსეთის გამარჯვებით და ადრიანოპოლის საზავო შეთანხმებით დასრულდა. ადრიანოპოლის ზავის თანახმად ორ იმპერიას შორის საზღვარმა მდინარე ჩოლოქზე გაიარა. შეთანხმების მე-4 მუხლი აღწერს იმპერიების საზღვარს კავკასიაში. ტექსტის მიხედვით საქართველო, იმერეთი, სამეგრელო, გურია და ამიერკავკასიის სხვა მხარეები უკვე მრავალი წელია სამუდამოდაა შეერთებული რუსეთის იმპერიასთან. რუსეთის საზღვარი იმერეთიდან მიუყვება გურიას შავ ზღვამდე, წმინდა ნიკოლოზის ნავსადგურის (შეკვეთილი) ჩათვლით.
ასე გაიყო გურიის პაწაწინა სოფლები,: ქაქუთი და აჭი, ორად და პატარა მდინარე ჩოლოქი, რომელსაც სულ რაღაც 30 კმ-ია სიგრძეში, იქცა უზარმაზარი იმპერიების გამყოფად.
გენერალ გაბრიელ ყაზბეგს პლატონ იოსელიანისგან გაგონილი ჰქონდა შემდეგი ფაქტი, რომ მთავარმმართებელ ივანე პასკევიჩს ერთ-ერთ მიღებაზე უთხოვია ქართველებისთვის, რუკაზე ეჩვენებინათ მისთვის ქართველების განსახლების საზღვარი. როდესაც სამხრეთის მხარეს პლატონ იოსელიანს უჩვენებია ჭოროხის შუა წელი, პასკევიჩს უთქვამს, სამწუხაროა, ეს რომ დროულად არ ვიცოდიო.
მაგრამ არის სხვა ვერსიაც, რომლის მიხედვით საზღვარის ჩოლოქზე გავლება მხოლოდ ტექნიკურმა ლაფსუსმა გამოიწვია. ამ ვერსიის მიხედვით ადრიანოპოლის საზავო ხელშეკრულების შედგენისას, რუსეთმა მოითხოვა და ოსმალეთმა დაუთმო მას გურიის მთელი ტერიტორია ჭოროხამდე, მაგრამ ხელშეკრულებისა და საზავო რუკის შედგენის დროს, მდინარეთა სახელწოდების აღრევის გამო, საზღვარი გაავლეს არა მდინარე ჭოროხთან, არამედ მდინარე ჩოლოქთან. სწორედ ამიტომ ქვემო გურია აღმოჩნდა ოსმალეთის საზღვრებში. შეცდომა შეამჩნიეს ხელმოწერისა და დამტკიცების შემდეგ, მაგრამ უკვე გვიან იყო ამ საკითხის ხელახლა აღძვრა. ამავე ვერსიას იმეორებს ბრიტანელი დიპლომატი ედვარდ ისტვიკი, რომელიც ბათუმზე წერს, რომ ესაა პატარა, მაგრამ მნიშვნელოვანი სოფელი და ნავსადგური შავ ზღვაზე, რომლის დაკავება ძალიან სურდათო რუსებს, მაგრამ ვერ მოახერხეს სიტყვის დაწერაში დაშვებული შეცდომის გამო.
ქვემო გურია 1877-78 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის შემდეგ რუსეთის იმპერიამ დაისაკუთრა, მაგრამ ეს ტერიტორია ადმინისტრაციულად გურიას, ანუ იმდროინდელ ოზურგეთის მაზრას არ დაბრუნებია და ბათუმის ოკრუგის შემადგენლობაში შევიდა კინტრიშის უბნის (დღეს ქობულეთის რაიონი) სახით.
გურიის მეურნეობის ძირითადი დარგები მიწათმოქმედება და მევენახეობა იყო. მევენახეობა, ისევე როგორც სამეგრელოში, მაღლარი იყო. ვახუშტის სიტყვით, გურიაში „ღვინო კეთილი და შემრგო“ დგებოდა. გურიაში მრავალი ჯიშის მაღლარი ვაზი ხარობდა და ღვინო დიდი რაოდენობით გაჰქონდათ. უცხოელი მოგზაურები გურულ ღვინოს ფრანგულს (ბურგუნდიულს) ადარებდნენ.
მესაქონლეობა დაქვემდებარებულ როლს თამაშობდა, თუმცა საკმაო რაოდენობით იყო ცხენი, ხარ-ძროხა, თხები, კამეჩები, შინაური ფრინველი და განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით ჰყავდათ ღორები. განვითარებული იყო მეფუტკრეობა და მეაბრეშუმეობა – თაფლი და აბრეშუმის ნაწარმი გატანის საგანს წარმოადგენდა. კლიმატის თავისებურების გამო, ცხვარს იშვიათად შეხვდებოდით. მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ნადირობა. პური მცირე რაოდენობით მოჰყავდათ. ძირითადი მარცვლეული კულტურები საქართველოს ამ ზღვისპირა ეთნოგრაფიული რეგიონისათვის იყო ღომი და მოგვიანებით სიმინდი, აგრეთვე სხვადასხვა პარკოსნები: ლობიო, ცერცვი, ხანჭკნოლა... თესავდნენ სელს და ბამბას. გურიიდან გასაყიდად გაჰქონდათ ღვინო, თაფლი... სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობა XVIII ს-ის ბოლოსა და XIX ს-ის დასაწყისში გურიის მოსახლეობას იმერეთისა და ახალციხის საფაშოს მოსახლეობასთან ჰქონდა. გურიის მთისწინა სოფლებში მოსახლეობა მასობრივად ეწეოდა ხელოსნობას – ხის ჭურჭლისა და სხვა ნივთების დამზადებას. აჭარა-გურიის ქედის კალთები დაფარული იყო ტყეთა ტევრებით და ამ მხარის ეკონომიკურ ცხოვრებაში დიდ როლს თამაშობდა ნადირობა. ნადირობდნენ ირემზე, შველზე, არჩვზე, გარეულ ღორზე, დათვზე...
ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, გურიაშიც ზოგ გვარს ცალკე საჯვარე (სამლოცველო) ჰქონდა. ქვემო გურიაში მაჰმადიანობის გავრცელების გამო, არაერთი გვარი ზემო გურიას და დასავლეთ საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიულ რეგიონებში გადასახლდა.
გურიის ყოფაზე როცა ვლაპარაკობთ, არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ გურული სიმღერების შესახებ. სამეცნიერო ლიტერატურაში ხაზგასმით აღნიშნავენ გურულების მუსიკალობას და მათი სიმღერების ორიგინალურ მრავალხმიანობას. მღეროდნენ არამარტო ლხინში, ქორწილში, არამედ შრომის დროსაც. „გურული სიმღერა, რომელიც შეგუებული, შეხამებული, მისადაგებული, შეხმატკბილებული იყო შრომა-გარჯილობასთან, აადვილებდა, არაქაფებდა და მეტ ნაყოფიერ-ბარაქიანს ხდიდა შრომას, აძლევდა მას შინაარსსა და ხალისს. ზარმაცს აბეჯითებდა, ლაჩარს ამხნევებდა, დაღლილს ძალ-ღონეს მატებდა, ხორციელად ამხნევებდა, სულიერად აკეთილშობილებდა“. კარგი ყანური სიმღერა თურმე ოთხ კილომეტრზედაც კი ისმოდა.
პლინიუსის, პტოლემაიოსისა და პროკოპი კესარიელის ცნობები ამტკიცებენ, რომ კოლხეთის სამხრეთსა და აღმოსავლეთს ნაწილში მხოლოდ მეგრელ-ლაზების ტომები ცხოვრობდნენ, მაგრამ ამას ცოტა არ იყოს ის გარემოება არღვევს, რომ ახლა იმ ადგილებში, სახელდობრ გურიასა და იმერეთში მეგრული კი არა, ქართულია გაბატონებული. გურულები და იმერლები მეგრელ-ლაზების მიწა-წყლის შიგ შუაგულში არიან შეჭრილნი და მეგრელებსა და ლაზებს ერთი-ერთმანეთისაგან აშორებენ. ამისდა მიუხედავად ჩვენი ზემოაღნიშნული დასკვნა იმის შესახებ, რომ თავდაპირველად კოლხეთის ის მიწა-წყალი მხოლოდ მეგრელ-ლაზებს ეკუთვნოდა, მაინც შეურყეველი რჩება იმიტომ, რომ გურიის საგეოგრაფიო სახელების დაკვირვება გვიმტკიცებს, რომ იმ ადგილას, სადაც ეხლა გურულები ცხოვრობენ, წინათ მეგრულად მოსაუბრე ტომი უნდა სახლებულიყო; ბევრ სოფლებისა და მდინარეების სახელების ახსნა მხოლოდ მეგრულის საშუალებით შეიძლება, ან არადა მათ ცხადი მეგრული დამახასიათებელი თვისებები აქვთ, მაგალითად: მთა ჯიხანჯირი (ჯიხა – ციხე), ჯუმათი, ჭყონგვარი (ჭყონი – მუხა), მდ. ოჩხომური (ო + ჩხომური, ჩხომი – თევზი, როგორც ოკალმახე), ოჭილაური (ო + ჭილა + ური = საჭილავო), ჭყვიში, ჭყვიშაური, ჭანიეთი, მდ. გუბაზეული, მდ. კინტრიში, ონჭიკეთი, ს. ოცხანა გურიაში და სხვა. ამგვარი სახელების დარქმევა მთებისა და მდინარეებისათვის, ცხადია, მხოლოდ მეგრელ-ლაზების ტომებს შეეძლოთ. მაშასადამე, ძირითადი და თავდაპირველი მოსახლეობა გურიაში მეგრელებისა უნდა ყოფილიყო. მაგრამ მარტო გურიაში კი არა; ეხლა ცხენისწყალი სამეგრელოს აღმოსავლეთის საზღვრად ითვლება; საგეოგრაფიო სახელები კი ამტკიცებენ, რომ ამ მდინარის აღმოსავლეთითაც თავდაპირველად მეგრელებს უცხოვრიათ; მაგალითად: სოფ. ჯიხაიში (ჯიხა = ციხე), ჩხენიში, კულაში, ნაჯიხევი (= ნაციხევი), ქუთაისში არქიელის გორას „უქიმერიონს“ ეძახიან და ეს სახელი, როგორც პროკოპი კესარიელის ისტორიიდან ჩანს, VI ს. უკვე ყოფილა; უქიმერიონი უდრის მეგრულს „ოხვამერი“-ს და სალოცავს ნიშნავს. ქუთაისის ჩრდილოეთითაც მდ. რიონის მიდამოებიც ძველად მეგრელებს უნდა სჭეროდათ; იქაც ასეთი საგეოგრაფიო სახელები გვხვდება, როგორც მაგალითად: ჯიმასვარა (ჯიმა = ძმა), ოფურჩხეთი, ვანჭეიში, ტყვიში, ნაკოროლეში, გვერიში, კორენიში, ოკრიბა და სხვა. საგეოგრაფიო სახელების შესწავლა, მაშასადამე, უეჭველ ჰყოფს, რომ მთელი ეს მიწა-წყალი მხოლოდ მეგრულ-ლაზური შტოს ტომებს ეკუთვნოდა. ასე იყო, როგორც ჩანს სტრაბონის, პლინიუსისა და პტოლემაიოსის თხზულებებიდან, პირველ ორ საუკუნეში. შემდეგ, როგორც ეტყობა, ერთ-ერთი ქართველ ტომთაგანი, ან აღმოსავლეთით, ან არა და სამხრეთ-აღმოსავლეთით შიგ შუაგულში შეჭრილა და მეგრელები და ლაზები ერთი-ერთმანეთს დაუშორებია, ხოლო დაპყრობილი ადგილების მცხოვრებლებს ქართული შეუთვისებიათ. ამის გამო ეხლანდელი გურულები და იმერლები გაქართებულ მეგრელ-ლაზებად უნდა ჩავთვალოთ.
როდის უნდა მომხდარიყო ეს? პროკოპი კესარიელის სიტყვით, რიონის სამხრეთით მდებარე ქვეყანა იმის დროს (VI ს.) მეტად ნაკლებად ყოფილა დასახლებული, თითქის სრულებით უკაცური ყოფილა. ეს სწორედ ის ადგილია, რომელსაც გურია ეწოდება. მაშასადამე ცხადია, რომ გურიის მერმინდელი მცხოვრებნი ადგილობრივი მკვიდრნი არა ყოფილან და, როგორც ჩანს, იბერიიდან და ქართლიდან უნდა ყოფილიყვნენ გადმოსახლებულნი. სპარსელ-ბიზანტიელთა ომიანობისა და იქნებ სხვა მიზეზების წყალობით, ადგილობრივი თავდაპირველი მეგრულ-ლაზური მოსახლეობა ამოწყვეტილა და VI ს. ეს მხარე ცარიელი ყოფილა. ამგვარად გურიის ახალი მოსახლეობა შეიძლება გაჩენილიყო VI საუკუნის შემდგომ, VII, განსაკუთრებით VII-VIII ს., მაშინ როცა აღმოსავლეთი საქართველო იბერია არაბთა მძლავრ და მკაცრ ბატონობის ქვეშ იყო და ხალხი აუტანელ მოხარკეობას გაურბოდა. ახალშენებს რიცხვმრავლობით მცირერიცხოვანი მკვიდრნი გაუქართებიათ, მაგრამ თითონაც შეუთვისებიათ მათგან ბევრი რამ და ნარევ მოსახლეობას შეუქმნია ახალი ენა-კილო.
ვახუშტი ბაგრატიონი გურულებს შემდეგნაირად ახასიათებდა: „ხოლო კაცნი და ქალნი მგზავსნი იმერთა ზნითა, ქცევითა, სარწმუნოებითა, რჯულითა. სამწყსონი აფხაზეთის კათალიკოზისანი, შემოსილნი აგრეთვე და მშვენიერებითაცა, არამედ უმეტეს კეკელანი და რბილნი, ენა-ტკბილმოუბარენი, უმეტეს წიგნის სიტყვით (მესხთაებრ), არამედ ქართულისავე ენისანი და არა სხვისა. ბრძოლასა შინა შემართებელნი... უქურდალნი, უავაზაკონი; ვითარცა ოდიშარნი, სტუმრის მოყვარენი და კეთილად შემწყნარენი, კეთილმგალობელ-მწიგნობარნი, მშვიდნი, მაგრამ მყის გულმწყრალნი“.
გუჯარეთი – მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, ახლანდელი ბორჯომის რაიონის ტერიტორიის ნაწილი. აქ მოპოვებული არქეოლოგიური მასალით (კოლხური ცულის ყალიბი, ზოდები, თოხები) დასტურდება, რომ გუჯარეთის ხევი ადამიანის მიერ ბრინჯაოს ხანიდან იყო ათვისებული, ისტორიულ წარსულში გუჯარეთი შედიოდა თორის მხარეში. მონღოლთა ბატონობის პერიოდიდან დაკნინდა. XIV საუკუნეში სამეფო მამული იყო. XV საუკუნიდან ციციშვილთა ფეოდალური საგვარეულო ფლობდა. XVI საუკუნის ბოლოს გუჯარეთი ოსმალებმა დაიკავეს. მათი მფლობელობის პერიოდში ამ მხარის მოსახლეობა თითქმის მთლიანად შიდა ქართლში გადასახლდა. ოსმალთა განდევნის შემდეგ, XIX საუკუნის 30-იანი წლებიდან იწყება ამ მხარის ხელახალი დასახლება. მატერიალური კულტურის ძეგლთაგან აღსანიშნავია უზნარიანის, თოთხამის, მომწვარასი და სარბიელას ციხეები, ტიმოთესუბნის, დაბის, მაღალჯვარისა და სხვა მრავალი დიდი თუ მცირე ეკლესია-სამლოცველო და გამოქვაბულ-სახიზარი. გუჯარეთზე გადიოდა გზები, რომლებიც ჯავახეთსა და თრიალეთს შიდა ქართლთან აკავშირებდა.
დვალეთი – ისტორიული მხარე შუა საუკუნეების საქართველოში, ტერიტორიულად მოიცავდა კავკასიონის ქედის ცენტრალურ ნაწილს დარიალის ხეობასა და მამისონის უღელტეხილს შორის. ვახუშტი ბაგრატიონს (XVIII ს.) მოხსენიებული აქვს დვალეთის ხევები: კასრის-ხევი, ზრამაგა, ჟღელე, ნარა, ზროგო, ზახა, თრუსი მაღრანდვალეთი. ქართული საისტორიო ტრადიციით ეს ტერიტორია იბერიის სახელმწიფოს წარმოშობის (ძვ. წ. IV–ძვ. წ. III სს.) დროიდან შედიოდა საქართველოს შემადგენლობაში.VI საუკუნის შუა წლებიდან დვალეთში ქრისტიანობა გავრცელდა. შემდგომში იგი ნიქოზის საეპისკოპოსო ეპარქიაში შედიოდა. დვალეთზე გადიოდა ამიერკავკასიიდან ჩრდილოეთ კავკასიაში მიმავალი გზა-გადასასვლელები. შუა საუკუნეებში ცნობილი იყო „გზა დვალეთისა“. საქართველოსათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა დვალეთის ხეობების გამაგრებას ჩრდილოეთიდან. მონღოლთა შემოსევების (XIII ს.) შემდეგ დვალეთში სახლდებოდა ჩრდილოეთიდან დევნილი ოსური მოსახლეობა. დვალეთის მკვიდრი მოსახლეობა (დვალები) კი, თავის მხრივ მასობრივად გადმოდიოდა კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე.
დვალეთი კავკასიონის ორ მთავარსა და პირიქითელ ქედებს შორის არის მოქცეული. ჩრდილოეთით მდებარე ქედი, ე. ი. პირიქითელი სამხრეთისაზე, ე. ი. წყალგამყოფ ქედზე (დვალთგორა) უფრო მაღალია. დვალეთი, როგორც საქართველოს მონაპირე მხარე, დანარჩენ საქართველოსთან გეოგრაფიულად და ორგანულად იყო დაკავშირებული თერთმეტი გადასასვლელით. ასე რომ, მიმოსვლა დვალეთსა და დანარჩენ საქართველოს შორის (შიდა ქართლისა და რაჭის გავლით) ზამთარშიც არ წყდებოდა. შიდა ქართლიდან დვალთგორაზე მთავარი გადასასვლელი იყო „ზეკარა“. ჩრდილოეთ კავკასიასთან კი დვალეთი ერთი გადასასვლელით-კასრის კარით იყო დაკავშირებული, რომელიც მხოლოდ ზაფხულში (სამი-ოთხი თვე) ფუნქციონირებდა. ჩრდილოეთ კავკასიიდან კასრის კარით შემოსასვლელ გზას ქართულ წყაროებში – „გზა დვალეთისა“ ეწოდებოდა. დვალეთი ექვსი ხეობის (თემის) – კასრის ხევი, ზრამაგა, ჟღელე, ნარა, ზროგო, ზახა-ერთობლიობას წარმოადგენდა. დღევანდელი ნომენკლატურით დვალეთი მოიცავს ჩრდილოეთ ოსეთის მდინარეების: არდონის, ფიაგდონის და გიზელდონის აუზების ზემო წელს. შეცდომით დვალეთს მიათვლიან მდ. თერგის სათავეს – თრუსოს და მდ. დიდი ლიახვის სათავეს-მაღრან-დვალეთს, რაც იმითაა გამოწვეული, რომ ამ ორ, მცირე გეოგრაფიულ ერთეულში ისტორიის სხვადასხვა მონაკვეთში მოხდა დვალთა მიგრაცია. თრუსო ისტორიული წანარეთის ერთი ნაწილია.
შიდა ქართლის მთიანეთის სხვა ხეობების მსგავსად, დვალეთშიც ქრისტიანობა ადრიდანვე გავრცელდა (VI ს.). დვალეთი შედიოდა ნიქოზის ეპარქიაში (სამწყსოში). საქართველოს სამეფოს დაშლის შემდეგ (XV ს.) ჩრდილოეთ კავკასიის მთიან ხეობებში ჩაკეტილმა ოსებმა დვალეთზე ხშირი თავდასხმების, ლაშქრობების შედეგად აიძულეს ადგილობრივი ქართული მოსახლეობა-დვალები, მიეტოვებინათ წინაპართა საცხოვრისი და საქართველოს სხვა მხარეებში გადასახლებულიყვნენ. ოსთა მიგრაცია დვალეთში ძირითადად XVI ს-ში განხორციელდა და ადგილზე დარჩენილი დვალური მოსახლეობის მცირე ნაწილი მიგრანტთა ოსურ ენობრივ-ეთნიკურ სამყაროში გაოსდა. ასიმილაციის ეს პროცესი XVII-XVIII სს. მიჯნაზე ძირითადად დასრულდა.
ერთიანი ქართული სამეფოს დაშლის შემდეგ (XV ს. II ნახევარი) დვალეთი ქართლის სამეფოში შედიოდა. 1801 წელს რუსეთმა საქართველოს ანექსია დვალეთთან ერთად განახორციელა. 1858 წელს დვალეთი თბილისის გუბერნიას ადმინისტრაციულადაც ჩამოაშორეს და რუსეთის თერგის ოლქს დაუქვემდებარეს. 1918-21 წლებში დვალეთის მხარე (დახლოებით 600 კვ.კმ. ფართობის ტერიტორია) დამოუკიდებელი საქართველოს რესპუბლიკის ნაწლი იყო, ხოლო 1921 წ. კომუნისტებმა ისევ რუსეთის ფედერაციაში შემავალ ჩრდილო ოსეთის რესპუბლიკას შეუერთეს.
დვალეთიდან გამოსულ მოღვაწეთაგან ცნობილი არიან XI ს-ის სასულიერო მოღვაწენი: მიქელ დვალი, იოანე დვალი და სვიმონ დვალი.
დვალეთში, თავის დროზე ქართული მატერიალური კულტურის ბევრი ძეგლი იყო, რომელთაგანაც მცირე რაოდენობამ მოაღწია ჩვენამდე. კასრის კარი იყო „კლდისაგან და ქვიტკირით ქმნილი, რათა არა ვიდოდნენ თვინიერ მთასა ოვსნი“. ზრამაგაში იყო „ციხე დიდი, ფრიად მაგარი, იტყვიან აშენებულს თამარ მეფისაგან და დაბა კოშკოვანი“. ვახუშტი ბაგრატიონი ზახაში ეკლესიის არსებობაზე მიუთითებდა. მთლიანად დვალეთი კი თავის დროზე, ისევე როგორც საქართველოს მთიანეთის სხვა მხარეები, კოშკებით იყო დაფარული.
ქართველი მთიელები – დვალები სპორადულად იყვნენ განსახლებულნი დიდი ლიახვის მთის რამდენიმე სოფელსა და თრუსოში (მდ. თერგის სათავე, ისტორიული წანარეთის ნაწილი). ოსთა მოწოლის შედეგად დვალები განსახლდნენ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში (რაჭა, ზემო იმერეთი, შიდა ქართლი, ქვემო ქართლი, სამცხე), სადაც მტერთა ხშირი თავდასხმების გამო, ბევრი ნასოფლარი იყო.
დვალები პირველად ანტიკურ წყაროებში ახ. წ. I და II სს-ში არიან მოხსენიებული (პლინიუს უფროსი, პტოლემეოსი) თალის, ვალის, უალის სახელწოდებით. ქართულ წყაროებში დვალებით დასახლებული ქვეყანა დვალეთი პირველად ნახსენებია III ს-ის შუა ხანებში მეფე ამაზასპის დროს. მეცნიერებაში დვალთა ეთნიკური წარმომავლობის შესახებ სხვადასხვა შეხედულება არსებობდა. ქართული წყაროებით ისინი ჩვეულებრივ ქართველი მთიელები იყვნენ, ისევე როგორც ფხოველები, თუშები, წანარები, გუდამაყრელები, ხადელები, ცხავატელები, ჭართლელები, ცხრაზმელები... ოღონდ შენარჩუნებული ჰქონდათ მთიანეთისათვის დამახასიათებელი ზოგიერთი (სოციალური, რელიგიური) თავისთავადობა.
უკანასკნელი გამოკვლევებით, დვალები ზანებსა და სვანებს შორის მდგომნი ერთ-ერთი ქართველური ტომი იყო. ისინი ერთ-ერთ (აწ გადაშენებულ) ქართველურ ენაზე ლაპარაკობდნენ, რომელსაც ყველაზე მეტი საერთო ზანურ მეტყველებასთან ჰქონდა. საქართველოს მთელი ისტორიის მანძილზე დვალები აქტიური მონაწილენი იყვნენ საერთო ქართული კულტურის შექმნისა და მათ ისეთივე წვლილი შეიტანეს საერთო ქართულ კულტურაში, როგორც საქართველოს სხვა მხარეების წარმომადგენლებმა.
დვალეთში ქრისტიანობის ფართოდ გავრცელებაზე მიუთითებს XV ს. დასაწყისის სახარებაზე მინაწერი. ერთ-ერთი დვალი, გვარად ფარუხული, ხელთ იგდებს რა აღნიშულ სახარებას, მას გასაყიდად დედამისს უგზავნის დვალეთში. მინაწერიდან ჩანს, რომ დვალეთში დიდი მოთხოვნილება იყო ქართულ სახარებაზე, რომ აქ ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა. დვალეთში გვარსახელები ძირითადად საქართველოს მთიანეთის მოსახლეობისათვის დამასახიათებელი – ურ სუფიქსით იწარმოებოდა. დვალების ვაინახობასა და ოსობას გამორიცხავს აგრეთვე დვალეთში მიწისზედა დასაკრძალავი ნაგებობების (აკლდამების) არარსებობა. ცნობილია, რომ ოსები, ჩეჩნები და ინგუშები ასეთ ნაგებობებში იკრძალებოდნენ.
ჩრდილოეთ კავკასიაში მონღოლთა შემოსევების (XIII ს.) შედეგად კავკასიონის მთიან ზოლში დაიწყო მიგრაციის პროცესი; დვალეთში სახლდებოდა ოსური მოსახლეობა, დვალები კი კავკასიონის სამხრეთ კალთაზე გადმოდიოდნენ. XVIII საუკუნის დასაწყისისათვის დვალების ასიმილაციის პროცესი დასრულდა. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი შეერწყა ქართლის, რაჭისა და იმერეთის მოსახლეობას, დვალეთში დარჩენილი ნაწილი კი – ოს მოახალშენეებს.
დიღმისხევი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი; ადმინისტრაციული ერთული შუა საუკუნეების საქართველოში. ცენტრი – დიღომი.
დმანისხევი, დბანისხევი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი, აღმოსავლეთ-ტერიტორიული ერთეული შუა საუკუნეების საქართველოში, ახლანდელი ბოლნისისა და დმანისის რაიონების ტერიტორიაზე, მაშავერის ხეობის ადრინდელი სახელწოდება.
დრილების ქვეყანა – დრილებით დასახლებული მთიანი მხარე უნდა იყოს კალკანის ქედის აღმ. ნაწილი, ტრაპეზუნტის სამხრეთ-აღმოსავლეთით უნდა ყოფილიყო კოლხების სამხრეთით, მაკრონების აღმოსავლეთით, შკვითინიების ჩრდილოეთით და ბექირების დასავლეთით.
ეკექეირების ქვეყანა – მდებარეობდა ზღვისპირა ზოლში ბიძერებსა და ბექირებს შორის არდეშენიდან ასფოროს დერემდე.
ელისენი, ენისელი – მხარე ფეოდალური ხანის საქართველოში, ისტორიული ჰერეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთის ნაწილი. მოიცავდა მდინარეებს ბელაქნისწყალსა, გიშისწყალსა, ალაზანსა და კავკასიონის ქედს შორის მდებარე მიწებს (XVIII საუკუნის 30-იანი წლებიდან საზღვრის ერთმა მხარემ გიშისწყლიდან ქურმუხისწყალზე გადაინაცვლა, რადგან აქ ამ დროისათვის ძირითადად უკვე ლეკი მოსახლეობა იყო). სახელწოდებას უკავშირებენ მისიონერ ელისეს, რომელიც, სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს კალანკატვაცის (X ს.) ცნობით, ახ. წ. I საუკუნეში აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ქრისტიანობას ქადაგებდა. V საუკუნიდან ელისენი ჰერეთის საერისთავოს ნაწილს წარმოადგენდა და პოლიტიკურად საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა. VIII საუკუნეში ერისმთავარი არჩილი ამ ტერიტორიაზე კულტურულ აღმშენებლობას ეწეოდა. XI საუკუნეში, კახეთის საერისთავოებად დაყოფის დროს, ელისენი მაჭის საერისთავოს შემადგენლობაში მოექცა. XV საუკუნის II ნახევარში კახეთის მეფე გიორგი VIII-მ აქ სამოურავო შექმნა. XVI საუკუნიდან ელისენში დაღესტნიდან გადმოსული ლეკი მოახალშენენი სახლდებიან. მხარის ნაწილობრივმა ეთნიკურმა ცვლილებამ ელისენს არ დაუკარგა ადრინდელი პოლიტიკური შინაარსი, იგი კვლავინდებურად ქართველი მეფეების ხელისუფლებას ემორჩილებოდა. XVII საუკუნის დასაწყისში ელისენის აღმოსავლეთი ნაწილი ახლად წარმოქმნილი მაჰმადიანური პოლიტიკური ერთულის ელისუს სასულთნოს შემადგენლობაში მოექცა. კახეთში ყიზილბაში ხანების მმართველობის ხანაში (1677-1703) მდგომარეობა არსებითად შეიცვალა, როგორც კაკში, ისე ელისენში ლეკი მოახალშენენი უკვე კომპაქტურად სახლდებოდნენ, მკვიდრ ქართულ მოსახლეობაში კი დაიწყო იძულებითი გამაჰმადიანების პროცესი. 1803 წლიდან ელისენი ჭარ-ბელაქნის „თავისუფალ თემებთან“ ერთად დამოკიდებული გახდა რუსეთის იმპერიაზე. 1830 წლიდან კი საბოლოოდ შევიდა მის შემადგენლობაში როგორც ჭარ-ბელაქნის ოლქის (შემდგომში ოკრუგის) ნაწილი. 1921 წლიდან ისტორიული ელისენი დანარჩენ საინგილოსთან ერთად აზერბაიჯანის ფარგლებშია.
ერუშეთი – ისტორიული მხარე სამხრეთ საქართველოში, სამცხის სამხრეთით, ჯავახეთის დასავლეთით და არტანის ჩრდილოეთით (ახლანდელი თურქეთის საზღვრებში). მოიცავდა ტერიტორიას არსიანის ქედსა და ნიალის ველს შორის. სახელი ეწოდა მხარის ცენტრალური პუნქტის მიხედვით. ქართლის სამეფოს უძველესი ადმინისტრაციული დანაწილებით, ერუშეთი არტაანთან ერთად წუნდის საერისთავოში შედიოდა. ძველი ქართული ტრადიის თანახმად, საქართველოში პირველი ქრისტიანული ტაძარი ერუშეთში ააგეს (IV ს.). შემდგომში (V ს.) ვახტანგ გორგასალს აქ საეპისკოპოსო კათედრა დაუარსებია. XVI საუკუნეში ერუშნელი ეპისკოპოსის ეპარქიაში ერუშეთის გარდა არტაანის მხარის მტკვრის მარცხენა სანაპიროც შედიოდა. XVI საუკუნიდან ერუშეთი სამხრეთ საქართველო სხვა პროვინციებთან ერთად ოსმალთა მფლობელობაში გადავიდა. რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 წლების ომის შემდეგ, სან-სტეფანოს საზავო ხელშეკრულების (1878) და ბერლინის კონგრესის (1878) თანახმად, ერუშეთი რუსეთის იმპერიას გადაეცა, შემდგომში მას კვლავ ოსმალეთი დაეუფლა. XIX საუკუნის დასასრულს ერუშეთში იმოგზაურა და ისტორიული ძეგლები შეისწავლა ე. თაყაიშვილმა. მიკვლეულ იქნა ადრინდელი ფეოდალური ხანის სამნავიანი ბაზილიკის ნანგრევები, სადაც შეინიშნებოდა მომდევნო პერიოდების ფრესკათა ნაკვალევი. იქვე ყოფილა სასახლის ნაშთებიც.
ვახუშტის დახასიათებით „არის ერუშეთი უვენახო, უხილო, როგორც ჯავახეთი, ეგრეთვე მოსავლითაცა, პირუტყვით, ნადირითა და მდინარე-თევზითა, არამედ მთანი არიან ტყიანნი გარემოს მისსა და ყვავილოვან - ბალახოვან – წყაროიანი“.
ერწო – აღმ. საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, რომელიც მდებარეობდა მდებარე მდინარე იორის ზემო წელზე, უჯარმის ციხესა და სიონის წყალსაცავს შორის.
ერწო – აღმ. საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, რომელიც მდებარეობდა მდებარე მდინარე იორის ზემო წელზე, უჯარმის ციხესა და სიონის წყალსაცავს შორის.
ვახუშტი ბატონიშვილი მის გეოგრაფიულ აღწერაში ერწოს აღწერს შემდეგნაირად: „უჯარმას ზევით, ჩდილოეთით, და იორის აღმოსავლეთით არის ბოჭორმას ციხე. ბოჭორმიდამ უჯარმამდე არის ხეობა ფრიად მაგარი, მთიანი, კლდოვანი ძველად შენობიან-ეკლესიანი. ხოლო ბოჭორმა აღაშენა ცოლმან ქართლოსისამან და უწოდა დედა-ციხე. ეს არის მაღალს კლდესა ზედა. გამოდის ციხესა შინა წყარო. არის შენობა დიდი და მაგარი (ეს არის რომელიც წილად ხვდა კახოსს და შენებასა ჩელეთისასა მისცა კუხოსს, და შეეწია კუხოს შენებასა ჩელეთისასა კახოსს), შემდგომად უწოდეს ვეჭორმა, ესე იგი არის: „ვეჭორმა ძმამ ცილება ყვეს ამ ციხესა ზედა“. შემდეგ უწოდეს ბოჭორმა. ხოლო ბოჭორმას ზევით ერთვის იორს დასავლეთიდან ერწოს წყალი. გამოდის ხერკისა და ერწო-თიანეთის შუას მთას და მოდის აღმოსავლეთ სამხრეთს შუა. ამ წყალზედ არის მონასტერი მცირე, მშვენიერი, მშვენიერს ადგილას, და აწ ხუცის ამარ. და არის ხეობა ესე იმიერ და ამიერ შენობა-დაბნებიანი. კვლავ ამავ წყლის შესართავს ზევით, იორის პირზედ, არის აღმოსავლეთით ჟალეთი, შენობა დიდი და შემუსვრილი, ვგონებთ ამას ჩელეთად, რომელი აღაშენა კახოს ქალაქი, რომელსაც პირველად ბერ ერქვა. შემდგომად გორგასალმა აღაშენა ეკლესია კეთილ-შვენიერი, გუნბათიანი, და დასვა ეპისკოპოზი, მწყემსი ერწო-თიანეთისა, ფშავ-ხევსურეთისა და ხერკისა. ხოლო ჟალეთს ზევით მოვიწროვდების იორი ხერკის მთიდან წარმოსულის მცირეს მთით, და ამას ქვევით ბოჭორმამდე არის ერწო. და საზღვრავს: აღმოსავლეთით მთა კახეთისა, საყდრიონსა და მას შორისი; სამხრეთით, მთა კუხეთისა, იალონიდან წამოსული უჯარმამდე; ჩდილოეთით, მთა მცირე, თიანეთსა და მას შორისი, ხერკის მთიდან ჩამოსული; დასავლეთით, მთა ხერკისა.“
ერწო თავდაპირველად წარმოადგენდა ქართლის ნაწილს, შემდეგ ქართლის დანაწილების შედეგად სამართავად გადაეცა კახოს, რომლის დედაქალაქი წარმოადგენდა დედაციხე (ბოჭორმის ციხე). კახოსის დროსვე აღნიშნული მხარე დაეთმო მის ძმას კუხოსს, ივრის დინების ზემო ყელზე არსებული მხარის – თიანეთში მისი ახალი დედაქალაქის – ჩელეთის (ჟალეთი) აშენების სანაცვლოდ.
„ხოლო კახოსს მისცა კავკასიასა და კახეთის მთასა შორის, არაგვიდან ვიდრე ტყე-ტბადმდე, რომელიც არის საზღვარი ჰერეთისა. და ამან კახოს აღაშენა ჩელეთი; კუხოს შეეწია შენებასა ჩელეთისასა. რამეთუ დედა-ციხე კახოსის ხვედრი იყო. და მისცა კახოს შეწევნისათვის და შეეწია შენებასა ჩელეთისასა, რომელსაც ბერ ერქვა პირველ შენებულსა კახეთისასა.“
მას შემდეგ ერწო წარმოადგენდა კუხეთის ტერიტორიის ნაწილს. მოგვიანებით კი კახეთ–კუხეთ–ჰერეთის ერთ სამეფოდ გაერთიანების შემდეგ გახდა კახეთის სამეფოს ან უბრალოდ „კახეთის“ ნაწილი.
ვახუშტი ბატონიშვილის მიერ შედგენილ რუკებზე აღნიშნული აქვს ერწო, როგორც ტერიტორია მუცული მდინარე ივრის ორივე მხარეს.
იოანე ბატონიშვილი, რომელიც ვახუშტის თანამედროვე იყო, თავის 1794-1799 წლების „ქართლ-კახეთის აღწერაში“ ერწოში შეჰყავს შემდეგი დასახლებული პუნქტები:
„რომელიც მოებმის ამ თიანეთს, ხეობა იორის მდინარეზედ, რომელსა ეწოდების ერწოს ხეობა, რაც სოფლები არიან აქა სამეფო, სათავადო, სააზნაურო და საეკლესიო არიან შემდგომნი ესე: ერწო, ჟალეთი, ახალკალო, ბუშატი, ორხევი, მკერვალიანი, ბოჭორმა, წიაბეთი, ვაგრანეთი, თილთუბანი, ამატანი, კვერნიული, იმერლიანთკარი, მონასტერი, ნოკორნა, ჩეკური, გორანა, არჩევანთ კარი, მერეკანი, ნადირანი, ქინქლაძე, ბორტაძე, ჯანგირაობა, ყორაეთი, იქმნა ჯამი ამ ხეობის სოფლებისა“.
თუ დავაკვირდებით იოანე ბატონიშვილის მიერ ერწოს სოფლების ჩამოთვლას ვნახავთ რომ 1800 წლისათვის ერწოში შედიოდა, როგორც ბოჭორმა, ისევე ჟალეთიც (ისტორიული კახეთის დედაქალაქი). ჟალეთი შეტანილი აქვს ვახუშტი ბატონიშვილსაც მის საქართველოს გეოგრაფიულ ატლასებშიც. შესაბამისად ორივე წყარო ასახავს ერწოს ბოლო პერიოდის გეოგრაფიას. მიუხედავად საზღვრების ცვლილებისა, ერთმნიშვნელოვანია რომ ერწო თავიდანვე ვრცელდებოდა იორის ორივე ნაპირზე.
ერწო-თიანეთი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოში, მდ. იორის ზემო წელის ზეგანს (დღევ. თიანეთის რაიონი). ჩრდილოეთიდან მას ფშავი ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან – შიდა კახეთი, სამხრეთიდან – გარე კახეთი, დასავლეთიდან კი არაგვის ხეობის დაბლობი ნაწილი. ისტორიულად წარმოადგენდა ქართლის სამეფოს ორ ცალკეულ ისტორიულ-გეოგრაფიულ რეგიონს – ერწოსა და თიანეთს. მათ ერთობლივი ისტორიული განვითარებისა და მჭიდრო კავშირის გამო ისინი უძველეს წყაროებშივე ერთად მოიხსენიებიან. ერწო-თიანეთი ადმინისტრაციულად კახეთის საერისთავოში შედიოდა. ქართული ტრადიციის თანახმად, IV საუკუნეში ქართველთა განმანათლებელი ნინო აქ ქრისტიანობას ქადაგებდა: „გარდმოვიდნენ იქით და დადგნენ ჟალეთს, და უქადაგეს ერწო-თიანელთა. ხოლო მათ შეიწყნარეს და ნეთელ-იღეს“. ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა ერწო-თიანეთს დიდ სტრატეგიულ და ეკონომიკურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. აქ გადიოდა ერთ-ერთი განშტოება სავაჭრო მაგისტრალისა, რომელიც ქართლის ადრინდელი ფეოდალური სახელმწიფოს ალბანეთთან და სომხეთთან აკავშირებდა. გარკვეულ პერიოდში თიანეთი იყო პლაცდარში, საიდანაც ქართლის სამეფო პოლიტიკურ და კულტურულ ზეგავლენას ახდენდა კავკასიის მთიანეთზე. საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანებისათვის ბრძოლაში „აფხაზთა მეფეები“, პირველ რიგში, თიანეთის დაპყრობით ცდილობდნენ კახეთი თავიანთი პოლიტიკური გავლენის ქვეშ მოექციათ. XIII საუკუნეში ერწო-თიანეთი არაერთხელ დალაშქრეს მონღოლებმა. XV საუკუნეში, ერთიანი საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფოს პოლიტიკური დაშლის შემდეგ, ერწო-თიანეთი კახეთის სამეფოს ერთ-ერთი სამოურავო გახდა. იგი ხშირად საცილობელი ტერიტორიაა კახეთის სამეფოსა და არაგვის საერისთავოს შორის.
ერწო-თიანეთის დღევანდელი მოსახლეობა არაა მემკვიდრე XVII საუკუნემდე აქ მცხოვრები მოსახლეობისა. 1614 წელს, გაზაფხულზე შაჰ-აბასის ურდოებსა და ქართველებს შორის პირველი შეტაკება სწორედ აქ, ჟალეთში მოხდა. ერწო-თიანეთიდან ირანის შაჰს მაშინ 30.000 ტყვე და 40.000 მსხვილფეხა საქონელი გაუყვანია. შემდგომში გადარჩენილი მოსახლეობის მცირე ნაწილი კახეთის ბარში გადასახლდა. ერწო-თიანეთში კი ძირითადად ქართველი მთიელები დაფუძნდნენ XVII-XIX სს-ში. ასე რომ, თითქმის სამი საუკუნის განმავლობაში ერწო-თიანეთი ისრუტავდა საქართველოს მთიანეთის (ფშავის, ხევსურეთის, მთიულეთის, გუდამაყრის...) ნამატ მოსახლეობას. აქ დასახლებულმა მთიელებმა ერწო-თიანელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი შექმნეს, რომელთა მეტყველება თიანურის კილო-კავის სახელითაა ცნობილი და რომელიც კახურის, ფშაურის და ხევსურულის ურთიერთგავლენის შედეგადაა წარმოშობილი.
მეურნეობის დარგებიდან ერწო-თიანეთში მემინდვრეობასა და მესაქონლეობას თანაბარი მნიშვნელობა ჰქონდა. ერწო-თიანეთის ადრინდელი მოსახლეობისათვის ვენახის კულტურაც არ უნდა ყოფილიყო უცნობი, რასაც ტყეებში გაველურებული ვაზის არსებობა მოწმობს. როგორც ჩანს, მის ადრინდელ მოსახლეობას ვაზის შედარებით ყინვაგამძლე ჯიშები ჰქონდა გამოყვანილი.
ერწო-თიანეთი არა მარტო მთისა და ბარის დამაკავშირებელი მთისწინა ტერიტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეული იყო, არამედ მასზე გადიოდა ქართლისა და კახეთის დამაკავშირებელი უმოკლესი გზებიც.
ერწო-თიანეთში ქრისტიანული ნაგებობების არაერთი ნაკვალევია, რომელთაგან აღსანიშნავია VIII ს-ის 40-50-იან წლებში მოღვაწე მეფის – არჩილის აშენებული მონასტერი, რომელსაც დღესაც ხალხი „არჩილის მონასტერს“ უწოდებს. მთიელთა მიგრაციამ ერწო-თიანეთში მთური სალოცავების ნიშებიც მოამრავლა, რომლებსაც ნ. ბერძენიშვილი მოსწრებულად „ქრისტიანობის მოქიშპეებს“ უწოდებდა. შეიძლება დავასახელოთ „ლაშარის ჯვარი“, „თამარის სალოცავი“, „იხინჭა“, „კოპალა“, „ლომისა“, „იახსარი“ და სხვ. მრავალი.
ზემო ქართლი – ასე ეწოდებოდა XVI საუკუნემდე საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს – მტკვრის ზემოთს ტაშისკარიდან მდინარე მტკვრის სათავემდე და ჭოროხის აუზის ზემო წელს. ეს ტერმინი წყაროში პირველად XII საუკუნეში იხსენიება, მაგრამ გაცილებით ადრინდელი უნდა იყოს. ლეონტი მროველის (XI ს.) მიხედვით, ზემო ქართლი ქართველთა ლეგენდარული მამამთავრის ქართლოსის უფროსი ძის მცხეთოსის შვილების ოძრხოსის და ჯავახოსის წილხდომილი მხარეა. იგი მესხების და ჯავახების თავდაპირველი განსახლების ტერიტორიაა. ანტიკური წყაროების მიხედვით (სტრაბონი), ამ ტერიტორიას „მოსხიკე“ (ქართულად მესხეთი) ეწოდებოდა. ზემო ქართლში შედიოდა შემდეგი ერთეულები: სამცხე, ჯავახეთი, ერუშეთი, არტაანი და კოლა – მტკვრის ზემო წელზე: კლარჯეთი, შავშეთი, ტაო, სპერი – ჭოროხის ზემო წელზე. VIII-IX საუკუნეებში ზემო ქართლის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ქართველ ბაგრატიონთა საკურაპალატო (IX საუკუნის დასასრულიდან – სამეფო). XII-XIII საუკუნეებში ამ მხარის ფეოდალური მფლობელები იყვნენ თორელები, ჯაყელები, ფანასკერტელები. XV საუკუნის II ნახევარში ჯაყელების საგვარეულოს მეთაურობით ზემო ქართლი დამოუკიდებელ სამთავროდ (სამცხე-საათაბაგო) ჩამოყალიბდა, რომლის ცენტრიც ახალციხე იყო. XVI საუკუნეში ეს ტერიტორია თანდათან ოსმალეთმა დაიპყრო და აქ თავისი ადმინისტრაციული ერთეული – ახალციხის საფაშო შექმნა. XVI საუკუნიდან ასე ეწოდებოდა ძვ. შიდა ქართლის ტერიტორიას, უფრო მის ჩრდილოეთ-დასავლეთ ნაწილს. ვახუშტის მიხედვით XVIII საუკუნეში შიდა ქართლი შეადგენდა მეორე სასპასპეტოს, რომლის ცენტრი გორი იყო.
ზემო ქვეყანა, ზემო მხარი – ისტორიული მხარე იმერეთში, იმერეთის სამეფოს მეორე სადროშო. ისაზღვრებოდა: აღმოსავლეთით ლიხის ქედით, ჩრდილოეთით რაჭის ქედით, სამხრეთით აჭარა-იმერეთს ქედით. მოიცავდა ყოფილი არგვეთის საერისთავოს დიდ ნაწილს. ზემო ქვეყნის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი აბაშიძეთა და წერეთელთა ფეოდალური საგვარეულოს ეკუთვნოდა, სადროშოს სარდლებიც ჩვეულებრივ ამ საგვარეულოებიდან გამოდიოდნენ. XVIII საუკუნის დასაწყისში ზემო ქვეყნის ერთი ნაწილი, ხეფინისხევი და ჩხერიმელის ხეობის ზემოთი, ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა.
ზენა სოფელი – ისტორიული მხარე ქართლში გვიანდელი შიდა ქართლის ნაწილი. მოიცავდა მდ. მტკვრის შუა წელის აუზს, რომელსაც აღმოსავლეთიდან მდ. არაგვი და არმაზის ხევი ესაზღვრება, დასავლეთიდან – ლიხის ქედი, სამხრეთიდან – თრიალეთის ქედი, ჩრდილოეთიდან – კავკასიონი.
თორთომი, თორთუმი – მხარე ისტორიულ საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში (ამჟამად თურქეთის ტერიტორია). ცენტრი თორთომის ციხე (ნანგრევებიღაა შემორჩენილი მდ. თორთომის შუა წელზე). მოიცავდა მდ. ოლთისის (თურქ. ოლთუჩაი) შენაკად მდინარე თორთომის (თურქ. თორთუმჩაი) ხეობას. თორთომი ტაოს მხარეში შედიოდა. ეკლესიურად ექვემდებარებოდა იშხნის ეპისკოპოსს. აქ იყო ქართული კულტურის მძლავრი კერები – ოშკისა და ხახულის მონასტრები. თავისი მდებარეობის გამო თორთომს ერთ-ერთ პირველს უხდებოდა სამხრეთიდან შემოსეული მტრის იერიშის მოგერიება. XIII საუკუნეში ტაოს ერისთავმა თაყა ფანასკერტელმა თორთომის ციხესთან დაამარცხა თურქთა მომთაბარე ტომები. შემდგომში თორთომი სამცხე-საათაბაგოს შემადგენლობაში შედიოდა. XVI საუკუნეში მას საქართველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთან ერთად ოსმალეთი დაეუფლა.
თორი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. როგორც ცნობილია, სამცხე იწყებოდა ტაშისკარიდან. იგი მოიცავს გუჯარეთისა და შავწყალას ხეობებს და მტკვრის ორივე ნაპირს ტაშისკარიდან დვირამდე. სახელწოდება წარმოდგება დაბა თორისგან. თორს სამხრეთიდან ჯავახეთი ესაზღვრება, დასავლეთით – სამცხე, აღმოსავლეთით – თრიალეთი, ჩრდილო-აღმოსავლეთით – შიდა ქართლი.
შუა ფეოდალურ ხანაში თორი ცალკე სადროშო იყო, რომელსაც სათავეში ედგა თორელთა საგვარეულო. ამ დროს თორი ჯავახეთსა და სამცხის ნაწილსაც მოიცავდა. შემდგომში იგი ათაბაგების გამგებლობაში შედიოდა, XVI საუკუნეში ოსმალებმა დაიპყრეს. XVII-XVIII ს-ში თორი ქართლის სამეფომ დაიბრუნა. მაგრამ აქ ადგილობრივი მოსახლეობა ან ამოწყდა, ან სხვაგან გადასახლდა. თორი ხელახლა მოშენდა XIX ს-ის 30-იანი წლებიდან ძირითადად ზემო იმერეთიდან გადმოსახლებული მოსახლეობის მიერ. აქვე დაბრუნდა შიდა ქართლში გადასახლებული რამდენიმე გვარიც. ტყით მდიდარი თორიდან XIX ს-ში ხე-ტყე გაჰქონდათ ძირითადად ტივების საშუალებით. თორელები მისდევდნენ მესაქონლეობას, მეცხვარეობას, მეღორეობას. თორის საზაფხულო საძოვრებს შიდა ქართლის მოსახლეობაც იყენებდა. თორელებს მოყავდათ ხორბალი და ქერი. „მთიან ნასოფლარებში ნაპოვნი ჭურები კი მიგვანიშნებენ დაბლობიდან ღვინის ამოტანასა, ან ტკბილის ადგილობრივ დაღვინებაზე“. თორელები ხდიდნენ სელის ზეთსაც.
თორში არაერთი ქართული ქრისტიანული ძეგლია, რომელთაგანაც აღსანიშნავია ტიმოთესუბნის მონასტერი, სადგერისა და დაბის ეკლესიები. აქვეა არაერთი ციხე და ნაციხარი.
თანამედროვე ადმინისტრაციული დაყოფით თორი მოიცავს სამცხე-ჯავახეთის მხარის ბორჯომის რაიონის ტერიტორიას.
თრიალეთი (მხარე) – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ქვემო ქართლის ნაწილი. წყაროებში პირველად მოიხსენიება I საუკუნეში რომაელ ავტორ პლინიუს უფროსთან. მოიცავდა მდინარე ქციის ზემო წელსა და შავწყაროსწყლის ხეობებს (ახლანდელი წალკისა და დმანისის რაიონები). სხვადასხვა პერიოდებში შედიოდა სხვადასხვა პოლიტიკური ერთეულების (სამშვილდის და კლდეკარის საერისთავოები, თბილისის საამირო და სხვა) შემადგენლობაში. XIII საუკუნიდან მოყოლებული თანდათან დაიცალა მკვიდრი მოსახლეობისაგან. XIX საუკუნეში მათ ადგილზე თურქეთიდან დევნილი სომხური და ბერძნული მოსახლეობა მოვიდა. თანამედროვე შინაარსით ტერმინი „თრიალეთი“ გულისხმობს ქვემო ქართლის მხარის წალკის რაიონის ტერიტორიას.
დვალების მსგავსად ასევე აღარ არსებობს თრიალელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი, რომლებიც თრიალეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონში მკვიდრობდნენ. თრიალეთი სამხრეთ-დასავლეთით და დასავლეთით ჯავახეთს ესაზღვრება, ჩრდილოეთით – თორსა და შიდა ქართლს, აღმოსავლეთითა და სამხრეთით – ქვემო ქართლს. თრიალეთის ქართული მოსახლეობის დიდი ნაწილი მტერს შეაკვდა, ნაწილი კი აქედან აიყარა.
ჯავახეთსა და ქართლს შორის მდებარე თრიალეთის „ქვეყენა“ მთიანი რეგიონია. თრიალეთი, რომელიც სამეფო მამული იყო (აქ საეკლესიო ყმებიც ცხოვრობდნენ), ეპოქათა მანძილზე აღმოსავლეთ საქართველოს გზასაყარს წარმოადგენდა. XVIII ს. ძეგლის „დასტურლამალის“ მიხედვით, აქ 17 დასახლებული პუნქტი იყო. XVIII ს. დასასრულს, იოანე ბატონიშვილს თრიალეთში 68 სოფელი აქვს ჩამოთვლილი, მაგრამ თითქმის ყველა მათგანი ნასოფლარია. დღეს თრიალეთის სოფლების ქართული ოიკონიმია (სოფლის სახელები) მთლიანად წარხოცილია, თუ არ ჩავთვლით წალკასა და რეხას. აქ მოსულმა არაქართულმა ეთნიკურმა ერთეულებმა თავიანთი თავდაპირველი საცხოვრისიდან ტოპონიმებიც თან მოიტანეს. თრიალეთის ზოგიერთი ტოპონიმი საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებშიც გვხვდება (ოლთისი, ნადვალეთი, აბანო, ახალქალაქი, ტამალა, ლიპი, მოხისი, კუკია, რეხა, თეზი, ლოში, მერეკანი...). თრიალეთის სახასო სოფლები სამოურაოდ ქართველ აზნაურებს ჰქონდათ მიცემული. 1763 წლის ერთ საბუთში ლაპარაკია თრიალეთის სოფელ ტამალიიდან მოსახლეობის მიგრაციაზე. XVIII ს. დასასრულსა და XIX ს. დამდეგს, თრიალეთი თითქმის უკაცრიელია. ქართული მოსახლეობის მცირე ნაწილი, თითო-ოროლა ოჯახი, მთების შორეულ სოფლებშიღა იყო შემორჩენილი. დღეს აქ ძველი თრიალელებით დასახლებული ერთი ქართული სოფელია – რეხა. 1829-1832 წლებში ცარიზმმა აქ თურქულენოვანი ბერძნები (ე. წ. ურუმები) და სომხები შემოასახლა თურქეთიდან.
თრიალეთი მდიდარია ძველი ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლებით (ნაციხარ-ნაქალაქარები, მღვიმე ქვაბები, ლოდოვანი ნამოსახლარები, ქვის მონოლითები – „ვეშაპები“, „ცხენები“, „ვერძები“). აქ ასზე მეტი ეკლესია და ნაეკლესიარია აღრიცხული ქართული წარწერებით.
თრიალეთი მესაქონლეობით განთქმული მხარე იყო. აქ შემორჩენილია ოვალური მოყვანილობის, ლოდებით ნაგები საქონლის ღია სადგომები. მესაქონლოებასთან ერთად მემინდვრეობასაც დიდი ადგილი ეჭირა. თრიალეთში, დღესაც მრავლადაა შემორჩენილი ხორბლის შესანახი ხაროები – მიწისქვეშა საცავები და ზეთსახდელის ნაშთები. ორი-სამი მეტრის ქვიტკირით ნაგებ ხაროში, ხორბლის ჩაყრამდე, მის ძირზე ჯერ ბზესა და შემდეგ თივას ჩაყრიდნენ, რათა ხორბალი არ აშმორებულიყო. სარქველის დახურვისა და ზემოდან მიწის დაყრის შემდეგ, მხოლოდ მისმა პატრონმა იცოდა ხაროს ადგილსამყოფელი. საერთოდ, ხაროები მთელ აღმოსავლეთ საქართველოში იყო გავრცელებული.
თრიალეთში დიდი რაოდენობით მოყავდათ სელი, რომლისაგანაც ზეთს ხდიდნენ. გვიან პერიოდამდე რეგიონში შემორჩენილი იყო ძველი ქართული ზეთსახდელები. ვახუშტი თრიალეთს უვენახო და უხილო მხარედ მოიხსენიებს. ისევე როგორც სხვა ქართველ მთიელებს, თრიალელებსაც მოჰქონდათ ბარიდან ყურძნის ტკბილი ნაწური, რასაც ადგილობრივ ქვევრებში ასხამდნენ და რისგანაც „კეთილი და გემოიანი“ ღვინო დგებოდა.
თრიალეთში საცხოვრებელი ნაგებობა ძირითადად დარბაზი იყო გვირგვინისებური გადახურვით, ისეთი, როგორიც ქართლსა და სამცხეში გვხვდებოდა.
თუშეთი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე, კახეთის მთიანეთში. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთით ფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი, სამხრეთით კახეთი. ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი - გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა - პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო. თუშეთს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებელი და ვერც თანამედროვე ვითარებას ასახავს. თუშეთი მდებარეობს საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, ადმინისტრაციულად იგი შედის ახმეტის რაიონში.
თუშეთი XIX-XX სს-ის მიჯნაზე ოთხ ტერიტორიულ თემად იყოფოდა: წოვა, გომეწარი, ჩაღმა და პირიქითი. პირიქითის თემს ვახუშტი ბაგრატიონი „ფარსმის თუშეთს“ უწოდებს. გომეწრის, ჩაღმისა და პირიქითის თემის თუშები ქართული ენის თუშურ დიალექტზე მეტყველებენ, რაც შეეხება წოვებს, ისინი ორენოვანნი არიან. მათი საშინაო-საოჯახო სალაპარაკო ენა ბაცბური იყო; გარეთ კი ქართული ენის კახური დიალექტის მსგავს კილოზე მეტყველებენ. თუშების ეს ორი ჯგუფი სხვამხრივ კი თითქმის არაფრით განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ეთნოგრაფიულად ისინი ერთნი არიან. დღეს თუშეთი ფაქტობრივად დაცლილია მოსახლეობისაგან და კახეთის ბარში არიან ჩამოსახლებულნი. თუშების კახეთის ბარში ჩასახლება ერთდროულად მოხდა. XIX ს-ის 30-იან წლებში ჯერ მეწყერ-ნიაღვარისაგან შეწუხებული წოვები აყრილან, ხოლო XX ს-ის დასაწყისში – ჩაღმა თუშები. თავდაპირველად, წოვებისაგან განსხვავებით, ჩაღმა თუშებს თუშეთში ბინადრობა არ მოუშლიათ: ხვნა-თესვას ეწეოდნენ მთაშიც და ბარშიც. „ამისდაკვალად შეიქმნა საქართველოს სინამდვილეში მხოლოდ თუშეთისათვის დამახასიათებელი ორგანბინადარი მოსახლეობის ტიპი, რასაც დაუკავშირდა სათანადო ტერმინებიც: „კახურაები“ – საზამთროდ კახეთში მიმავალნი და „თუშურაები“ – ზამთარ-ზაფხულს მთაში მცხოვრებნი“.
მართალია, XX ს-ის დასაწყისში თუშეთში ოთხი ტერიტორიული თემი იყო, მაგრამ ეთნოგრაფიული მონაცემებით აქ ტერიტორიულ თემთა რაოდენობა უფრო მეტი ყოფილა და მათი გამსხვილება მომხდარა. გომეწრის თემს ივანაურთა და ხეცურთა თემები შეუერთებია, ჩაღმის თემს-ჭანჭახოვანის თემი, პირიქითის თემს კი სამციხის თემი. ამრიგად, ისტორიულ თუშეთში რვა თემი არსებობდა: ჭინჭახოვანი, ჩაღმა, ხეცუურთა, ივანაურთა, გომეწარი, პირიქითი (აღმა), სამციხი, წოვათა.
თუშეთში მეურნეობის დარგებიდან მეცხვარეობა იყო დაწინაურებული. კახეთის ბარში საზამთრო საძოვრებზე ცხვრის ჩამოყვანას ისინი უკვე საუკუნეებია მისდევენ. „თუშნი ინახავენ ცხოვართა სიმრავლესა, ვინაბთგან აქუთ ზაფხულსა თგსთა მთათა შინა საძოვარი და ზამთარს ჩამოვლენ გაღმამდარსა შინა, და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა“. ვახუშტი ბაგრტიონი ხაზს უსვამდა, რომ თუშები საქართველოს სამეფო კარის მოლაშქრეები არიანო და განსაკუთრებით მათ ბრძოლისუნარიანობას აღნიშნავდა.
თუშეთში მაღალ განვითარებას მიაღწია რა გადარეკვითმა, მთაბარულმა მეცხვარეობამ, საუკუნეთა განმავლობაში თუშებმა ამ პირობებს შეგუებული ცხვრის განსაკუთრებული ჯიში – თუშური ცხვარი გამოიყვანეს. საქართველოში განსაკუთრებით სახელგანთქმულია თუში მეცხვარეების მიერ დამზადებული თუშური გუდის ყველი, რომელიც მაღალი ცხიმიანობითა და კარგი გემოთი გამოირჩევა (მისი ცხიმიანობა 35-39% უდრის). თუში ასევე გამოირჩევა ტილოების, ფარდაგების, წინდების ქსოვის მაღალი დონითა და ჩითების, ქუდების დამზდებით (თუშური ქუდი ქართლში „კახური ქუდის“ სახელით იყო ცნობილი).
თუშეთი გამოირჩევა ციხე-კოშკების სიმრავლითაც. ეს საგვარეულო და სასოფლო ხუთ-ექვს სართულიანი კოშკები საიმედო თავშესაფარი იყო მტერთა თავდასხმების დროს. ყველა სოფელს თავისი სალოცავი ჰქონდა. მაგრამ ზოგან ორი სოფელი ერთ სალოცავს ლოცულობდა. ორი და სამი მეზობელი სოფლის ან ჯვრის საყმოს წარმომადგენლები ერთიმეორეს „მეკოდენი“ იყვნენ და ამასთან განსაზღვრული მოვალეობანი ეკისრებოდათ ერთმანეთის მიმართ. ამრიგად, თუშეთში მეკოდე სოფლების სახით ტერიტორიული თემის განსაკუთრებული, თავისებური სახე არსებობდა. სახნავი და სათიბი მიწები თუშეთში საერთო საგვარეულო საკუთრებას წარმოადგენდა, რომელიც გვარში შემავალ ოჯახებს შორის დროდადრო ნაწილდებოდა.
იმერეთი – საქართველოს ისტორიაში დიდი პოლიტიკური და გეოგრაფიული ერთეულიც იყო. აღმოსავლეთ საქართველო თუ ქართულ წყაროებში ამერეთად (ლიხის ქედის ამიერ მხარედ) გაიაზრებოდა და იწოდებოდა, დასავლეთ საქართველოს (ლიხის ქედის იმიერ მხარეს) იმერეთს უწოდებდნენ, რომელშიც საკუთრივ იმერეთის ეთნოგრაფიული რეგიონის გარდა დასავლეთ საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული რეგიონებიც იგულისხმება. ახლაც „იმერელი“ აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრებთათვის დასავლეთ საქართველოს ყველა მკვიდრია. ამავე დროს, ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ, დასავლეთ საქართველო იმერეთის სამეფოში შევიდა, რომელიც თავის მხრივ, რამდენიმე ცალკეული სამთავროსაგან შესდგებოდა.
ეთნოგრაფიულ იმერეთს აღმოსავლეთიდან ლიხის მთა ქართლისაგან გამოჰყოფდა. სამხრეთით იმერეთს სამცხე ესაზღვრება, ჩრდილოეთით – რაჭა და ლეჩხუმი, დასავლეთით – სამეგრელო, ხოლო სამხრეთ-დასავლეთით – გურია. იმერეთი ორ ნაწილად – ზემო იმერეთად და ქვემო იმერეთად იყოფა. ზემო იმერეთი ქართლ-იმერეთის ქედიდან იწყება და აღწევს იმ ადგილამდე, სადაც მდინარეები ყვირილა (ჩრდილოეთიდან) და ხანისწყალი (სამხრეთიდან) მდ. რიონს ერთვიან. ქვემო იმერეთი მოიცავს ტერიტორიას მდ. ყვირილის შესართავიდან ცხენისწყლამდე. ქვემო იმერეთი კოლხეთის დაბლობზეა გაშლილი. ის მეტნაკლებად პლატოა, ვაკეა, ხოლო ზემო იმერეთი მთაგორიანი მხარეა. გარდა ზემო და ქვემო იმერეთისა, იმერეთში გამოიყოფა აგრეთვე ოკრიბა, რომელიც ძირითადად დღევანდელი ტყიბულის, რაიონია. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით იმერეთი მოიცავს აგრეთვე წყალტუბოს, ხონის, სამტრედიის, ვანის, ბაღდათის, თერჯოლის, ზესტაფონის, ხარაგაულის, საჩხერისა და ჭიათურის რაიონებს. ოთხი უკანასკნელი რაიონი ზემო იმერეთში შედის. იმერეთის ცენტრია ქალაქი ქუთაისი.
„ზემო იმერეთი“ ფეოდალური ხანის გვიან საუკუნეებში გაჩენილი ტერმინია. უფრო ადრე იმერეთის აღმოსავლეთი მხარის სახელწოდება არგვეთი (მარგვეთი) იყო. ლეონტი მროველის ცნობით არგვეთი (მარგვეთი) მოიცავდა ტერიტორიას რაჭის მთებიდან ფერსათის მთებამდე და ლიხის ქედიდან რიონამდე. თავდაპირველად არგვეთში შედიოდა ოკრიბაც. არგვეთი საქართველოს პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ერთეული იყო, რომელსაც არგვეთს ერისთავი მართავდა. ისტორიკოს ჯუანშერის ტექსტის მიხედვით VIII ს-ის დასაწყისში დასავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიულ რეგიონებია: ეგრისი, სვანეთი, თაკვერი, არგვეთი და გურია. როგორც ვხედავთ, აქ იმერეთი საერთოდ არაა დასახელებული. შემდეგ თანდათან „არგვეთი“ დღევანდელი იმერეთის აღმოსავლეთ ნაწილზე ვრცელდება. დასავლეთ ნაწილს კი „სამოქალაქო“ ერქმევა. დავით აღმაშენებლის დროს „დღესა ივანობისასა ასისფორნი და კლარჯეთი ზღვის პირამდის, შავშეთი, აჭარა, სამცხე, ქართლი, არგვეთი, სამოქალაქო და ჭყონდიდი აივსო თურქითა“. რაც შეეხება „ოკრიბას“ ის პირველად XI ს-ის საბუთში იხსენიება; ხოლო „იმერეთს“ პირველად იხსენიებს დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი: „მას ჟამსა მეფე გადავიდა იმერეთს“. მაგრამ, მასში ეთნოგრაფიული იმერეთი იგულისხმება, თუ პოლიტიკურ-გეოგრაფიული (დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელობით), გაუგებარია.
ეთნოგრაფიულად ზემო იმერეთი განსხვავდებოდა ქვემო იმერეთისაგან, რასაც უპირველეს ყოვლისა, რელიეფი, ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემო განსაზღვრავდა. პირველი უფრო მშრალია და ხასიათდება გორებისა და ხეობების სიხშირით. ამდენად, ზემო იმერეთში მეტწილად ხევური დასახლება შეიმჩნევა. ქვემო იმერეთში დასახლება უფრო გაშლილია და ეზო-კარმიდამო დიდი.
არგვეთში (ზემო იმერეთში) ძირითადად მევენახეობა და მესაქონლეობა იყო გავრცელებული. იმერეთის პლატოზე ძირითადად მარცვლეული კულტურების მოყვანით იყვნენ დაკავებულები. ვაზი თავისი განვითარების მაღალ დონეს მაღლობ ადგილებში აღწევს (ვანი, ბაღდათი, ჭიათურა, საჩხერე, ხარაგაული). რუსი ელჩების ტოლოჩანოვისა და იევლიევის აღწერილობაში, რომელიც 1650-1652 წლების ვითარებას ასახავს, ნათქვამია, რომ იმერეთში ყოველ მოსახლეს, ეზოში ხეხილი და ვაზი აქვს დარგული, ისე რომ, ხეხილი ტყესავითაა და სახლები არ ჩანანო. 1578 წლის ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგარის დავთრით ქვემო იმერელი გლეხები იხდიდნენ: ღვინოს, საკლავს, ღომს, ფეტვს, გოჭს, ქათამს, ყველს, კვერცხს, თევზს. ქვემო (ვაკე) იმერეთში წამყვანი კულტურებია-სუბტროპიკული მცენარეები: დაფნა, ლეღვი, ხურმა, მანდარინი, ფორთოხალი, ლიმონი, ჩაი.
იმერეთში საცხოვრებელი სახლები ძირითადად ხის იყო, რასაც აქაური კლიმატური პირობები განაპირობებდა. ღობეები წნულისაგან კეთდებოდა. იმერლები დახელოვნებული ხის მუშაკები იყვნენ. საქართველოს ამ რეგიონში მეტად განვითარებული იყო მეჭურჭლეობა, ქვის კარიერის დამუშავება, ფეიქრობა. აქ თიხის ჭურჭლის ნაწარმის არაერთი ცენტრი იყო (შროშა, ტყემლოვანა, ოკრიბა, ვანი). XI ს-ში რაჭაში მოწონებაში ყოფილა არგვეთის სოფელ ნავარძეთში დამზადებული ჭურები.
იმერეთისათვის დამახასიათებელი რელიეფი და დასახლების გაშლილი ტიპი მტერთა ხშირი თავდასხმებისაგან დაცვის თავისებურ სისტემას მოითხოვდა. ამ სისტემაში განსაკუთრებულ როლს თამაშობდა უსწორმასწორო რელიეფი და ტყე, რაც მოსახლეობას მტერთან ბრძოლას უადვილებდა.
იმერეთში გვიან პერიოდში მარცვლეული კულტურებიდან სიმინდის მოყვანამ წამყვანი ადგილი დაიკავა, რომელმაც უკანა რიგში გადასწია ისეთი ტრადიციული მარცვლეული, როგორებიცაა ხორბალი, ქერი და ფეტვი. იმერეთში ყანების დამუშავების ნადური ფორმა არსებობდა. საქართველოში იმერული ყველი ცნობილია თავისი შესანიშნავი გემოთი.
იმერელ გლეხებს გარემო პირობებისათვის შეგუებული ხალხური სატრანსპორტო საშუალებანიც შეუქმნიათ. ბარში, ქვემო იმერეთში ორთვლიანი ურემი იყო გავრცელებული, ხოლო მთაგორიან ადგილებში, ძირითადად ზემო იმერეთში „აჩაჩა“, ჩოჩიალა ურემი თავისი სამუხრუჭე სისტემით. იმერეთში ფართოდ იყო გავრცელებული დაწნული ჭურჭელიც.
ზემო იმერეთს ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით ბევრი რამ აქვს საერთო შიდა ქართლთან (პურეულის კევრით ლეწვა, პურის ცხობა თორნეში და სხვა მრავალი).
აღმოსავლეთ საქართველოში თუ ღვინის შესანახი ჭურჭელი – ქვევრები დახურულ შენობაში იყო მოთავსებული („მარანი“), იმერეთში – ღია ცის ქვეშ, ხეების ჩრდილქვეშ, რასაც „ჭურისთავი“ ეწოდებოდა. ეს ბუნებრივია, რადგან მარნის დასავლური და აღმოსავლური ტიპები კლიმატით იყო განპირობებული. როგორც შენიშნულია: „ღია ჭურისთავი კარგად იცავს ღვინოს, სიმშრალეში ზომიერად ინახავს. დასავლეთში დახურული ჭურისთავი საზიანოა ღვინისათვის“.
მართალია, საქართველოს ყველა ეთნოგრაფიული რეგიონი გამოირჩევა სტუმართმოყვარეობით, მაგრამ იმერული სტუმარმასპინძლობის წესები განსაკუთრებულია. იმერელი გლეხკაცი თავისი ეტიკეტითაც ცნობილი იყო. ვახუშტი ბაგრატიონი იმერლებს შემდეგნაირად გვიხასიათებს: „ხოლო კაცნი და ქალნი, ვითარცა ვსთქვით, ეგრეთცა იუწყე, გარნა უმშვენიერესადცა და უჰაეროვნესადცა, ვინაითგან გლეხთაცა შვილნი მიგვანან წარჩინებულთა შვილთა. სუფთანი სამოსელთ გამწყსონი; ეგრეთვე ცხენთა, და იარაღთა, და საჭურველთა, ცქვიტნი, კისკასნი, ენატკბილნი, მსუბუქნი, ფიცხნი, ბრძოლასა შემართებელნი და ძლიერნი, და არა სულგრძელნი მას შინა და სხვითა შინაცა, უხვნი და მომხვეჭენი, დღეისის მძიბელნი, ხვალისის არა გამმკითხველნი, მომღერალ-მგალობელნი და მწიგნობარნი წარჩინებულნი. სარწმუნოებითა და ენით არიან ქართველთა თანა აღმსაარებელნი, არამედ უცქვიტესად მოუბარნი“.
კახეთი – მდ. ივრისა და მდ. ალაზნის აუზებს მოიცავს. კახეთს დასავლეთიდან ქართლი ესაზღვრება (აქ ქართლსა და კახეთს შორის საზღვარი მდ. არაგვზე გადიოდა), აღმოსავლეთიდან და სამხრეთიდან აზერბაიჯანი. ჩრდილოეთიდან კახეთს კავკასიონის ქედი დაღესტნისაგან ყოფს. დღევანდელი კახეთი ოთხ მცირე ერთეულად იყოფა: შიგნით კახეთი (მდ. ალაზნის მარჯვენა სანაპირო), გარე კახეთი (მდ. იორის შუა წელი), ქიზიყი (მდ. იორისა და მდ. ალაზნის ქვემო წელს შორის მოქცეული ტერიტორია) და გაღმა მხარი (მდ. ალაზნის მარცხენა სანაპირო). XVI-XVII სს-დან კახეთს ჩამოსცილდა ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილი, რომელიც დღეს აზერბაიჯანის შემადგენლობაშია და „საინგილოს“ სახელს ატარებს.
თავდაპირველად კახეთი გაცილებით მცირე ტერიტორიას მოიცავდა და იგი მდ. ივრის ზემო წელით შემოისაზღვრებოდა. ადრეფეოდალურ ხანაში კახეთის ცენტრს უჯარმა წარმოადგენდა. კახეთის ეთნოგრაფიული საზღვრები შემდეგ თანდათანობით აღმოსავლეთის მიმართულებით გაფართოვდა. VIII ს-თვის მან კუხეთი გადაფარა, ხოლო XI საუკუნიდან მას ჰერეთი შეერწყა.
VIII საუკუნის ბოლოს ქართლის საერისმთავროს დაშლის შედეგად წარმოიქმნა კახეთის სამთავრო, რომელიც მოიცავდა კახეთ-კუხეთ-გარდაბანს. კახეთს საზღვრავდა: კავკასიონი, კახეთის მთები, მდინარე არაგვი და ჰერეთი და მისი ცენტრი იყო ქალაქი ჩელეთი (იგივე ჟალეთი); კუხეთს საზღვრავდა მდინარე არაგვი და ჰერეთი და მისი ცენტრი იყო ქალაქი რუსთავი; გარდაბანს საზღვრავდა მდინარე მტკვარი, მდინარე ბერდუჯი (დებედა), გაჩიანი, ცენტრი იყო ქალაქი ხუნანი. სამივე ეს თემი, თავისი ქართული მოსახლეობით ერთმანეთს ესაზღვრებოდა, რამაც შეუწყო ხელი მათ გაერთიანებას ერთ – კახეთის სამთავროდ. ეს სამივე გაერთიანება მოქცეული იყო ქართლს, ალბანეთსა და კავკასიონს შორის.
საკუთრივ კახეთის სამთავროს სამხრეთ-აღმოსაველეთიდან ჰერეთის სამთავრო ესაზღვრებოდა. მათი საზღვარი ამ დროს დაახლოებით ხუნანის სამხრეთიდან იწყებოდა და თურდოშტორი-სამების ხევებს მიუყვებოდა. დასავლეთიდან კახეთის სამთავრო მდ. არაგვი (მოგვიანებით ქსანი) და თბილისის საამირო ესაზღვრებოდა. მუხნარი, ხერკი და ბაზალეთი კახეთის მფლობელსა ეკუთვნოდა ჩრდილოეთით კავკასიონის ქედი ესაზღვრებოდა (ზოგან საზღვარი ქედს გადაღმაც გადიოდა), ისე რომ ხევი, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი და ქისტეთის სამხრეთი მთიანეთი (ძურძუკ-ღლიღვები) კახეთის სამთავროს ფარგლებში შევიდა და X საუკუნის შუა წლებამდე მის შემადგენლობაში ითვლებოდა.
VIII-IX საუკუნეებში კახეთის სამთავროს ცენტრი უჯარმა იყო, X საუკუნეში – ბოჭორმა, შემდეგ თიანეთი.
კახეთის სამთავრო რუსთავის, კვეტერას, პანკისისა და გარდაბნის საერისთავოებად იყოფოდა. შუა საუკუნეებში კახეთის მცხოვრებნი ჰერკახებად მოიხსენიებოდნენ. ვახუშტი ჰერეთის პროვინციის სახელის გაქრობას კახეთის მეფე გიორგი I-ს (1466–1476) უკავშირებს: „მანვე (გიორგი I-მა) მოსპო სახელი ჰერეთისა“. კახეთის მცხოვრებთა შესახებ შემდეგს წერდა: „ხოლო კაცნი და ქალნი მშვენიერნი, ჰაეროვანნი და მგზავსნი ყოვლითავე ქართველთა ზნითა, ჩვეულებით და ქცევით, არამედ ლაღნი, ამაყნი, მეხოტბენი, დიდმთქმელნი, მეჩხუბარნი, შემმართებელნი, უფრო გლეხნი, ერთგულნი, მოსილნი ქართულად, ენით და სარწმუნოებით ქართლისათა, და სამწყსონი ქართლის კათალიკოზისანი“.
საქართველოს ერთიანი სამეფოს დაშლის შემდეგ (XV ს.) კახეთი ცალკე სამეფო სამეფოს წარმოადგენდა.
კახეთი უძველესი დროითგანვე მდიდარი იყო მცენარეულობით; „კახეთი ტყე იყო, შეუვალი მტრისა მიერ“-ო, მოგვითხრობს ჯუანშერი; ზოგან, როგორც მაგ. ლოპოტის ხეობაში, ადგილი წარმოადგენდა „ქვეყანასა... კლდეთა მოზღუდვილსა“. საზოგადოდ კახეთი ბუნებრივად კარგად არის გამაგრებული და არც გასაკვირველია, რომ იქ მჭიდრო მოსახლეობა ყოფილიყო და ლოპოტის ხევისავით ადგილები შეხვედროდა ადამიანს, რომელიც „სავსე იყო... სიმრავლითა კაცთათა ვიდრე ნორსარამდე“-ო.
ასეთ დაცულსა და გარემოზღუდვილ ქვეყანაში ძველი ყოფა-ცხოვრება და ზნე-ჩვეულება დიდხანს ინახება ხოლმე უცვლელად და ჯუანშერის თხზულებითგან მართლაცა ჩანს, რომ მის დროსაც თურმე ლოპოტის ხეობაში წარმართობა კვლავინდებურად სუფევდა და „იყვნენ სოფლისა ამის კაცნი წყლისა და ცეცხლისა მსახურნი“-ო; წმინდა ნინოს ცხოვრება მოგვითხრობს, რომ კახეთის მთიელებმა ქრისტიანობა არ შეიწყნარეს და ქადაგებას წინააღმდეგობაც – კი გაუწიესო. არც გასაოცარია, რომ ისინი ყოვლის მხრივ ჩამორჩენილები ყოფილიყვნენ. ჯერ კიდევ შატბერდისეულ წ˜ა ნინოს ცხოვრების შემდგენელი ამ „მთეულთა... პირუტყვთ სახეთა კაცთა“ სახელს უწოდებს. თამარ მეფის განათლებული ისტორიკოსიც ფხოველებსა და დიდებულებს უკან ჩამორჩენილ ტომებად გვისურათებს: დიდოელები სრულებით ველურები არიან; მაგრამ ფხოველნიც ძალიან შორს არ გასცილებიან პირველყოფილ მდგომარეობას, გარეგნობით აქვთ შეთვისებული სარწმუნოება, „ჯვარის მსახურნი არიან და ქრსტიანობას იჩემებენ“-ო.
მთელი უზარმაზარი სანახები „ტფილისითგან ბარდავადმდე და ივრის პირთა“ საუკეთესო საძოვარ ადგილებად ითვლებოდნენ; „ამათ მშვენიერთ ადგილთა საზამთროთა... შინა ზამთარსა, ვითარცა არესა გაზაფხულისასა ითიბების თივა და აქვთ შეშა და წყალი უხვებით და იქ არის სიმრავლე ნადირთა თვითოფერთა და საშვებელი ყოველი“-ო, ამბობს აღტაცებით დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი. თამარ მეფის დროსაც განთქმული იყო „სანადირონი მინდორნი... ქვემონი კახეთისანი“.
სამაგიეროდ ჰერეთის დაბლობი ადგილები ზაფხულში აუტანელი იყო; „ჟამსა ზაფხულისასა ცეცხლებრ შემწველი იგი მხურვალება მზისა, ქარნი ხორშაკნი და წყალნი მავნებელნი“ მას ჯოჯოხეთად ხდიდნენ. ამიტომაც იყო, რომ „მკვიდრნი მის ადგილისანი სავსენი სენითა, ჩარადოვანნი, პირმსივანნი, და დღემოკლედ ცხორებულნი“ იყვნენ და მემატიანეს შეეძლო ეთქვა „მოხუცებულნი არავინ არის მათ ქვეყანათა“-ო.
ქართლისაგან განსხვავებით კახეთში გვიანშუასაუკუნეებში მნიშვნელოვნად იყო წარმოდგენილი სახნავ-სათესი მიწების საერთო-სასოფლო (თემური) მფლობელობა.
ნ. ბერძენიშვილი აღნიშნავდა, რომ „ჩვენი დროის კახეთში, მაგალითად, მცირე ვინმეა ძველ კახთა და ჰერთა ჩამომავალი, რომ ეთნიკურ-ნათესაურად ჩვენი დროის კახელს მცირე რამ აქვს საერთო ძველ კახთან და ჰერთან. ისე როგორც საქართველოს სხვა მხარეები, კახეთიც რთული ისტორიული პროცესის შედეგად წარმოქმნილი ქვეყანაა... აწინდელი კახეთი გაცილებით უფრო გვიან ყალიბდება, ვიდრე საქართველოს სხვა დანარჩენი კუთხეები და ამიტომაც ამ პროცესის შესახებ ცნობებიც მეტი მოგვეპოვება... კახნი, კუხნი, წანარნი, გარდაბანელნი, ალვან-ჰერნი, სოჯნი, ფხოელ-ფშაველნი, ხევსურნი, თუშები, ქისტები და შემდეგ ლეკები, თურქები, ოსები, სომხები და ყველა თემის ქართველები (მეგრელები, გურულები, იმერლები, რაჭველები, ჯავახ-მესხნი, ქვემო ქართლელნი) – ყველა ამათ შერწყმა – „შეჯვარების“ (ბრძოლისა და თანამშრომლობის) ისტორიული სარბიელი იყო ეს შედარებით პატარა, მაგრამ დიდი შესაძლებლობის ქვეყანა. თითოეულ ამათგანს თავისი წვლილი შეუტანია აწინდელი კახეთის შექმნაში. ათეულ საუკუნეთა სიგრძეზე მიმდინარეობდა აქ მოსულ-დამხვდურთა თუ მეზობელთა ეს რთული ურთიერთობა, მთისა და ბარის, ველისა და ზეგნის სამეურნეო და სოციალურ სისტემათა ჭიდილი“. სხვაგან ნ. ბერძენიშვილი იმასაც აღნიშნავდა, რომ XVII ს-ში ყიზილბაშთაგან ამოწყვეტილი კახეთი იმერეთიდან, ქართლიდან და მთიდან გადმოსახლებულებმა მოაშენეს“.
კახეთი დაწინაურებული მეურნეობის ქვეყანა იყო. „ხოლო ქვეყანა ესე არის ფრიად ნაყოფიერი ყოვლითა მარცვლითა, ვენახითა, ხილითა, პირუტყვითა, ნადირითა, ფრინველითა და თევზითა... რამეთუ თვინიერ ნარინჯისა, თურინჯისა, ლიმონისა და ზეთისხილისა, ნაყოფიერებენ ყოველნი, რომელნიცა აღვსწერეთ, აბრეშუმით ბამბით, ბრინჯით და ხურმა წაბლი იმერეთისგანაცა აქ უმჯობესი არს“. კახეთში განსაკუთრებით მაღალგანვითარებას მიაღწია მევენახეობა-მეღვინეობამ. კახური ღვინო არა მარტო გვიან პერიოდში, არამედ ადრეც ექსპორტის საგანი იყო. თითქმის ყველა სოფელში ვაზის ადგილობრივი, მცირე რეგიონისათვის დამახსიათებელი ჯიშები იყო გავრცელებული, მაგრამ გვიანი პერიოდისათვის საბაზრო ურთიერთობების შედეგად განსაკუთრებით რქაწითელი და საფერავი გავრცელდა. გარე კახეთში ამ მხრივ მანავის მწვანე გამოირჩეოდა. კახეთის ეთნოგრაფიულ ყოფაზე როდესაც ვსაუბრობთ, არ შეიძლება აქ დამზადებული ისეთი ნუგბარი დავივიწყოთ, როგორიცაა ჩურჩხელა, რომელიც ყურძნის ტკბილი წვენისა და ფქვილის ნახარშში (თათარაში) ამოვლებული ნიგვზის ასხმულაა. თათარას ისედაც მიირთმევენ (დასავლეთ საქართველოში კი მსგავს ნახარშს ფელამუში ეწოდება, რომელიც ყურძნის ტკბილი წვენისა და სიმინდის ფქვილის მოდუღების შედეგადაა მიღებული).
კახეთში განსაკუთრებით განვითარებული იყო მეცხოველეობა. ამ მხრივ პანკისის ხეობა (მდ. ალაზნის ზემო წელი) გამოირჩეოდა, ცნობილი თავისი მდიდარი ტყეებით, სადაც ღორებისათვის ბუნებრივი საკვები უხვად მოიპოვებოდა. ვახუშტი ბაგრატიონის სიტყვით, ზოგიერთ გლეხს ოთხასი, ათასი და ზოგჯერ ორი ათასი ღორიც ყოლია. კახეთში მეაბრეშუმეობაც სათანადო დონეზე იყო.
კამბეჩოვანი, კამბეჩანი, კამბეჩიანი, კამბისენე – მხარე ძველ საქართველოში, კახეთში, მოიცავდა ტერიტორიას მდ. ალაზნის ქვემოწელსა და მდ. მტკვარს შორის. ცენტრი ხორნაბუჯი, ანტიკურ წყაროებში მოხსენებულია სტრაბონთან როგორც კამბისენე. ძვ.წ. IV საუკუნიდან ახ. წ. V საუკუნის 60-იან წლებამდე (თუ ტიგრან დიდის ეპოქას არ ჩავთვლით, როდესაც სომხეთმა შეიერთა) კამბეჩოვანი ალბანელებს ეკავათ. აქ ერთმანეთს ემიჯნებოდნენ იბერიელები (აღმოსავლეთ ქართველები), ალბანელები და სომხები. კამბეჩოვანის გამო ხშირად ეცილებოდნენ ერთმანეთს იბერიისა და ალბანეთის სახელმწიფოები. V საუკუნის 60-იან წლებში მხარე ვახტანგ გორგასალმა შემოიერთა და აქ ხორნაბუჯის საეპისკოპოსო დააარსა, კამბეჩოვანი მკვიდრად შევიდა ქართული კულტურული და პოლიტიკური გავლენის სფეროში. VI საუკუნეში, ქართლში მეფობის გაუქმების შემდეგ, კამბეჩოვანი სპარსელთა მოხელეს ემორჩილებოდა. დაახლ. 572 წ. გუარამ კურაპალატის ძმებმა მოკლეს სპარსეთის მოხელე და ამ მხარეში გაბატონდნენ, თუმცა 591 წ. ჯერ სპარსეთის, ხოლო მათმა შთამომავლებმა 654 წელს არაბების უზენაესობა აღიარეს. ამ დროისთვის ტერიტორია თანდათან შემცირდა და უკვე იორსა და ალაზანს შორის მიწებს მოიცავდა. IX საუკუნიდან კამბეჩოვანი ჰერეთის სამთავროს შემადგენელი ნაწილი იყო. XI საუკუნის დასაწყისში, კახეთისა და ჰერეთის გაერთიანების შემდეგ, კახეთის სამეფოს საერისთავო გახდა. XII საუკუნეში გაერთიანებულ საქართველოს სახელმწიფოში კამბეჩოვანი ერთ-ერთი სანაპირო საერისთავოა. XIII საუკუნის დასაწყისში იგი რამდენიმეჯერ ააოხრეს ხვარაზმელებმა, შემდეგ – მონღოლებმა. XV საუკუნის ბოლოდან ისტორიულ კამბეჩოვანი ქიზიყად იწოდება.
ჯუანშერის ცნობით კუხეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილს ერქვა „კამბეჩანი“. სომხურ უსახელო გეოგრაფიის თანახმად „ქამბეჭანი“ ალბანიის ერთი სანახებთაგანი ყოფილა, მტკვართან მდებარე. თამარ მეფის ისტორიკოსის სიტყვებიდან ჩანს, რომ კამბეჩანში „შიგნით მინდორნი“ ყოფილა, ხოლო გარეშემო, ალბათ, მთებით იყო მოზღუდული. ჯუანშერი ამბობს, რომ „ქალაქი კამბეჩანისა... არის ხორნაბუჯი“-ო, და ბაგრატონიანთა მემატიანე სუმბატიც ამას ადასტურებს, როდესაც მოგვითხრობს, თუ როგორ „დაიპყრეს კამბეჩანი და დასხდნენ... იქ ცხოვრებად ხორნაბუჯს“ ბაგრატონიანთა წინაპრები. ძველ მწერლობაში რომ სადმე ქ. ხორნაბუჯის მდებარეობა ნიშანდობლივ აღწერილი ყოფილიყო, მაშინ თვით კამბეჩანის საზღვრებიც დაახლოებით გამოირკვეოდა, მაგრამ არსად არის. სომხური უსახელო გეოგრაფია ალბანიას მდ. მტკვარსა და კავკასიის მთებს შუა ათავსებს და კამბეჩანისათვის მტკვრის სანახები აქვს მიკუთვნილი, ხოლო ვახუშტი ამტკიცებს: „საქვაბე (საქობო) ასანურამდე არის ადგილი ქისიყისა... ამას ეწოდა პირველ კამბეჩოვანი“-ო; ხორნაბუჯის მდებარეობა – კი ასე არის განსაზღვრული: „ყარაღაჯის სამხრით, დასტყდების ჰერეთის მთა, ანუ ცივის მთა იქ არის ხორნაბუჯი“-ო.
საისტორიო წყაროებითა და სამეცნიერო გამოკვლევებით აშკარაა, რომ კამბეჩოვანი (ქიზიყი), რომელიც დღეს თანამედროვე დედოფლისწყაროსა და სიღნაღის რაიონებს მოიცავს, ძველი ჰერეთის შემადგენელი ნაწილი იყო და ის შედარებით უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე ვრცელდებოდა. თუ დღევანდელი ქიზიყი მდინარეების ალაზნისა და იორის ქვემო წელს შორისაა მოქცეული, ადრე ის (კამბეჩოვანი) სამხრეთითაც გრძელდებოდა და ალაზნისა და მტკვარს შორის არსებულ ტერიტორიას მოიცავდა.
კამბეჩოვანი თავდაპირველად ცალკე ეთნოგრაფიული ერთეული იყო და შემდეგ, გვიანშუასაუკუნეებში, შეერწყა კახეთს. მხარის სახელწოდება – კამბეჩოვანი ქიზიყით XIV ს-ის მეორე ნახევარსა და XV ს-ის პირველ ნახევარში შეიცვალა, რაც დაკავშირებული იყო ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონის ისტორიაში მომხდარ ცვლილებასთან. კამბეჩოვანი სამეურნეო თვალსაზრისით ორ ნაწილად იყოფოდა: სამხრეთ-აღმოსავლეთში საძოვრების სიმრავლის გამო მეცხოველეობა იყო განვითარებული, ხოლო ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში – ინტენსიური მიწათმოქმედება. ამ ორი სამეურნეო ერთეულის შესაყართან, დღევანდელი დედოფლისწყაროს საიხლოვეს იყო ძველი კამბეჩოვანის ცენტრი ხორნაბუჯი, რომლის დიდი ციხე-კომპლექსი აქ დღესაც დგას. კამბეჩოვანის სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი XIII ს-ის ბოლოს მტერთა ხშირი თავდასხმების შედეგად მოოხრდა არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ დემოგრაფიული თვალსაზრისითაც. კამბეჩოვანის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, სადაც ზამთრის საძოვრები არ იყო, მოსახლეობა კვლავ აგრძელებდა ცხოვრებას. აღნიშნულის გამო, მხარის ცენტრმა თავისი ფუნქცია დაკარგა და მან ხორნაბუჯიდან დაბა ქიზიყში (დღევანდელი სიღნაღი) გადაინაცვლა. ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულის ცენტრის სახელწოდება გვიანშუასაუკუნეებში მთელ მხარეზე გავრცელდა. ასე დაერქვა კამბეჩოვანს ქიზიყი.
კამბეჩოვანი (ქიზიყი) საქართველოს მნიშვნელოვანი სტრატეგიული მხარე იყო. აქ საქართველოს აზერბაიჯანული (უფრო ადრე ალბანური) და სომხური პროვინციები ესაზღვრებოდა. ამდენად, ის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი მხარე იყო. მისი უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია ქვეყნის დაცვა იყო მაჰმადიანური გარემოცვისაგან. სწორედ ამაში იყო მისი გამორჩეულობა. ქიზიყში გლეხები თავისუფალნი იყვნენ. ქიზიყელებს ფაქტობრივად ბატონი არ ჰყოლიათ. ბევრი ქიზიყელი გლეხი სახელმწიფო გადასახედებისაგანაც კი სრულიად თავისუფალი იყო ბრძოლებში გამორჩეული განსაკუთრებული გმირობისათვის. კამბეჩოვანის (ქიზიყის) ამ ერთგვარად თავისუფალი რეგიონის სტატუსს საფუძველი ჯერ კიდევ ვახტანგ გორგასლის დროს (V ს.) ჩაჰყრია, რომელმაც ის საუფლისწულო მამულად აქცია.
ქიზიყში ზამთრობით აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა საქონელი „გამოიზამთრებდა“. ეს, თავის მხრივ, ხელს უწყობდა კამბეჩოვანში (ქიზიყში) მთიელთა მიგრაციასაც. ეს ტენდენცია საქართველოს თითქმის მთელი ისტორიის მანძილზე შეიმჩნევა. ქართველ მთიელთა უკანასკნელი დიდი მიგრაცია აქ XX ს-ის დასაწყისიდან განხორციელდა. ქიზიყის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში განვითარებული იყო ინტენსიური მიწათმოქმედება, რასაც აქ არქეოლოგთა მიერ აღმოჩენილი საირიგაციო არხების ნაშთებიც მოწმობს.
ქიზიყი იმ მხრივაცაა საყურადღებო, რომ აქ, ბოდბეში განისვენებს ქართველთა განმანათლებელი წმინდა ნინო. ბოდბე ბოდბელი ეპისკოპოსის საჯდომიც იყო. იქვეა V-VI საუკუნეებით დათარიღებული ხირსის მონასტერიც.
კანგარი – ისტორიული ქვემო ქართლის (გოგარენეს) უკიდურესი სამხრეთი მხარე. მოიცავდა მდინარე დებედის (ქურდვაჭრისხევის) სათავეებში მდებარე ტერიტორიას (დღევ. სომხეთი). კანგარის უძველესი ცენტრი უნდა ყოფილიყო დაბა გოგარანი (დღევ. გუგარქი). V საუკუნის 80-იან წლებში მეფე ვახტანგ გორგასალი ქართლის ლაშქრით აქ შეხვდა მსხვილ სომეხ ნახარარს (ფეოდალს) ვაჰან მამიკონიანს, სპარსელებთან ერთობლივი ბრძოლის წინ. ძვ. წ. 160-იანი წლებიდან ახ. წ. 59 წლამდე ფლობდა სომხეთი, შემდეგ იბერია, 299 წლიდან ისევ სომხეთს შეუერთდა, 387 წელს ქართს დაუბრუნდა, შემდეგ რიგ-რიგობით თბილისის საამიროს, ტაშირ-ძორაკეტის სამეფოს და სელჩუკების საკუთრება იყო. დავით აღმაშენებელმა კვლავ შემოიერთა და მცირე გამონაკლისით XVII საუკუნის დასაწყისამდე ისევ საქართველოს შემადგენლობაში იყო, ვიდრე ლორეს ოლქთან ერთად არ დაიკარგა. შემდეგ მისი და ლორეს ბედი საერთო იყო.
კლარჯეთი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მოიცავს ჭოროხის ქვემო დინების აუზს არსიანის ქედიდან შავ ზღვამდე. მასში შედიოდა მურღულის, ეგრის, არტანუჯის, ნიგალის და სხვა ხევები (საკუთრივ კლარჯეთიც თავდაპირველად ხევი იყო). კლარჯეთის უძველესი ცენტრია ციხე თუხარისი. კლარჯეთს განაგებდა ქართლის მეფის ერისთავი, რომლის რეზიდენცია V საუკუნეში არტანუჯის ციხე უნდა ყოფილიყო. მეფე ვახტანგ გორგასალმა (V ს.) აქ ფართო კულტურულ-აღმშენებლობითი საქმიანობა წამოიწყო: ააშენა ეკლესია-მონასტრები, დაარსა ახალი საეპისკოპოსო (ცენტრი ახიზაში). კლარჯეთი ამავე დროს გახდა ირანის აგრესიის წინააღმდეგ ბრძოლის პლაცდარმი. VIII საუკუნეში აქ დამკვიდრდა ბაგრატიონთა სამეფო დინასტია. VIII ს-ში არაბებმა კლარჯეთი გააპარტახეს. გადარჩენილი მოსახლეობის ნაწილი ეპიდემიამ მოსპო.
IX საუკუნის დასაწყისში მეფე აშოტ I-მა დიდმა არაბთა ლაშქრობებით და ეპიდემიებით გაპარტახებული მხარე აღადგინა და დაასახლა, ამავე დროს აქ დაიწყო ფართო სამონასტრო მშენებლობა გრიგოლ ხანძთელის თაოსნობით. XI-XIII საუკუნეებში კლარჯეთში ფართოდ გაიშალა კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობა. იგი განთქმული იყო ეკლესია-მონასტრებით, რომელიც კლარჯეთის თორმეტ უდაბნოს უწოდებდნენ. XVI საუკუნეში კლარჯეთი საქართველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთა ერთად ოსმალეთმა მიიტაცა. 1918-21 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. 1921 წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია.
XX ს-ის დასაწყისში კლარჯეთში იმოგზაურა ნიკო მარმა, რომელმაც ქართულად მოლაპარაკე კლარჯელები საკმაოდ ნახა. 1886 წლის საოჯახო სიებით კლარჯეთში ქართველების რაოდენობა 9246-ით განისაზღვრებოდა (ართვინის უბანში - 6913 კაცი, არტანუჯის უბანში - 2333). ხოლო 1907-1908 წლების მონაცემებით მთლიანად კლარჯეთის ქართული მოსახლეობა 16425 კაცით განისაზღვრებოდა, შესაბამისად ართვინის უბანში 7741 სული და არტანუჯის უბანში - 8684 სული. არტანუჯის მიდამოებში დღეს ფაქტობრივად ეთნიკური ქართველები აღარ მოსახლეობენ.
კუხეთი – ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში. ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარეების არაგვისა და მტკვრის მარცხენა სანაპიროს ჟინვალიდან გარეჯის უდაბნომდე. ცენტრი ქ. რუსთავი. ცნობილია აგრეთვე სხვა ცენტრებიც – კაწარეთი და ბოდბე. გადმოცემით, მეფე ფარნავაზ I-ის (ძვ. წ. III ს.) დროს კუხეთი კახეთთან ერთად ერთ საერისთავოს წარმოადგენდა. შემდგომშიც იგი ადმინისტრაციულად კახეთთან იყო დაკავშირებული, თუმცა, გარკვეულ პერიოდებში ცალკე საგაგებლოდაც ჩანს. VIII საუკუნის 80-იან წლებში კუხეთი, როგორს საერისთავო, ახალწარმოქმნილ კახეთის სამთავროში შევიდა. არის მონაცემები, რომ X-XI საუკუნეებში კუხეთის ნაწილი ქ. რუსთავიანად თბილისის საამიროში შედიოდა. კუხეთი წყაროებში უკანასკნელად მოიხსენიება XII საუკუნეში, ამჯერად – როგორც გეოგრაფიული ცნება. XV საუკუნის ბოლოს კი ყოფილი კუხეთის ტერიტორია უკვე კახეთად იწოდება. ქართველთა განმანათლებელმა წმ. ნინომ კაწარეთში მოაქცია ქრისტიანობაზე კუხელები. წმ. ნინო სწორედ აქ, კუხეთში, ბოდის ეკლესიაში უნდა იყოს დაკრძალული.
ლეჩხუმი – დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავდა ძირითადად ახლანდელი ცაგერის რაიონისა და ნაწილობრივ წყალტუბოსა და ამბროლაურის რაიონების ნაწილებს. ლეჩხუმს დასავლეთით სამეგრელოსგან ყოფდა ასხის მთის მასივი, ჩრდილოეთით სვანეთისგან – ლეჩხუმის ქედი, აღმოსავლეთით რაჭისგან - მდინარე ასკისწყალი, მდინარე რიონის მარცხენა ნაპირზე კი თავშავის ქედის სამხრეთი კალთები, სამხრეთით იმერეთისგან – მდინარე ლეხიდარის მარცხენა ნაპირის გასწვრივ მდებარე სერი და ხვამლის მთის მასივი.
ლეჩხუმი მდინარეების: ცხენისწყლის, რიონისა და ლაჯანურის ხეობებშია მოქცეული. ლეჩხუმის სოფლები, მსგავსად ზემო იმერეთისა და რაჭისა, მთის კალთებზე და გორაკ-ბორცვებზეა შეფენილი.
VI საუკუნეში პროკოპი კესარიელი ლეჩხუმს სკვიმნიას სახელწოდებით მოიხსენიებს, თუმცა ზოგიერთი ისტორიკოსი „სკვიმნია“-ს – „ჩხუმნი“-თ კითხულობს, რაც საკმაოდ საინტერესო ვერსიაა. ამ დროს მას ერისთავი მართავდა, რომელიც ეგრისის მეფეს ექვემდებარებოდა. მომდევნო ხანაში სკვიმნია დაიშალა და მისი ტერიტორია თაკვერის, რაჭისა და ოკრიბის შემადგენლობაში შევიდა. თაკვერი ფართო მნიშვნელობით ახლანდელ რაჭა-ლეჩხუმს მოიცავდა (ვახუშტი: „ხოლო გორდიდამ ვიდრე კავკასამდე არის ხეობა ლეჩხუმისა, რომელსაც უწოდებენ თაკვერად“), ვიწრო მნიშვნელობით კი – ცხენიწყლის აუზის შუა წელსა და მდინარე ლაჯანურის (რიონის შენაკადი) ხეობას შორის მდებარე ტერიტორიას (დღევ. ცაგერის რაიონი). შუა ფეოდალურ ხანაში სახელწოდება „თაკვერს“ მხოლოდ მეორე მნიშვნელობით ხმარობდნენ. XI საუკუნეში თაკვერი სვანეთის ერისთავს ემორჩილებოდა, XII-XIII საუკუნეებში კი რაჭის ერისთავის საგამგეოში იყო და მისი ერისთავები ატარებდნენ ტიტულს „ერისთავი რაჭისა და თაკვერისა“.
ისტორიოგრაფიაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ „თაკვერის“ მთლიანად „ლეჩხუმით“ შეცვლა XIII-XIV სს-ში მოხდა. „ქართულ წერილობით წყაროებში ლეჩხუმი პირველად XV ს-ის დასასრულის, ჯაფარიძეთა და ბალსზემო სვანეთის სისხლის ზღვევის სიგელშია მოხსენიებული“. ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარის სახელწოდების – „თაკვერის“ „ლეჩხუმით“ შეცვლა მოსახლეობის მიგრაციასთან უნდა იყო დაკავშირებული. თუმცა ტრადიციით ლეჩხუმის ძველი სახელწოდება „თაკვერი“ ბოლო დრომდე არსებობდა. მაგალითად, ლეჩხუმის გვიანდელი მფლობელების დადიანების ტიტულიტურაში „ლეჩხუმის მფლობელის“ ნაცვლად გვხვდება „სვან-თაკვერის მპყრობელი“. 1748 წლის საბუთში დადიანი თავის თავს იხსენიებს, როგორც „ხელმწიფედ დადგინებულმან დიდისა ოდიშისა, სვან-თაკვერის მპყრობელმან, დადიანმან პატრონმა ოტიამ“. თაკვერის ადმინისტრაციული ცენტრი იყო თაკვერის ანუ ე. წ. ზუბის ციხე, რომელიც დღევ. ცაგერის სამხრეთით ცხენისწყლის პირას მდებარეობს და ამ მდინარეზე კონტროლი ჰქონდა დავალებული. ამ გზას სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა სვანეთისთვის. მნიშვნელოვანი ციხეები იყო თაკვერის ლეჩხუმურ ნაწილში აგრეთვე მურის, ორბელის, ისუნდერის, გვესოს.
XIII საუკუნეში რაჭა-თაკვერის საერისთავოს გაუქმების შემდეგ თაკვერი მეფის პირად დომენად (მამული) გამოცხადდა. მისი სავაჭრო-ეკონომიური ცენტრი იყო ლაილაში. XVII საუკუნის II ნახევრიდან ლეჩხუმში თავი იჩინა მისწრაფებამ დამოუკიდებლობისაკენ, ჩამოყალიბდა რამდენიმე სათავადო და გაჩნდა თანამდებობა – ტიტული ლეჩხუმის თავი. XVII საუკუნის II ნახევრიდან ლეჩხუმელი ძლიერი აზნაურები შეეცადნენ შეექმნათ ცალკე სათავადოები. ამ მხრივ გარკვეულ წარმატებას მიაღწია ინასარიძეთა საგვარეულომ, რომელიც ფლობდა სოფლებს: დოგიში, ჭაშლეთი, საჩხოური, წუცნა, კრიხი და სხვ. შემდგომში ლეჩხუმს მთლიანად ჩიქოვანთა ფეოდალური საგვარეულო დაეუფლა. 1715 წელს, მას შემდეგ, რაც ლეჩხუმს გამგებელი ბეჟან ჩიქვან-დადიანი სამეგრელოს მთავარი გახდა, ლეჩხუმი სამეგრელოს სამთავროს ერთ ნაწილად იქცა, ამიერიდან მას დადიანების დანიშნული სარდალ-მოურავი განაგებდა. XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე იმერეთის მეფე სოლომონ II შეეცადა ლეჩხუმის შემოერთებას, მაგრამ უშედეგოდ. სამეგრელოს სამთავროს რუსეთის იმპერიაში შესვლის შემდეგ ლეჩხუმის ტერიტორიაზე შეიქმნა ადმინისტრაციული ერთეული – ლეჩხუმის მაზრა. ამჟამად ლეჩხუმი ძირითადად ცაგერის რაიონს მოიცავს.
ლეჩხუმის თავადები იყვნენ გელოვანთა, მუშკუდიანთა, სილაგაძეების, ახვლედიანთა და ჩიქოვანთა საგვარეულოდან.
ბუნებრივი და კლიმატური პირობები ლეჩხუმში ბარული ტიპის მეურნეობას ქმნიდა. ვახუშტი წერდა: „თუმცა არის ლეჩხუმი მთის ადგილად თქმული, მაგრამ არის ვენახიანი, ხილიანი, მოდის ყოველი მარცვალნი, გარდა ბრინჯ-ბამბისა, მაგრამ სივიწროვისა და კლდიანობისათვის არა ეგოდენი სიმრავლით“. განვითარებული იყო მევენახეობა-მეღვინეობა, მემინდვრეობა და მესაქონლეობა. XVII ს-ში ლეჩხუმელი გლეხები იხდიდნენ: ღომს, პურს, ცერცვს, ძროხას, ცხვარს, ტახს, ბატს, ქათამს, თევზს, სანთელს. ლეჩხუმში ღვინო ბევრი მზადდებოდა. მას ჰყიდდნენ კიდევაც. XV ს. მიწურულს ლეჩხუმში 400 საპალნე ღვინო სვანებს შეუძენიათ. განსაკუთრებული ვაზის ჯიში – „უსახელოური“ მხოლოდ ლეჩხუმის სოფლებში – ზუბში, ოყურეშსა და ლასურიაშში იყო გავრცელებული.
ლეჩხუმში მოყვანილი მარცვლეულიდან შეიძლება დავასახელოთ იფქლი, ზანდური, მახა. ლეჩხუმში ზანდურსა და მახას სპეციალური საკრეფი იარაღით – შნაკვით კრეფდნენ (აგროვებდნენ). ზანდური და მახა ლეჩხუმისა და აგრეთვე რაჭისათვის ენდემური კულტურები იყო. ასე რომ, „მსოფლიოში პურეული მცენარეების აკულტურაციის ერთ-ერთ წრეში ლეჩხუმ-რაჭაც შედის“. გვიან პერიოდში ლეჩხუმში ფართოდ გავრცელდა სიმინდის კულტურა ლეჩხუმელთა მეურნეობაში ერთ-ერთი ძირითადი ადგილი მეხილეობას უკავია.
ლეჩხუმელები ცნობილი ხის ოსტატები იყვნენ. ზოგჯერ მასალად ვაზსაც ხმარობდნენ. ძველად ლეჩხუმში ხიდების ასაშენებლად ვაზს იყენებდნენ: „არამედ წყალი ესე, ვინაიდან არა უტევებს ხიდსა ქვისასა და ხისასა, ამისთვის შესწვენ ვაზისაგან და გააბამენ ამიერ კიდით იმერამდე და გაუბამენ ვაზისგანვე სახელურებსა აქეთ და იქით და ვლენ ქვითინი მას ზედა“.
ლეჩხუმის სოფელ საირმეში ამზადებდნენ თიხის ჭურჭელს. ცნობილი იყვნენ ლეჩხუმელი ქვის მთლელები და კალატოზები. ლეჩხუმელები ციხე-კოშკების მშენებლებიც ყოფილან, რომელთაგანაც დღეს არაერთია შემორჩენილი (მური ციხე, ორბელის ციხე...). ქართული საისტორიო ტრადიციით, ცაგერის ეკლესიაში „არის მაქსიმე აღმსარებელი დაფლული. არის მშვენიერნაშენი, კეთილ ადგილს და აწ ხუცის ამარად“.
ლეჩხუმელების შესახებ ვახუშტი წერს: „მოსახლენი არიან აზნაურნი და გლეხნი, რემეთუ არა არის მოსახლე, რომელსაც არა ედგას კოშკი ქვითკირისა და შენობანი ყოველნივე ქვითკირისანი. და არის მთითა და კლდითა ფრიად მაგარი, და კაცნი იქებურნი მბრძოლნი და შემმართებელნი, ჰაეროვანნი, ტანოვანნი, მდნენი და მორჩილნი უფალთა თვისთა“.
ლივანა, ლიგანი, ნიგალი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი ფეოდალური ხანის სამხრეთ საქართველოში, მდინარე ჭოროხის ქვემო დინებაში. წყაროებში პირველად იხსენიება XI საუკუნეში (ნიგალი). ვახუშტის (XVIII ს.) მიხედვით, მოიცავდა მდინარე ჭოროხის ხეობის იმიერ და ამიერ მხარეს ართვინის სანახებითურთ: „და ართვინის სანახებითურთ, ვიდრე ერგეს საზღვრამდე, ჭოროხის ხეობის იმერი და ამერი იწოდების ლიგანის ხეობად. და არის ეს ლიგანის ხეობა მიუხედავად სივიწროვისა, ფრიად ნაყოფიერი ნარინჯით, თურინჯით, ლიმოთი, ზეთისხილით...“ – წერს ვახუშტი. შემდგომში ლივანად მიაჩნდათ მდინარეების აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესაყართან მდებარე ტერიტორია. 1549 წელს ლივანა ოსმალებმა დაიკავეს. რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 ომის შემდეგ ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სხვა ტერიტორიებთან ერთად რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. ამჟამად ლივანის მხოლოდ მცირე ნაწილია საქართველოს ფარგლებში, დანარჩენი კვლავ თურქეთის საზღვრებშია.
ლორე, ლორი – შუა საუკუნეების ციხე-ქალაქი და ისტორიული მხარე ტაშირში (დღევ. სომხეთი). ქალაქის ნანგრევები შემორჩენილია ქ. სტეფანავანის ახლოს. დაარსდა XI საუკუნეში, 1065 წლიდან კვირიკიდების დინასტიის მიერ ჩამოყალიბებული ტაშირძორაგეტის სამეფოს ცენტრი. მდებარეობდა მაღალ სამკუთხა პლატოზე. ორი მხრით ხეობები იცავდა, მესამე მხრით - ციხესიმაგრეთა კედლების სისტემა. 1118 წელს მეფე დავით IV აღმაშენებელმა ლორე მიმდებარე ტერიტორიებით საქართველოს სახელმწიფოს შემოუერთა. განსაკუთრებული სამხედრო მნიშვნელობის გამო იგი საქართველოს ამირსპასალართა სადგომი პუნქტი გახდა. განვითარებული ფეოდალიზმის ხანაში მთელ ტაშირს ლორე ეწოდა. 1177 წელს ლორე მეფე გიორგი III-ის წინააღმდეგ აჯანყებული ივანე ორბელისა და დემნა უფრისწულის უკანასკნელი საყრდენი პუნქტი იყო. აჯანყების ჩახშობის შემდეგ ქალაქი ამირსპასალარ ყუბასარს გადაეცა. 1186 წლიდან ლორეს მხარგრძელთა ფეოდალური საგვარეულო ფლობდა და საქართველოს სანაპირო საერისთავოს ცენტრი იყო. 1236 წელს ლორე მონღოლებმა აიღეს და სასტიკად დაარბიეს. XIV-XV საუკუნეებში ქალაქი მნიშვნელოვნად დაქვეითდა და ციხესიმაგრის ფუნქციაღა შერჩა. XVI-XVIII საუკუნეებში საბოლოოდ დააკნინა ირანელთა და ოსმალთა ლაშქრობებმა. 1918-21 წლებში საქართველოს ეკუთვნოდა, მაგრამ კომუნისტებმა სომხეთს გადასცეს.
მაღრანდვალეთი – ისტორიული თემი აღმოსავლეთ საქართველოში მდინარე ლიახვის სათავეებში, ძირითადად მოიცავდა ახლანდელ ჯავის რაიონის ედისის ტერიტორიას. ცენტრი ედისა (შუა ფეოდალური ხანა). სახელწოდება მაღრანდვალეთი პირველად გვხვდება XIV საუკუნეში („ძეგლი ერისთავთა“). ნაწარმოების სიტყვა მაღნარიდან (ტყიანი) და მხარის სახელწოდება დვალეთიდან. გვიანდელი შუა საუკუნეებში მაღრანდვალეთი ქსნის საერისთავოს შემადგენლობაში მოექცა. ვახუშტი ბაგრატიონის (XVIII ს.) ცნობით, მაღრანდვალეთი ქსნის ერისთავთა მამული იყო. მაღრანდვალეთის ისტორიულ ძეგლთაგან აღსანიშნავია ე. წ. ცარციათების ნაქალაქარი სოფ. ედისის მახლობლად, „ზილდი მასიგ“ (უბნის კოშკი), ზურგიანი კოშკები გალუანთასა და ედისაში. მაღრანდვალეთის უძველესი მოსახლეობა ქართული და დვალური იყო. გვიანდელი შუა საუკუნეებში აქ კომპაქტურად დასახლდნენ ოსი მოახალშენეები.
მესხეთი – ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს (ზემო ქართლი) ზოგადი სახელწოდებაა. ანტიკური წყაროებში (სტრაბონი) მოიხსენიება ეს ტერიტორია „მოსხიკეს“ სახელწოდებით. (მოსხური ქვეყანა, მესხების მხარე) ეწოდებოდა. აღსანიშნავია, რომ ძველი ქართული წყაროები „მესხეთს“ არ ახსენებენ და ამ მხარის სახელწოდებად X-XVI სს-ში ზემო ქართლი იხმარებოდა. მის პარალელურად არსებობდა ტერმინები შიდა ქართლი და ქვემო ქართლი. ზემო ქართლი მოიცავდა მტკვრის აუზის ზემო ნაწილს (სამცხე, ჯავახეთი, არტაანი, ერუშეთი, კოლა) და ჭოროხის აუზს მთლიანად (აჭარა, კლარჯეთი, შავშეთი, ტაო, სპერი). იგი სამხრეთიდან მდინარეების ევფრატისა და არაქსისაგან იფარგლებოდა ე. წ. მოსხური მთებით.
მისიმიანეთი – მდებარეობდა მდ. კოდორისა და მდ. კელასურის ზემო წელზე, აფშილეთის ჩრდ აღმოსავლეთით. მათი საზღვარი ციხე-ქალაქ წებელდასთან ახლოს გადიოდა. ჩრდილოეთით მას ესაზღვრებოდა ალანია, რომელთა საზღვართა აგებული იყო სობღისის ციხე (მარუხის უღელტეხილთან). სამხრეთ-აღმოსავლეთით ეგრისის საზღვართან მდებარეობდა ბუქლონის ციხე. ჩრდილო აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა სვანეთი, რომელთანაც საზღვარი კოდორის ქედზე გადიოდა. ჩრდ-დას-თით მდ კელასურის ზემო წელის გაყოლებით ესაზღვრებოდა მთიანი აბაზგია.
მისიმიელებს ეკავათ ქლუხორისა და მარუხის უღელტეხილები, რომელთა გავლით ალანიაში მნიშვნელოვანი სავაჭო გზები მიდიოდა. ამიტომ მისიმიანეთზე და აფშილეთზე კონტროლით მთელს ჩრდ-დას საზღვარი დაცული იყო ჩრდილო კავკასიელთა შემოსევებისგან. მისიმიანეთის მთავრი ციხე იყო ჩახარი. მნიშნვნელოვანი ციხეები იყო აგრეთვე კოდორის შუა წელზე მდებარე პსკალის ციხე, ლათას ციხე.
მისიმიელები სვანურ ტომს წარმოადგენდნენ და ქრისტიანები იყვნენ. სვანები თავის თავს „მიშვიანის“ ეძახიან. ზოგიერთი ბიზანტიელი ისტორიკოსი მისიმიელებს ფუსტებს ეძახის. „ფუსტ“ კი ერთ-ერთ სვანურ ღვთაებას ქვია.
მიჩნეულია, რომ ხადის ადრინდელი სახელწოდება იყო წილკანი. ლეონტი მროველი, როდესაც წმინდა ნინოს მიერ მთიელთა გაქრისტიანებაზე საუბრობს, სხვა მთიელებთან ერთად, წილკნელებსაც ასახელებს. ცხავატი კი პირველად ბუღა-თურქის ლაშქრობის დროსაა (853 წ.) „ქართლის ცხოვრებაში“ სახელდებული. ხადისა და წილკანის გაიგივება ჩვენ არადამაჯერებლად მიგვაჩნია. წილკნელთა თემის არსებობა არაგვისავე ხეობაში სხვაგანაა საგულვებელი. XIII ს. დასასრულს სამეფო ხელისუფლებისაგან განდგომილი ფხოველების წინააღმდეგ ხადელები და ცხავატელებიც იბრძოდნენ. XIV ს-ში ცხავატსა და ხადას ბრძოლა ჰქონდა ცხრაზმისხევთან (ქსნის ერისთავებთან). ერთ-ერთი ბრძოლის დროს 18 ცხავატელი ხევისბერი დაღუპულა.
მთიულეთი კოშკებით იყო დაფარული. მარტო ხადაში 60 კოშკი ყოფილა“. ...გარდა სვანეთისა ჩვენ არ ვიცით არც ერთი კუთხე, სადაც მცირე ტერიტორიაზე ასე ბევრი კოშკი იდგეს“. მთიულეთში კოშკების განსაკუთრებული ტიპი – ზურგიანი კოშკები იყო აგებული. კოშკებს ზურგი მთისაკენ აქვთ მიქცეული. ისინი ძირითადად ადრეფეოდალურ ხანაში (X ს-ის ჩათვლით) არის აგებული. სამეცნიერო ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ მთიულეთის კოშკებში შერწყმულია თავდაცვითი და საკულტო ფუნქციები.
როგორც მთიანეთის ყველა მხარეში, მთიულეთშიც მეცხოველეობა, როგორც მესაქონლეობა, ისე მეცხვარეობა იყო განვითარებული. თავისთავად ცხადია, აქ მიწათმოქმედებასაც მისდევდნენ, მაგრამ მიწის სიმცირისა და სიმწირის გამო, მოსავალს საკმარისი რაოდენობით ვერ იღებდნენ. პურეულს ბარში ყიდულობდნენ. მთიულები ზამთრობით ცხვარს თბილისის მახლობლად, დიღმის ველზე და აგრეთვე სოფელ აღაიანთან აბალახებდნენ, ხოლო ზაფხულობით-თავიანთ მთებში. ყიდდნენ ყველს, ერბოს, მატყლსა და ცხვრის ტყავებს, ამზადებდნენ მატყლის უხეშ ქსოვილს, თელავდნენ ნაბდებს. მოყავდათ კანაფი, რომლისაგანაც თოკს გრეხდნენ. მთიულეთში განვითარებული იყო ასევე ხელოსნობა, მატყლისა და რქის დამუშავება. მთიულეთსა და მთიულებზე საუბარს ვახუშტის სიტყვებით დავამთავრებთ: „და არის მოზღუდვილი მთიულეთი მთითა, ამის გამო მაგარი და შეუვალი არის, უვენახო, უხილო, მცირე მოსავლიანი. მოიტანენ ბარიდან ტკბილსა, ჩაასხმენ აქა და ლომისას, და დადგების ღვინო კეთილი, თეთრი და ტკბილი... არის ცხვარი უდუმო-კუდიანი, ძროხა და ცხენიც არა მრავალ, სივიწროვის გამო. ჰავითა არის ფრიად კეთილი და მშვენიერი, წყარო-წყლითა და მწვანითა... პური ნოყიერი, ეგრეთვე ქრთილიცა (შემოდგომაზე დათესისლი ქერი). კაცნი ჰაეროვანნი, მდნენი და მბრძოლნი, ერთგულნი, ბრიყვ-უსაქციელონი, საჭურველთ-მოყვარენი, სამოსელთა და იარაღთა გამწყონი. ქალნიცა მშვენიერნი“.
მოვაკანი – ისტორიული მხარე, რომელიც მდ. მტკვარსა და ალაზანს შორის იყო მოქცეული. ვახუშტის ცნობით: „აქ მტკვრისა და ალაზნის შესართავს შორის არის მოვაკანი, ხოლო მტკვრისა და ალაზნის შესართავის ზევით, ჩრდილოეთით მოერთვის ალაზანს მცირე ალაზანი ანუ იორი და ამათ შესართავს შორის არის ჰერეთი“.
იმერეთი იყოფა „ზემო და ქვემო იმერეთად“. გარდა ზემო და ქვემო იმერეთისა, იმერეთში გამოიყოფა აგრეთვე ოკრიბა. ზემო იმერეთი ქართლ-იმერეთის ქედიდან დაწყებული ყვირილას და ხანისწყლის რიონთან შერთვის ადგილამდე ვრცელდება. კოლხეთის დაბლობზე გაშლილი ქვემო იმერეთი კი, ყვირილა-ცხენისწყლის შესართავამდე მოდის. ახლანდელი ოკრიბა, რომელიც დღევანდელი ტყიბულის რაიონს მოიცავს, ხანგრძლივ ისტორიულ პროცესში ჩამოყალიბდა. ის საქართველოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მხარის, იმერეთის ერთი ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონია.
პალაკაციო – მხარე ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში (ახლანდელი თურქეთის ტერიტორია); აბოცს, ჯავახეთს, კოლა-არტაანსა და კარს (ყარსი) შორის მდებარე მიწები; XII საუკუნის ბოლო პერიოდში ადმინისტრაციულად ჯავახეთის სანაპირო საერისთავოში შედიოდა; მომდევნო საუკუნეებში სამცხე-საათაბაგოს შემადგენელი ნაწილი იყო. ამ პერიოდში პალაკაციოს უკვე „ჩრდილის“ (თურქ. „ჩილდირ“) სახელით მოიხსენიებდნენ. 1186/87 წლებში ჯავახეთის ერისთავთ-ერისთავმა გამრეკელ კახას ძე თორელმა დაამარცხა პალაკაციოში შემოსული თურქები. XVI საუკუნეში, იგივე ჩრდილის-ჩილდირის მხარე, ოსმალებმა დაიპყრეს. 1578 წელს აქ გაიმართა დიდი ბრძოლა ოსმალთა და სპარსელთა ჯარებს შორის.
პანკისის ხეობა – მდებარეობს მდინარე ალაზნის ზემო დინების ხეობაში (ბახტრიონის ზემოთ) კავკასიონის ფარგლებში, დღევანდელი ახმეტის რაიონის ტერიტორიაზე. სიგრძე 34 კმ (მთა ბორბალოდან ალაზნის ვაკემდე). შემოფარგლულია კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ განშტოებებით – პანკისისა და დიდგვერდ-ნაქერალის ქედებით. მდინარე ალაზნის აუზის ზემო ნაწილი ქოჩარის ქედით იყოფა ორ ხეობად, რომლებიც მდინარეებს წიფლოვანისწყალსა და სამყურისწყალს ეკუთვნის. ზღვის დონიდან 950 მ სიმაღლეზე ეს მდინარეები ერთდებიან და წარმოშობენ ალაზანს. ხეობის ფერდობები 2000-2200 მ-მდე შემოსილია ფართოფოთლოვანი ტყით. ალაზნის მარჯვენა შენაკადის ბაწარის ხეობაში არის უთხოვრის ტყის ბაწარის სახელმწიფო ნაკრძალი.
პარხალი (მხარე) – საქართველოს ისტორიული მხარე ტაოში (დღევ თურქეთი), რომლის ცენტრი იყო დაბა პარხალი. ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარე ჭოროხის შუა წელის მარცხენა შენაკადის პარხალისწყლის აუზს. სახელწოდება „პარხალი“-ს უკავშირებენ ანტიკურ წყაროებში მოხსენიებულ პარიადრის მთიანეთს. პარხალი ანტიკური ხანიდან ტაოს ნაწილი იყო. მოვსეს ხორენაციის ცნობით „პარხარი იყო ტაიკის შიდა მხარე“. X საუკუნეში პარხალი დავით III კურაპალატის მამული იყო. აქ რამდენიმე კმ-ზე გრძელდებოდა კლდეში გამოკვეთილი სარწყავი არხი, რომლის მშენებლობა (XII-XIII საუკუნეების მიჯნა) მეფე თამარს მიეწერება.
რაჭა – მდებარეობს დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, მდინარე რიონისა და მისი შენაკადების ხეობაში. სამხრეთისან მას იმერეთი ესაზღვრება; ჩრდილოეთით ოსეთისაგან კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი ჰყოფს. აღმოსავლეთით რაჭას შიდა ქართლი ესაზღვრება, ჩრდილო-აღმოსავლეთით – ქვემო სვანეთი, დასავლეთით ლეჩხუმი. რაჭა, რომელიც რიონისა და ჯეჯორის ხეობებში მდებარეობს, დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით ამბროლაურისა და ონის რაიონებს მოიცავს. ისტორიულად კი რაჭა ზემო და ქვემო რაჭად იყოფა. ცალკე გამოიყოფა მთის რაჭაც.
ხშირად რაჭას ლეჩხუმის ეთნოგრაფიულ ერთეულთან ერთად გაიაზრებენ ხოლმე – „რაჭა-ლეჩხუმი“. მაგრამ საქართველოს ჩრდილოეთის ეს ორი მხარე დამოუკიდებელი ტერიტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულებია. რაჭასა და ლეჩხუმის ერთად გააზრებას, ერთ კომპლექსში წარმოდგენას ისტორიული საფუძველიც აქვს. ამ ორი ეთნოგრაფიული ერთეულის გაჩენამდე, ეს ორი კუთხე ერთი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი იყო, რომელსაც თაკვერი ეწოდებოდა. „თაკვერი“ დამოწმებულია VII ს. სომხურ გეოგრაფიაში. თაკვერს თავდაპირველად რაჭის ერთეული გამოჰყოფია და „თაკვერის“ სახელწოდება მხოლოდ ლეჩხუმს ჰქონდა შემორჩენილი. X ს-დან რაჭა ცალკე საერისთავო იყო. რაჭის შემადგენელი ნაწილი იყო კუდაროს „ქვეყანაც“, რომელიც ჯეჯორის ხეობის ზემო წელშია. ის პირველად სორის სახარების XIV ს-ის მინაწერშია მოხსენიებული: „ერთი ძროხა კუდარული და ერთი ცხვარი“. იმავე სახარების XVI ს-ის მინაწერში კი ვკითხულობთ: „ერთი ძროხა კუდაროს ბეგრისაგან“. გვიან ფეოდალურ ხანაში კუდაროში ოცამდე სოფელი შედიოდა. მოგვიანებით, კუდაროდან რაჭველთა გადასახლების შემდეგ, მათ ნასახლარებზე ოსები დაფუძნდნენ (XVIII ს. დასაწყისი): „მას ზევით მოსახლენი არიან ოვსნი, და უვენახო-უხილო, ვითარცა სხვანი მთის ადგილნი. უწოდებენ ამას კუდაროს“ – გვამცნობს ვახუშტი. კუდაროს ოიკონიმია (სოფლის სახელები) ქართულია.
მთის რაჭას რაც შეეხება, ის XV ს-მდე სვანეთის საკუთრება ყოფილა. ვახუშტი მთის რაჭის სოფლებს გლოლას, ჭიორასა და ღებს მოიხსენიებს, როგორც „კოშკოვან-გოდლოვან-ზღუდიან“ დასახლებულ პუნქტებს. მთის რაჭაში ბევრი კოშკი ყოფილა, რასაც ვახუშტიც აღნიშნავდა. ის ხაზს უსვამდა იმას, რომ გლოლა, ჭიორა და ღები „კოშკოვან-გოდლოვან-ზღუდიანი“ სოფლები იყო. ამას ადასტურებს დიუბუა დე მონპერეს მიერ XIX ს-ის 30-იან წლებში გადაღებული ღების სურათი, სადაც რაჭულ დუროიან (სათოფურიან) სახლებს შორის არაერთი კოშკიც ჩანს.
რაჭაში ბევრი ეკლესია და ნაეკლესიარი, ციხე და ნაციხარია აღრიცხული. რაჭველები ცნობილი ხელოსნები იყვნენ (კალატოზები, ხე-ტყის ოსტატები, ქვის დამმუშავებლები). XI ს-ში, ნიკორწმინდის „დაწერილის“ მიხედვით, რაჭასა და მის მეზობელ არგვეთ-ოკრობაში მრავლად უშენებიათ ორსამსართულიანი სახლები, რომლის ქვედა ქვითკირით აშენებული სართული ბოსლად და ფარეხად იყო გამოყენებული. ზედა მეორე და მესამე სართულებში, რომელიც ძირითადად ხისაგან კეთდებოდა და „სენა“ და „ქორედი“ ერქვა, ადამიანები ცხოვრობდნენ. თუმცა ისეთი სახლებიც შენდებოდა, რომლის პირველი სართულიც საცხოვრებლად იყო გამოყენებული. აქვე ტრადიცია ყოფილა მარნის შენობების მუხის ხით აგებისა (ისინი ქვიტკირისაც უშენებიათ) და ზემოთ დახერხილი ხისაგან ბეღლების გამართვისა. სოფელი წედისი რკინის მადნის მოპოვებითა და რკინის იარაღების დამზადებით იყო ცნობილი: „ჯეჯორისავე აღმოსავლით არის დაბა წედისი და ციხე მცირე. აქ არის ლითონი რკინისა და იღებენ მრავალს“.
რაჭაში მოჰყავდათ საგაზაფხულო და საშემოდგომო ხორბალი, ქერი და შვრია. ეს ორი კულტურა უფრო მაღალმთიან სოფლებში იყო გავრცელებული. აქვე დიდი ადგილი ეკავა მევენახეობას. ქვემო რაჭაში თუ მევენახეობა-მეღვინეობა იყო წამყვანი – ზემო რაჭაში – მესაქონლეობა. „დახელოვნება ისე შორს წავიდა, რომ თითოეულმა სოფელმა თავისი მიკროჰავის შესაფერისი საგანგებო ჯიშიც კი გამოიყვანა (თხმორული, ხოტეური)... რიონის მარჯვენა სანაპიროზე მზიგულ, თორნიადაგიან ფერდობებზე გაშენებული ალექსანდროული, მუჯირეთული და კეთილშობილური საფერავი იძლეოდა საყოველთაოდ სახელმოხვეჭილ „ყიფიანის ღვინოს“, ამჟამად „ხვანჭკარის“ სახელწოდებით რომაა ცნობილი“.
რაჭის მოსახლეობისათვის ტრადიციული იყო გარესამუშაოზე სიარული, რასაც „მოსაგებში“ წასვლას უწოდებდნენ. გარე სამუშაოზე რაჭველი გლეხები გვიან შემოდგომაზე მიდიოდნენ და გაზაფხულზე, მიწის სამუშაოების დაწყების დროისათვის ბრუნდებოდნენ. XIX ს-ის 30-იანი წლებიდან რაჭველების გარე სამუშაოზე სიარული საქართველოს ფარგლებს გასცდა. ისინი ჩრდილოეთ კავკასიაში და უფრო შორსაც მიდიოდნენ. აღსანიშნავია, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში გადასული ბევრი რაჭველი უკან აღარ დაბრუნებულა, საცხოვრებლად იქ დარჩა. რაჭველები საქონლით ვაჭრობასაც ეწეოდნენ „ზამთრის მოახლოებისას გლეხი, საზამთრო საკვების სიმცირის გამო, იალაღზე ნასუქ პირუტყვს მოგებით ჰყიდის, სამაგიეროდ, გაზაფხულზე ამავე ფულით ნაზამთრ საქონელს იაფად ყიდულობს. რაჭველებს აგრეთვე გადმოყავთ ბალყარეთიდან საქონლის ჯოგები და ონში მოგებით ჰყიდიან. ამ მხრივ დიდ უნარიანობას ჩრდილო კავკასიაში ღებელები იჩენენ, რომლებიც გადადიან ჩრდილო კავკასიაში, ეწევიან იქ ფაზიკურ შრომას და შინაური პირუტყვითაც ვაჭრობენ“.
არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ, რომ რაჭაში შემუშავებული იყო განსაკუთრებული ტიპის სახვნელი იარაღი, რომელიც მხოლოდ ადგილობრივ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ, რელიეფურ პირობებთან იყო შეგუებული. რაჭული სახვნელი ნიადაგს ისე ამუშავებდა, რომ მის გამოფიტვა-დაცურებას გამორიცხავდა.
ვახუშტი ბაგრატიონი რაჭველებს ახასიათებს შემდეგნაირად: „კაცნი ტანოვანნი, მდნენი, ბრძოლასა შემმართებელნი, ძლიერნი. ქალნი მშვენიერნი, მქცევნი ეგრეთნივე რბილი“.
ადრეულ პერიოდში რაჭა თაკვერთან ერთად ქმნიდა თაკვერის საერისთავოს, რომელიც ეგრისის სამეფოში შედიოდა, ხოლო ე. წ. რაჭის „მთიულეთი“ სვანეთს ეკუთვნოდა. X ს-ის დასასრულამდე სვანეთში გლოლა და უწერაც შედიოდა.
X საუკუნის ბოლოს ბაგრატ III-ის ბრძანებით შეიქმნა რაჭის საერისთავო და პირველ ერისთავად დანიშნული იქნა მის მიერ კლდეკარის ერისთავის რატი ბაღვაშის შვილიშვილი რატი ლიპარიტის ძე, რომელმაც აქ ნიკორწმინდას ტაძარი ააგო. რაჭის საერისთავოს ჩამოყალიბების შემდეგ თაკვერის საერისთავოს მნიშვნელობა ძალიან შეიზღუდა. შუა ფეოდალურ ხანაში იგი მხოლოდ ცხენისწყლის ხეობის შუა წელს, დაახლოებით დღევანდელი ცაგერის რაიონს მოიცავდა.
XI საუკუნეში თაკვერი სვანეთის ერისთავს ემორჩილებოდა, შემდეგ კი რაჭის ერისთავებს გადაეცა. რაჭის საერისთავოს შემადგენლობაში გადავიდა ე.წ. რაჭის „მთიულეთის“ ორი სოფელი – უწერა და გლოლა.
შუაფეოდალურ ხანაში ყველა და მათ შორის რაჭის ერისთავიც, საქართველოს მეფის მოხელეს წარმოადგენდა. იგი თავის საერისთავოში კრებდა სახელმწიფო გადასახადს და საჭიროების შემთხვევაში რაჭის ლაშქარს უძღოდა წინ.
X-XIII ს-ში რაჭას ჩრდილოეთით სვანეთის საერისთავო ესაზღვრებოდა და მათი საზღვარი ლეჩხუმის ქედზე და მდ. ჭანჭახის სათავეებზე გადიოდა. იმერეთისგან რაჭის ქედი საზღვრავდა, დას. თაკვერისგან გველისთავის ქედი და სოფელ ალპანის სამხრეთით მდებარე ვიწრობები გამოყოფდა. ერისთავის რეზიდენცია იყო სოფელ წესთან მდებარე მინდაციხე. მეორე რეზიდენცია კი კვარის ციხე. საერისთავო იყოფოდა ხევებად, ხევები კი სოფლებად.
XV ს-ში რაჭის საერისთავოს შეუერთდა სვანეთის აღმ. მთიულეთი და საზღვარი კავკასიონამდე მივიდა. ლეჩხუმთან საზღვარმა კი მდ. ასკისწყლამდე გადაინაცვლა. შემოუერთდა აგრეთვე კუდარო, სადაც XV–XVII ს-ში დვალეთიდან გადმოსული ოსები დასახლდნენ. 1535 წელს იმერეთის მეფემ ერისთავ შოშოტას გადასცა მინდაციხე და რაჭის სადროშოს სარდლობა ჩააბარა. მინდაციხე და სასახლე სოფელ წესში ისევ ერისთავთა მთავარი რეზიდენციები გახდა. საგვარეულო საძვალე კი ბარაკონის ეკლესია. XV საუკუნეში რაჭის საერისთავოს აზნაურები იყვნენ ჭარელიძეები, ბაქრაძეები, კოტრიძეები, ჯაფარიძეები, ლაშხიშვილები და გარაყანიძეები. მომდევნო ხანაში ჭარელიძეები, კოტრიძეები გადაშენდნენ. გარაყინიძეებმა და ლაშხიშვილებმა რაჭა დატოვეს. ჯაფარიძეებმა თავიანთი სათავადო ჩამოაყალიბეს. XVI-XVII საუკუნეებში შეიქმნა წულუკიძეების, იაშვილებისა და ყიფიანების სათავადოები.
ერისთავებს თავდაპირველად საკუთარი სათავადო ჰქონდათ, რომელიც მდ. ლუხუნის ხეობას, სოფელ წესსა და მდ. რიონის ხეობის ერთ ნაწილს მოიცავდა. მოგვიანებით კი სამეფო მამულებიც (სოფელი ნიკორწმინდა, სოფელი შაორი, სოფელი ამბროლაური) მიიტაცეს და უძლიერეს ფეოდალებად იქცნენ, რომლებიც თვით იმერეთის მეფეებს ებრძოდნენ. განსაკუთრებით დიდ წარმატებას როსტომ ერისთავმა მიაღწია. მან გააძევა რაჭის თავადები: ჯაფარიძეები, წუკუკიძეები, იაშვილები და რაჭის ფაქტიური მფლობელი გახდა. როსტომი დიდ ყურადღებას უთმობდა ერისთავთა მთავარი რეზიდენციის მოვლას. მან გაამაგრა ხიდიკარის კოშკები და მინდაციხე, აღმოსავლეთ საქართველოდან საგანგებოდ მოიწვია ვინმე ავთანდილ შულავრელი და ახალი ეკლესიის აგება დაავალა. ბარაკონის ეკლესიის მშენებლობა 1753 წ. დასრულდა, რაზეც მეტყველებს დასავლეთის კარის თავზე შემორჩენილი წარწერა, რომელშიც როსტომ ერისთავი და მისი ოჯახის წევრები არიან მოხსენიებული. აღმოსავლეთ მხარეს, სარკმლის თავზე წარწერაში „ოსტატი შულავრელი ავთანდილი“ არის მოხსენიებული.
როსტომ ერისთავი ებრძოდა იმერეთის მეფე სოლომონ I-ს. 1769 წლის სექტემბერში სოლომონმა შეიპყრო რაჭის ერისთავი, დააბრმავა და საერისთავო ჩამოართვა. დაისაჯნენ როსტომ ერისთავის ვაჟებიც. რაჭიდან გაძევებულ ფეოდალებს ყმა-მამული დაუბრუნეს. ერისთავთა მამული კი მეფის საკუთრებად გამოცხადდა.
1784 წ. სოლომონ I გარდაიცვალა და ტახტი მისმა ბიძაშვილმა დავით გიორგის ძემ დაიკავა. მან აღადგინა რაჭის საერისთავო და ერისთავობა მის დისწულს ანტონს უბოძა.
1789 წ. იმერეთის სამეფო ტახტი დაიკავა სოლომონ II, რომელმაც საბოლოოდ გააუქმა რაჭის საერისთავო.
რაჭა 1811 წლიდან რაჭის ოკრუგის სახელწოდებით იმერეთის ოლქის შემადგენლობაში იყო. 1840 წელს ეწოდა რაჭის უბანი და შევიდა საქართველო-იმერეთის გუბერნიის ქუთაისის მაზრის შემადგენლობაში. 1846 წელს ქუთაისის გუბერნიის შექმნის შემდეგ, რაჭის უბანს დაემატა ოსეთის ოკრუგის მამისონის ხეობის სოფლები და იწოდა რაჭის მაზრად. იყოფოდა ბუგეულის, კუდარო-მამისონის, უწერისა და ხოტევის უბნებად, ხოლო 1888 წლიდან ამბროლაურისა და ონის უბნებად. საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების (1921 წ.) შეიქმნა იმავე რაჭის მაზრის სახელწოდების ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული, რომელიც 1928 წელს გაერთიანდა ლეჩხუმის მაზრასთან და იწოდა რაჭა-ლეჩხუმის მაზრად. დღეისათვის რაჭა ზემო (ონის რაიონი) და ქვემო (ამბროლაურის რაიონი) იყოფა.
საარიშიანო – ჰერი დიდებულის არიშიანისათვის დავით აღმაშენებლის მიერ სამფლობელოდ მიცემული ტერიტორია. XII-XIII საუკუნეებში გაერთიანებული საქართველოს უკიდურესი სამხრეთ-აღმოსავლეთი სანაპირო (სასაზღვრო პროვინცია) იყო და მოიცავდა ახლანდელი აზერბაიჯანის დასავლეთ ნაწილს (X საუკუნის შაქისა და ყაბალის მხარეებს). ტერმინი „საარიშიანო“ სამეცნიერო ლიტერატურაში შემოტანილია ნიკო ბერძენიშვილის მიერ.
ჭარ-ბელაქანი+ელისუს სასულთნო=„საინგილო“
სახელწოდება მომდინარეობს ისტორიული მხარის ეგრისის სახელიდან – საეგრო-სამეგრო-სამეგრელო. „ეგრისი“ შედარებით ვრცელ ტერიტორიას მოიცავდა, როგორც ჩრდილო-დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის მიმართულებით. ჩრდილო-დასავლეთით, აფხაზეთთან, როგორც პოლიტიკური, ისე ეთნოგრაფიული საზღვარი უფრო შორს ვრცელდებოდა. ეთნოგრაფიული სამეგრელოა დღეს აგრეთვე აფხაზეთში შემავალი სამურზაყანო, რომელიც მდინარეებს ენგურსა და ღალიძგას შორისაა მოთავსებული. XIII-XV საუკუნეებში საეგროს (ოდიშს) უკვე ვიწრო მნიშვნელობა აქვს – აღნიშნავს ქართველების ეთნოგრაფიული ჯგუფით – მეგრელებით - დასახლებულ მხარეს მდინარეებს ფსირცხასა (ძვ. ანაკოდიისწყალი) და ცხენისწყალს შორის. ცენტრალური ქალაქია ზუგდიდი.
სამეგრელოს ცალკე მხარედ ჩამოყალიბება დაიწყო ახ. წ. VIII საუკუნის ბოლოს, როდესაც აფხაზეთის მეფე ლეონ II-მ შექმნა ეგრისის საერისთავო, რომელიც მოიცავდა ტერიტორიან მდინარეებს რიონს, კელასურსა და ტეხურს შორის. მისი ცენტრი იყო ციხე-ქალაქი ბედია, რის გამოც ამ საერისთავოს საბედიანო ეწოდა. მოგვიანებით აღმ. საზღვარმა ცხენისწყლამდე გადმოიწია. XI ს-ში ტერმინი საბედიანო ოდიშმა შეცვალა. ამ დროიდან მისი ერისთავები იყვნენ დადიანები, რომლებიც XII ს-ის მეორე ნახევარში დიდაზნაურებად იქცნენ, საქართველოს სამეფოს უმაღლეს თანამდებობაზე ინიშნებიდნენ, მეფის კურთხევაში მონაწილეობდნენ და პერიოდულად მთელი დასავლეთ საქართველოს პატრონებადაც ითვლებოდნენ.
XIV საუკუნეში დადიანებმა გურია, აფხაზეთი (ანაკოფიისწყლამდე) და ბალსქვემო სვანეთი შემოიერთეს, ერისთავთ-ერისთავის ტიტული მიიღეს და შიდა საქმეებში სრულიად დამოუკიდებელ მმართველებად იქცნენ. საქართველოს დაშლამდე ისინი საქართველოს ერთიანობის მომხრე დავით ულუს შთამომავლების მომხრეებად გამოდიოდნენ, დავით ნარინის შთამომავალ ლიხთ-იმერეთის მეფეებთან ბრძოლაში.
საქართველოს დაშლის შემდეგ დადიანები ფორმალურად აღიარებდნენ იმერეთის მეფეთა უზენაესობას, მაგრამ, როდესაც იმერეთის მეფე ბაგრატ III-მ მოინდომა სამეგრელოს შემოერთება, დადიანი ლევან I 1557 წელს სტამბულში გაიქცა და სულთნისგან დამოუკიდებელი მმართველის ტიტული მიიღო. ამიერიდან დადიანები „ხელმწიფე დადიანის“ ტიტულით იხსენიებოდნენ. ასე დაარსდა სამეგრელოს სამთავრო.
XVI-XVII საუკუნეებში ჩრდილო კავკასიელთა შემოსევების გამო სამეგრელოს სამთავროს ჩრდილოეთ-დასავლეთ საზღვარმა მდინარე კელასურამდე გადმოიწია, ლევან II დადიანმა რამდენჯერმე წარმატებით ილაშქრა აფხაზეთში, მაგრამ მაინც იძულებული გახდა აფხაზი ფეოდალების თავდასხმათა აღსაკვეთად აეგო სიმაგრეთა სისტემა (კელასურის კედელი), რომელსაც მორიგეობით იცავდნენ სამეგრელოს სამთავროს ფეოდალები.
ლევან II დადიანის სიკვდილის შემდეგ, სამეგრელოს სამთავრო დასუსტდა. ამით ისარგებლეს აფხაზმა ფეოდალებმა, რომელმაც XVII საუკუნის 90-იან წლებში ხელთ იგდეს სამეგრელოს სამთავროს ტერიტორია მდინარე ენგურამდე. გიორგი IV ჩიქვან-დადიანმა რამდენჯერმე წარმატებით ილაშქრა მათ წინააღმდეგ, მაგრამ დაკარგული ტერიტორიის დიდი ნაწილის დაბრუნება ვერ მოხერხდა. მართალია საზღვრად ენგური დარჩა, თუმცა ღალიძგასა და ენგურს შორის წარმოშობილი შერვაშიძეთა სამფლობელო სამურზაყანო ძირითადად ჩიქვან-დადიანებს ემორჩილებოდა და იქაური მოსახლეობის აფხაზიზაცია აღარ მომხდარა. ბოლომდე სამეგრელოს შემადგენლობაში დარჩა ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი.
1857 წელს რუსეთმა სამეგრელოს სამთავროში რუსული მმართველობა შემოიღო. 1866 წელს სამეგრელოს მთავრის ტახტზე ნიკომ ოფიციალურად თქვა უარი. 1867 წ. 4 იანვარს რუსეთის ხელისუფლებამ სამეგრელოს სამთავრო იურიდიულადაც გააუქმა.
სამეგრელოს სამთავროს პოლიტიკური და სოციალური აღნაგობა საქართველოს სხვა სამეფო-სამთავროთა მსგავსი იყო. მთავრის ხელისუფლება კანონით შეუზღუდველი იყო. იგი სამთავროს კარის მოხელეთა საშუალებით განაგებდა. თავდაპირველად სამთავროს უპირველეს მოხელეს ვეზირი წარმოადგენდა, XVII საუკუნის დასაწყისიდან – ლიპარტიანი, ხოლო XVIII საუკუნიდან სახლთუხუცესი. აღმასრულებელი ხელისუფლება ბოქაულთუხუცესის ხელთ იყო. სამეგრელოს სამთავრო დაყოფილი იყო სამოურავოებად. თავდაპირველად სამეგრელოს მთავრის პირველი რეზიდენცია ჭაქვინჯა იყო, ხოლო XVI საუკუნიდან – ზუგდიდი. ამის გარდა მთავარს 12-ზე მეტი სასახლე ჰქონდა. სამეგრელოს სამთავროში ორი ძირითადი კლასი იყო: გლეხები და ფეოდალები. გლეხობის ყველაზე მნიშვნელოვან კატეგორიას მებეგრე ანუ მოინალე გლეხები წარმოადგენდნენ. მათ საკუთარი კარმიდამო ჰქონდათ და ევალებოდათ ბეგარის გაღება და მუშაობა. გლეხთა ყველაზე უუფლებო კატეგორიას მოჯალაბე ანუ დოლმახორე გლეხობა წარმოადგენდა.
სამეგრელოს სამთავროში ფეოდალური კლასის ქვედა წოდებას აზნაურები ქმნიდნენ. მათი ერთი ნაწილი სამეგრელო მთავრის, მეორე კი მსხვილი ფეოდალებისა და ეკლესიის ვასალები იყვნენ. ფეოდალური კლასის უმაღლეს წოდებას თავადები ქმნიდნენ, რომელთაც საკუთარი სათავადოები ჰქონდათ. XV-XVII საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროში ჩამოყალიბდა ჭილაძეების, გოშაძეების, ჩიჩუების, ფაღავების, ჯაიანების, ქოჩაკიძეებისა და დგებუაძეების სათავადოები. XVIII საუკუნის დასაწყისში ახალი – ჩიქოვანთა სათავადო. საქართველოს ერთიანობის ხანაში ოდიშის საერისთავო ეკლესიურად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ემორჩილებოდა, ხოლო აფხაზეთის საკათალიკოსის ცალკე გამოყოფის შემდეგ აფხაზეთის კათალიკოსს. XVII საუკუნის 80-იან წლებამდე სამეგრელოს სამთავროში 6 საეპისკოპოსო კათედრალი იყო: ჭყონდიდის, ცაიშის, წალენჯიხის, ბედიის, მოქვისა და დრანდის. მონასტრები არსებობდა ყველა საეპისკოპოსო კათედრალთან.
სამეგრელოს სამთავროს ეკონომიკაში დიდ როლს ასრულებდა საზღვაო ვაჭრობა. XIV-XV საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროს სავაჭრო ურთიერთობა ჰქონდა ბიზანტიასთან, ტრაპიზონის იმპერიასთან და ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთის იტალიის სავაჭრო კოლონიებთან. ამავე საუკუნეებში სამეგრელოს უშუალო საზღვაო ურთიერთობა ჰქონდა ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნებთან. სამეგრელოს სამთავროს უმნიშვნელოვანესი ნავსადგურები ფოთი, კემხელი (ახლანდელი ყულევი), სათამაშია (ახლანდელი ტამიში), კელასური და ცხუმი (ახლანდელი სოხუმი). ფოთში იყო იტალიელთა მნიშვნელოვანი დასახლება, ხოლო ცხუმში – გენუელთა სავაჭრო კოლონია სებასტოპოლსი. ვაჭრობის მიზნით სამეგრელოს მთავრები ზოგჯერ საკუთარ ფულსაც ჭრიდნენ: დღემდე მოაღწია ვამეყ I დადიანის მიერ მოჭრილმა მონეტამ. შავ ზღვაზე ოსმალთა გაბატონების შემდეგ სამეგრელოს სამთავროს საზღვაო ურთიერთობა დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან შეწყდა. XVI-XVII საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროს საზღვაო ვაჭრობა დასავლეთ ევროპასთან ოსმალეთის მეშვეობით წარმოებდა. ამ დროს ერთ-ერთ მნიშვნელოვანეს ნავსადგურად იქცა ისგაური, რომელიც მდ. კოდორის აღმოსავლეთით მდებარეობდა. 1728 წლიდან, როდესაც თურქები გაბატონდნენ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში, სამეგრელოს სამთავრო საზღვაო ვაჭრობას თურქების მიერ დაკავებული ნავსადგურების მეშვეობით აწარმოებდა. სამეგრელოს სამთავროს რუსეთის მმართველობაში შესვლის შემდეგ მის მთავარ ნავსადგურად რედუტ-კალე (ყულევი) გადაიქცა. სამეგრელოს სამთავროში ზღვით შემოდიოდა ხელოსნური ნაწარმი, აგრეთვე მარილი. სამეგრელოს სამთავროდან გაჰქონდათ ძვირფასი ხე-ტყე, ტილო, სელის ნაწარმი, აბრეშუმი, თაფლი, ცვილი, ღვინო, ტყავეული და ბეწვეული.
დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით სამეგრელო შედის სამეგრელო-ზემო სვანეთის მხარეში და მოიცავს აბაშის, ზუგდიდის, მარტვილის, სენაკის, ჩხოროწყუს, წალენჯიხის და ხობის რაიონების და ქალაქ ფოთის ტერიტორიას.
სამეგრელოს ტერიტორიაზე მცხოვრები მეგრელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი ანტიკურ წყაროებში მოხსენიებული კოლხების უშუალო მემკვიდრეები არიან. საშუალო საუკუნეების ადრეული პერიოდის უცხოურ წყაროებში ის ლაზიკად იწოდებოდა (ქართული ეგრისი). დაახლ. 782 წ. ლეონ აფხაზთა მთავარმა ისარგებლა ბიზანტიის ხელისუფლების დაუძლურებით, ხაზარების დახმარებით დაიჭირა მთელი ეგრისი ლიხის მთამდე და თავი გამოაცხადა აფხაზთა მეფედ. მთელმა დასავლეთმა საქართველომ მმართველი დინასტიის წარმომავლობის საფუძველზე აფხაზეთის სახელი მიიღო. ეთნიკური შემადგენლობისა და ფეოდალური კულტურის თვალსაზრისით, ეს იყო ქართული სახელმწიფო, რომლის დედაქალაქიც ქუთაისი გახლდათ. „აფხაზთა სამეფომ“ მთლიანად მოიცვა მთელი დასავლეთი საქართველო, ეთნოგრაფიული ეგრისი (სამეგრელო), იმერეთი, გურია, აჭარა, თაკვერი, სვანეთი. „აფხაზთა სამეფო“ თავიდანვე ჩაება ერთიანი ქართული სახელმწიფოსათვის ბრძოლაში, რომელიც X ს-ის 80-იან წლებში დასრულდა, რის შემდეგაც ოდიშის სამთავრო ქართული ფეოდალური მონარქიის განუყოფელ ნაწილად იქცა. თუმცა, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, VIII ს-ის დასაწყისშიც ქართლი და ეგრისი (სამეგრელო) ერთ პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა. მხედველობაში გვაქვს ატენის სიონის ფრესკული წარწერა, რომლითაც სტეფანოზ III მამფალი (711-739) „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავთ ერისთავთა უფალი“-ა.
მიუხედავად იმისა, რომ მეგრელებს, ისევე როგორც სვანებს, თავისი საოჯახო სალაპარაკო ენა აქვთ, ისინი ეროვნებით ქართველები არიან. მათთვის სახელმწიფო საღვთისმეტყველო და სამწერლობო ენა ყოველთვის ქართული იყო. სამეგრელოს სამთავროს განცალკევების დროსაც სამეგრელოს მთავრების – დადიანების კარზე ყველა საბუთი და დოკუმენტი ქართულ ენაზე დგებოდა. მაშინ გადაწერეს სამეგრელოში „ქართლის ცხოვრება“ და ქართული ლიტერატურის ძეგლები, მათ შორის, „ვეფხისტყაოსანი“. სამეგრელოს ეკლესია-მონასტრები კი ქართული წარწერებითაა დამშვენებული.
სამეგრელოში მრავალი ისტორიული ეკლესია-მონასტერია შემორჩენილი, რომლებიც შუა საუკუნეების ხელოვნების შესანიშნავ ნიმუშებს წარმოადგენენ. დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზეა: დრანდა (VIII ს.), მოქვი (957-967), ბედია (X ს.). სამივე საეპისკოპოსო (საკათედრო) ტაძარი იყო. დრანდა ისტორიული აფშილეთისა და ოდიშის საზღვარზე მდებარეობდა. მოქვის ტაძარი მდებარეობს ოჩამჩირის ჩრდილო-დასავლეთით 20 კილომეტრზე. ტაძარი აგებულია X ს-ში ლეონ III აფხაზთა (დასავლეთ საქართველოს) მეფის მიერ. დავით აღმაშენებლის დროს ეკლესია მოუხატავთ. ბედიის მონასტერი დღევანდელი ოჩამჩირის რაიონშია. ტაძარი ააგო ბაგრატ III-ემ, რომლის პორტრეტიც ამშვენებს მის ერთ-ერთ კედელს. ბედიის ტაძარს დადიანთა გვარის წარმომადგენელთა გამოსახულებანიც ამშვენებს. სამეგრელოს სხვა ძეგლებიდან შეიძლება დავასახელოთ: მარტვილი (VII ს.), სადაც იყო ჭყონდიდელის კათედრა, წალენჯიხა (XI-XII სს.), ცაიში, ხობი, კორცხელი...
სამეგრელოში, ისევე როგორც იმერეთში მოსახლეობა გაფანტულად ცხოვრობდა. ერთი კომლი მეორისაგან საკმაო მანძილით იყო დაშორებული. ძველად სამეგრელოში სოფლები გვარების მიხედვით იყო დასახლებული, რასაც ოიკონიმები (სოფლის სახელწოდებები) მოწმობენ: ლესიჭინე, ლეწურწუმე, ლეძაძამე, ლეგოგიე და სხვ. ერთი სოფლისა და გვარის მოსახლეობას ჰქონდა თავისი სალოცავი – „ჯინჯი ხატი“, რომელსაც მთელი გვარი ლოცულობდა. ასეთ „ჯინჯ ხატს“ გადასახლებულებიც არ ივიწყებდნენ.
სამეგრელოში, ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებში, საახალწლოდ იცოდნენ ჩიჩილაკის დამზადება. ჩიჩილაკს თხილის ხისაგან ამზადებდნენ. ჩვეულებრივ, ის ერთი-ორი მეტრის სიმაღლის უნდა ყოფილიყო. „ჩიჩილაკის“ სილამაზე იყო მისი თეთრი და გრძელი ხუჭუჭა წილამიერები, რომელსაც ბასილის წვერს უწოდებდნენ. სამეგრელოში, ქრისტიანობის ოდითგანვე გავრცელების მიუხედავად, ბევრი ძველქართული წარმართული ელემენტი შემორჩა. „სამეგრელოს ყოფაში, რომელიც მკვიდრთა ცხოვრების ამსახველია, ვხვდებით არქაულ რიტუალებს, კულტებს, მითებს, საკრალურ და თაყვანისცემის ობიექტებს“... ამ თვალსაზრისით ყველაზე გამორჩეული იყო ღვთაება „ჟინი ანთარის“ რიტუალი. ვარაუდობენ, რომ „ჟინი ანთარი“ ძველკოლხურ ცის ღვთაებას წარმოადგენდა. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, წინათ სამეგრელოში ყველაზე ძლიერ სალოცავად ითვლებოდა სამურზაყანოში, ოჩამჩირიდან სამ კილომეტრში არსებული „ილორის წმინდა გიორგი“, სადაც მეგრელებთან ერთად ქრისტიანი აფხაზებიც ლოცულობდნენ. ილორის წმინდა გიორგი მთელ დასავლეთ საქართველოში თავისი სასწაულებით გამოირჩეოდა. ეთნოისტორიული თვალსაზრისით საყურადღებოა, რომ ხალხის რწმენით ილორის წმინდა გიორგი და სვანეთის ლატალისა და ლენჯერის ჯგრაგები (წმ. გიორგი) ძმები იყვნენ. სამეგრელოში განსაკუთრებით იცოდნენ მიცვალებულის პატივისცემა. საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ საქართველოს ამ მხარეში დადასტურებული რიტუალები ანალოგიას პოულობს დასავლეთ საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული კუთხეების რიტუალებთან. იგივე შეიძლება ითქვას სოციალური ურთიერთობის შესახებაც. მაგალითად, საქორწინო წეს-ჩვეულებებზე.
სამეგრელოში შეიქმნა შესანიშნავი ხალხური ლირიკული პოეზია. მაგრამ განსაკუთრებით არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ მეგრული ხალხური სიმღერები თავისი უაღრესად მელოდიური ხასიათით, რომელიც საერთო ქართულ ხალხურ სიმღერებს ამრავალფეროვნებს.
სამურზაყანო – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე. როგორც პოლიტიკური ერთეული ჩამოყალიბდა XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე. 1705 წელს მემკვიდრეობით მიიღო მურზაყან შარვაშიძემ, რომლის სახელისგანაც მთელი მხარის სახელია მიღებული. სამურზაყანოს მმართველები ძირითადად სამეგრელოს ექვემდებარებოდნენ. 1805 წელს შევიდა რუსეთის მფარველობაში. 1813-1840 წლებში ლევან დადიანს ექვემდებარებოდა. 1840 წელს რუსეთის ხელისუფლებამ ოდიშის სამთავროს სუვერენიტეტისაგან გამოისყიდა და სამურზაყანოს საბოქაულო დააარსა. 1857 წელს, სამგრელოს (ოდიშის) სამთავროს გაუქმების შემდეგ, სამეგრელოს მმართველს დაუქვემდებარეს. 1864 წლიდან სოხუმის სამხედრო განყოფილების შემადგენლობაში იყო, 1883-დან სოხუმის ოკრუგის შემადგენლობაში სამურზაყანოს უბნის სახელწოდებით.
სამურზაყანო გალის, ოჩამჩირისსა და ტყვარჩელის რაიონების დიდ ნაწილს მოიცავს. გეოგრაფიულად სამურზაყანო კოლხეთის დაბლობის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილია. სამურზაყანო რომ ისტორიულად ეგრისის (სამეგრელოს) ორგანული ნაწილი იყო, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ „სამურზაყანოს ყველა ტოპონიმი, რომელნიც დამოწმებულია შუა საუკუნეების ქართულ თუ უცხოურ ისტორიულ წყაროებსა და რუკებზე და რომელთა ეტიმოლოგიაც შესაძლებელია, არის მხოლოდ და მხოლოდ ქართველური (ძირითადად მეგრული)“.
სამცხე – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, მესხეთის ნაწილი. თავდაპირველად მას ოძრხე ეწოდებოდა. მისი ისტორიული საზღვრებია: დასავლეთით – არსიანის მთები, ჩრდილოეთით - ფერსათის მთები, სამხრეთით – ერუშეთის მთები, კასრის სერი, გუმბათისა და ვანის მთები, აღმოსავლეთით – ჭობისხევი. სამცხის უძველესი ცენტრებია ოძრხე და აწყური (აქ იყო სამცხის ერთ-ერთი მთავრის – სამძივარის რეზიდენცია). სამცხე იყოფოდა ხევებად. XI საუკუნის 40-50-იან წლებში სამცხე მსხვილ ფეოდალს ლიპარიტ ბაღვაშს ემორჩილებოდა, შემდგომში კი კვლავ სამეფო ხელისუფლებას. ამ პერიოდში დაწინაურდა ცენტრალური ხელისუფლების ერთგული ფეოდალი სულა კალმახელი, რომლისგანაც სათავეს იღებს სამცხის მთავართა – ჯაყელ-ციხისჯვარელთა ფეოდალური სახლი.
სამცხე დღევანდელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ახალციხის, ადიგენის და ასპინძის რაიონებს მოიცავს. სამცხეს დასავლეთიდან აჭარა ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან ჯავახეთი. სამცხის სამხრეთით ისტორიული ქართული პროვინციები ერუშეთი და შავშეთია. ჩრდილოეთით კი გურია და იმერეთი. სამცხის ნაწილი – ფოცხოვის ხეობა დღეს თურქეთშია.
სახელწოდება სამცხე წარმოსდგება მესხთა ტომის სახელისაგან (სამესხე-სამსხე-სამცხე). სამცხე საქართველოს დაწინაურებული ეთნოგრაფიული რეგიონი იყო, როგორც ეკონომიკური, ისე კულტურული თვალსაზრისით. აქ იყო აგებული ქართული საეკლესიო არქიტექტურის შესანიშნავი ძეგლები (საფარა, ზარზმა, ბიეთი, ჭულე...), კლდეში ნაკვეთი ნაგებობანი (ვარძიის კომპლექსი). სამცხეშია შექმნილი ბუღა-აღბუღას ფეოდალური სამართლის წიგნი. სამცხე მთლიანად გაუპარტახებიათ არაბ დამპყრობლებს ისე, რომ „აღარ იპოვებოდა ნაშენები, არცა საჭამანდი და პირუტყვი ყოვლადვე“. მაგრამ ეს მხარე მთელ სამხრეთ საქართველოსთან ერთად, კვლავ მოშენდა. XVI ს-ის ბოლოს სამცხე-საათაბაგო თურქებმა დაიპყრეს და 1628 წელს მან, როგორც პოლიტიკურმა ერთეულმა, არსებობა შეწყვიტა.
ამიერიდან მიწათმფლობელობის ქართული წესი ოსმალური წესით შეიცვალა. მიწის დროებით მფლობელად სამხედრო ვალდებული გამოცხადდა. სამხედრო ვალდებული კი მაჰმადიანი უნდა ყოფილიყო. ამან დააჩქარა სამცხე-საათაბაგოს (ახალციხის საფაშოს) ისლამიზაცია. ნელ-ნელა ჯერ ფეოდალები გამაჰმადიანდნენ, შემდეგ – გლეხები. გლეხების გამაჰმადიანებამ ინტენსიური ხასიათი XVII ს-ის შუა ხანებიდან მიიღო. ბევრმა გამაჰმადიანებულმა ქართველმა ენაც დაივიწყა და მათ დედა-ენად თურქული იქცა. სამცხელების შესახებ ვახუშტი ბაგრატიონი წერდა: „ხოლო კაცნი და ქალნი არიან მგზავსნი ქართველთანი, არამედ უმეტეს ნელად და ენა-ტკბილად მოუბარნი, ტანოვანნი, მდნენი, შემმართებელნი, მშვენიერნი, ცოდნა-ხელოვნების მოყვარენი, მაგრამ აწ, მაჰმადიანობის გამო, არღარა. ძველითგანვე სარწმუნოებით იყვნენ სრულიად ქრისტიანენი ქართველთა თანა და სამწყსონი ქართლის კათალიკოზისანი, ხოლო აწ მთავარნი და წარჩინებულნი არიან მოჰმადიანნი, და გლეხნი ქრისტიანენი... ენა საკუთრად აქვთ იგივე ქართული. მხოლოდ წარჩინებულნი ნადიმთა და კრებულთა შინა საუბრობენ აწ თათრულსა და თვისთა სახლებთა ანუ ურთიერთის მეგობრობათა შინა იტყვიან ქართულსავე. სამოსლით მოსილნი არიან წარჩინებულნი და მოჰმადიანნი როგორც ოსმალნი, და ქრისტიანენი ვითარცა ბერძენნი, ხოლო ჯავახეთისანი და ზოგიერთი მესხნიცა, ვითარცა თრიალელნი. და გულისდმა ჰყავ ეგრეთვე ქალნიცა მათნი, არამედ გლეხნი კვლავ მაჰმადიანდებიან ჭირისათვის დიდისა“.
მიუხედავად იმისა, რომ სამცხის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი და მთლიანად სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო თურქეთის გამგებლობაში აღმოჩნდა, გვიანშუასაუკუნეებში აღნიშნული მხარის მოსახლეობას არ შეუწყვეტია სამეურნეო-ეკონომიკური კავშირები, როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან.
სამცხე განვითარებული მიწათმოქმედების „ქვეყანა“ იყო. VI ს-ის ბიზანტიელი ისტორიკოსი პროკოფი კესარიელი წერდა: „მესხეთის მთები არც მწირია და არც ნაყოფიერებას მოკლებული, არამედ სავსეა ყოველგვარი სიკეთით, რადგანაც მესხებიც მარჯვე მიწის მუშები არიან და აქ ვენახებიც არის“. სამცხეში სახვნელი იარაღის რამდენიმე სახეობა არსებობდა (კავი, არონა, ჯილღა, დიდი გუთანი). ყველა ისინი სათანადო რელიეფსა და ნიადაგს იყო მისადაგებული.
ძველთაგანვე სამცხის სოფლის მეურნეობაში გავრცელებული იყო ტერასების გამართვის ტრადიცია. როგორც სამართლიანად მიუთითებენ, სამცხის მიწაზე, მის განსაზღვრულ მიკრორეგიონებში, ადგილობრივი პირობების ზუსტი გათვალისწინებით, კერძოდ, მზის, წყლის და მიწის სიკეთის სწორი შეთანწყობით ისტორიულად არის ჩამოყალიბებული ტერასული მიწათმოქმედება. სწორედ ეს ფორმა იყო მეურნეობრივად ყველაზე ეფექტური ამ განსაზღვრულ გარემოში. ტერასებზე სამცხელ გლეხებს ძირითადად ვენახი და ხეხილის ბაღები ჰქონდათ გაშენებული. მევენახეობა სამცხის სოფლის მეურნეობის ერთ-ერთი უძველესი დარგია, რასაც მოწმობს ნავენახარი ადგილები, ქვის საწნახელები, საქაჯავები, ქვევრები. სამცხეში თურქთა ბატონობისა და ისლამის გავრცელების შედეგად მევენახეობა დაკნინდა. ვაზის არა ერთი უძველესი ჯიში მივიწყებული იქნა. 1672 წელს სამცხეზე გაიარა ფრანგმა ჟან შარდენმა, რომელიც ფრიად აქებდა აქაური (ჯერ კიდევ უმეტესად ქრისტიანი) მოსახლეობის სტუმართმოყვარეობას, პურის გემოს: „სოფლებში რთველი იყო, შესანიშნავი მეჩვენა ყურძენი, ახალი და ძველი ღვინო. ჩვენ უხვად გვაძლევდნენ ქათმებს, კვერცხებს, ბოსტნეულს. ღვინო, პური და ხილი ბლომად გვქონდა, რადგან თითოეულ მოსახლეს თავის წილად დიდი დოქით ღვინო, ერთი კალათა ხილი და ერთი კალათა პური მოჰქონდა. ჩემგან ფულს არ იღებდნენ“.
საქართველოში ცნობილი იყო სამცხური ხილი; აქ ვაშლის ორმოცამდე ჯიში ყოფილა გავრცელებული. მდიდარი იყო სამცხე მსხლის, ქლიავის, თუთის ჯიშებით. განსაკუთრებით სასიამოვნო გემო ჰქონდა სამცხის თუთის არაყს.
სამცხეში კარგად იყო განვითარებული მესაქონლეობა. დღესაც მოწონებით სარგებლობს მაღალკალორიული და ნოყიერი ე. წ. ახალციხური ყველი.
სამცხელები რუმბებისა და ტიკების ცნობილი ოსტატები იყვნენ, რომელთა ნახელავი როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მეღვინეობის ცენტრებში იყიდებოდა.
სამცხეში, ისევე როგორც ქართლსა და თრიალეთში გავრცელებული იყო ერთ-ერთი შესანიშნავი ხალხური საცხოვრებელი-დარბაზი გვირგვინისებური გადახურვით. ის დიდი ოჯახის ტიპიურ საცხოვრებელს წარმოადგენდა.
სამცხე, რომელიც პირველად განიცდიდა სამხრეთიდან შემოჭრილი მტრის თავდასხმებს, დასახლების თავისებური ტიპითაც გამოირჩეოდა. სახლები ისე შენდებოდა, რომ მომხდურისათვის თვალშისაცემი არ ყოფილიყო. ამგვარ სოფელში მოხვედრილი ადამიანი ძნელად ერკვეოდა სოფელში იყო თუ დაუსახლებელ პუნქტში, რადგან სახლები არ ჩანდა. აქა-იქ რაღაც მიწაყრილის მაგვარი პატარა ბორცვები და მათ შორის გამავალი ბილიკები თუ შეიმჩნეოდა. საგარეო ფაქტორმა აიძულა სამცხელი გლეხი მიწისქვეშა სამალავები, ე. წ. დარანებიც აეშენებინა. სოფლის ქვეშ ანდა მის სიახლოვეს აგებდნენ მიწისქვეშა ოთახისმაგვარ სამალავებს, რომლებიც ერთმანეთთან გვირაბებით იყო დაკავშირებული. დარანებს საიდუმლო სასულეები ჰქონდა დატანებული. დარანები სოფლის სიდიდის მიხედვით კეთდებოდა. მოზრდილი სოფლების დარანებში 150-200 კაცი ეტეოდა.
საჩინო – ისტორიული მხარე ქვემო იმერეთში. მოიცავდა მდინარეების ყუმურისა და სულორის ხეობებს, აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა მდინარე კვირისწყალი, დასავლეთით საჯავახოს მთები. იყოფოდა ზემო საჩინოდ და ქვემო საჩინოდ. საჩინოს სხვადასხვა დროს ფლობდნენ ჯერ ქვაბულისძეთა, შემდეგ ჩიჯავაძეთა ფეოდალური საგვარეულოები.
საჯავახო (მხარე) – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, საჯავახოს ქედის წინა ზოლის ტერიტორია, ახლანდელი სამტრედიისა და ჩოხატაურის რაიონების მოსაზღვრე რეგიონი. სახელწოდება „საჯავახო“ XIII საუკუნის ფეოდალის ჯავახ ჭილაისძის სახელიდან უნდა მოდიოდეს. ისტორიულ წყაროებში პირველად მოსხენიებულია XVI საუკუნეში. მონაცვლეობით ეკუთვნოდა გურიისა და სამეგრელოს სამთავროებს, იმერეთის სამეფოს.
სვანეთი – საქართველოს ერთ-ერთი ყველაზე მაღალმთიანი ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს და მდინარეების ენგურისა და ცხენისწყლის ზემოწელს. სვანეთს აღმოსავლეთით რაჭა ესაზღვრება, სამხრეთით – ლეჩხუმი და სამეგრელო, დასავლეთით -აფხაზეთი, ხოლო ჩრდილოეთით კავკასიონის მთავარი ქედის იქითა მხარეს-ყარაჩაი და ბალყარეთი.
ადრინდელ საუკუნეებში სვანეთი კოლხეთის სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო, შემდეგ ეგრისის სამეფოსი, თუმცა რეალურად სვანეთი შიდა საქმეებში მუდმივად დამოუკიდებელი იყო და მას 300 კაციანი უხუცესთა საბჭო მართავდა. V საუკუნის 70-იან წლებში სვანეთზე კონტროლი ეგრისმა დაკარგა და ამიერიდან მას პერიოდულად სპარსელები და ბიზანტიელები მართავდნენ. ასე გაგრძელდა VIII საუკუნის ბოლომდე, ვიდრე ლეონ II-მ ეგრის-აფხაზეთის დამოუკიდებელი სამეფო არ შექმნა, რომლის ერთ-ერთი საერისთავოც გახდა სვანეთი. XI-XV საუკუნეებში ერთიანი საქართველოს საერისთავო იყო. როდესაც საქართველო დაიშალა სამეფო-სამთავროებად, სვანეთიც რამდენიმე ნაწილად გაიყო: თავისუფალ, სადადეშქელიანო და სადადიანო სვანეთად.
სვანეთი თემებად იყოფოდა. ქვემო სვანეთი, რომელიც სამეგრელოს მთავრების გამგებლობაში იყო სამი თემისაგან (ლენტეხი, ჩოლური, ლაშხეთი) შედგებოდა. ზემო სვანეთი, რომელიც ბალის ქედით ორ ნაწილად იყოფოდა, 12 თემის ერთობლიობას წარმოადგენდა. ბალს ქვემო სვანეთი დადეშქელიანების სამფლობელო იყო და მასში ეცერის, ფარის, ცხუმარის და ბეჩოს თემები შედიოდა. თავისუფალ სვანეთში კი რვა თემი იყო: ლატალი, ლენჯერი, მესტია, მულახი (მულახ-მუჟალი), წვირმი, იფარი, კალა და უშგული.
თავისუფალი სვანეთი ზემო სვანეთის უბატონო თემებისათვის მეფის რუსეთის ადმინისტრაციის მიერ პირობითად შერქმეული სახელწოდება, გაჩნდა მას შემდეგ, რაც 1853 წელს ზემო სვანეთი მეფის რუსეთის ხელისუფლებას დაემორჩილა. ცენტრი – სოფელი ლალხორი. „თავისუფალი სვანეთი“ ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარე ენგურის ზემო დინების აღმოსავლეთ ნაწილს, ბალის ქედიდან უშგულის ჩათვლით.
ამჟამად სვანეთი ორ ნაწილად იყოფა, ზემო (ენგურის ხეობა) და ქვემო სვანეთად. (ცხენისწყლის ხეობა) მათ ჰყოფს მაღალი სვანეთის ქედი ლატფარის ზეკარით. ზემო სვანეთი შეიცავს მდინარე ენგურის ხეობას სათავიდან სამეგრელოს საზღვრამდე, ხოლო ქვემო სვანეთი – ცხენისწყლის ხეობას სათავიდან მურის ხიდამდე (ქ. ცაგერის სიახლოვეს).
ასევე ცალკე გამოიყოფა კოდორის ხეობის სვანეთი, სადაც სვანები XIX ს. არიან დასახლებული, მაგრამ უფრო ადრეც აქ სვანები მკვიდრობდნენ, რასაც ანტიკური წყაროებიც ადასტურებენ, რომლებიც სვანებს „მისიმიანელების“ სახელით მოიხსენიებენ. სვანების თვითსახელწოდება „მუ-შუან“ ბერძნულ ენაზე „მისიმიანად“ გარდაიქმნა.
სვანეთის მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა ქართველია, კერძოდ მათი ეთნოგრაფიული ჯგუფი – სვანები. სვანურ ენაში გამოიყოფა 4 დიალექტი: ბალსზემოური, ბალსქვემოური (ზემო სვანეთი); ლაშხური და ლენტეხური (ქვემო სვანეთი).ერწო-თიანეთის დღევანდელი მოსახლეობა არაა მემკვიდრე XVII საუკუნემდე აქ მცხოვრები მოსახლეობისა. 1614 წელს, გაზაფხულზე შაჰ-აბასის ურდოებსა და ქართველებს შორის პირველი შეტაკება სწორედ აქ, ჟალეთში მოხდა. ერწო-თიანეთიდან ირანის შაჰს მაშინ 30.000 ტყვე და 40.000 მსხვილფეხა საქონელი გაუყვანია. შემდგომში გადარჩენილი მოსახლეობის მცირე ნაწილი კახეთის ბარში გადასახლდა. ერწო-თიანეთში კი ძირითადად ქართველი მთიელები დაფუძნდნენ XVII-XIX სს-ში. ასე რომ, თითქმის სამი საუკუნის განმავლობაში ერწო-თიანეთი ისრუტავდა საქართველოს მთიანეთის (ფშავის, ხევსურეთის, მთიულეთის, გუდამაყრის...) ნამატ მოსახლეობას. აქ დასახლებულმა მთიელებმა ერწო-თიანელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი შექმნეს, რომელთა მეტყველება თიანურის კილო-კავის სახელითაა ცნობილი და რომელიც კახურის, ფშაურის და ხევსურულის ურთიერთგავლენის შედეგადაა წარმოშობილი.
მეურნეობის დარგებიდან ერწო-თიანეთში მემინდვრეობასა და მესაქონლეობას თანაბარი მნიშვნელობა ჰქონდა. ერწო-თიანეთის ადრინდელი მოსახლეობისათვის ვენახის კულტურაც არ უნდა ყოფილიყო უცნობი, რასაც ტყეებში გაველურებული ვაზის არსებობა მოწმობს. როგორც ჩანს, მის ადრინდელ მოსახლეობას ვაზის შედარებით ყინვაგამძლე ჯიშები ჰქონდა გამოყვანილი.
ერწო-თიანეთი არა მარტო მთისა და ბარის დამაკავშირებელი მთისწინა ტერიტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეული იყო, არამედ მასზე გადიოდა ქართლისა და კახეთის დამაკავშირებელი უმოკლესი გზებიც.
ერწო-თიანეთში ქრისტიანული ნაგებობების არაერთი ნაკვალევია, რომელთაგან აღსანიშნავია VIII ს-ის 40-50-იან წლებში მოღვაწე მეფის – არჩილის აშენებული მონასტერი, რომელსაც დღესაც ხალხი „არჩილის მონასტერს“ უწოდებს. მთიელთა მიგრაციამ ერწო-თიანეთში მთური სალოცავების ნიშებიც მოამრავლა, რომლებსაც ნ. ბერძენიშვილი მოსწრებულად „ქრისტიანობის მოქიშპეებს“ უწოდებდა. შეიძლება დავასახელოთ „ლაშარის ჯვარი“, „თამარის სალოცავი“, „იხინჭა“, „კოპალა“, „ლომისა“, „იახსარი“ და სხვ. მრავალი.
ზემო ქართლი – ასე ეწოდებოდა XVI საუკუნემდე საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს – მტკვრის ზემოთს ტაშისკარიდან მდინარე მტკვრის სათავემდე და ჭოროხის აუზის ზემო წელს. ეს ტერმინი წყაროში პირველად XII საუკუნეში იხსენიება, მაგრამ გაცილებით ადრინდელი უნდა იყოს. ლეონტი მროველის (XI ს.) მიხედვით, ზემო ქართლი ქართველთა ლეგენდარული მამამთავრის ქართლოსის უფროსი ძის მცხეთოსის შვილების ოძრხოსის და ჯავახოსის წილხდომილი მხარეა. იგი მესხების და ჯავახების თავდაპირველი განსახლების ტერიტორიაა. ანტიკური წყაროების მიხედვით (სტრაბონი), ამ ტერიტორიას „მოსხიკე“ (ქართულად მესხეთი) ეწოდებოდა. ზემო ქართლში შედიოდა შემდეგი ერთეულები: სამცხე, ჯავახეთი, ერუშეთი, არტაანი და კოლა – მტკვრის ზემო წელზე: კლარჯეთი, შავშეთი, ტაო, სპერი – ჭოროხის ზემო წელზე. VIII-IX საუკუნეებში ზემო ქართლის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ქართველ ბაგრატიონთა საკურაპალატო (IX საუკუნის დასასრულიდან – სამეფო). XII-XIII საუკუნეებში ამ მხარის ფეოდალური მფლობელები იყვნენ თორელები, ჯაყელები, ფანასკერტელები. XV საუკუნის II ნახევარში ჯაყელების საგვარეულოს მეთაურობით ზემო ქართლი დამოუკიდებელ სამთავროდ (სამცხე-საათაბაგო) ჩამოყალიბდა, რომლის ცენტრიც ახალციხე იყო. XVI საუკუნეში ეს ტერიტორია თანდათან ოსმალეთმა დაიპყრო და აქ თავისი ადმინისტრაციული ერთეული – ახალციხის საფაშო შექმნა. XVI საუკუნიდან ასე ეწოდებოდა ძვ. შიდა ქართლის ტერიტორიას, უფრო მის ჩრდილოეთ-დასავლეთ ნაწილს. ვახუშტის მიხედვით XVIII საუკუნეში შიდა ქართლი შეადგენდა მეორე სასპასპეტოს, რომლის ცენტრი გორი იყო.
ზემო ქვეყანა, ზემო მხარი – ისტორიული მხარე იმერეთში, იმერეთის სამეფოს მეორე სადროშო. ისაზღვრებოდა: აღმოსავლეთით ლიხის ქედით, ჩრდილოეთით რაჭის ქედით, სამხრეთით აჭარა-იმერეთს ქედით. მოიცავდა ყოფილი არგვეთის საერისთავოს დიდ ნაწილს. ზემო ქვეყნის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი აბაშიძეთა და წერეთელთა ფეოდალური საგვარეულოს ეკუთვნოდა, სადროშოს სარდლებიც ჩვეულებრივ ამ საგვარეულოებიდან გამოდიოდნენ. XVIII საუკუნის დასაწყისში ზემო ქვეყნის ერთი ნაწილი, ხეფინისხევი და ჩხერიმელის ხეობის ზემოთი, ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა.
ზენა სოფელი – ისტორიული მხარე ქართლში გვიანდელი შიდა ქართლის ნაწილი. მოიცავდა მდ. მტკვრის შუა წელის აუზს, რომელსაც აღმოსავლეთიდან მდ. არაგვი და არმაზის ხევი ესაზღვრება, დასავლეთიდან – ლიხის ქედი, სამხრეთიდან – თრიალეთის ქედი, ჩრდილოეთიდან – კავკასიონი.
თორთომი, თორთუმი – მხარე ისტორიულ საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში (ამჟამად თურქეთის ტერიტორია). ცენტრი თორთომის ციხე (ნანგრევებიღაა შემორჩენილი მდ. თორთომის შუა წელზე). მოიცავდა მდ. ოლთისის (თურქ. ოლთუჩაი) შენაკად მდინარე თორთომის (თურქ. თორთუმჩაი) ხეობას. თორთომი ტაოს მხარეში შედიოდა. ეკლესიურად ექვემდებარებოდა იშხნის ეპისკოპოსს. აქ იყო ქართული კულტურის მძლავრი კერები – ოშკისა და ხახულის მონასტრები. თავისი მდებარეობის გამო თორთომს ერთ-ერთ პირველს უხდებოდა სამხრეთიდან შემოსეული მტრის იერიშის მოგერიება. XIII საუკუნეში ტაოს ერისთავმა თაყა ფანასკერტელმა თორთომის ციხესთან დაამარცხა თურქთა მომთაბარე ტომები. შემდგომში თორთომი სამცხე-საათაბაგოს შემადგენლობაში შედიოდა. XVI საუკუნეში მას საქართველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთან ერთად ოსმალეთი დაეუფლა.
თორი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. როგორც ცნობილია, სამცხე იწყებოდა ტაშისკარიდან. იგი მოიცავს გუჯარეთისა და შავწყალას ხეობებს და მტკვრის ორივე ნაპირს ტაშისკარიდან დვირამდე. სახელწოდება წარმოდგება დაბა თორისგან. თორს სამხრეთიდან ჯავახეთი ესაზღვრება, დასავლეთით – სამცხე, აღმოსავლეთით – თრიალეთი, ჩრდილო-აღმოსავლეთით – შიდა ქართლი.
შუა ფეოდალურ ხანაში თორი ცალკე სადროშო იყო, რომელსაც სათავეში ედგა თორელთა საგვარეულო. ამ დროს თორი ჯავახეთსა და სამცხის ნაწილსაც მოიცავდა. შემდგომში იგი ათაბაგების გამგებლობაში შედიოდა, XVI საუკუნეში ოსმალებმა დაიპყრეს. XVII-XVIII ს-ში თორი ქართლის სამეფომ დაიბრუნა. მაგრამ აქ ადგილობრივი მოსახლეობა ან ამოწყდა, ან სხვაგან გადასახლდა. თორი ხელახლა მოშენდა XIX ს-ის 30-იანი წლებიდან ძირითადად ზემო იმერეთიდან გადმოსახლებული მოსახლეობის მიერ. აქვე დაბრუნდა შიდა ქართლში გადასახლებული რამდენიმე გვარიც. ტყით მდიდარი თორიდან XIX ს-ში ხე-ტყე გაჰქონდათ ძირითადად ტივების საშუალებით. თორელები მისდევდნენ მესაქონლეობას, მეცხვარეობას, მეღორეობას. თორის საზაფხულო საძოვრებს შიდა ქართლის მოსახლეობაც იყენებდა. თორელებს მოყავდათ ხორბალი და ქერი. „მთიან ნასოფლარებში ნაპოვნი ჭურები კი მიგვანიშნებენ დაბლობიდან ღვინის ამოტანასა, ან ტკბილის ადგილობრივ დაღვინებაზე“. თორელები ხდიდნენ სელის ზეთსაც.
თორში არაერთი ქართული ქრისტიანული ძეგლია, რომელთაგანაც აღსანიშნავია ტიმოთესუბნის მონასტერი, სადგერისა და დაბის ეკლესიები. აქვეა არაერთი ციხე და ნაციხარი.
თანამედროვე ადმინისტრაციული დაყოფით თორი მოიცავს სამცხე-ჯავახეთის მხარის ბორჯომის რაიონის ტერიტორიას.
თრიალეთი (მხარე) – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, ქვემო ქართლის ნაწილი. წყაროებში პირველად მოიხსენიება I საუკუნეში რომაელ ავტორ პლინიუს უფროსთან. მოიცავდა მდინარე ქციის ზემო წელსა და შავწყაროსწყლის ხეობებს (ახლანდელი წალკისა და დმანისის რაიონები). სხვადასხვა პერიოდებში შედიოდა სხვადასხვა პოლიტიკური ერთეულების (სამშვილდის და კლდეკარის საერისთავოები, თბილისის საამირო და სხვა) შემადგენლობაში. XIII საუკუნიდან მოყოლებული თანდათან დაიცალა მკვიდრი მოსახლეობისაგან. XIX საუკუნეში მათ ადგილზე თურქეთიდან დევნილი სომხური და ბერძნული მოსახლეობა მოვიდა. თანამედროვე შინაარსით ტერმინი „თრიალეთი“ გულისხმობს ქვემო ქართლის მხარის წალკის რაიონის ტერიტორიას.
დვალების მსგავსად ასევე აღარ არსებობს თრიალელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი, რომლებიც თრიალეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონში მკვიდრობდნენ. თრიალეთი სამხრეთ-დასავლეთით და დასავლეთით ჯავახეთს ესაზღვრება, ჩრდილოეთით – თორსა და შიდა ქართლს, აღმოსავლეთითა და სამხრეთით – ქვემო ქართლს. თრიალეთის ქართული მოსახლეობის დიდი ნაწილი მტერს შეაკვდა, ნაწილი კი აქედან აიყარა.
ჯავახეთსა და ქართლს შორის მდებარე თრიალეთის „ქვეყენა“ მთიანი რეგიონია. თრიალეთი, რომელიც სამეფო მამული იყო (აქ საეკლესიო ყმებიც ცხოვრობდნენ), ეპოქათა მანძილზე აღმოსავლეთ საქართველოს გზასაყარს წარმოადგენდა. XVIII ს. ძეგლის „დასტურლამალის“ მიხედვით, აქ 17 დასახლებული პუნქტი იყო. XVIII ს. დასასრულს, იოანე ბატონიშვილს თრიალეთში 68 სოფელი აქვს ჩამოთვლილი, მაგრამ თითქმის ყველა მათგანი ნასოფლარია. დღეს თრიალეთის სოფლების ქართული ოიკონიმია (სოფლის სახელები) მთლიანად წარხოცილია, თუ არ ჩავთვლით წალკასა და რეხას. აქ მოსულმა არაქართულმა ეთნიკურმა ერთეულებმა თავიანთი თავდაპირველი საცხოვრისიდან ტოპონიმებიც თან მოიტანეს. თრიალეთის ზოგიერთი ტოპონიმი საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებშიც გვხვდება (ოლთისი, ნადვალეთი, აბანო, ახალქალაქი, ტამალა, ლიპი, მოხისი, კუკია, რეხა, თეზი, ლოში, მერეკანი...). თრიალეთის სახასო სოფლები სამოურაოდ ქართველ აზნაურებს ჰქონდათ მიცემული. 1763 წლის ერთ საბუთში ლაპარაკია თრიალეთის სოფელ ტამალიიდან მოსახლეობის მიგრაციაზე. XVIII ს. დასასრულსა და XIX ს. დამდეგს, თრიალეთი თითქმის უკაცრიელია. ქართული მოსახლეობის მცირე ნაწილი, თითო-ოროლა ოჯახი, მთების შორეულ სოფლებშიღა იყო შემორჩენილი. დღეს აქ ძველი თრიალელებით დასახლებული ერთი ქართული სოფელია – რეხა. 1829-1832 წლებში ცარიზმმა აქ თურქულენოვანი ბერძნები (ე. წ. ურუმები) და სომხები შემოასახლა თურქეთიდან.
თრიალეთი მდიდარია ძველი ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლებით (ნაციხარ-ნაქალაქარები, მღვიმე ქვაბები, ლოდოვანი ნამოსახლარები, ქვის მონოლითები – „ვეშაპები“, „ცხენები“, „ვერძები“). აქ ასზე მეტი ეკლესია და ნაეკლესიარია აღრიცხული ქართული წარწერებით.
თრიალეთი მესაქონლეობით განთქმული მხარე იყო. აქ შემორჩენილია ოვალური მოყვანილობის, ლოდებით ნაგები საქონლის ღია სადგომები. მესაქონლოებასთან ერთად მემინდვრეობასაც დიდი ადგილი ეჭირა. თრიალეთში, დღესაც მრავლადაა შემორჩენილი ხორბლის შესანახი ხაროები – მიწისქვეშა საცავები და ზეთსახდელის ნაშთები. ორი-სამი მეტრის ქვიტკირით ნაგებ ხაროში, ხორბლის ჩაყრამდე, მის ძირზე ჯერ ბზესა და შემდეგ თივას ჩაყრიდნენ, რათა ხორბალი არ აშმორებულიყო. სარქველის დახურვისა და ზემოდან მიწის დაყრის შემდეგ, მხოლოდ მისმა პატრონმა იცოდა ხაროს ადგილსამყოფელი. საერთოდ, ხაროები მთელ აღმოსავლეთ საქართველოში იყო გავრცელებული.
თრიალეთში დიდი რაოდენობით მოყავდათ სელი, რომლისაგანაც ზეთს ხდიდნენ. გვიან პერიოდამდე რეგიონში შემორჩენილი იყო ძველი ქართული ზეთსახდელები. ვახუშტი თრიალეთს უვენახო და უხილო მხარედ მოიხსენიებს. ისევე როგორც სხვა ქართველ მთიელებს, თრიალელებსაც მოჰქონდათ ბარიდან ყურძნის ტკბილი ნაწური, რასაც ადგილობრივ ქვევრებში ასხამდნენ და რისგანაც „კეთილი და გემოიანი“ ღვინო დგებოდა.
თრიალეთში საცხოვრებელი ნაგებობა ძირითადად დარბაზი იყო გვირგვინისებური გადახურვით, ისეთი, როგორიც ქართლსა და სამცხეში გვხვდებოდა.
თუშეთი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე, კახეთის მთიანეთში. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთით ფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი, სამხრეთით კახეთი. ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი - გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა - პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო. თუშეთს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებელი და ვერც თანამედროვე ვითარებას ასახავს. თუშეთი მდებარეობს საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, ადმინისტრაციულად იგი შედის ახმეტის რაიონში.
თუშეთი XIX-XX სს-ის მიჯნაზე ოთხ ტერიტორიულ თემად იყოფოდა: წოვა, გომეწარი, ჩაღმა და პირიქითი. პირიქითის თემს ვახუშტი ბაგრატიონი „ფარსმის თუშეთს“ უწოდებს. გომეწრის, ჩაღმისა და პირიქითის თემის თუშები ქართული ენის თუშურ დიალექტზე მეტყველებენ, რაც შეეხება წოვებს, ისინი ორენოვანნი არიან. მათი საშინაო-საოჯახო სალაპარაკო ენა ბაცბური იყო; გარეთ კი ქართული ენის კახური დიალექტის მსგავს კილოზე მეტყველებენ. თუშების ეს ორი ჯგუფი სხვამხრივ კი თითქმის არაფრით განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ეთნოგრაფიულად ისინი ერთნი არიან. დღეს თუშეთი ფაქტობრივად დაცლილია მოსახლეობისაგან და კახეთის ბარში არიან ჩამოსახლებულნი. თუშების კახეთის ბარში ჩასახლება ერთდროულად მოხდა. XIX ს-ის 30-იან წლებში ჯერ მეწყერ-ნიაღვარისაგან შეწუხებული წოვები აყრილან, ხოლო XX ს-ის დასაწყისში – ჩაღმა თუშები. თავდაპირველად, წოვებისაგან განსხვავებით, ჩაღმა თუშებს თუშეთში ბინადრობა არ მოუშლიათ: ხვნა-თესვას ეწეოდნენ მთაშიც და ბარშიც. „ამისდაკვალად შეიქმნა საქართველოს სინამდვილეში მხოლოდ თუშეთისათვის დამახასიათებელი ორგანბინადარი მოსახლეობის ტიპი, რასაც დაუკავშირდა სათანადო ტერმინებიც: „კახურაები“ – საზამთროდ კახეთში მიმავალნი და „თუშურაები“ – ზამთარ-ზაფხულს მთაში მცხოვრებნი“.
მართალია, XX ს-ის დასაწყისში თუშეთში ოთხი ტერიტორიული თემი იყო, მაგრამ ეთნოგრაფიული მონაცემებით აქ ტერიტორიულ თემთა რაოდენობა უფრო მეტი ყოფილა და მათი გამსხვილება მომხდარა. გომეწრის თემს ივანაურთა და ხეცურთა თემები შეუერთებია, ჩაღმის თემს-ჭანჭახოვანის თემი, პირიქითის თემს კი სამციხის თემი. ამრიგად, ისტორიულ თუშეთში რვა თემი არსებობდა: ჭინჭახოვანი, ჩაღმა, ხეცუურთა, ივანაურთა, გომეწარი, პირიქითი (აღმა), სამციხი, წოვათა.
თუშეთში მეურნეობის დარგებიდან მეცხვარეობა იყო დაწინაურებული. კახეთის ბარში საზამთრო საძოვრებზე ცხვრის ჩამოყვანას ისინი უკვე საუკუნეებია მისდევენ. „თუშნი ინახავენ ცხოვართა სიმრავლესა, ვინაბთგან აქუთ ზაფხულსა თგსთა მთათა შინა საძოვარი და ზამთარს ჩამოვლენ გაღმამდარსა შინა, და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა“. ვახუშტი ბაგრტიონი ხაზს უსვამდა, რომ თუშები საქართველოს სამეფო კარის მოლაშქრეები არიანო და განსაკუთრებით მათ ბრძოლისუნარიანობას აღნიშნავდა.
თუშეთში მაღალ განვითარებას მიაღწია რა გადარეკვითმა, მთაბარულმა მეცხვარეობამ, საუკუნეთა განმავლობაში თუშებმა ამ პირობებს შეგუებული ცხვრის განსაკუთრებული ჯიში – თუშური ცხვარი გამოიყვანეს. საქართველოში განსაკუთრებით სახელგანთქმულია თუში მეცხვარეების მიერ დამზადებული თუშური გუდის ყველი, რომელიც მაღალი ცხიმიანობითა და კარგი გემოთი გამოირჩევა (მისი ცხიმიანობა 35-39% უდრის). თუში ასევე გამოირჩევა ტილოების, ფარდაგების, წინდების ქსოვის მაღალი დონითა და ჩითების, ქუდების დამზდებით (თუშური ქუდი ქართლში „კახური ქუდის“ სახელით იყო ცნობილი).
თუშეთი გამოირჩევა ციხე-კოშკების სიმრავლითაც. ეს საგვარეულო და სასოფლო ხუთ-ექვს სართულიანი კოშკები საიმედო თავშესაფარი იყო მტერთა თავდასხმების დროს. ყველა სოფელს თავისი სალოცავი ჰქონდა. მაგრამ ზოგან ორი სოფელი ერთ სალოცავს ლოცულობდა. ორი და სამი მეზობელი სოფლის ან ჯვრის საყმოს წარმომადგენლები ერთიმეორეს „მეკოდენი“ იყვნენ და ამასთან განსაზღვრული მოვალეობანი ეკისრებოდათ ერთმანეთის მიმართ. ამრიგად, თუშეთში მეკოდე სოფლების სახით ტერიტორიული თემის განსაკუთრებული, თავისებური სახე არსებობდა. სახნავი და სათიბი მიწები თუშეთში საერთო საგვარეულო საკუთრებას წარმოადგენდა, რომელიც გვარში შემავალ ოჯახებს შორის დროდადრო ნაწილდებოდა.
იმერეთი – საქართველოს ისტორიაში დიდი პოლიტიკური და გეოგრაფიული ერთეულიც იყო. აღმოსავლეთ საქართველო თუ ქართულ წყაროებში ამერეთად (ლიხის ქედის ამიერ მხარედ) გაიაზრებოდა და იწოდებოდა, დასავლეთ საქართველოს (ლიხის ქედის იმიერ მხარეს) იმერეთს უწოდებდნენ, რომელშიც საკუთრივ იმერეთის ეთნოგრაფიული რეგიონის გარდა დასავლეთ საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული რეგიონებიც იგულისხმება. ახლაც „იმერელი“ აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრებთათვის დასავლეთ საქართველოს ყველა მკვიდრია. ამავე დროს, ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ, დასავლეთ საქართველო იმერეთის სამეფოში შევიდა, რომელიც თავის მხრივ, რამდენიმე ცალკეული სამთავროსაგან შესდგებოდა.
ეთნოგრაფიულ იმერეთს აღმოსავლეთიდან ლიხის მთა ქართლისაგან გამოჰყოფდა. სამხრეთით იმერეთს სამცხე ესაზღვრება, ჩრდილოეთით – რაჭა და ლეჩხუმი, დასავლეთით – სამეგრელო, ხოლო სამხრეთ-დასავლეთით – გურია. იმერეთი ორ ნაწილად – ზემო იმერეთად და ქვემო იმერეთად იყოფა. ზემო იმერეთი ქართლ-იმერეთის ქედიდან იწყება და აღწევს იმ ადგილამდე, სადაც მდინარეები ყვირილა (ჩრდილოეთიდან) და ხანისწყალი (სამხრეთიდან) მდ. რიონს ერთვიან. ქვემო იმერეთი მოიცავს ტერიტორიას მდ. ყვირილის შესართავიდან ცხენისწყლამდე. ქვემო იმერეთი კოლხეთის დაბლობზეა გაშლილი. ის მეტნაკლებად პლატოა, ვაკეა, ხოლო ზემო იმერეთი მთაგორიანი მხარეა. გარდა ზემო და ქვემო იმერეთისა, იმერეთში გამოიყოფა აგრეთვე ოკრიბა, რომელიც ძირითადად დღევანდელი ტყიბულის, რაიონია. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით იმერეთი მოიცავს აგრეთვე წყალტუბოს, ხონის, სამტრედიის, ვანის, ბაღდათის, თერჯოლის, ზესტაფონის, ხარაგაულის, საჩხერისა და ჭიათურის რაიონებს. ოთხი უკანასკნელი რაიონი ზემო იმერეთში შედის. იმერეთის ცენტრია ქალაქი ქუთაისი.
„ზემო იმერეთი“ ფეოდალური ხანის გვიან საუკუნეებში გაჩენილი ტერმინია. უფრო ადრე იმერეთის აღმოსავლეთი მხარის სახელწოდება არგვეთი (მარგვეთი) იყო. ლეონტი მროველის ცნობით არგვეთი (მარგვეთი) მოიცავდა ტერიტორიას რაჭის მთებიდან ფერსათის მთებამდე და ლიხის ქედიდან რიონამდე. თავდაპირველად არგვეთში შედიოდა ოკრიბაც. არგვეთი საქართველოს პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ერთეული იყო, რომელსაც არგვეთს ერისთავი მართავდა. ისტორიკოს ჯუანშერის ტექსტის მიხედვით VIII ს-ის დასაწყისში დასავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიულ რეგიონებია: ეგრისი, სვანეთი, თაკვერი, არგვეთი და გურია. როგორც ვხედავთ, აქ იმერეთი საერთოდ არაა დასახელებული. შემდეგ თანდათან „არგვეთი“ დღევანდელი იმერეთის აღმოსავლეთ ნაწილზე ვრცელდება. დასავლეთ ნაწილს კი „სამოქალაქო“ ერქმევა. დავით აღმაშენებლის დროს „დღესა ივანობისასა ასისფორნი და კლარჯეთი ზღვის პირამდის, შავშეთი, აჭარა, სამცხე, ქართლი, არგვეთი, სამოქალაქო და ჭყონდიდი აივსო თურქითა“. რაც შეეხება „ოკრიბას“ ის პირველად XI ს-ის საბუთში იხსენიება; ხოლო „იმერეთს“ პირველად იხსენიებს დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი: „მას ჟამსა მეფე გადავიდა იმერეთს“. მაგრამ, მასში ეთნოგრაფიული იმერეთი იგულისხმება, თუ პოლიტიკურ-გეოგრაფიული (დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელობით), გაუგებარია.
ეთნოგრაფიულად ზემო იმერეთი განსხვავდებოდა ქვემო იმერეთისაგან, რასაც უპირველეს ყოვლისა, რელიეფი, ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემო განსაზღვრავდა. პირველი უფრო მშრალია და ხასიათდება გორებისა და ხეობების სიხშირით. ამდენად, ზემო იმერეთში მეტწილად ხევური დასახლება შეიმჩნევა. ქვემო იმერეთში დასახლება უფრო გაშლილია და ეზო-კარმიდამო დიდი.
არგვეთში (ზემო იმერეთში) ძირითადად მევენახეობა და მესაქონლეობა იყო გავრცელებული. იმერეთის პლატოზე ძირითადად მარცვლეული კულტურების მოყვანით იყვნენ დაკავებულები. ვაზი თავისი განვითარების მაღალ დონეს მაღლობ ადგილებში აღწევს (ვანი, ბაღდათი, ჭიათურა, საჩხერე, ხარაგაული). რუსი ელჩების ტოლოჩანოვისა და იევლიევის აღწერილობაში, რომელიც 1650-1652 წლების ვითარებას ასახავს, ნათქვამია, რომ იმერეთში ყოველ მოსახლეს, ეზოში ხეხილი და ვაზი აქვს დარგული, ისე რომ, ხეხილი ტყესავითაა და სახლები არ ჩანანო. 1578 წლის ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგარის დავთრით ქვემო იმერელი გლეხები იხდიდნენ: ღვინოს, საკლავს, ღომს, ფეტვს, გოჭს, ქათამს, ყველს, კვერცხს, თევზს. ქვემო (ვაკე) იმერეთში წამყვანი კულტურებია-სუბტროპიკული მცენარეები: დაფნა, ლეღვი, ხურმა, მანდარინი, ფორთოხალი, ლიმონი, ჩაი.
იმერეთში საცხოვრებელი სახლები ძირითადად ხის იყო, რასაც აქაური კლიმატური პირობები განაპირობებდა. ღობეები წნულისაგან კეთდებოდა. იმერლები დახელოვნებული ხის მუშაკები იყვნენ. საქართველოს ამ რეგიონში მეტად განვითარებული იყო მეჭურჭლეობა, ქვის კარიერის დამუშავება, ფეიქრობა. აქ თიხის ჭურჭლის ნაწარმის არაერთი ცენტრი იყო (შროშა, ტყემლოვანა, ოკრიბა, ვანი). XI ს-ში რაჭაში მოწონებაში ყოფილა არგვეთის სოფელ ნავარძეთში დამზადებული ჭურები.
იმერეთისათვის დამახასიათებელი რელიეფი და დასახლების გაშლილი ტიპი მტერთა ხშირი თავდასხმებისაგან დაცვის თავისებურ სისტემას მოითხოვდა. ამ სისტემაში განსაკუთრებულ როლს თამაშობდა უსწორმასწორო რელიეფი და ტყე, რაც მოსახლეობას მტერთან ბრძოლას უადვილებდა.
იმერეთში გვიან პერიოდში მარცვლეული კულტურებიდან სიმინდის მოყვანამ წამყვანი ადგილი დაიკავა, რომელმაც უკანა რიგში გადასწია ისეთი ტრადიციული მარცვლეული, როგორებიცაა ხორბალი, ქერი და ფეტვი. იმერეთში ყანების დამუშავების ნადური ფორმა არსებობდა. საქართველოში იმერული ყველი ცნობილია თავისი შესანიშნავი გემოთი.
იმერელ გლეხებს გარემო პირობებისათვის შეგუებული ხალხური სატრანსპორტო საშუალებანიც შეუქმნიათ. ბარში, ქვემო იმერეთში ორთვლიანი ურემი იყო გავრცელებული, ხოლო მთაგორიან ადგილებში, ძირითადად ზემო იმერეთში „აჩაჩა“, ჩოჩიალა ურემი თავისი სამუხრუჭე სისტემით. იმერეთში ფართოდ იყო გავრცელებული დაწნული ჭურჭელიც.
ზემო იმერეთს ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით ბევრი რამ აქვს საერთო შიდა ქართლთან (პურეულის კევრით ლეწვა, პურის ცხობა თორნეში და სხვა მრავალი).
აღმოსავლეთ საქართველოში თუ ღვინის შესანახი ჭურჭელი – ქვევრები დახურულ შენობაში იყო მოთავსებული („მარანი“), იმერეთში – ღია ცის ქვეშ, ხეების ჩრდილქვეშ, რასაც „ჭურისთავი“ ეწოდებოდა. ეს ბუნებრივია, რადგან მარნის დასავლური და აღმოსავლური ტიპები კლიმატით იყო განპირობებული. როგორც შენიშნულია: „ღია ჭურისთავი კარგად იცავს ღვინოს, სიმშრალეში ზომიერად ინახავს. დასავლეთში დახურული ჭურისთავი საზიანოა ღვინისათვის“.
მართალია, საქართველოს ყველა ეთნოგრაფიული რეგიონი გამოირჩევა სტუმართმოყვარეობით, მაგრამ იმერული სტუმარმასპინძლობის წესები განსაკუთრებულია. იმერელი გლეხკაცი თავისი ეტიკეტითაც ცნობილი იყო. ვახუშტი ბაგრატიონი იმერლებს შემდეგნაირად გვიხასიათებს: „ხოლო კაცნი და ქალნი, ვითარცა ვსთქვით, ეგრეთცა იუწყე, გარნა უმშვენიერესადცა და უჰაეროვნესადცა, ვინაითგან გლეხთაცა შვილნი მიგვანან წარჩინებულთა შვილთა. სუფთანი სამოსელთ გამწყსონი; ეგრეთვე ცხენთა, და იარაღთა, და საჭურველთა, ცქვიტნი, კისკასნი, ენატკბილნი, მსუბუქნი, ფიცხნი, ბრძოლასა შემართებელნი და ძლიერნი, და არა სულგრძელნი მას შინა და სხვითა შინაცა, უხვნი და მომხვეჭენი, დღეისის მძიბელნი, ხვალისის არა გამმკითხველნი, მომღერალ-მგალობელნი და მწიგნობარნი წარჩინებულნი. სარწმუნოებითა და ენით არიან ქართველთა თანა აღმსაარებელნი, არამედ უცქვიტესად მოუბარნი“.
კახეთი – მდ. ივრისა და მდ. ალაზნის აუზებს მოიცავს. კახეთს დასავლეთიდან ქართლი ესაზღვრება (აქ ქართლსა და კახეთს შორის საზღვარი მდ. არაგვზე გადიოდა), აღმოსავლეთიდან და სამხრეთიდან აზერბაიჯანი. ჩრდილოეთიდან კახეთს კავკასიონის ქედი დაღესტნისაგან ყოფს. დღევანდელი კახეთი ოთხ მცირე ერთეულად იყოფა: შიგნით კახეთი (მდ. ალაზნის მარჯვენა სანაპირო), გარე კახეთი (მდ. იორის შუა წელი), ქიზიყი (მდ. იორისა და მდ. ალაზნის ქვემო წელს შორის მოქცეული ტერიტორია) და გაღმა მხარი (მდ. ალაზნის მარცხენა სანაპირო). XVI-XVII სს-დან კახეთს ჩამოსცილდა ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილი, რომელიც დღეს აზერბაიჯანის შემადგენლობაშია და „საინგილოს“ სახელს ატარებს.
თავდაპირველად კახეთი გაცილებით მცირე ტერიტორიას მოიცავდა და იგი მდ. ივრის ზემო წელით შემოისაზღვრებოდა. ადრეფეოდალურ ხანაში კახეთის ცენტრს უჯარმა წარმოადგენდა. კახეთის ეთნოგრაფიული საზღვრები შემდეგ თანდათანობით აღმოსავლეთის მიმართულებით გაფართოვდა. VIII ს-თვის მან კუხეთი გადაფარა, ხოლო XI საუკუნიდან მას ჰერეთი შეერწყა.
VIII საუკუნის ბოლოს ქართლის საერისმთავროს დაშლის შედეგად წარმოიქმნა კახეთის სამთავრო, რომელიც მოიცავდა კახეთ-კუხეთ-გარდაბანს. კახეთს საზღვრავდა: კავკასიონი, კახეთის მთები, მდინარე არაგვი და ჰერეთი და მისი ცენტრი იყო ქალაქი ჩელეთი (იგივე ჟალეთი); კუხეთს საზღვრავდა მდინარე არაგვი და ჰერეთი და მისი ცენტრი იყო ქალაქი რუსთავი; გარდაბანს საზღვრავდა მდინარე მტკვარი, მდინარე ბერდუჯი (დებედა), გაჩიანი, ცენტრი იყო ქალაქი ხუნანი. სამივე ეს თემი, თავისი ქართული მოსახლეობით ერთმანეთს ესაზღვრებოდა, რამაც შეუწყო ხელი მათ გაერთიანებას ერთ – კახეთის სამთავროდ. ეს სამივე გაერთიანება მოქცეული იყო ქართლს, ალბანეთსა და კავკასიონს შორის.
საკუთრივ კახეთის სამთავროს სამხრეთ-აღმოსაველეთიდან ჰერეთის სამთავრო ესაზღვრებოდა. მათი საზღვარი ამ დროს დაახლოებით ხუნანის სამხრეთიდან იწყებოდა და თურდოშტორი-სამების ხევებს მიუყვებოდა. დასავლეთიდან კახეთის სამთავრო მდ. არაგვი (მოგვიანებით ქსანი) და თბილისის საამირო ესაზღვრებოდა. მუხნარი, ხერკი და ბაზალეთი კახეთის მფლობელსა ეკუთვნოდა ჩრდილოეთით კავკასიონის ქედი ესაზღვრებოდა (ზოგან საზღვარი ქედს გადაღმაც გადიოდა), ისე რომ ხევი, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი და ქისტეთის სამხრეთი მთიანეთი (ძურძუკ-ღლიღვები) კახეთის სამთავროს ფარგლებში შევიდა და X საუკუნის შუა წლებამდე მის შემადგენლობაში ითვლებოდა.
VIII-IX საუკუნეებში კახეთის სამთავროს ცენტრი უჯარმა იყო, X საუკუნეში – ბოჭორმა, შემდეგ თიანეთი.
კახეთის სამთავრო რუსთავის, კვეტერას, პანკისისა და გარდაბნის საერისთავოებად იყოფოდა. შუა საუკუნეებში კახეთის მცხოვრებნი ჰერკახებად მოიხსენიებოდნენ. ვახუშტი ჰერეთის პროვინციის სახელის გაქრობას კახეთის მეფე გიორგი I-ს (1466–1476) უკავშირებს: „მანვე (გიორგი I-მა) მოსპო სახელი ჰერეთისა“. კახეთის მცხოვრებთა შესახებ შემდეგს წერდა: „ხოლო კაცნი და ქალნი მშვენიერნი, ჰაეროვანნი და მგზავსნი ყოვლითავე ქართველთა ზნითა, ჩვეულებით და ქცევით, არამედ ლაღნი, ამაყნი, მეხოტბენი, დიდმთქმელნი, მეჩხუბარნი, შემმართებელნი, უფრო გლეხნი, ერთგულნი, მოსილნი ქართულად, ენით და სარწმუნოებით ქართლისათა, და სამწყსონი ქართლის კათალიკოზისანი“.
საქართველოს ერთიანი სამეფოს დაშლის შემდეგ (XV ს.) კახეთი ცალკე სამეფო სამეფოს წარმოადგენდა.
კახეთი უძველესი დროითგანვე მდიდარი იყო მცენარეულობით; „კახეთი ტყე იყო, შეუვალი მტრისა მიერ“-ო, მოგვითხრობს ჯუანშერი; ზოგან, როგორც მაგ. ლოპოტის ხეობაში, ადგილი წარმოადგენდა „ქვეყანასა... კლდეთა მოზღუდვილსა“. საზოგადოდ კახეთი ბუნებრივად კარგად არის გამაგრებული და არც გასაკვირველია, რომ იქ მჭიდრო მოსახლეობა ყოფილიყო და ლოპოტის ხევისავით ადგილები შეხვედროდა ადამიანს, რომელიც „სავსე იყო... სიმრავლითა კაცთათა ვიდრე ნორსარამდე“-ო.
ასეთ დაცულსა და გარემოზღუდვილ ქვეყანაში ძველი ყოფა-ცხოვრება და ზნე-ჩვეულება დიდხანს ინახება ხოლმე უცვლელად და ჯუანშერის თხზულებითგან მართლაცა ჩანს, რომ მის დროსაც თურმე ლოპოტის ხეობაში წარმართობა კვლავინდებურად სუფევდა და „იყვნენ სოფლისა ამის კაცნი წყლისა და ცეცხლისა მსახურნი“-ო; წმინდა ნინოს ცხოვრება მოგვითხრობს, რომ კახეთის მთიელებმა ქრისტიანობა არ შეიწყნარეს და ქადაგებას წინააღმდეგობაც – კი გაუწიესო. არც გასაოცარია, რომ ისინი ყოვლის მხრივ ჩამორჩენილები ყოფილიყვნენ. ჯერ კიდევ შატბერდისეულ წ˜ა ნინოს ცხოვრების შემდგენელი ამ „მთეულთა... პირუტყვთ სახეთა კაცთა“ სახელს უწოდებს. თამარ მეფის განათლებული ისტორიკოსიც ფხოველებსა და დიდებულებს უკან ჩამორჩენილ ტომებად გვისურათებს: დიდოელები სრულებით ველურები არიან; მაგრამ ფხოველნიც ძალიან შორს არ გასცილებიან პირველყოფილ მდგომარეობას, გარეგნობით აქვთ შეთვისებული სარწმუნოება, „ჯვარის მსახურნი არიან და ქრსტიანობას იჩემებენ“-ო.
მთელი უზარმაზარი სანახები „ტფილისითგან ბარდავადმდე და ივრის პირთა“ საუკეთესო საძოვარ ადგილებად ითვლებოდნენ; „ამათ მშვენიერთ ადგილთა საზამთროთა... შინა ზამთარსა, ვითარცა არესა გაზაფხულისასა ითიბების თივა და აქვთ შეშა და წყალი უხვებით და იქ არის სიმრავლე ნადირთა თვითოფერთა და საშვებელი ყოველი“-ო, ამბობს აღტაცებით დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი. თამარ მეფის დროსაც განთქმული იყო „სანადირონი მინდორნი... ქვემონი კახეთისანი“.
სამაგიეროდ ჰერეთის დაბლობი ადგილები ზაფხულში აუტანელი იყო; „ჟამსა ზაფხულისასა ცეცხლებრ შემწველი იგი მხურვალება მზისა, ქარნი ხორშაკნი და წყალნი მავნებელნი“ მას ჯოჯოხეთად ხდიდნენ. ამიტომაც იყო, რომ „მკვიდრნი მის ადგილისანი სავსენი სენითა, ჩარადოვანნი, პირმსივანნი, და დღემოკლედ ცხორებულნი“ იყვნენ და მემატიანეს შეეძლო ეთქვა „მოხუცებულნი არავინ არის მათ ქვეყანათა“-ო.
ქართლისაგან განსხვავებით კახეთში გვიანშუასაუკუნეებში მნიშვნელოვნად იყო წარმოდგენილი სახნავ-სათესი მიწების საერთო-სასოფლო (თემური) მფლობელობა.
ნ. ბერძენიშვილი აღნიშნავდა, რომ „ჩვენი დროის კახეთში, მაგალითად, მცირე ვინმეა ძველ კახთა და ჰერთა ჩამომავალი, რომ ეთნიკურ-ნათესაურად ჩვენი დროის კახელს მცირე რამ აქვს საერთო ძველ კახთან და ჰერთან. ისე როგორც საქართველოს სხვა მხარეები, კახეთიც რთული ისტორიული პროცესის შედეგად წარმოქმნილი ქვეყანაა... აწინდელი კახეთი გაცილებით უფრო გვიან ყალიბდება, ვიდრე საქართველოს სხვა დანარჩენი კუთხეები და ამიტომაც ამ პროცესის შესახებ ცნობებიც მეტი მოგვეპოვება... კახნი, კუხნი, წანარნი, გარდაბანელნი, ალვან-ჰერნი, სოჯნი, ფხოელ-ფშაველნი, ხევსურნი, თუშები, ქისტები და შემდეგ ლეკები, თურქები, ოსები, სომხები და ყველა თემის ქართველები (მეგრელები, გურულები, იმერლები, რაჭველები, ჯავახ-მესხნი, ქვემო ქართლელნი) – ყველა ამათ შერწყმა – „შეჯვარების“ (ბრძოლისა და თანამშრომლობის) ისტორიული სარბიელი იყო ეს შედარებით პატარა, მაგრამ დიდი შესაძლებლობის ქვეყანა. თითოეულ ამათგანს თავისი წვლილი შეუტანია აწინდელი კახეთის შექმნაში. ათეულ საუკუნეთა სიგრძეზე მიმდინარეობდა აქ მოსულ-დამხვდურთა თუ მეზობელთა ეს რთული ურთიერთობა, მთისა და ბარის, ველისა და ზეგნის სამეურნეო და სოციალურ სისტემათა ჭიდილი“. სხვაგან ნ. ბერძენიშვილი იმასაც აღნიშნავდა, რომ XVII ს-ში ყიზილბაშთაგან ამოწყვეტილი კახეთი იმერეთიდან, ქართლიდან და მთიდან გადმოსახლებულებმა მოაშენეს“.
კახეთი დაწინაურებული მეურნეობის ქვეყანა იყო. „ხოლო ქვეყანა ესე არის ფრიად ნაყოფიერი ყოვლითა მარცვლითა, ვენახითა, ხილითა, პირუტყვითა, ნადირითა, ფრინველითა და თევზითა... რამეთუ თვინიერ ნარინჯისა, თურინჯისა, ლიმონისა და ზეთისხილისა, ნაყოფიერებენ ყოველნი, რომელნიცა აღვსწერეთ, აბრეშუმით ბამბით, ბრინჯით და ხურმა წაბლი იმერეთისგანაცა აქ უმჯობესი არს“. კახეთში განსაკუთრებით მაღალგანვითარებას მიაღწია მევენახეობა-მეღვინეობამ. კახური ღვინო არა მარტო გვიან პერიოდში, არამედ ადრეც ექსპორტის საგანი იყო. თითქმის ყველა სოფელში ვაზის ადგილობრივი, მცირე რეგიონისათვის დამახსიათებელი ჯიშები იყო გავრცელებული, მაგრამ გვიანი პერიოდისათვის საბაზრო ურთიერთობების შედეგად განსაკუთრებით რქაწითელი და საფერავი გავრცელდა. გარე კახეთში ამ მხრივ მანავის მწვანე გამოირჩეოდა. კახეთის ეთნოგრაფიულ ყოფაზე როდესაც ვსაუბრობთ, არ შეიძლება აქ დამზადებული ისეთი ნუგბარი დავივიწყოთ, როგორიცაა ჩურჩხელა, რომელიც ყურძნის ტკბილი წვენისა და ფქვილის ნახარშში (თათარაში) ამოვლებული ნიგვზის ასხმულაა. თათარას ისედაც მიირთმევენ (დასავლეთ საქართველოში კი მსგავს ნახარშს ფელამუში ეწოდება, რომელიც ყურძნის ტკბილი წვენისა და სიმინდის ფქვილის მოდუღების შედეგადაა მიღებული).
კახეთში განსაკუთრებით განვითარებული იყო მეცხოველეობა. ამ მხრივ პანკისის ხეობა (მდ. ალაზნის ზემო წელი) გამოირჩეოდა, ცნობილი თავისი მდიდარი ტყეებით, სადაც ღორებისათვის ბუნებრივი საკვები უხვად მოიპოვებოდა. ვახუშტი ბაგრატიონის სიტყვით, ზოგიერთ გლეხს ოთხასი, ათასი და ზოგჯერ ორი ათასი ღორიც ყოლია. კახეთში მეაბრეშუმეობაც სათანადო დონეზე იყო.
კამბეჩოვანი, კამბეჩანი, კამბეჩიანი, კამბისენე – მხარე ძველ საქართველოში, კახეთში, მოიცავდა ტერიტორიას მდ. ალაზნის ქვემოწელსა და მდ. მტკვარს შორის. ცენტრი ხორნაბუჯი, ანტიკურ წყაროებში მოხსენებულია სტრაბონთან როგორც კამბისენე. ძვ.წ. IV საუკუნიდან ახ. წ. V საუკუნის 60-იან წლებამდე (თუ ტიგრან დიდის ეპოქას არ ჩავთვლით, როდესაც სომხეთმა შეიერთა) კამბეჩოვანი ალბანელებს ეკავათ. აქ ერთმანეთს ემიჯნებოდნენ იბერიელები (აღმოსავლეთ ქართველები), ალბანელები და სომხები. კამბეჩოვანის გამო ხშირად ეცილებოდნენ ერთმანეთს იბერიისა და ალბანეთის სახელმწიფოები. V საუკუნის 60-იან წლებში მხარე ვახტანგ გორგასალმა შემოიერთა და აქ ხორნაბუჯის საეპისკოპოსო დააარსა, კამბეჩოვანი მკვიდრად შევიდა ქართული კულტურული და პოლიტიკური გავლენის სფეროში. VI საუკუნეში, ქართლში მეფობის გაუქმების შემდეგ, კამბეჩოვანი სპარსელთა მოხელეს ემორჩილებოდა. დაახლ. 572 წ. გუარამ კურაპალატის ძმებმა მოკლეს სპარსეთის მოხელე და ამ მხარეში გაბატონდნენ, თუმცა 591 წ. ჯერ სპარსეთის, ხოლო მათმა შთამომავლებმა 654 წელს არაბების უზენაესობა აღიარეს. ამ დროისთვის ტერიტორია თანდათან შემცირდა და უკვე იორსა და ალაზანს შორის მიწებს მოიცავდა. IX საუკუნიდან კამბეჩოვანი ჰერეთის სამთავროს შემადგენელი ნაწილი იყო. XI საუკუნის დასაწყისში, კახეთისა და ჰერეთის გაერთიანების შემდეგ, კახეთის სამეფოს საერისთავო გახდა. XII საუკუნეში გაერთიანებულ საქართველოს სახელმწიფოში კამბეჩოვანი ერთ-ერთი სანაპირო საერისთავოა. XIII საუკუნის დასაწყისში იგი რამდენიმეჯერ ააოხრეს ხვარაზმელებმა, შემდეგ – მონღოლებმა. XV საუკუნის ბოლოდან ისტორიულ კამბეჩოვანი ქიზიყად იწოდება.
ჯუანშერის ცნობით კუხეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილს ერქვა „კამბეჩანი“. სომხურ უსახელო გეოგრაფიის თანახმად „ქამბეჭანი“ ალბანიის ერთი სანახებთაგანი ყოფილა, მტკვართან მდებარე. თამარ მეფის ისტორიკოსის სიტყვებიდან ჩანს, რომ კამბეჩანში „შიგნით მინდორნი“ ყოფილა, ხოლო გარეშემო, ალბათ, მთებით იყო მოზღუდული. ჯუანშერი ამბობს, რომ „ქალაქი კამბეჩანისა... არის ხორნაბუჯი“-ო, და ბაგრატონიანთა მემატიანე სუმბატიც ამას ადასტურებს, როდესაც მოგვითხრობს, თუ როგორ „დაიპყრეს კამბეჩანი და დასხდნენ... იქ ცხოვრებად ხორნაბუჯს“ ბაგრატონიანთა წინაპრები. ძველ მწერლობაში რომ სადმე ქ. ხორნაბუჯის მდებარეობა ნიშანდობლივ აღწერილი ყოფილიყო, მაშინ თვით კამბეჩანის საზღვრებიც დაახლოებით გამოირკვეოდა, მაგრამ არსად არის. სომხური უსახელო გეოგრაფია ალბანიას მდ. მტკვარსა და კავკასიის მთებს შუა ათავსებს და კამბეჩანისათვის მტკვრის სანახები აქვს მიკუთვნილი, ხოლო ვახუშტი ამტკიცებს: „საქვაბე (საქობო) ასანურამდე არის ადგილი ქისიყისა... ამას ეწოდა პირველ კამბეჩოვანი“-ო; ხორნაბუჯის მდებარეობა – კი ასე არის განსაზღვრული: „ყარაღაჯის სამხრით, დასტყდების ჰერეთის მთა, ანუ ცივის მთა იქ არის ხორნაბუჯი“-ო.
საისტორიო წყაროებითა და სამეცნიერო გამოკვლევებით აშკარაა, რომ კამბეჩოვანი (ქიზიყი), რომელიც დღეს თანამედროვე დედოფლისწყაროსა და სიღნაღის რაიონებს მოიცავს, ძველი ჰერეთის შემადგენელი ნაწილი იყო და ის შედარებით უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე ვრცელდებოდა. თუ დღევანდელი ქიზიყი მდინარეების ალაზნისა და იორის ქვემო წელს შორისაა მოქცეული, ადრე ის (კამბეჩოვანი) სამხრეთითაც გრძელდებოდა და ალაზნისა და მტკვარს შორის არსებულ ტერიტორიას მოიცავდა.
კამბეჩოვანი თავდაპირველად ცალკე ეთნოგრაფიული ერთეული იყო და შემდეგ, გვიანშუასაუკუნეებში, შეერწყა კახეთს. მხარის სახელწოდება – კამბეჩოვანი ქიზიყით XIV ს-ის მეორე ნახევარსა და XV ს-ის პირველ ნახევარში შეიცვალა, რაც დაკავშირებული იყო ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონის ისტორიაში მომხდარ ცვლილებასთან. კამბეჩოვანი სამეურნეო თვალსაზრისით ორ ნაწილად იყოფოდა: სამხრეთ-აღმოსავლეთში საძოვრების სიმრავლის გამო მეცხოველეობა იყო განვითარებული, ხოლო ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში – ინტენსიური მიწათმოქმედება. ამ ორი სამეურნეო ერთეულის შესაყართან, დღევანდელი დედოფლისწყაროს საიხლოვეს იყო ძველი კამბეჩოვანის ცენტრი ხორნაბუჯი, რომლის დიდი ციხე-კომპლექსი აქ დღესაც დგას. კამბეჩოვანის სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი XIII ს-ის ბოლოს მტერთა ხშირი თავდასხმების შედეგად მოოხრდა არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ დემოგრაფიული თვალსაზრისითაც. კამბეჩოვანის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, სადაც ზამთრის საძოვრები არ იყო, მოსახლეობა კვლავ აგრძელებდა ცხოვრებას. აღნიშნულის გამო, მხარის ცენტრმა თავისი ფუნქცია დაკარგა და მან ხორნაბუჯიდან დაბა ქიზიყში (დღევანდელი სიღნაღი) გადაინაცვლა. ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულის ცენტრის სახელწოდება გვიანშუასაუკუნეებში მთელ მხარეზე გავრცელდა. ასე დაერქვა კამბეჩოვანს ქიზიყი.
კამბეჩოვანი (ქიზიყი) საქართველოს მნიშვნელოვანი სტრატეგიული მხარე იყო. აქ საქართველოს აზერბაიჯანული (უფრო ადრე ალბანური) და სომხური პროვინციები ესაზღვრებოდა. ამდენად, ის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი მხარე იყო. მისი უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია ქვეყნის დაცვა იყო მაჰმადიანური გარემოცვისაგან. სწორედ ამაში იყო მისი გამორჩეულობა. ქიზიყში გლეხები თავისუფალნი იყვნენ. ქიზიყელებს ფაქტობრივად ბატონი არ ჰყოლიათ. ბევრი ქიზიყელი გლეხი სახელმწიფო გადასახედებისაგანაც კი სრულიად თავისუფალი იყო ბრძოლებში გამორჩეული განსაკუთრებული გმირობისათვის. კამბეჩოვანის (ქიზიყის) ამ ერთგვარად თავისუფალი რეგიონის სტატუსს საფუძველი ჯერ კიდევ ვახტანგ გორგასლის დროს (V ს.) ჩაჰყრია, რომელმაც ის საუფლისწულო მამულად აქცია.
ქიზიყში ზამთრობით აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა საქონელი „გამოიზამთრებდა“. ეს, თავის მხრივ, ხელს უწყობდა კამბეჩოვანში (ქიზიყში) მთიელთა მიგრაციასაც. ეს ტენდენცია საქართველოს თითქმის მთელი ისტორიის მანძილზე შეიმჩნევა. ქართველ მთიელთა უკანასკნელი დიდი მიგრაცია აქ XX ს-ის დასაწყისიდან განხორციელდა. ქიზიყის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში განვითარებული იყო ინტენსიური მიწათმოქმედება, რასაც აქ არქეოლოგთა მიერ აღმოჩენილი საირიგაციო არხების ნაშთებიც მოწმობს.
ქიზიყი იმ მხრივაცაა საყურადღებო, რომ აქ, ბოდბეში განისვენებს ქართველთა განმანათლებელი წმინდა ნინო. ბოდბე ბოდბელი ეპისკოპოსის საჯდომიც იყო. იქვეა V-VI საუკუნეებით დათარიღებული ხირსის მონასტერიც.
კანგარი – ისტორიული ქვემო ქართლის (გოგარენეს) უკიდურესი სამხრეთი მხარე. მოიცავდა მდინარე დებედის (ქურდვაჭრისხევის) სათავეებში მდებარე ტერიტორიას (დღევ. სომხეთი). კანგარის უძველესი ცენტრი უნდა ყოფილიყო დაბა გოგარანი (დღევ. გუგარქი). V საუკუნის 80-იან წლებში მეფე ვახტანგ გორგასალი ქართლის ლაშქრით აქ შეხვდა მსხვილ სომეხ ნახარარს (ფეოდალს) ვაჰან მამიკონიანს, სპარსელებთან ერთობლივი ბრძოლის წინ. ძვ. წ. 160-იანი წლებიდან ახ. წ. 59 წლამდე ფლობდა სომხეთი, შემდეგ იბერია, 299 წლიდან ისევ სომხეთს შეუერთდა, 387 წელს ქართს დაუბრუნდა, შემდეგ რიგ-რიგობით თბილისის საამიროს, ტაშირ-ძორაკეტის სამეფოს და სელჩუკების საკუთრება იყო. დავით აღმაშენებელმა კვლავ შემოიერთა და მცირე გამონაკლისით XVII საუკუნის დასაწყისამდე ისევ საქართველოს შემადგენლობაში იყო, ვიდრე ლორეს ოლქთან ერთად არ დაიკარგა. შემდეგ მისი და ლორეს ბედი საერთო იყო.
კლარჯეთი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მოიცავს ჭოროხის ქვემო დინების აუზს არსიანის ქედიდან შავ ზღვამდე. მასში შედიოდა მურღულის, ეგრის, არტანუჯის, ნიგალის და სხვა ხევები (საკუთრივ კლარჯეთიც თავდაპირველად ხევი იყო). კლარჯეთის უძველესი ცენტრია ციხე თუხარისი. კლარჯეთს განაგებდა ქართლის მეფის ერისთავი, რომლის რეზიდენცია V საუკუნეში არტანუჯის ციხე უნდა ყოფილიყო. მეფე ვახტანგ გორგასალმა (V ს.) აქ ფართო კულტურულ-აღმშენებლობითი საქმიანობა წამოიწყო: ააშენა ეკლესია-მონასტრები, დაარსა ახალი საეპისკოპოსო (ცენტრი ახიზაში). კლარჯეთი ამავე დროს გახდა ირანის აგრესიის წინააღმდეგ ბრძოლის პლაცდარმი. VIII საუკუნეში აქ დამკვიდრდა ბაგრატიონთა სამეფო დინასტია. VIII ს-ში არაბებმა კლარჯეთი გააპარტახეს. გადარჩენილი მოსახლეობის ნაწილი ეპიდემიამ მოსპო.
IX საუკუნის დასაწყისში მეფე აშოტ I-მა დიდმა არაბთა ლაშქრობებით და ეპიდემიებით გაპარტახებული მხარე აღადგინა და დაასახლა, ამავე დროს აქ დაიწყო ფართო სამონასტრო მშენებლობა გრიგოლ ხანძთელის თაოსნობით. XI-XIII საუკუნეებში კლარჯეთში ფართოდ გაიშალა კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობა. იგი განთქმული იყო ეკლესია-მონასტრებით, რომელიც კლარჯეთის თორმეტ უდაბნოს უწოდებდნენ. XVI საუკუნეში კლარჯეთი საქართველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთა ერთად ოსმალეთმა მიიტაცა. 1918-21 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. 1921 წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია.
XX ს-ის დასაწყისში კლარჯეთში იმოგზაურა ნიკო მარმა, რომელმაც ქართულად მოლაპარაკე კლარჯელები საკმაოდ ნახა. 1886 წლის საოჯახო სიებით კლარჯეთში ქართველების რაოდენობა 9246-ით განისაზღვრებოდა (ართვინის უბანში - 6913 კაცი, არტანუჯის უბანში - 2333). ხოლო 1907-1908 წლების მონაცემებით მთლიანად კლარჯეთის ქართული მოსახლეობა 16425 კაცით განისაზღვრებოდა, შესაბამისად ართვინის უბანში 7741 სული და არტანუჯის უბანში - 8684 სული. არტანუჯის მიდამოებში დღეს ფაქტობრივად ეთნიკური ქართველები აღარ მოსახლეობენ.
როგორც ირკვევა, ისინი მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ბურსაში გადაასახლეს. არტანუჯის მიდამოების სოფელთა სახელწოდებები იყო: ბიჯა, ვარტელია, ვართხელი, გელაშენი, გორაშეთი, ანაგერტი, ანჭკორა, ახარშია, ახიზა, ბაცა, გულიჯა, გულიკა, ენირაბათი, ჟუგო, იშკინარი, კაპტახორი, კარენია, კაშუხტი, ქვამჭირეთი, კლარჯეთი, ქორენია, ლონგოთხევი, მაცა-ლახეთი, მეცაგილი, მუქერი, ნორგიელი, ოფისჭალა, ორთოხი, ფეტობანი (ამ სახელწოდებით სოფელი ფოცხოვშიც იყო), საღარა, სამსხარი, სახრე, სუაგორა, სხლობანი, ხარაული, ხევა, ხემოღრეთი, ხერთვისი და სხვა.
XIX ს-ში კლარჯეთს ტაოსთან ერთად, უფრო სწორად მთელ ჭოროხის ხეობას „ლივანად“ მოიხსენიებდნენ, რომლის შესახებ XIX ს. 70-იან წლებში წერდნენ: „საერთოდ ლივანაში ძალიან ბევრია ძველი ეკლესია. ზოგი მთელია და დღემდე შემორჩენილა კედლის მხატვრობა ბერთაში, არტანუჯის ახლოს, ართვინიდან რვა საათის სავალზე, არის თამარ მეფის დროინდელი ციხე ეკლესიითურთ... ბერთაში რამდენიმე სხვა ეკლესიაც არის, ერთ მათგანს ახლა მეჩეთად ხმარობენ“. „ლივანელ მუსლიმებს შემორჩენიათ წასული ქრისტიანული დროის მოგონება. 30-ოდე წლის წინათ მათში ქრისტეს ფარულ აღმსარებელსაც შეხვდებოდით; ახლა ასეთები აღარ არიან. ქართულად მთელ ლივანაში ლაპარაკობენ, თუმცა არც ისე წმინდად. ქართული ყველაზე მეტად გავრცელებულია სოფლის მოსახლეობაში. იგივე ავტორი კლარჯელთა და ტაოელთა ეთნოგრაფიული ყოფის ზოგიერთ რეალიაზეც წერდა: „რაც შეეხება ლივანას, იგი ყველაზე უფრო ნაყოფიერად ითვლება ლაზისტანის საფაშოს უბნებს შორის. აქ აწარმოებენ ცვილს, რომელიც ადგილზე 18 მან. ღირს ფუთი, აბრეშუმს, მოყავთ ზეთისხილი, ჩინებული მსხალი და ვაშლი; აქ ყველა ჯიშის ყურძენი მოდის... ლივანაში ვაზი ხეებზეა გაშენებული. მუსლიმები მას მეტწილად ფოთსა და ახალციხეში ყიდიან. ქრისტიანები კი ღვინოს აყენებენ, წურავენ ქართულად - შიშველი ფეხებით საწნახელში და ინახავენ ქვევრებში, რომლებიც ბლომადაა შემორჩენილი“. „მისთვის ცნობილი ლივანის დასახლებული პუნქტებიდან ნეგაშევმა (დიმიტრი ბაქრაძის მთხრობელი) დაასახელა ისეთები, რომელთაგან ზოგი აღნიშნულია ახლანდელ რუკებზე, ზოგიც არა და თითქმის ყველა მათი სახელწოდება ქართულია. ასეთები: მარადიდი, კათაფხია, ბორჩხა, მამაწმინდა, ბარი, სვეტი, ლომაშენი, სინგოთი, წყალოქრო, არტანუჯი, ბერთა, გვერდა, ორჯახი, ანჩა, ანაკერტი, ხლითი, პარხალი და უთავი. მათგან ართვინი ლივანის მთავარი ქალაქია“.
ვახუშტის დახასიათებით „და არის ესე ლივანის ხეობა, თვინიერ სივიწროვისა, ფრიად ნაყოფიერი ნარინჯით, თურინჯით, ლიმინით, ზეთისხილით, ბროწეულით, ლეღვით, ვენახით, ხილით შემკობილი, და ქებულნი თავისებურნი ყოველნივე. მარცვალნი ყოველნი ნაყოფიერებს, გარნა სივიწროვით ვერ სთესავენ ბრინჯ-ბამბას“.
კოლა – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მოიცავს მტკვრის სათავეების ქვაბულს. სახელწოდება წარმოდგება კოლხას ტომის სახელისაგან. უძველესი აბორიგენული მოსახლეობა დასავლურ-ქართული იქნებოდა. ძვ. წ. IV საუკუნეში გახდა იბერიის სამეფოს ნაწილი და შედიოდა წუნდის საერისთავოში, რომალის მალე დაიშალა და კოლა-არტანის გაერთიანებით ჩამოყალიბდა საერისთავო ხორძენე, რომელიც ძვ. წ. 163–ახ.წ. 59 და ახ. წ. 299–387 წლებში ეკუთვნოდა სომხეთის სამეფოს, შემდეგ კვლავ იბერიის და ქართლის საერისმთავროს ნაწილია, IX-XI სს-ში ქართველთა საკურაპალატოშია, შემდეგ ერთიან საქართველოში, XVI ს-დან ოსმალეთმა მიიტაცა, ცალკე გამოყო და პატარა არტაანი უწოდა. 1918-21 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. 1921 წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია.
კოლაში შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის ერთ-ერთი ძეგლი „კოლაელ ყრმათა წამება“, რომელშიც ქრისტიანობის გავრცელების გარიჟრაჟზე ქრისტიანებსა და წარმართებს შორის ბრძოლაა ასახული. ვახუშტი კოლას შესახებ შემდეგს მოგვითხრობს: „და არის ადგილნი კოლისანი მოსავლით, პირუტყვით და ჰავით, და კაცნიცა ჰგონე ეგრეთვე, არამედ აწ უმეტესნი მოჰმადიანნი. „XIX ს-ის მეორე ნახევარში კოლას მოსახლეობა უკლებლივ გამუსლიმანებული იყო. ქართულად ძნელად ვინმე ლაპარაკობს“.
კოლბოფორი – ისტორიული ქვემო ქართლის (გოგარენე), კერძოდ, ძველი გარდაბნის საერისთავოს ერთ-ერთი მხარე, მოიცავდა მდინარე ინჯა-სუს ხეობას (სომხეთი), ცენტრი – დაბა კოლბი (ახლანდელი სოფ. კოხბი). სოფლის მახლობლად არის ციხის (სავარაუდოთ, შუა საუკუნეების კაიწონის ციხე) ნანგრევები. კუხეთი – ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში. ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარეების არაგვისა და მტკვრის მარცხენა სანაპიროს ჟინვალიდან გარეჯის უდაბნომდე. ცენტრი ქ. რუსთავი. ცნობილია აგრეთვე სხვა ცენტრებიც – კაწარეთი და ბოდბე. გადმოცემით, მეფე ფარნავაზ I-ის (ძვ. წ. III ს.) დროს კუხეთი კახეთთან ერთად ერთ საერისთავოს წარმოადგენდა. შემდგომშიც იგი ადმინისტრაციულად კახეთთან იყო დაკავშირებული, თუმცა, გარკვეულ პერიოდებში ცალკე საგაგებლოდაც ჩანს. VIII საუკუნის 80-იან წლებში კუხეთი, როგორს საერისთავო, ახალწარმოქმნილ კახეთის სამთავროში შევიდა. არის მონაცემები, რომ X-XI საუკუნეებში კუხეთის ნაწილი ქ. რუსთავიანად თბილისის საამიროში შედიოდა. კუხეთი წყაროებში უკანასკნელად მოიხსენიება XII საუკუნეში, ამჯერად – როგორც გეოგრაფიული ცნება. XV საუკუნის ბოლოს კი ყოფილი კუხეთის ტერიტორია უკვე კახეთად იწოდება. ქართველთა განმანათლებელმა წმ. ნინომ კაწარეთში მოაქცია ქრისტიანობაზე კუხელები. წმ. ნინო სწორედ აქ, კუხეთში, ბოდის ეკლესიაში უნდა იყოს დაკრძალული.
ლეჩხუმი – დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავდა ძირითადად ახლანდელი ცაგერის რაიონისა და ნაწილობრივ წყალტუბოსა და ამბროლაურის რაიონების ნაწილებს. ლეჩხუმს დასავლეთით სამეგრელოსგან ყოფდა ასხის მთის მასივი, ჩრდილოეთით სვანეთისგან – ლეჩხუმის ქედი, აღმოსავლეთით რაჭისგან - მდინარე ასკისწყალი, მდინარე რიონის მარცხენა ნაპირზე კი თავშავის ქედის სამხრეთი კალთები, სამხრეთით იმერეთისგან – მდინარე ლეხიდარის მარცხენა ნაპირის გასწვრივ მდებარე სერი და ხვამლის მთის მასივი.
ლეჩხუმი მდინარეების: ცხენისწყლის, რიონისა და ლაჯანურის ხეობებშია მოქცეული. ლეჩხუმის სოფლები, მსგავსად ზემო იმერეთისა და რაჭისა, მთის კალთებზე და გორაკ-ბორცვებზეა შეფენილი.
VI საუკუნეში პროკოპი კესარიელი ლეჩხუმს სკვიმნიას სახელწოდებით მოიხსენიებს, თუმცა ზოგიერთი ისტორიკოსი „სკვიმნია“-ს – „ჩხუმნი“-თ კითხულობს, რაც საკმაოდ საინტერესო ვერსიაა. ამ დროს მას ერისთავი მართავდა, რომელიც ეგრისის მეფეს ექვემდებარებოდა. მომდევნო ხანაში სკვიმნია დაიშალა და მისი ტერიტორია თაკვერის, რაჭისა და ოკრიბის შემადგენლობაში შევიდა. თაკვერი ფართო მნიშვნელობით ახლანდელ რაჭა-ლეჩხუმს მოიცავდა (ვახუშტი: „ხოლო გორდიდამ ვიდრე კავკასამდე არის ხეობა ლეჩხუმისა, რომელსაც უწოდებენ თაკვერად“), ვიწრო მნიშვნელობით კი – ცხენიწყლის აუზის შუა წელსა და მდინარე ლაჯანურის (რიონის შენაკადი) ხეობას შორის მდებარე ტერიტორიას (დღევ. ცაგერის რაიონი). შუა ფეოდალურ ხანაში სახელწოდება „თაკვერს“ მხოლოდ მეორე მნიშვნელობით ხმარობდნენ. XI საუკუნეში თაკვერი სვანეთის ერისთავს ემორჩილებოდა, XII-XIII საუკუნეებში კი რაჭის ერისთავის საგამგეოში იყო და მისი ერისთავები ატარებდნენ ტიტულს „ერისთავი რაჭისა და თაკვერისა“.
ისტორიოგრაფიაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ „თაკვერის“ მთლიანად „ლეჩხუმით“ შეცვლა XIII-XIV სს-ში მოხდა. „ქართულ წერილობით წყაროებში ლეჩხუმი პირველად XV ს-ის დასასრულის, ჯაფარიძეთა და ბალსზემო სვანეთის სისხლის ზღვევის სიგელშია მოხსენიებული“. ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარის სახელწოდების – „თაკვერის“ „ლეჩხუმით“ შეცვლა მოსახლეობის მიგრაციასთან უნდა იყო დაკავშირებული. თუმცა ტრადიციით ლეჩხუმის ძველი სახელწოდება „თაკვერი“ ბოლო დრომდე არსებობდა. მაგალითად, ლეჩხუმის გვიანდელი მფლობელების დადიანების ტიტულიტურაში „ლეჩხუმის მფლობელის“ ნაცვლად გვხვდება „სვან-თაკვერის მპყრობელი“. 1748 წლის საბუთში დადიანი თავის თავს იხსენიებს, როგორც „ხელმწიფედ დადგინებულმან დიდისა ოდიშისა, სვან-თაკვერის მპყრობელმან, დადიანმან პატრონმა ოტიამ“. თაკვერის ადმინისტრაციული ცენტრი იყო თაკვერის ანუ ე. წ. ზუბის ციხე, რომელიც დღევ. ცაგერის სამხრეთით ცხენისწყლის პირას მდებარეობს და ამ მდინარეზე კონტროლი ჰქონდა დავალებული. ამ გზას სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა სვანეთისთვის. მნიშვნელოვანი ციხეები იყო თაკვერის ლეჩხუმურ ნაწილში აგრეთვე მურის, ორბელის, ისუნდერის, გვესოს.
XIII საუკუნეში რაჭა-თაკვერის საერისთავოს გაუქმების შემდეგ თაკვერი მეფის პირად დომენად (მამული) გამოცხადდა. მისი სავაჭრო-ეკონომიური ცენტრი იყო ლაილაში. XVII საუკუნის II ნახევრიდან ლეჩხუმში თავი იჩინა მისწრაფებამ დამოუკიდებლობისაკენ, ჩამოყალიბდა რამდენიმე სათავადო და გაჩნდა თანამდებობა – ტიტული ლეჩხუმის თავი. XVII საუკუნის II ნახევრიდან ლეჩხუმელი ძლიერი აზნაურები შეეცადნენ შეექმნათ ცალკე სათავადოები. ამ მხრივ გარკვეულ წარმატებას მიაღწია ინასარიძეთა საგვარეულომ, რომელიც ფლობდა სოფლებს: დოგიში, ჭაშლეთი, საჩხოური, წუცნა, კრიხი და სხვ. შემდგომში ლეჩხუმს მთლიანად ჩიქოვანთა ფეოდალური საგვარეულო დაეუფლა. 1715 წელს, მას შემდეგ, რაც ლეჩხუმს გამგებელი ბეჟან ჩიქვან-დადიანი სამეგრელოს მთავარი გახდა, ლეჩხუმი სამეგრელოს სამთავროს ერთ ნაწილად იქცა, ამიერიდან მას დადიანების დანიშნული სარდალ-მოურავი განაგებდა. XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე იმერეთის მეფე სოლომონ II შეეცადა ლეჩხუმის შემოერთებას, მაგრამ უშედეგოდ. სამეგრელოს სამთავროს რუსეთის იმპერიაში შესვლის შემდეგ ლეჩხუმის ტერიტორიაზე შეიქმნა ადმინისტრაციული ერთეული – ლეჩხუმის მაზრა. ამჟამად ლეჩხუმი ძირითადად ცაგერის რაიონს მოიცავს.
ლეჩხუმის თავადები იყვნენ გელოვანთა, მუშკუდიანთა, სილაგაძეების, ახვლედიანთა და ჩიქოვანთა საგვარეულოდან.
ბუნებრივი და კლიმატური პირობები ლეჩხუმში ბარული ტიპის მეურნეობას ქმნიდა. ვახუშტი წერდა: „თუმცა არის ლეჩხუმი მთის ადგილად თქმული, მაგრამ არის ვენახიანი, ხილიანი, მოდის ყოველი მარცვალნი, გარდა ბრინჯ-ბამბისა, მაგრამ სივიწროვისა და კლდიანობისათვის არა ეგოდენი სიმრავლით“. განვითარებული იყო მევენახეობა-მეღვინეობა, მემინდვრეობა და მესაქონლეობა. XVII ს-ში ლეჩხუმელი გლეხები იხდიდნენ: ღომს, პურს, ცერცვს, ძროხას, ცხვარს, ტახს, ბატს, ქათამს, თევზს, სანთელს. ლეჩხუმში ღვინო ბევრი მზადდებოდა. მას ჰყიდდნენ კიდევაც. XV ს. მიწურულს ლეჩხუმში 400 საპალნე ღვინო სვანებს შეუძენიათ. განსაკუთრებული ვაზის ჯიში – „უსახელოური“ მხოლოდ ლეჩხუმის სოფლებში – ზუბში, ოყურეშსა და ლასურიაშში იყო გავრცელებული.
ლეჩხუმში მოყვანილი მარცვლეულიდან შეიძლება დავასახელოთ იფქლი, ზანდური, მახა. ლეჩხუმში ზანდურსა და მახას სპეციალური საკრეფი იარაღით – შნაკვით კრეფდნენ (აგროვებდნენ). ზანდური და მახა ლეჩხუმისა და აგრეთვე რაჭისათვის ენდემური კულტურები იყო. ასე რომ, „მსოფლიოში პურეული მცენარეების აკულტურაციის ერთ-ერთ წრეში ლეჩხუმ-რაჭაც შედის“. გვიან პერიოდში ლეჩხუმში ფართოდ გავრცელდა სიმინდის კულტურა ლეჩხუმელთა მეურნეობაში ერთ-ერთი ძირითადი ადგილი მეხილეობას უკავია.
ლეჩხუმელები ცნობილი ხის ოსტატები იყვნენ. ზოგჯერ მასალად ვაზსაც ხმარობდნენ. ძველად ლეჩხუმში ხიდების ასაშენებლად ვაზს იყენებდნენ: „არამედ წყალი ესე, ვინაიდან არა უტევებს ხიდსა ქვისასა და ხისასა, ამისთვის შესწვენ ვაზისაგან და გააბამენ ამიერ კიდით იმერამდე და გაუბამენ ვაზისგანვე სახელურებსა აქეთ და იქით და ვლენ ქვითინი მას ზედა“.
ლეჩხუმის სოფელ საირმეში ამზადებდნენ თიხის ჭურჭელს. ცნობილი იყვნენ ლეჩხუმელი ქვის მთლელები და კალატოზები. ლეჩხუმელები ციხე-კოშკების მშენებლებიც ყოფილან, რომელთაგანაც დღეს არაერთია შემორჩენილი (მური ციხე, ორბელის ციხე...). ქართული საისტორიო ტრადიციით, ცაგერის ეკლესიაში „არის მაქსიმე აღმსარებელი დაფლული. არის მშვენიერნაშენი, კეთილ ადგილს და აწ ხუცის ამარად“.
ლეჩხუმელების შესახებ ვახუშტი წერს: „მოსახლენი არიან აზნაურნი და გლეხნი, რემეთუ არა არის მოსახლე, რომელსაც არა ედგას კოშკი ქვითკირისა და შენობანი ყოველნივე ქვითკირისანი. და არის მთითა და კლდითა ფრიად მაგარი, და კაცნი იქებურნი მბრძოლნი და შემმართებელნი, ჰაეროვანნი, ტანოვანნი, მდნენი და მორჩილნი უფალთა თვისთა“.
ლივანა, ლიგანი, ნიგალი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი ფეოდალური ხანის სამხრეთ საქართველოში, მდინარე ჭოროხის ქვემო დინებაში. წყაროებში პირველად იხსენიება XI საუკუნეში (ნიგალი). ვახუშტის (XVIII ს.) მიხედვით, მოიცავდა მდინარე ჭოროხის ხეობის იმიერ და ამიერ მხარეს ართვინის სანახებითურთ: „და ართვინის სანახებითურთ, ვიდრე ერგეს საზღვრამდე, ჭოროხის ხეობის იმერი და ამერი იწოდების ლიგანის ხეობად. და არის ეს ლიგანის ხეობა მიუხედავად სივიწროვისა, ფრიად ნაყოფიერი ნარინჯით, თურინჯით, ლიმოთი, ზეთისხილით...“ – წერს ვახუშტი. შემდგომში ლივანად მიაჩნდათ მდინარეების აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესაყართან მდებარე ტერიტორია. 1549 წელს ლივანა ოსმალებმა დაიკავეს. რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 ომის შემდეგ ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სხვა ტერიტორიებთან ერთად რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. ამჟამად ლივანის მხოლოდ მცირე ნაწილია საქართველოს ფარგლებში, დანარჩენი კვლავ თურქეთის საზღვრებშია.
ლორე, ლორი – შუა საუკუნეების ციხე-ქალაქი და ისტორიული მხარე ტაშირში (დღევ. სომხეთი). ქალაქის ნანგრევები შემორჩენილია ქ. სტეფანავანის ახლოს. დაარსდა XI საუკუნეში, 1065 წლიდან კვირიკიდების დინასტიის მიერ ჩამოყალიბებული ტაშირძორაგეტის სამეფოს ცენტრი. მდებარეობდა მაღალ სამკუთხა პლატოზე. ორი მხრით ხეობები იცავდა, მესამე მხრით - ციხესიმაგრეთა კედლების სისტემა. 1118 წელს მეფე დავით IV აღმაშენებელმა ლორე მიმდებარე ტერიტორიებით საქართველოს სახელმწიფოს შემოუერთა. განსაკუთრებული სამხედრო მნიშვნელობის გამო იგი საქართველოს ამირსპასალართა სადგომი პუნქტი გახდა. განვითარებული ფეოდალიზმის ხანაში მთელ ტაშირს ლორე ეწოდა. 1177 წელს ლორე მეფე გიორგი III-ის წინააღმდეგ აჯანყებული ივანე ორბელისა და დემნა უფრისწულის უკანასკნელი საყრდენი პუნქტი იყო. აჯანყების ჩახშობის შემდეგ ქალაქი ამირსპასალარ ყუბასარს გადაეცა. 1186 წლიდან ლორეს მხარგრძელთა ფეოდალური საგვარეულო ფლობდა და საქართველოს სანაპირო საერისთავოს ცენტრი იყო. 1236 წელს ლორე მონღოლებმა აიღეს და სასტიკად დაარბიეს. XIV-XV საუკუნეებში ქალაქი მნიშვნელოვნად დაქვეითდა და ციხესიმაგრის ფუნქციაღა შერჩა. XVI-XVIII საუკუნეებში საბოლოოდ დააკნინა ირანელთა და ოსმალთა ლაშქრობებმა. 1918-21 წლებში საქართველოს ეკუთვნოდა, მაგრამ კომუნისტებმა სომხეთს გადასცეს.
მაღრანდვალეთი – ისტორიული თემი აღმოსავლეთ საქართველოში მდინარე ლიახვის სათავეებში, ძირითადად მოიცავდა ახლანდელ ჯავის რაიონის ედისის ტერიტორიას. ცენტრი ედისა (შუა ფეოდალური ხანა). სახელწოდება მაღრანდვალეთი პირველად გვხვდება XIV საუკუნეში („ძეგლი ერისთავთა“). ნაწარმოების სიტყვა მაღნარიდან (ტყიანი) და მხარის სახელწოდება დვალეთიდან. გვიანდელი შუა საუკუნეებში მაღრანდვალეთი ქსნის საერისთავოს შემადგენლობაში მოექცა. ვახუშტი ბაგრატიონის (XVIII ს.) ცნობით, მაღრანდვალეთი ქსნის ერისთავთა მამული იყო. მაღრანდვალეთის ისტორიულ ძეგლთაგან აღსანიშნავია ე. წ. ცარციათების ნაქალაქარი სოფ. ედისის მახლობლად, „ზილდი მასიგ“ (უბნის კოშკი), ზურგიანი კოშკები გალუანთასა და ედისაში. მაღრანდვალეთის უძველესი მოსახლეობა ქართული და დვალური იყო. გვიანდელი შუა საუკუნეებში აქ კომპაქტურად დასახლდნენ ოსი მოახალშენეები.
მესხეთი – ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს (ზემო ქართლი) ზოგადი სახელწოდებაა. ანტიკური წყაროებში (სტრაბონი) მოიხსენიება ეს ტერიტორია „მოსხიკეს“ სახელწოდებით. (მოსხური ქვეყანა, მესხების მხარე) ეწოდებოდა. აღსანიშნავია, რომ ძველი ქართული წყაროები „მესხეთს“ არ ახსენებენ და ამ მხარის სახელწოდებად X-XVI სს-ში ზემო ქართლი იხმარებოდა. მის პარალელურად არსებობდა ტერმინები შიდა ქართლი და ქვემო ქართლი. ზემო ქართლი მოიცავდა მტკვრის აუზის ზემო ნაწილს (სამცხე, ჯავახეთი, არტაანი, ერუშეთი, კოლა) და ჭოროხის აუზს მთლიანად (აჭარა, კლარჯეთი, შავშეთი, ტაო, სპერი). იგი სამხრეთიდან მდინარეების ევფრატისა და არაქსისაგან იფარგლებოდა ე. წ. მოსხური მთებით.
მისიმიანეთი – მდებარეობდა მდ. კოდორისა და მდ. კელასურის ზემო წელზე, აფშილეთის ჩრდ აღმოსავლეთით. მათი საზღვარი ციხე-ქალაქ წებელდასთან ახლოს გადიოდა. ჩრდილოეთით მას ესაზღვრებოდა ალანია, რომელთა საზღვართა აგებული იყო სობღისის ციხე (მარუხის უღელტეხილთან). სამხრეთ-აღმოსავლეთით ეგრისის საზღვართან მდებარეობდა ბუქლონის ციხე. ჩრდილო აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა სვანეთი, რომელთანაც საზღვარი კოდორის ქედზე გადიოდა. ჩრდ-დას-თით მდ კელასურის ზემო წელის გაყოლებით ესაზღვრებოდა მთიანი აბაზგია.
მისიმიელებს ეკავათ ქლუხორისა და მარუხის უღელტეხილები, რომელთა გავლით ალანიაში მნიშვნელოვანი სავაჭო გზები მიდიოდა. ამიტომ მისიმიანეთზე და აფშილეთზე კონტროლით მთელს ჩრდ-დას საზღვარი დაცული იყო ჩრდილო კავკასიელთა შემოსევებისგან. მისიმიანეთის მთავრი ციხე იყო ჩახარი. მნიშნვნელოვანი ციხეები იყო აგრეთვე კოდორის შუა წელზე მდებარე პსკალის ციხე, ლათას ციხე.
მისიმიელები სვანურ ტომს წარმოადგენდნენ და ქრისტიანები იყვნენ. სვანები თავის თავს „მიშვიანის“ ეძახიან. ზოგიერთი ბიზანტიელი ისტორიკოსი მისიმიელებს ფუსტებს ეძახის. „ფუსტ“ კი ერთ-ერთ სვანურ ღვთაებას ქვია.
მთიულეთი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში. მოიცავს მდინარე თეთრი არაგვის ხეობას და მის გვერდით ხევებს - ამირთხევს, ხარხელთხევს, ჩოხელთხევს, ხადისხევს და სხვა. მთიულეთს სამხრეთიდან ხანდო ესაზღვრება, ჩრდილოეთიდან – თრუსოს ხევი და საკუთრივ ხევი, აღმოსავლეთით – გუდამაყარი, დასავლეთით – შიდა ქართლის მთიანი ნაწილის ქსნის ხეობა (ისტორიული „ცხრაძმა“). თავდაპირველად მთიულეთი ეწოდებოდა ცხავატის თემს, XIII საუკუნიდან ხადა-ცხავატს, ხალხური გამოთქმა ასეთია მთიულეთზე: „თავს ხადა ბოლოს ცხავატი“, მთიულეთშივე შედიოდა ხანდო. ასევე ცნობილია რომ ადრე მთიულეთი ოთხ ძირითად თემად იყოფოდა: ცხავატი, მრევლი, გარეშემო და ხადა. ხშირად მთიულეთად იგულისხმებოდა აგრეთვე გუდამაყარიც. დღესდღეობით მთიულეთად დაბა ფასანაურის ჩრდილოეთით მდებარე ტეროტორია მიიჩნევა. ცენტრად კი, დაბა ფასანაური. გადმოცემის თანახმად, მთიულეთში ქრისტიანობა უქადაგია ქართველთა გამანათლებელ ნინოს. მთიულეთში შემორჩენილია ფეოდალური ხანის მატერიალური კულტურის მრავალი ძეგლი. ადმინისტრაციულ-ტეროტორიული დაყოფის თვალსაზრისით, მთიულეთი დუშეთის რაიონის შემადგენლობაში შედის.
სამხრეთით მთიულეთი ფასანაურამდე, თეთრი (მთიულეთის) და შავი (გუდამაყრის) არაგვთა შეერთებამდე გრძელდებოდა, ჩრდილოეთით კი მას ხევისაგან ჯვრის უღელტეხილი გამოყოფდა. დღევანდელი მთიულეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი უფრო ადრინდელი, ორი სხვადასხვა ასეთი მხარის – ხადისა და ცხავატის გაერთიანების შედეგადაა მიღებული, რაც XIV-XV სს. მიჯნისათვის უკვე ფაქტია. მთიულეთს ჰქონდა თავისი გამაერთიანებელი სალოცავი „ლომისა“, რომელსაც ქსნისხეველებიც ეყმობოდნენ. „მთის თხემსა ზედა არის ეკლესია წმინდის გიორგისა, წოდებული ლომისა, თუმცა უგუმბათო არის და არიან მრავალნი ხატნი და ჯვარნი ოქრო-ვერცხლისანი, დახიზნულობით უჭვრეტს სამდრით ქსანსა, ჩრდილოთ მთიულეთს“. XIV-XV სს. საისტორიო წყაროში („ძეგლი ერისთავთა“) თეთრი არაგვის ხეობაში მოსახლე მთიელთა ხადელებად და ცხავატელებად სახელდება კვლავ გრძელდება. ზოგჯერ ერთად („დადელცხავატელნი“) არიან მოხსენიებულნი. ირკვევა, რომ ხადასა და ცხავატს, როგორც დამოუკიდებელ ეთნოგრაფიულ ერთეულებს, თავისი სალოცავი ჰქონდა. ასეთად წარმოგვიდგება ხადაში არსებული სალოცავი „ხადიჯვარი“ ანუ „ხადისა თორმეწამე“, რომელიც ყველა ხადელის, ხადაში შემავალ სოფელთა და გვართა საერთო გამაერთიანებელი სალოცავი იყო და „ცეცხლიჯვარი“ ნასოფლარ ზამთრეულთაში, რომელიც ცხავატის ისტორიული თემის საერთო სალოცავი იყო. მთიულეთის ეთნოგრაფიული რეგიონის ხადისა და ცხავატის ტრადიციის ძალით, ცალ-ცალკე სახელდება მოგვიანო პერიოდშიც გრძელდებოდა. მაგალითად, 1770 წლის საბუთში არაგვის ხეობის ჩამოთვლილ რეგიონთა შორის ხადა კვლავ ცალკეა მოხსენიებული.მიჩნეულია, რომ ხადის ადრინდელი სახელწოდება იყო წილკანი. ლეონტი მროველი, როდესაც წმინდა ნინოს მიერ მთიელთა გაქრისტიანებაზე საუბრობს, სხვა მთიელებთან ერთად, წილკნელებსაც ასახელებს. ცხავატი კი პირველად ბუღა-თურქის ლაშქრობის დროსაა (853 წ.) „ქართლის ცხოვრებაში“ სახელდებული. ხადისა და წილკანის გაიგივება ჩვენ არადამაჯერებლად მიგვაჩნია. წილკნელთა თემის არსებობა არაგვისავე ხეობაში სხვაგანაა საგულვებელი. XIII ს. დასასრულს სამეფო ხელისუფლებისაგან განდგომილი ფხოველების წინააღმდეგ ხადელები და ცხავატელებიც იბრძოდნენ. XIV ს-ში ცხავატსა და ხადას ბრძოლა ჰქონდა ცხრაზმისხევთან (ქსნის ერისთავებთან). ერთ-ერთი ბრძოლის დროს 18 ცხავატელი ხევისბერი დაღუპულა.
მთიულეთი კოშკებით იყო დაფარული. მარტო ხადაში 60 კოშკი ყოფილა“. ...გარდა სვანეთისა ჩვენ არ ვიცით არც ერთი კუთხე, სადაც მცირე ტერიტორიაზე ასე ბევრი კოშკი იდგეს“. მთიულეთში კოშკების განსაკუთრებული ტიპი – ზურგიანი კოშკები იყო აგებული. კოშკებს ზურგი მთისაკენ აქვთ მიქცეული. ისინი ძირითადად ადრეფეოდალურ ხანაში (X ს-ის ჩათვლით) არის აგებული. სამეცნიერო ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ მთიულეთის კოშკებში შერწყმულია თავდაცვითი და საკულტო ფუნქციები.
როგორც მთიანეთის ყველა მხარეში, მთიულეთშიც მეცხოველეობა, როგორც მესაქონლეობა, ისე მეცხვარეობა იყო განვითარებული. თავისთავად ცხადია, აქ მიწათმოქმედებასაც მისდევდნენ, მაგრამ მიწის სიმცირისა და სიმწირის გამო, მოსავალს საკმარისი რაოდენობით ვერ იღებდნენ. პურეულს ბარში ყიდულობდნენ. მთიულები ზამთრობით ცხვარს თბილისის მახლობლად, დიღმის ველზე და აგრეთვე სოფელ აღაიანთან აბალახებდნენ, ხოლო ზაფხულობით-თავიანთ მთებში. ყიდდნენ ყველს, ერბოს, მატყლსა და ცხვრის ტყავებს, ამზადებდნენ მატყლის უხეშ ქსოვილს, თელავდნენ ნაბდებს. მოყავდათ კანაფი, რომლისაგანაც თოკს გრეხდნენ. მთიულეთში განვითარებული იყო ასევე ხელოსნობა, მატყლისა და რქის დამუშავება. მთიულეთსა და მთიულებზე საუბარს ვახუშტის სიტყვებით დავამთავრებთ: „და არის მოზღუდვილი მთიულეთი მთითა, ამის გამო მაგარი და შეუვალი არის, უვენახო, უხილო, მცირე მოსავლიანი. მოიტანენ ბარიდან ტკბილსა, ჩაასხმენ აქა და ლომისას, და დადგების ღვინო კეთილი, თეთრი და ტკბილი... არის ცხვარი უდუმო-კუდიანი, ძროხა და ცხენიც არა მრავალ, სივიწროვის გამო. ჰავითა არის ფრიად კეთილი და მშვენიერი, წყარო-წყლითა და მწვანითა... პური ნოყიერი, ეგრეთვე ქრთილიცა (შემოდგომაზე დათესისლი ქერი). კაცნი ჰაეროვანნი, მდნენი და მბრძოლნი, ერთგულნი, ბრიყვ-უსაქციელონი, საჭურველთ-მოყვარენი, სამოსელთა და იარაღთა გამწყონი. ქალნიცა მშვენიერნი“.
მოვაკანი – ისტორიული მხარე, რომელიც მდ. მტკვარსა და ალაზანს შორის იყო მოქცეული. ვახუშტის ცნობით: „აქ მტკვრისა და ალაზნის შესართავს შორის არის მოვაკანი, ხოლო მტკვრისა და ალაზნის შესართავის ზევით, ჩრდილოეთით მოერთვის ალაზანს მცირე ალაზანი ანუ იორი და ამათ შესართავს შორის არის ჰერეთი“.
მუხურისი, მოხირისი (მხარე) – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, ეგრისის (ლაზიკის) სამეფოს ცენტრალური პროვინცია. მოიცავდა იმერეთის ვაკე ტერიტორიას მდინარეების რიონსა და ცხენისწყალს შორის. ნ. ბერძენიშვილის აზრით მოხირისის მხარეში შედიოდა: ქვილიშეთის (ხომულის) ქვეყანა, ქუთათისის ქვეყანა და ოჩხომურის ქვეყანა. ვარაუდობენ, რომ სახელწოდება „მუხურისი“ წარმოდგება ციხე „მუხურისიდან“ (სამტრედიის რაიონის სოფელ დაბლაგომის აღმოსავლეთით 4 კმ-ზე), რომელიც ამ მხარის უძველესი უნდა ყოფილიყო (VI საუკუნეში მხარის ცენტრი იყო უქიმერიონის ციხე). წყაროებში პირველად მოიხსენიება VI-VII საუკუნეებში. მუხურისი იყო მჭიდროდ დასახლებული, ეკონომიკურად დაწინაურებული დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე მხარე. აქ გადიოდა სამეფოს მთავარი სავაჭრო-სამიმოსვლო მაგისტრალები, კერძოდ, მთის პროვინციებთან დამაკავშირებელი გზები; ის, ვინც ბატონობდა მუხურისზე, ფაქტობრივად ბატონობდა სვანეთსა და რაჭა-ლეჩხუმზეც. მოგვიანებით ქუთაისის ზრდამ გამოიწვია მოხირისის ქვეყნის ქუთაისის ქვეყნით გადაფარვა. VIII საუკუნის ბოლოს შექმნილ აფხაზთა სამეფოში შედიოდა ქუთაისის საერისთავო, რომელიც მოიცავდა ქუთაისს, ვაკეს, ოკრიბას, ხანისწყლის დასავლეთს გურიამდე და რიონი დასავლეთ ნაწილს ცხენისწყლამდე. XI-XII საუკუნეებში მუხურისის ტერიტორიას ეწოდებოდა, სამოქალაქო.
ოკრიბა – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, იმერეთის ნაწილი (ტყიბულის რაიონი). სახელწოდება „ოკრიბა“ პირველად მოხსენიებულია XI საუკუნეში. სახელწოდების მრავალი განმარტება არსებობს, მათ შორის, ყველაზე დამაჯერებელია რომ სახელწოდება „ოკრიბა“ მომდინარეობს ზანური „კირიბ“ სიტყვიდან, რაც „საბატკნეს“ ნიშნავს. ხალხში გავრცელებული მეორე მოსაზრება, უფრო სწორად ლეგენდა, მოგვითხრობს: „ერთხელ აქ სოლომონ მეფეს ჩაუვლია და ბევრი ხალხი უნახავს ერთად თავმოყრილი და უთქვამს: „ვო კრებაო“ და ამის შემდეგ ქვია „ოკრიბა“. ოკრიბას დასავლეთით გამოყოფდა მდ. რიონი, ჩრდილოეთით, რაჭიდან – რაჭის ქედის ერთი მონაკვეთი, ჩრდილოეთ-დასავლეთით, ლეჩხუმიდან - რაჭის ქედის გაგრძელება (მდ. ლეხიდარის მარცხენა ნაპირის გასწვრივ), სამხრეთით – იმერეთის ვაკე, სამხრეთ-აღმოსავლეთით და აღმოსავლეთით არგვეთის მთების მასივი. ოკრიბა მთაგორიანი მხარეა, მისი ფართობი 478,2 კმ2 შეადგენს. ოკრიბაში ადამიანის ცხოვრების კვალი ძველი ქვის ხანიდანაა დამოწმებული. გვიან შუა საუკუნეებში ოკრიბა მჭიდროდ ყოფილა დასახლებული. იმ დროისათვის იქ 50-ზე მეტი სოფელი იყო, რომელთა უმეტესობა სამეფო და სასულიერო აზნაურებს ეკუთვნოდა. იმერეთის სამეფოს სამხედრო–ადმინისტრაციული დაყოფით ოკრიბა მეოთხე სადროშოში შედიოდა. სასულიერო ხელისუფალი გელათის ეპისკოპოსი იყო. ოკრიბას მნიშვნელოვანი კულტურული ცენტრები იყო გელათის მონასტერი, მოწამეთა და სხვ. ვახუშტი ბატონიშვილი თავის ნაშრომში „აღწერა სამეფოსა საქრთველოსა“ წერს: ბაგრატიონებმა „რა ჟამს დაიპყრეს სრულიად აფხაზეთი და ყოველი საქართველო, ამათ უწოდეს ქართლს ამერეთი და აფხაზეთს იმერეთი, ანუ იმერნი და ამერნი“. ადგილობრივები ლიხის მთას „საქართველოს დედას უწოდებენ. მის ერთ ძუძუს მტკვარი წოვს, მეორეს კი „რიონი“. „რიკოთის“ მიმყოლი „დედაბერას“ მთაა, მას ებმის „კორტოხი“ - „ჯვარი“, მერე „ბზიხევი“ „პერანგაზე“ ადის და „დიდკავკასიონს“ უერთდება. ამით მთავრდება ლიხთ-იმერეთის ქედი, რომელიც, ვახუშტის სიტყვით რომ ვთქვათ, „მდებარეობს ჩრდილოდამ სამხრეთით, კავკასიიდამ ღადომდე“.იმერეთი იყოფა „ზემო და ქვემო იმერეთად“. გარდა ზემო და ქვემო იმერეთისა, იმერეთში გამოიყოფა აგრეთვე ოკრიბა. ზემო იმერეთი ქართლ-იმერეთის ქედიდან დაწყებული ყვირილას და ხანისწყლის რიონთან შერთვის ადგილამდე ვრცელდება. კოლხეთის დაბლობზე გაშლილი ქვემო იმერეთი კი, ყვირილა-ცხენისწყლის შესართავამდე მოდის. ახლანდელი ოკრიბა, რომელიც დღევანდელი ტყიბულის რაიონს მოიცავს, ხანგრძლივ ისტორიულ პროცესში ჩამოყალიბდა. ის საქართველოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მხარის, იმერეთის ერთი ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონია.
პალაკაციო – მხარე ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში (ახლანდელი თურქეთის ტერიტორია); აბოცს, ჯავახეთს, კოლა-არტაანსა და კარს (ყარსი) შორის მდებარე მიწები; XII საუკუნის ბოლო პერიოდში ადმინისტრაციულად ჯავახეთის სანაპირო საერისთავოში შედიოდა; მომდევნო საუკუნეებში სამცხე-საათაბაგოს შემადგენელი ნაწილი იყო. ამ პერიოდში პალაკაციოს უკვე „ჩრდილის“ (თურქ. „ჩილდირ“) სახელით მოიხსენიებდნენ. 1186/87 წლებში ჯავახეთის ერისთავთ-ერისთავმა გამრეკელ კახას ძე თორელმა დაამარცხა პალაკაციოში შემოსული თურქები. XVI საუკუნეში, იგივე ჩრდილის-ჩილდირის მხარე, ოსმალებმა დაიპყრეს. 1578 წელს აქ გაიმართა დიდი ბრძოლა ოსმალთა და სპარსელთა ჯარებს შორის.
პანკისის ხეობა – მდებარეობს მდინარე ალაზნის ზემო დინების ხეობაში (ბახტრიონის ზემოთ) კავკასიონის ფარგლებში, დღევანდელი ახმეტის რაიონის ტერიტორიაზე. სიგრძე 34 კმ (მთა ბორბალოდან ალაზნის ვაკემდე). შემოფარგლულია კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ განშტოებებით – პანკისისა და დიდგვერდ-ნაქერალის ქედებით. მდინარე ალაზნის აუზის ზემო ნაწილი ქოჩარის ქედით იყოფა ორ ხეობად, რომლებიც მდინარეებს წიფლოვანისწყალსა და სამყურისწყალს ეკუთვნის. ზღვის დონიდან 950 მ სიმაღლეზე ეს მდინარეები ერთდებიან და წარმოშობენ ალაზანს. ხეობის ფერდობები 2000-2200 მ-მდე შემოსილია ფართოფოთლოვანი ტყით. ალაზნის მარჯვენა შენაკადის ბაწარის ხეობაში არის უთხოვრის ტყის ბაწარის სახელმწიფო ნაკრძალი.
პარხალი (მხარე) – საქართველოს ისტორიული მხარე ტაოში (დღევ თურქეთი), რომლის ცენტრი იყო დაბა პარხალი. ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარე ჭოროხის შუა წელის მარცხენა შენაკადის პარხალისწყლის აუზს. სახელწოდება „პარხალი“-ს უკავშირებენ ანტიკურ წყაროებში მოხსენიებულ პარიადრის მთიანეთს. პარხალი ანტიკური ხანიდან ტაოს ნაწილი იყო. მოვსეს ხორენაციის ცნობით „პარხარი იყო ტაიკის შიდა მხარე“. X საუკუნეში პარხალი დავით III კურაპალატის მამული იყო. აქ რამდენიმე კმ-ზე გრძელდებოდა კლდეში გამოკვეთილი სარწყავი არხი, რომლის მშენებლობა (XII-XIII საუკუნეების მიჯნა) მეფე თამარს მიეწერება.
რაჭა – მდებარეობს დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, მდინარე რიონისა და მისი შენაკადების ხეობაში. სამხრეთისან მას იმერეთი ესაზღვრება; ჩრდილოეთით ოსეთისაგან კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი ჰყოფს. აღმოსავლეთით რაჭას შიდა ქართლი ესაზღვრება, ჩრდილო-აღმოსავლეთით – ქვემო სვანეთი, დასავლეთით ლეჩხუმი. რაჭა, რომელიც რიონისა და ჯეჯორის ხეობებში მდებარეობს, დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით ამბროლაურისა და ონის რაიონებს მოიცავს. ისტორიულად კი რაჭა ზემო და ქვემო რაჭად იყოფა. ცალკე გამოიყოფა მთის რაჭაც.
ხშირად რაჭას ლეჩხუმის ეთნოგრაფიულ ერთეულთან ერთად გაიაზრებენ ხოლმე – „რაჭა-ლეჩხუმი“. მაგრამ საქართველოს ჩრდილოეთის ეს ორი მხარე დამოუკიდებელი ტერიტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულებია. რაჭასა და ლეჩხუმის ერთად გააზრებას, ერთ კომპლექსში წარმოდგენას ისტორიული საფუძველიც აქვს. ამ ორი ეთნოგრაფიული ერთეულის გაჩენამდე, ეს ორი კუთხე ერთი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი იყო, რომელსაც თაკვერი ეწოდებოდა. „თაკვერი“ დამოწმებულია VII ს. სომხურ გეოგრაფიაში. თაკვერს თავდაპირველად რაჭის ერთეული გამოჰყოფია და „თაკვერის“ სახელწოდება მხოლოდ ლეჩხუმს ჰქონდა შემორჩენილი. X ს-დან რაჭა ცალკე საერისთავო იყო. რაჭის შემადგენელი ნაწილი იყო კუდაროს „ქვეყანაც“, რომელიც ჯეჯორის ხეობის ზემო წელშია. ის პირველად სორის სახარების XIV ს-ის მინაწერშია მოხსენიებული: „ერთი ძროხა კუდარული და ერთი ცხვარი“. იმავე სახარების XVI ს-ის მინაწერში კი ვკითხულობთ: „ერთი ძროხა კუდაროს ბეგრისაგან“. გვიან ფეოდალურ ხანაში კუდაროში ოცამდე სოფელი შედიოდა. მოგვიანებით, კუდაროდან რაჭველთა გადასახლების შემდეგ, მათ ნასახლარებზე ოსები დაფუძნდნენ (XVIII ს. დასაწყისი): „მას ზევით მოსახლენი არიან ოვსნი, და უვენახო-უხილო, ვითარცა სხვანი მთის ადგილნი. უწოდებენ ამას კუდაროს“ – გვამცნობს ვახუშტი. კუდაროს ოიკონიმია (სოფლის სახელები) ქართულია.
მთის რაჭას რაც შეეხება, ის XV ს-მდე სვანეთის საკუთრება ყოფილა. ვახუშტი მთის რაჭის სოფლებს გლოლას, ჭიორასა და ღებს მოიხსენიებს, როგორც „კოშკოვან-გოდლოვან-ზღუდიან“ დასახლებულ პუნქტებს. მთის რაჭაში ბევრი კოშკი ყოფილა, რასაც ვახუშტიც აღნიშნავდა. ის ხაზს უსვამდა იმას, რომ გლოლა, ჭიორა და ღები „კოშკოვან-გოდლოვან-ზღუდიანი“ სოფლები იყო. ამას ადასტურებს დიუბუა დე მონპერეს მიერ XIX ს-ის 30-იან წლებში გადაღებული ღების სურათი, სადაც რაჭულ დუროიან (სათოფურიან) სახლებს შორის არაერთი კოშკიც ჩანს.
რაჭაში ბევრი ეკლესია და ნაეკლესიარი, ციხე და ნაციხარია აღრიცხული. რაჭველები ცნობილი ხელოსნები იყვნენ (კალატოზები, ხე-ტყის ოსტატები, ქვის დამმუშავებლები). XI ს-ში, ნიკორწმინდის „დაწერილის“ მიხედვით, რაჭასა და მის მეზობელ არგვეთ-ოკრობაში მრავლად უშენებიათ ორსამსართულიანი სახლები, რომლის ქვედა ქვითკირით აშენებული სართული ბოსლად და ფარეხად იყო გამოყენებული. ზედა მეორე და მესამე სართულებში, რომელიც ძირითადად ხისაგან კეთდებოდა და „სენა“ და „ქორედი“ ერქვა, ადამიანები ცხოვრობდნენ. თუმცა ისეთი სახლებიც შენდებოდა, რომლის პირველი სართულიც საცხოვრებლად იყო გამოყენებული. აქვე ტრადიცია ყოფილა მარნის შენობების მუხის ხით აგებისა (ისინი ქვიტკირისაც უშენებიათ) და ზემოთ დახერხილი ხისაგან ბეღლების გამართვისა. სოფელი წედისი რკინის მადნის მოპოვებითა და რკინის იარაღების დამზადებით იყო ცნობილი: „ჯეჯორისავე აღმოსავლით არის დაბა წედისი და ციხე მცირე. აქ არის ლითონი რკინისა და იღებენ მრავალს“.
რაჭაში მოჰყავდათ საგაზაფხულო და საშემოდგომო ხორბალი, ქერი და შვრია. ეს ორი კულტურა უფრო მაღალმთიან სოფლებში იყო გავრცელებული. აქვე დიდი ადგილი ეკავა მევენახეობას. ქვემო რაჭაში თუ მევენახეობა-მეღვინეობა იყო წამყვანი – ზემო რაჭაში – მესაქონლეობა. „დახელოვნება ისე შორს წავიდა, რომ თითოეულმა სოფელმა თავისი მიკროჰავის შესაფერისი საგანგებო ჯიშიც კი გამოიყვანა (თხმორული, ხოტეური)... რიონის მარჯვენა სანაპიროზე მზიგულ, თორნიადაგიან ფერდობებზე გაშენებული ალექსანდროული, მუჯირეთული და კეთილშობილური საფერავი იძლეოდა საყოველთაოდ სახელმოხვეჭილ „ყიფიანის ღვინოს“, ამჟამად „ხვანჭკარის“ სახელწოდებით რომაა ცნობილი“.
რაჭაში მესაქონლეობაც სათანადო დონეზე იყო განვითარებლი. რაჭველთა ყოფაში განსაკუთრებული ადგილი ეჭირა ღორის მოვლა-მოშენებას. „ღორი-სიცოცხლე მათი“ – წერდა ვახუშტი ბაგრატიონი. რაჭული ლორი მთელ საქართველოში იყო და არის ცნობილი. სალორე ღორებს საგანგებოდ უვლიდნენ. დამარილებული ღორის ხორცი კვამლში გამოყავდათ და იღებდნენ შესანიშნავი გემოვნების ლორს. მრავალდარგოვან მეურნეობას დიდი ოჯახები უძღვებოდნენ, ამიტომ ძმები გაუყრელად ცხოვრობდნენ და ერთ ჭერქვეშ 50-60-70 და მეტი სული ცხოვრობდა.
რაჭველებს განსაკუთრებული ურთიერთობა ჰქონდათ ჩრდილო-კავკასიელ მთიელებთან. ისინი ერთმანეთს შვილებს უგზავნიდნენ აღსაზრდელად, რათა მეზობელთა ენა და წეს-ჩვეულება ესწავლათ. ეს მათ ერთმანეთთან ურთიერთობას უადვილებდა. ამ წეს-ჩვეულებას რაჭველები „კერძ-მოკეთეობას“ უწოდებდნენ.რაჭის მოსახლეობისათვის ტრადიციული იყო გარესამუშაოზე სიარული, რასაც „მოსაგებში“ წასვლას უწოდებდნენ. გარე სამუშაოზე რაჭველი გლეხები გვიან შემოდგომაზე მიდიოდნენ და გაზაფხულზე, მიწის სამუშაოების დაწყების დროისათვის ბრუნდებოდნენ. XIX ს-ის 30-იანი წლებიდან რაჭველების გარე სამუშაოზე სიარული საქართველოს ფარგლებს გასცდა. ისინი ჩრდილოეთ კავკასიაში და უფრო შორსაც მიდიოდნენ. აღსანიშნავია, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში გადასული ბევრი რაჭველი უკან აღარ დაბრუნებულა, საცხოვრებლად იქ დარჩა. რაჭველები საქონლით ვაჭრობასაც ეწეოდნენ „ზამთრის მოახლოებისას გლეხი, საზამთრო საკვების სიმცირის გამო, იალაღზე ნასუქ პირუტყვს მოგებით ჰყიდის, სამაგიეროდ, გაზაფხულზე ამავე ფულით ნაზამთრ საქონელს იაფად ყიდულობს. რაჭველებს აგრეთვე გადმოყავთ ბალყარეთიდან საქონლის ჯოგები და ონში მოგებით ჰყიდიან. ამ მხრივ დიდ უნარიანობას ჩრდილო კავკასიაში ღებელები იჩენენ, რომლებიც გადადიან ჩრდილო კავკასიაში, ეწევიან იქ ფაზიკურ შრომას და შინაური პირუტყვითაც ვაჭრობენ“.
არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ, რომ რაჭაში შემუშავებული იყო განსაკუთრებული ტიპის სახვნელი იარაღი, რომელიც მხოლოდ ადგილობრივ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ, რელიეფურ პირობებთან იყო შეგუებული. რაჭული სახვნელი ნიადაგს ისე ამუშავებდა, რომ მის გამოფიტვა-დაცურებას გამორიცხავდა.
ვახუშტი ბაგრატიონი რაჭველებს ახასიათებს შემდეგნაირად: „კაცნი ტანოვანნი, მდნენი, ბრძოლასა შემმართებელნი, ძლიერნი. ქალნი მშვენიერნი, მქცევნი ეგრეთნივე რბილი“.
ადრეულ პერიოდში რაჭა თაკვერთან ერთად ქმნიდა თაკვერის საერისთავოს, რომელიც ეგრისის სამეფოში შედიოდა, ხოლო ე. წ. რაჭის „მთიულეთი“ სვანეთს ეკუთვნოდა. X ს-ის დასასრულამდე სვანეთში გლოლა და უწერაც შედიოდა.
X საუკუნის ბოლოს ბაგრატ III-ის ბრძანებით შეიქმნა რაჭის საერისთავო და პირველ ერისთავად დანიშნული იქნა მის მიერ კლდეკარის ერისთავის რატი ბაღვაშის შვილიშვილი რატი ლიპარიტის ძე, რომელმაც აქ ნიკორწმინდას ტაძარი ააგო. რაჭის საერისთავოს ჩამოყალიბების შემდეგ თაკვერის საერისთავოს მნიშვნელობა ძალიან შეიზღუდა. შუა ფეოდალურ ხანაში იგი მხოლოდ ცხენისწყლის ხეობის შუა წელს, დაახლოებით დღევანდელი ცაგერის რაიონს მოიცავდა.
XI საუკუნეში თაკვერი სვანეთის ერისთავს ემორჩილებოდა, შემდეგ კი რაჭის ერისთავებს გადაეცა. რაჭის საერისთავოს შემადგენლობაში გადავიდა ე.წ. რაჭის „მთიულეთის“ ორი სოფელი – უწერა და გლოლა.
შუაფეოდალურ ხანაში ყველა და მათ შორის რაჭის ერისთავიც, საქართველოს მეფის მოხელეს წარმოადგენდა. იგი თავის საერისთავოში კრებდა სახელმწიფო გადასახადს და საჭიროების შემთხვევაში რაჭის ლაშქარს უძღოდა წინ.
X-XIII ს-ში რაჭას ჩრდილოეთით სვანეთის საერისთავო ესაზღვრებოდა და მათი საზღვარი ლეჩხუმის ქედზე და მდ. ჭანჭახის სათავეებზე გადიოდა. იმერეთისგან რაჭის ქედი საზღვრავდა, დას. თაკვერისგან გველისთავის ქედი და სოფელ ალპანის სამხრეთით მდებარე ვიწრობები გამოყოფდა. ერისთავის რეზიდენცია იყო სოფელ წესთან მდებარე მინდაციხე. მეორე რეზიდენცია კი კვარის ციხე. საერისთავო იყოფოდა ხევებად, ხევები კი სოფლებად.
XV ს-ში რაჭის საერისთავოს შეუერთდა სვანეთის აღმ. მთიულეთი და საზღვარი კავკასიონამდე მივიდა. ლეჩხუმთან საზღვარმა კი მდ. ასკისწყლამდე გადაინაცვლა. შემოუერთდა აგრეთვე კუდარო, სადაც XV–XVII ს-ში დვალეთიდან გადმოსული ოსები დასახლდნენ. 1535 წელს იმერეთის მეფემ ერისთავ შოშოტას გადასცა მინდაციხე და რაჭის სადროშოს სარდლობა ჩააბარა. მინდაციხე და სასახლე სოფელ წესში ისევ ერისთავთა მთავარი რეზიდენციები გახდა. საგვარეულო საძვალე კი ბარაკონის ეკლესია. XV საუკუნეში რაჭის საერისთავოს აზნაურები იყვნენ ჭარელიძეები, ბაქრაძეები, კოტრიძეები, ჯაფარიძეები, ლაშხიშვილები და გარაყანიძეები. მომდევნო ხანაში ჭარელიძეები, კოტრიძეები გადაშენდნენ. გარაყინიძეებმა და ლაშხიშვილებმა რაჭა დატოვეს. ჯაფარიძეებმა თავიანთი სათავადო ჩამოაყალიბეს. XVI-XVII საუკუნეებში შეიქმნა წულუკიძეების, იაშვილებისა და ყიფიანების სათავადოები.
ერისთავებს თავდაპირველად საკუთარი სათავადო ჰქონდათ, რომელიც მდ. ლუხუნის ხეობას, სოფელ წესსა და მდ. რიონის ხეობის ერთ ნაწილს მოიცავდა. მოგვიანებით კი სამეფო მამულებიც (სოფელი ნიკორწმინდა, სოფელი შაორი, სოფელი ამბროლაური) მიიტაცეს და უძლიერეს ფეოდალებად იქცნენ, რომლებიც თვით იმერეთის მეფეებს ებრძოდნენ. განსაკუთრებით დიდ წარმატებას როსტომ ერისთავმა მიაღწია. მან გააძევა რაჭის თავადები: ჯაფარიძეები, წუკუკიძეები, იაშვილები და რაჭის ფაქტიური მფლობელი გახდა. როსტომი დიდ ყურადღებას უთმობდა ერისთავთა მთავარი რეზიდენციის მოვლას. მან გაამაგრა ხიდიკარის კოშკები და მინდაციხე, აღმოსავლეთ საქართველოდან საგანგებოდ მოიწვია ვინმე ავთანდილ შულავრელი და ახალი ეკლესიის აგება დაავალა. ბარაკონის ეკლესიის მშენებლობა 1753 წ. დასრულდა, რაზეც მეტყველებს დასავლეთის კარის თავზე შემორჩენილი წარწერა, რომელშიც როსტომ ერისთავი და მისი ოჯახის წევრები არიან მოხსენიებული. აღმოსავლეთ მხარეს, სარკმლის თავზე წარწერაში „ოსტატი შულავრელი ავთანდილი“ არის მოხსენიებული.
როსტომ ერისთავი ებრძოდა იმერეთის მეფე სოლომონ I-ს. 1769 წლის სექტემბერში სოლომონმა შეიპყრო რაჭის ერისთავი, დააბრმავა და საერისთავო ჩამოართვა. დაისაჯნენ როსტომ ერისთავის ვაჟებიც. რაჭიდან გაძევებულ ფეოდალებს ყმა-მამული დაუბრუნეს. ერისთავთა მამული კი მეფის საკუთრებად გამოცხადდა.
1784 წ. სოლომონ I გარდაიცვალა და ტახტი მისმა ბიძაშვილმა დავით გიორგის ძემ დაიკავა. მან აღადგინა რაჭის საერისთავო და ერისთავობა მის დისწულს ანტონს უბოძა.
1789 წ. იმერეთის სამეფო ტახტი დაიკავა სოლომონ II, რომელმაც საბოლოოდ გააუქმა რაჭის საერისთავო.
რაჭა 1811 წლიდან რაჭის ოკრუგის სახელწოდებით იმერეთის ოლქის შემადგენლობაში იყო. 1840 წელს ეწოდა რაჭის უბანი და შევიდა საქართველო-იმერეთის გუბერნიის ქუთაისის მაზრის შემადგენლობაში. 1846 წელს ქუთაისის გუბერნიის შექმნის შემდეგ, რაჭის უბანს დაემატა ოსეთის ოკრუგის მამისონის ხეობის სოფლები და იწოდა რაჭის მაზრად. იყოფოდა ბუგეულის, კუდარო-მამისონის, უწერისა და ხოტევის უბნებად, ხოლო 1888 წლიდან ამბროლაურისა და ონის უბნებად. საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების (1921 წ.) შეიქმნა იმავე რაჭის მაზრის სახელწოდების ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული, რომელიც 1928 წელს გაერთიანდა ლეჩხუმის მაზრასთან და იწოდა რაჭა-ლეჩხუმის მაზრად. დღეისათვის რაჭა ზემო (ონის რაიონი) და ქვემო (ამბროლაურის რაიონი) იყოფა.
საარიშიანო – ჰერი დიდებულის არიშიანისათვის დავით აღმაშენებლის მიერ სამფლობელოდ მიცემული ტერიტორია. XII-XIII საუკუნეებში გაერთიანებული საქართველოს უკიდურესი სამხრეთ-აღმოსავლეთი სანაპირო (სასაზღვრო პროვინცია) იყო და მოიცავდა ახლანდელი აზერბაიჯანის დასავლეთ ნაწილს (X საუკუნის შაქისა და ყაბალის მხარეებს). ტერმინი „საარიშიანო“ სამეცნიერო ლიტერატურაში შემოტანილია ნიკო ბერძენიშვილის მიერ.
ჭარ-ბელაქანი+ელისუს სასულთნო=„საინგილო“
1466 წელს საქართველოს ერთიანმა სამეფომ არსებობა შეწყვიტა. უკანასკნელი მეფე გიორგი VIII კახეთში გაიქცა და კახეთის სამეფო დააარსა. მასში შედიოდა ისტორიული ჰერეთიც, რომელიც უკვე დიდი ხანია ქცეულიყო კახეთის ორგანულ ნაწილად და რეალურად აღმოსავლეთ კახეთს წარმოადგენდა, ხოლო ყოფილი ჰერები აღმოსავლეთ კახელებს. შესაბამისად „ჰერეთი“ ისტორიულ წყაროებში აღარ მოიხსენიება.
ახლაშექმნილი კახეთის სამეფოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარეობდა მაჭის საერისთავო, რომელიც თითქმის იმავე ტერიტორიას მოიცავდა, როგორც ეს 4 საუკუნით ადრე კვირიკე დიდის დროს იყო. მისი ცენტრი იყო მაჭის ციხე, რომელიც 1104 წლიდან ერთ-ერთ სამეფო საზაფხულო რეზიდენციას წარმოადგენდა. ვახუშტის სიტყვით „ბელაქნის წყლის შესართავს ზეით მოერთვის ალაზანს მაწის წყალი ... ამ ხევზედ არს, მთასა შინა მაჭი“. თანამედოვე მდებარეობით მაჭის ციხე მდებარეობს ლაგოდეხის რაიონში, ლაგოდეხ-ბელაქნის გზატკეცილიდან ჩრდილოეთით, 5 კმ-ის დაშორებით მდ. მაწიმის წყლის ხეობაში, მაღალ, ფლატენაპირებიან ხერთვისზე. გვიან შუა საუკუნეებში მაჭს თოღას ციხე უწოდეს.
მაჭის წყლის (მაწის წყლის) ხეობა მჭიდროდ ყოფილა დასახლებული. ამ ხეობით ჰერეთის ბარიდან გზა გადადიოდა შუა დაღესტანში, ხუნზახში. ამდენად თოღას ციხე მდებარეობდა მნიშვნელოვან სტრატეგიულ ადგილას და კონტროლს უწევდა ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთის გარკვეულ ნაწილს.
კახეთის მეფედქცეულმა გიორგი I-მა გააუქმა კახეთის სამეფოს საერისთავოებად დაყოფა და ისინი პატარა სამოურავოებად დაანაწილა, რომელთა მეთაურებს თვითონ ნიშნავდა. ამრიგად, მაჭის საერისთავოს ნაცვლად შეიქმნა 3 სამოურავო – წუქეთი (წახური), ჭაური და კაკ-ელისენი.
1562 წელს ირანის შაჰმა თამაზ I-მა (1524–1576) კახეთს ჩამოაჭრა წახურის სამოურავო მდ. სამურის ზემო წელზე და ლეკებს გადასცა. 1604 წელს შაჰ აბას I–მა, კახეთის მეფე ალექსანდრეს (1574–1605) მისი სამეფოს აღმოსავლეთი ნაწილი კაკ-ელისენი გამოსთხოვა და ელისუს სასულთნო ჩამოაყალიბა. სულთნობა გამაჰმადიანებულ ქართველ თავადს ალიბეგ ვახვახიშვილს უბოძა. ამ ტერიტორიის სანაცვლოდ ვერაგმა შაჰმა კახეთის მეფეს სპარსეთში სოფლები მისცა და ჯამაგირი დაუნიშნა. ამით მან კახეთის სამეფოს სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი პუნქტი წაართვა, რომელიც თავისი მდებარეობით დანარჩენი კახეთისთვის ფარი იყო და ჩრდილო კავკასიელთა შემოსევებისგან იცავდა. ამ პერიოდიდან დაიწყო ამ 2 ყოფილ სამოურავოში ლეკებისა და თურქ-აზერბაიჯანელთა ჩამოსახლება.
XVII საუკუნეში ამ მხარის მთის ძირა სოფლებში მასობრივად ჩამოსახლდნენ დაღესტნის მთიელები. XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში აქ საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ავარიელი (ჭარის, ბელაქნის, კატეხის, თალას, მუხახის, ჯინიხის) და წახურელი (წახურის, ელისუს, სუვაგილის და ყარადულაკის) ლეკების, ე.წ. თავისუფალი (უბატონო) თემები, რომელთაც ოსმალეთ-ირანის მხარდაჭერით კახეთის სამეფოს ძირძველი ჩრდილო-აღმოსავლეთი მიწა-წყალი დაიპყრეს, ხოლო ადგილობრივი მკვიდრი ქართველი მოსახლეობა (შემდგომში ინგილოები) დაიმორჩილეს, დააყმევეს და იძულებით გაამაჰმადიანეს. თითოეული ეს თემი თავის მხრივ იყოფოდა გაბატონებულ ლეკთა თავისუფალ სოფლებად და დამორჩილებული ინგილოებისა და მუღალების სოფლებად, რომლებიც იხდიდნენ გადასახადს ამ ე.წ. მფლობელი თემების სასარგებლოდ. ეს სოფლები წყაროებში იწოდებიან საქეშქელო სოფლებად. (ქეშქელი ერქვა იმ გადასახადს, რომელსაც ინგილოები და მუღალები ლეკთა სასარგებლოდ იხდიდნენ. დამორჩილებულ და დაბეგრილ ქართველ გლეხს ეწოდა ინგილო. ტერმინი ინგილოს სხვადასხვა განმარტება არსებობს: ზოგი მეცნიერის აზრით, იგი ახლად მოქცეულს ნიშნავს (იანგოლი - ძველთურქულად), ზოგი მოსაზრების თანახმად, იგი მომდინარეობს კახის რაიონის სოფელ ჰენგიანის სახელწოდებიდან. ენგილა სპარსულად ამოძირკულის, ამოგდებულის შესატყვისია. ამ მოსაზრებებს შორის უდავო ჭეშმარიტება მხოლოდ ის არის, რომ ინგილო ეთნიკური ტერმინი არ არის, ამ ტერმინის გამოყენება ადგილობრივი ქართველი მოსახლეობის მიმართ XVIII საუკუნის ბოლოდან იწყება.
საინგილოში ძირითადად XVI-XVII სს-დან მოსახლეობის ეთნიკური ცვლა მოხდა. შაჰ-აბასის გამანადგურებელი შემოსევების შედეგად ეს მხარე მოსახლეობისაგან თითქმის სულ ამოვარდა (მოსახლეობის დიდი ნაწილი გაწყვეტილ იქნა. გადარჩენილი ნაწილი ირანში გაიყვანეს ტყვედ). ქართული მოსახლეობა მინიმუმამდე შემცირდა. ქართველთა ნასოფლარებში დაღესტანელი ხუნძები და წახურელები დასახლდნენ, რომლებმაც ადგილობრივი ქართული მოსახლეობა ყმებად გაიხადეს და გაამაჰმადიანეს. ჩრდილოეთ კავკასიიდან გადმოსახლებული დაღესტნელები თურქეთისა და ირანის მხარდაჭერით სარგებლობდნენ. საინგილოში ქართული მოსახლეობა კუნძულეობრივად შემორჩა.
XIX ს-ის რუსულ მეცნიერებაში აღნიშნულია, რომ „ბევრი შავი დღე ნახეს იმ ქართველებმა, რომელთაც სახელწოდება „ქართველი“ „ინგილოთი“ უნდა შეეცვალათ. ქრისტიან ქართველებს, რომელთაც დანარჩენი კახეთიდან მდ. ალაზანი გამოჰყოფდა, თაყვანი უნდა ეცათ ისლამის მაშინდელი მრისხანე ხმლისათვის. ქართველებს არბევდნენ და ანადგურებდნენ, ერთი მხრივ, სპარსელები, მეორე მხრივ კი, კავკასიელი მთიელები. ორი ბარბაროსი ხალხი, თითქოს ერთიმეორეს ეცილებოდა მათზე გაბატონებაში“. გერმანელი ფონ პლატო (XIX საუკ.) კი წერდა: „ზაქათალის ოლქის ტერიტორია ოდესღაც შეადგენდა კახეთის სამეფოს აღმოსავლეთ ნაწილს. გაბატონებული ხალხი იყო ქართველები, გაბატონებული რელიგია ქრისტიანობა“.
წარმოადგენდა რა ლანდშაფტურად კახეთის გაღმა მხარის გაგრძელებას, საინგილოში მეურნეობის ის დარგები იყო განვითარებული, რაც კახეთში. ოღონდ კახეთისაგან ამ მხარის ჩამოცილებამ და ძირითადი მოსახლეობის ეთნიკურმა და რელიგიურმა ცვლამ აქ ოდესღაც აყვავებული მევენახეობა-მეღვინეობის კულტურა გადააშენა. საინგილოში მრავალდარგოვანი სოფლის მეურნეობაა განვითარებული, რომეთაგანაც აღსანიშნავია მეაბრაშუმეობა და თამბაქოს წარმოება, მემინდვრეობა და მესაქონლეობა. საინგილო განსაკუთრებით განთქმულია კაკლის ნარგავებით.
1727 წელს თურქეთის სულთანმა საინგილო ჭარელ ლეკებს მიუზომა. ამას მოჰყვა ამ მიწაზე ლეკების ჩამოსახლება, რომლებმაც ქართულ სოფლებში მოიკიდეს ფეხი. XVIII ს-ში ლეკები გაერთიანდნენ ორ პოლიტიკურ ერთეულში: ელისუს სასულთნოსა და ჭარ-ბელაქანის თემში. დაიწყო ქართველების დევნა და მათი ძალდატანებითი გამაჰმადიანება.
1803 წ. ჭარ-ბელაქანი და ელისუს სასულთნო რუსეთის მფარველობაში შევიდნენ. 1830 წელს მეფის რუსეთმა ჭარ-ბელაქანი დაიპყრო, ხოლო ელისუს სასულთნო ყმადნაფიცობისა და ხარკის გადახდის პირობით, რუსეთის იმპერიას დაექვემდებარა. ცოტა ხანში რუსებმა ორივე მხარე გააერთიანეს და ჭარ-ბელაქანის ოლქი უწოდეს.
1839 წელს ჭარ-ბელაქანი დაიყო ხუთ სამაღალოდ: ჭარის, თალის, ენისელი, ბელაქნისა და მთის. ელისუს სასულთნო, რომელიც ცალკე პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა, მეექვსე სამაღალო იყო.
1840 წელს ამირკავკასიაში ჩატარებული რეფორმების დროს ჭარ-ბელაქანი ბელაქნის მაზრის სახით საქართველო-იმერეთის გუბერნიის შემადგენლობაში შევიდა, რომელიც სამ – ჭარის თალის და ენისელის უბნებად დაყვეს. ჭარის უბანში ჭარისა და ბელაქნის სამაღალოები შევიდა, თალის უბანს თალისა და მთის სამაღალოები მიაკუთვნეს. ენისელის უბანმა ენისელის, მუღალის, ჩაბანველის და ბაზრის საზოგადოებები მოიცვა. რაც შეეხება ელისუს სასულთნოს, ეს ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა არ შეხებია.
1842 წელს ჭარ-ბელაქანში გაუქმდა სამოქალაქო მმართველობა და ეს მხარე მთლიანად სამხედრო მმართველობას დაემორჩილა. ბელაქნის მაზრა კვლავ ჭარ-ბელაქნის ოკრუგად გადაკეთდა.
1844 წელს ელისულ სასულთნო გააუქმეს და იგი ჭარ-ბელაქნის სამხედრო-სამოქალაქო ოკრუგს შეუერთეს. ამ ორი ადმინისტრაციული ერთეულის გაერთიანების შედეგად შეიქმნა ჭარ-ბელაქნის ოლქი.
1859 წელს ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოლქს კვლავ ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოკრუგი უწოდეს. 1860 წელს ჭარ-ბელაქნის ოკრუგი ზაქათლის ოკრუგად გადაკეთდა და დაღესტნის ოლქს შეუერთეს.
1883 წელს, როდესაც სამხედრო სახალხო მმართველობა გაუქმდა, ზაქათლის ოკრუგი უშუალოდ კავკასიის მეფისნაცვალს დაექვემდებარა.
1909 წელს საინგილოს (ზაქათლის ოკრუგი) თბილისის გუბერნიისადმი გადმოცემის საკითხი დაისვა. XIX ს-ის დასასრულს და XX ს-ის დასაწყისში ზაქათლის ოკრუგი გეოგრაფიული, ეკონომიკური, ადმინისტრაციული და ისტორიული თვალსაზრისთ თბილისის შემადგენელ ნაწილად განიხილებოდა, მაგრამ მისი გადმოცემის საკითხი ბოლომდე გაურკვეველი დარჩა.
1918 წ. რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ ზაქათალას ოლქი ახლადშექმნილი დამოუკიდებელი საქართველოს შემადგენლობაში შევიდა. 1921 წ. კი ხელისუფლებაში მოსულმა კომუნისტებმა საქართველოს მიწების გაჩუქება დაიწყეს. 1921 წ. 15 ნოემბერს საქართველო-აზერბაიჯანის კომუნისტურის მთავრობების შეთანხმებით ზაქათალას ოლქი ყარა-გარეჯის საძოვრებთან ერთად აზერბაიჯანს გადაეცა (ამის მიზეზად მოყვანილი იქნა ის ფაქტი, რომ აღნიშნულ ტერიტორიებზე მუსლიმანური მოსახლეობა ცხოვრობდა). ამ მოღალატურ ხელშეკრულებას ხელი საქართველოს რევკომის აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარემ ბუდუ მდივანმა მოაწერა, ხოლო აზერბაიჯანიდან მუხტარ გაჯიევმა.
საბოლოოდ 1921 წელს აზერბაიჯანს გადაეცა 4768 კვკმ ფართობი, აქედან ზაქათალის ოლქი მოიცავდა 3564 კვკმ-ს, გარეჯის ველი და ქვემო ყარაიას სექტორი - 658 კვკმ-ს, ელდარის ველი 546 კვკმ-ს.
1918 წლისთვის ზაქათალას ოლქის (საინგილოს) ტერიტორიაზე 68270 ადამიანი ცხოვრობდა. აქედან 19430 ქართველი (აქედან 4600 ქრისტიანი), 575 სომეხი, 205 რუსი, 12245 აზერბაიჯანელი, 45000-მდე ლეკი (32335 ჭარელი და 12660 წახურელი).
საინგილო დღეისათვის აზერბაიჯანის შემადგენლობაშია და მოიცავს 3 - კახის, ბელაქანისა და ზაქათალას რაიონებს. მისი საერთო ფართობი 3985 (ან 3993) კვ.კმ-ია. საინგილო ამ მხარეს საბოლოოდ XIX საუკუნეში დაერქვა.
XX ს-ის 20-იანი წლებიდან ქართველებს ხან თურქულ სკოლებს უხსნიდნენ, ხან აზერბაიჯანულს. წინააღმდეგობა იმდენად დიდი იყო, რომ ქართული სკოლების მასობრივი გახსნა-დახურვა გასულ საუკუნეში 7-ჯერ მოხდა. ურჩ ქართველებს პერიოდულად ხვრეტდნენ, აპატიმრებდნენ და ასახლებდნენ. ადგილობრივთა კულტურული გენოციდი დღემდე გრძელდება.
საინგილოში 7 ქართულენოვანი სკოლა, 5 ქართულ ენაზე სწავლების სექტორი და 7 ქართულენოვანი ბაღი ფუნქციონირებს.
საინგილოში რამდენიმე ისტორიულად მნიშვნელოვანი ტაძარი მდებარეობს: კახინგილოს წმინდა გიორგი, ქურმუხის წმინდა გიორგი, ალიბეგლოს (ქათმისხევის) წმინდა ნინო, მეშაბაშის მთავარანგელოზი, ქოთოქლოს სამება, კახის ალავერდის წმინდა ნინო. აღნიშნულებიდან მუდმივმოქმედია მხოლოდ კახინგილოს წმინდა გიორგი.
დღეს საინგილოში მკვიდრობენ როგორც ქრისტიანი, ისე მაჰმადიანი ქართველები. მაჰმადიანი ქართველების (ინგილოების) გარკვეულ ნაწილს შემორჩენილი აქვს დედაენა, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ადგილობრივი ხელისუფლება ქართველებად მხოლოდ ქრისტიან ინგილოებს ცნობს. დღეისათვის საინგილოში ოფიციალური აზერბაიჯანული ინფორმაციით 15000 ქართველი ცხოვრობს, ხოლო რეალურად მათი რიცხვი 40000-ს აჭარბებს. ამ განსხვავების მიზეზი ისაა, რომ მუდმივიშევიწროვების გამო ქართველთა დიდ ნაწილს გვარები აზერბაიჯანულად აქვთ გადაკეთებული.
სამეგრელო – (მეგრ. სამარგალო) დასავლეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. ეს არის მდინარე რიონს, ცხენისწყალს, ენგურსა და შავ ზღვას შორის მოქცეული ტერიტორია. აღმოსავლეთით სამეგრელოს იმერეთი ესაზღვრება, სამხრეთით – გურია, ხოლო ჩრდილო-დასავლეთით – აფხაზეთი, დასავლეთით-შავი ზღვა.სახელწოდება მომდინარეობს ისტორიული მხარის ეგრისის სახელიდან – საეგრო-სამეგრო-სამეგრელო. „ეგრისი“ შედარებით ვრცელ ტერიტორიას მოიცავდა, როგორც ჩრდილო-დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის მიმართულებით. ჩრდილო-დასავლეთით, აფხაზეთთან, როგორც პოლიტიკური, ისე ეთნოგრაფიული საზღვარი უფრო შორს ვრცელდებოდა. ეთნოგრაფიული სამეგრელოა დღეს აგრეთვე აფხაზეთში შემავალი სამურზაყანო, რომელიც მდინარეებს ენგურსა და ღალიძგას შორისაა მოთავსებული. XIII-XV საუკუნეებში საეგროს (ოდიშს) უკვე ვიწრო მნიშვნელობა აქვს – აღნიშნავს ქართველების ეთნოგრაფიული ჯგუფით – მეგრელებით - დასახლებულ მხარეს მდინარეებს ფსირცხასა (ძვ. ანაკოდიისწყალი) და ცხენისწყალს შორის. ცენტრალური ქალაქია ზუგდიდი.
სამეგრელოს ცალკე მხარედ ჩამოყალიბება დაიწყო ახ. წ. VIII საუკუნის ბოლოს, როდესაც აფხაზეთის მეფე ლეონ II-მ შექმნა ეგრისის საერისთავო, რომელიც მოიცავდა ტერიტორიან მდინარეებს რიონს, კელასურსა და ტეხურს შორის. მისი ცენტრი იყო ციხე-ქალაქი ბედია, რის გამოც ამ საერისთავოს საბედიანო ეწოდა. მოგვიანებით აღმ. საზღვარმა ცხენისწყლამდე გადმოიწია. XI ს-ში ტერმინი საბედიანო ოდიშმა შეცვალა. ამ დროიდან მისი ერისთავები იყვნენ დადიანები, რომლებიც XII ს-ის მეორე ნახევარში დიდაზნაურებად იქცნენ, საქართველოს სამეფოს უმაღლეს თანამდებობაზე ინიშნებიდნენ, მეფის კურთხევაში მონაწილეობდნენ და პერიოდულად მთელი დასავლეთ საქართველოს პატრონებადაც ითვლებოდნენ.
XIV საუკუნეში დადიანებმა გურია, აფხაზეთი (ანაკოფიისწყლამდე) და ბალსქვემო სვანეთი შემოიერთეს, ერისთავთ-ერისთავის ტიტული მიიღეს და შიდა საქმეებში სრულიად დამოუკიდებელ მმართველებად იქცნენ. საქართველოს დაშლამდე ისინი საქართველოს ერთიანობის მომხრე დავით ულუს შთამომავლების მომხრეებად გამოდიოდნენ, დავით ნარინის შთამომავალ ლიხთ-იმერეთის მეფეებთან ბრძოლაში.
საქართველოს დაშლის შემდეგ დადიანები ფორმალურად აღიარებდნენ იმერეთის მეფეთა უზენაესობას, მაგრამ, როდესაც იმერეთის მეფე ბაგრატ III-მ მოინდომა სამეგრელოს შემოერთება, დადიანი ლევან I 1557 წელს სტამბულში გაიქცა და სულთნისგან დამოუკიდებელი მმართველის ტიტული მიიღო. ამიერიდან დადიანები „ხელმწიფე დადიანის“ ტიტულით იხსენიებოდნენ. ასე დაარსდა სამეგრელოს სამთავრო.
XVI-XVII საუკუნეებში ჩრდილო კავკასიელთა შემოსევების გამო სამეგრელოს სამთავროს ჩრდილოეთ-დასავლეთ საზღვარმა მდინარე კელასურამდე გადმოიწია, ლევან II დადიანმა რამდენჯერმე წარმატებით ილაშქრა აფხაზეთში, მაგრამ მაინც იძულებული გახდა აფხაზი ფეოდალების თავდასხმათა აღსაკვეთად აეგო სიმაგრეთა სისტემა (კელასურის კედელი), რომელსაც მორიგეობით იცავდნენ სამეგრელოს სამთავროს ფეოდალები.
ლევან II დადიანის სიკვდილის შემდეგ, სამეგრელოს სამთავრო დასუსტდა. ამით ისარგებლეს აფხაზმა ფეოდალებმა, რომელმაც XVII საუკუნის 90-იან წლებში ხელთ იგდეს სამეგრელოს სამთავროს ტერიტორია მდინარე ენგურამდე. გიორგი IV ჩიქვან-დადიანმა რამდენჯერმე წარმატებით ილაშქრა მათ წინააღმდეგ, მაგრამ დაკარგული ტერიტორიის დიდი ნაწილის დაბრუნება ვერ მოხერხდა. მართალია საზღვრად ენგური დარჩა, თუმცა ღალიძგასა და ენგურს შორის წარმოშობილი შერვაშიძეთა სამფლობელო სამურზაყანო ძირითადად ჩიქვან-დადიანებს ემორჩილებოდა და იქაური მოსახლეობის აფხაზიზაცია აღარ მომხდარა. ბოლომდე სამეგრელოს შემადგენლობაში დარჩა ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი.
1857 წელს რუსეთმა სამეგრელოს სამთავროში რუსული მმართველობა შემოიღო. 1866 წელს სამეგრელოს მთავრის ტახტზე ნიკომ ოფიციალურად თქვა უარი. 1867 წ. 4 იანვარს რუსეთის ხელისუფლებამ სამეგრელოს სამთავრო იურიდიულადაც გააუქმა.
სამეგრელოს სამთავროს პოლიტიკური და სოციალური აღნაგობა საქართველოს სხვა სამეფო-სამთავროთა მსგავსი იყო. მთავრის ხელისუფლება კანონით შეუზღუდველი იყო. იგი სამთავროს კარის მოხელეთა საშუალებით განაგებდა. თავდაპირველად სამთავროს უპირველეს მოხელეს ვეზირი წარმოადგენდა, XVII საუკუნის დასაწყისიდან – ლიპარტიანი, ხოლო XVIII საუკუნიდან სახლთუხუცესი. აღმასრულებელი ხელისუფლება ბოქაულთუხუცესის ხელთ იყო. სამეგრელოს სამთავრო დაყოფილი იყო სამოურავოებად. თავდაპირველად სამეგრელოს მთავრის პირველი რეზიდენცია ჭაქვინჯა იყო, ხოლო XVI საუკუნიდან – ზუგდიდი. ამის გარდა მთავარს 12-ზე მეტი სასახლე ჰქონდა. სამეგრელოს სამთავროში ორი ძირითადი კლასი იყო: გლეხები და ფეოდალები. გლეხობის ყველაზე მნიშვნელოვან კატეგორიას მებეგრე ანუ მოინალე გლეხები წარმოადგენდნენ. მათ საკუთარი კარმიდამო ჰქონდათ და ევალებოდათ ბეგარის გაღება და მუშაობა. გლეხთა ყველაზე უუფლებო კატეგორიას მოჯალაბე ანუ დოლმახორე გლეხობა წარმოადგენდა.
სამეგრელოს სამთავროში ფეოდალური კლასის ქვედა წოდებას აზნაურები ქმნიდნენ. მათი ერთი ნაწილი სამეგრელო მთავრის, მეორე კი მსხვილი ფეოდალებისა და ეკლესიის ვასალები იყვნენ. ფეოდალური კლასის უმაღლეს წოდებას თავადები ქმნიდნენ, რომელთაც საკუთარი სათავადოები ჰქონდათ. XV-XVII საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროში ჩამოყალიბდა ჭილაძეების, გოშაძეების, ჩიჩუების, ფაღავების, ჯაიანების, ქოჩაკიძეებისა და დგებუაძეების სათავადოები. XVIII საუკუნის დასაწყისში ახალი – ჩიქოვანთა სათავადო. საქართველოს ერთიანობის ხანაში ოდიშის საერისთავო ეკლესიურად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ემორჩილებოდა, ხოლო აფხაზეთის საკათალიკოსის ცალკე გამოყოფის შემდეგ აფხაზეთის კათალიკოსს. XVII საუკუნის 80-იან წლებამდე სამეგრელოს სამთავროში 6 საეპისკოპოსო კათედრალი იყო: ჭყონდიდის, ცაიშის, წალენჯიხის, ბედიის, მოქვისა და დრანდის. მონასტრები არსებობდა ყველა საეპისკოპოსო კათედრალთან.
სამეგრელოს სამთავროს ეკონომიკაში დიდ როლს ასრულებდა საზღვაო ვაჭრობა. XIV-XV საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროს სავაჭრო ურთიერთობა ჰქონდა ბიზანტიასთან, ტრაპიზონის იმპერიასთან და ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთის იტალიის სავაჭრო კოლონიებთან. ამავე საუკუნეებში სამეგრელოს უშუალო საზღვაო ურთიერთობა ჰქონდა ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნებთან. სამეგრელოს სამთავროს უმნიშვნელოვანესი ნავსადგურები ფოთი, კემხელი (ახლანდელი ყულევი), სათამაშია (ახლანდელი ტამიში), კელასური და ცხუმი (ახლანდელი სოხუმი). ფოთში იყო იტალიელთა მნიშვნელოვანი დასახლება, ხოლო ცხუმში – გენუელთა სავაჭრო კოლონია სებასტოპოლსი. ვაჭრობის მიზნით სამეგრელოს მთავრები ზოგჯერ საკუთარ ფულსაც ჭრიდნენ: დღემდე მოაღწია ვამეყ I დადიანის მიერ მოჭრილმა მონეტამ. შავ ზღვაზე ოსმალთა გაბატონების შემდეგ სამეგრელოს სამთავროს საზღვაო ურთიერთობა დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან შეწყდა. XVI-XVII საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროს საზღვაო ვაჭრობა დასავლეთ ევროპასთან ოსმალეთის მეშვეობით წარმოებდა. ამ დროს ერთ-ერთ მნიშვნელოვანეს ნავსადგურად იქცა ისგაური, რომელიც მდ. კოდორის აღმოსავლეთით მდებარეობდა. 1728 წლიდან, როდესაც თურქები გაბატონდნენ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში, სამეგრელოს სამთავრო საზღვაო ვაჭრობას თურქების მიერ დაკავებული ნავსადგურების მეშვეობით აწარმოებდა. სამეგრელოს სამთავროს რუსეთის მმართველობაში შესვლის შემდეგ მის მთავარ ნავსადგურად რედუტ-კალე (ყულევი) გადაიქცა. სამეგრელოს სამთავროში ზღვით შემოდიოდა ხელოსნური ნაწარმი, აგრეთვე მარილი. სამეგრელოს სამთავროდან გაჰქონდათ ძვირფასი ხე-ტყე, ტილო, სელის ნაწარმი, აბრეშუმი, თაფლი, ცვილი, ღვინო, ტყავეული და ბეწვეული.
დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით სამეგრელო შედის სამეგრელო-ზემო სვანეთის მხარეში და მოიცავს აბაშის, ზუგდიდის, მარტვილის, სენაკის, ჩხოროწყუს, წალენჯიხის და ხობის რაიონების და ქალაქ ფოთის ტერიტორიას.
სამეგრელოს ტერიტორიაზე მცხოვრები მეგრელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი ანტიკურ წყაროებში მოხსენიებული კოლხების უშუალო მემკვიდრეები არიან. საშუალო საუკუნეების ადრეული პერიოდის უცხოურ წყაროებში ის ლაზიკად იწოდებოდა (ქართული ეგრისი). დაახლ. 782 წ. ლეონ აფხაზთა მთავარმა ისარგებლა ბიზანტიის ხელისუფლების დაუძლურებით, ხაზარების დახმარებით დაიჭირა მთელი ეგრისი ლიხის მთამდე და თავი გამოაცხადა აფხაზთა მეფედ. მთელმა დასავლეთმა საქართველომ მმართველი დინასტიის წარმომავლობის საფუძველზე აფხაზეთის სახელი მიიღო. ეთნიკური შემადგენლობისა და ფეოდალური კულტურის თვალსაზრისით, ეს იყო ქართული სახელმწიფო, რომლის დედაქალაქიც ქუთაისი გახლდათ. „აფხაზთა სამეფომ“ მთლიანად მოიცვა მთელი დასავლეთი საქართველო, ეთნოგრაფიული ეგრისი (სამეგრელო), იმერეთი, გურია, აჭარა, თაკვერი, სვანეთი. „აფხაზთა სამეფო“ თავიდანვე ჩაება ერთიანი ქართული სახელმწიფოსათვის ბრძოლაში, რომელიც X ს-ის 80-იან წლებში დასრულდა, რის შემდეგაც ოდიშის სამთავრო ქართული ფეოდალური მონარქიის განუყოფელ ნაწილად იქცა. თუმცა, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, VIII ს-ის დასაწყისშიც ქართლი და ეგრისი (სამეგრელო) ერთ პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა. მხედველობაში გვაქვს ატენის სიონის ფრესკული წარწერა, რომლითაც სტეფანოზ III მამფალი (711-739) „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავთ ერისთავთა უფალი“-ა.
მიუხედავად იმისა, რომ მეგრელებს, ისევე როგორც სვანებს, თავისი საოჯახო სალაპარაკო ენა აქვთ, ისინი ეროვნებით ქართველები არიან. მათთვის სახელმწიფო საღვთისმეტყველო და სამწერლობო ენა ყოველთვის ქართული იყო. სამეგრელოს სამთავროს განცალკევების დროსაც სამეგრელოს მთავრების – დადიანების კარზე ყველა საბუთი და დოკუმენტი ქართულ ენაზე დგებოდა. მაშინ გადაწერეს სამეგრელოში „ქართლის ცხოვრება“ და ქართული ლიტერატურის ძეგლები, მათ შორის, „ვეფხისტყაოსანი“. სამეგრელოს ეკლესია-მონასტრები კი ქართული წარწერებითაა დამშვენებული.
სამეგრელოში მრავალი ისტორიული ეკლესია-მონასტერია შემორჩენილი, რომლებიც შუა საუკუნეების ხელოვნების შესანიშნავ ნიმუშებს წარმოადგენენ. დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზეა: დრანდა (VIII ს.), მოქვი (957-967), ბედია (X ს.). სამივე საეპისკოპოსო (საკათედრო) ტაძარი იყო. დრანდა ისტორიული აფშილეთისა და ოდიშის საზღვარზე მდებარეობდა. მოქვის ტაძარი მდებარეობს ოჩამჩირის ჩრდილო-დასავლეთით 20 კილომეტრზე. ტაძარი აგებულია X ს-ში ლეონ III აფხაზთა (დასავლეთ საქართველოს) მეფის მიერ. დავით აღმაშენებლის დროს ეკლესია მოუხატავთ. ბედიის მონასტერი დღევანდელი ოჩამჩირის რაიონშია. ტაძარი ააგო ბაგრატ III-ემ, რომლის პორტრეტიც ამშვენებს მის ერთ-ერთ კედელს. ბედიის ტაძარს დადიანთა გვარის წარმომადგენელთა გამოსახულებანიც ამშვენებს. სამეგრელოს სხვა ძეგლებიდან შეიძლება დავასახელოთ: მარტვილი (VII ს.), სადაც იყო ჭყონდიდელის კათედრა, წალენჯიხა (XI-XII სს.), ცაიში, ხობი, კორცხელი...
სამეგრელო ოდითგანვე დაწინაურებული მეურნეობის „ქვეყანა“ იყო. წამყვანი დარგი იყო მიწათმოქმედება. თავდაპირველად მარცვლეული კულტურებიდან პრიმატი ღომის კულტურას ჰქონდა, რომელიც XVIII ს-ის შუა ხანებიდან სიმინდმა შეცვალა. სამეგრელოს ზოგიერთ ადგილში ძველად პურიც „პიტა ქობალი“ (ორფხიანი) ითესებოდა, რომელსაც „შანკით“ მკიდნენ. სამეგრელოში მოჰყავდათ აგრეთვე ბრინჯი, ფეტვი, მცირე რაოდენობით ხორბალი, ტექნიკური მცენარეებიდან – კანაფი და სელი. განვითარებული იყო მევენახეობა. ყველაზე უხვ მოსავალს და საუკეთესო ღვინოს იძლეოდა ოჯალეში. ვახუშტი წერდა: „ვენახი მაღლარნი, ღვინო მსუბუქი და კარგი“. განვითარებული იყო მეაბრეშუმეობაც. პირუტყვიდან ცხვარი ჰყავდათ მცირე რაოდენობით. ფართოდაა ცნობილი მეგრული ჯიშის ცხენი, ძროხა და თხა, რომლებიც ადგილობრივ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ და კლიმატურ პირობებთან იყვნენ შეგუებულნი. განვითარებული მეფუტკრეობის შედეგად აქ დიდი რაოდენობით ამზადებდნენ თაფლსა და ცვილს. დღეს სამეგრელოში წამყვანი სასოფლო-სამეურნეო კულტურა – ციტრუსებია. დიდი რაოდენობით მოყავთ სიმინდი, რომლისაგანაც ტრადიციულ ფაფას – „ღომს“ ხარშავენ. სიმინდის ფქვილისაგან აცხობენ მჭადსაც (სიმინდის კულტურის გავრცელებამდე მჭადი ფეტვისაგან ცხვებოდა). მესაქონლეობას განსაკუთრებით მთიან ადგილებში, ტეხურისა და ხობისწყლის ხეობების სათავეებში მისდევენ. აქ მცხოვრები რამდენიმე გვარი ტრადიციული მეჯოგეები იყვნენ. ზაფხულობით მეგრელებს საქონლის ჯოგი არა მარტო სამეგრელოს მთებში, არამედ რაჭაში, იმერეთში (ბაღდათი) და გურიაშიც გაყავდათ. სამეგრელო ცნობილია ყველის განსაკუთრებული და ტრადიციული სახეობის – „სულგუნის“ დამზადებით.
1616–1621 წლების საცაიშლოს გამოსავალი მოსაკრებლობის დავთრით, მეგრელ გლეხებს შეწერილი ჰქონდათ სხვადასხვა გადასახადი. მაგალითი: „მართებს მისხუნდასა სერგიას 1 საკლავი, 1 ქათამი, 1 პური, 11 ლიჯი ღომი, 11 საწყავი ღვინო და გოჭკომური მისითა ღომითა, ღვინითა, ხორცითა, თევზითა, ყველითა, კვერცხითა“...სამეგრელოში, ისევე როგორც იმერეთში მოსახლეობა გაფანტულად ცხოვრობდა. ერთი კომლი მეორისაგან საკმაო მანძილით იყო დაშორებული. ძველად სამეგრელოში სოფლები გვარების მიხედვით იყო დასახლებული, რასაც ოიკონიმები (სოფლის სახელწოდებები) მოწმობენ: ლესიჭინე, ლეწურწუმე, ლეძაძამე, ლეგოგიე და სხვ. ერთი სოფლისა და გვარის მოსახლეობას ჰქონდა თავისი სალოცავი – „ჯინჯი ხატი“, რომელსაც მთელი გვარი ლოცულობდა. ასეთ „ჯინჯ ხატს“ გადასახლებულებიც არ ივიწყებდნენ.
სამეგრელოში, ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებში, საახალწლოდ იცოდნენ ჩიჩილაკის დამზადება. ჩიჩილაკს თხილის ხისაგან ამზადებდნენ. ჩვეულებრივ, ის ერთი-ორი მეტრის სიმაღლის უნდა ყოფილიყო. „ჩიჩილაკის“ სილამაზე იყო მისი თეთრი და გრძელი ხუჭუჭა წილამიერები, რომელსაც ბასილის წვერს უწოდებდნენ. სამეგრელოში, ქრისტიანობის ოდითგანვე გავრცელების მიუხედავად, ბევრი ძველქართული წარმართული ელემენტი შემორჩა. „სამეგრელოს ყოფაში, რომელიც მკვიდრთა ცხოვრების ამსახველია, ვხვდებით არქაულ რიტუალებს, კულტებს, მითებს, საკრალურ და თაყვანისცემის ობიექტებს“... ამ თვალსაზრისით ყველაზე გამორჩეული იყო ღვთაება „ჟინი ანთარის“ რიტუალი. ვარაუდობენ, რომ „ჟინი ანთარი“ ძველკოლხურ ცის ღვთაებას წარმოადგენდა. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, წინათ სამეგრელოში ყველაზე ძლიერ სალოცავად ითვლებოდა სამურზაყანოში, ოჩამჩირიდან სამ კილომეტრში არსებული „ილორის წმინდა გიორგი“, სადაც მეგრელებთან ერთად ქრისტიანი აფხაზებიც ლოცულობდნენ. ილორის წმინდა გიორგი მთელ დასავლეთ საქართველოში თავისი სასწაულებით გამოირჩეოდა. ეთნოისტორიული თვალსაზრისით საყურადღებოა, რომ ხალხის რწმენით ილორის წმინდა გიორგი და სვანეთის ლატალისა და ლენჯერის ჯგრაგები (წმ. გიორგი) ძმები იყვნენ. სამეგრელოში განსაკუთრებით იცოდნენ მიცვალებულის პატივისცემა. საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ საქართველოს ამ მხარეში დადასტურებული რიტუალები ანალოგიას პოულობს დასავლეთ საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული კუთხეების რიტუალებთან. იგივე შეიძლება ითქვას სოციალური ურთიერთობის შესახებაც. მაგალითად, საქორწინო წეს-ჩვეულებებზე.
სამეგრელოში შეიქმნა შესანიშნავი ხალხური ლირიკული პოეზია. მაგრამ განსაკუთრებით არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ მეგრული ხალხური სიმღერები თავისი უაღრესად მელოდიური ხასიათით, რომელიც საერთო ქართულ ხალხურ სიმღერებს ამრავალფეროვნებს.
სამურზაყანო – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე. როგორც პოლიტიკური ერთეული ჩამოყალიბდა XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე. 1705 წელს მემკვიდრეობით მიიღო მურზაყან შარვაშიძემ, რომლის სახელისგანაც მთელი მხარის სახელია მიღებული. სამურზაყანოს მმართველები ძირითადად სამეგრელოს ექვემდებარებოდნენ. 1805 წელს შევიდა რუსეთის მფარველობაში. 1813-1840 წლებში ლევან დადიანს ექვემდებარებოდა. 1840 წელს რუსეთის ხელისუფლებამ ოდიშის სამთავროს სუვერენიტეტისაგან გამოისყიდა და სამურზაყანოს საბოქაულო დააარსა. 1857 წელს, სამგრელოს (ოდიშის) სამთავროს გაუქმების შემდეგ, სამეგრელოს მმართველს დაუქვემდებარეს. 1864 წლიდან სოხუმის სამხედრო განყოფილების შემადგენლობაში იყო, 1883-დან სოხუმის ოკრუგის შემადგენლობაში სამურზაყანოს უბნის სახელწოდებით.
სამურზაყანო გალის, ოჩამჩირისსა და ტყვარჩელის რაიონების დიდ ნაწილს მოიცავს. გეოგრაფიულად სამურზაყანო კოლხეთის დაბლობის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილია. სამურზაყანო რომ ისტორიულად ეგრისის (სამეგრელოს) ორგანული ნაწილი იყო, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ „სამურზაყანოს ყველა ტოპონიმი, რომელნიც დამოწმებულია შუა საუკუნეების ქართულ თუ უცხოურ ისტორიულ წყაროებსა და რუკებზე და რომელთა ეტიმოლოგიაც შესაძლებელია, არის მხოლოდ და მხოლოდ ქართველური (ძირითადად მეგრული)“.
სამცხე – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა, მესხეთის ნაწილი. თავდაპირველად მას ოძრხე ეწოდებოდა. მისი ისტორიული საზღვრებია: დასავლეთით – არსიანის მთები, ჩრდილოეთით - ფერსათის მთები, სამხრეთით – ერუშეთის მთები, კასრის სერი, გუმბათისა და ვანის მთები, აღმოსავლეთით – ჭობისხევი. სამცხის უძველესი ცენტრებია ოძრხე და აწყური (აქ იყო სამცხის ერთ-ერთი მთავრის – სამძივარის რეზიდენცია). სამცხე იყოფოდა ხევებად. XI საუკუნის 40-50-იან წლებში სამცხე მსხვილ ფეოდალს ლიპარიტ ბაღვაშს ემორჩილებოდა, შემდგომში კი კვლავ სამეფო ხელისუფლებას. ამ პერიოდში დაწინაურდა ცენტრალური ხელისუფლების ერთგული ფეოდალი სულა კალმახელი, რომლისგანაც სათავეს იღებს სამცხის მთავართა – ჯაყელ-ციხისჯვარელთა ფეოდალური სახლი.
სამცხე დღევანდელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ახალციხის, ადიგენის და ასპინძის რაიონებს მოიცავს. სამცხეს დასავლეთიდან აჭარა ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან ჯავახეთი. სამცხის სამხრეთით ისტორიული ქართული პროვინციები ერუშეთი და შავშეთია. ჩრდილოეთით კი გურია და იმერეთი. სამცხის ნაწილი – ფოცხოვის ხეობა დღეს თურქეთშია.
სახელწოდება სამცხე წარმოსდგება მესხთა ტომის სახელისაგან (სამესხე-სამსხე-სამცხე). სამცხე საქართველოს დაწინაურებული ეთნოგრაფიული რეგიონი იყო, როგორც ეკონომიკური, ისე კულტურული თვალსაზრისით. აქ იყო აგებული ქართული საეკლესიო არქიტექტურის შესანიშნავი ძეგლები (საფარა, ზარზმა, ბიეთი, ჭულე...), კლდეში ნაკვეთი ნაგებობანი (ვარძიის კომპლექსი). სამცხეშია შექმნილი ბუღა-აღბუღას ფეოდალური სამართლის წიგნი. სამცხე მთლიანად გაუპარტახებიათ არაბ დამპყრობლებს ისე, რომ „აღარ იპოვებოდა ნაშენები, არცა საჭამანდი და პირუტყვი ყოვლადვე“. მაგრამ ეს მხარე მთელ სამხრეთ საქართველოსთან ერთად, კვლავ მოშენდა. XVI ს-ის ბოლოს სამცხე-საათაბაგო თურქებმა დაიპყრეს და 1628 წელს მან, როგორც პოლიტიკურმა ერთეულმა, არსებობა შეწყვიტა.
ამიერიდან მიწათმფლობელობის ქართული წესი ოსმალური წესით შეიცვალა. მიწის დროებით მფლობელად სამხედრო ვალდებული გამოცხადდა. სამხედრო ვალდებული კი მაჰმადიანი უნდა ყოფილიყო. ამან დააჩქარა სამცხე-საათაბაგოს (ახალციხის საფაშოს) ისლამიზაცია. ნელ-ნელა ჯერ ფეოდალები გამაჰმადიანდნენ, შემდეგ – გლეხები. გლეხების გამაჰმადიანებამ ინტენსიური ხასიათი XVII ს-ის შუა ხანებიდან მიიღო. ბევრმა გამაჰმადიანებულმა ქართველმა ენაც დაივიწყა და მათ დედა-ენად თურქული იქცა. სამცხელების შესახებ ვახუშტი ბაგრატიონი წერდა: „ხოლო კაცნი და ქალნი არიან მგზავსნი ქართველთანი, არამედ უმეტეს ნელად და ენა-ტკბილად მოუბარნი, ტანოვანნი, მდნენი, შემმართებელნი, მშვენიერნი, ცოდნა-ხელოვნების მოყვარენი, მაგრამ აწ, მაჰმადიანობის გამო, არღარა. ძველითგანვე სარწმუნოებით იყვნენ სრულიად ქრისტიანენი ქართველთა თანა და სამწყსონი ქართლის კათალიკოზისანი, ხოლო აწ მთავარნი და წარჩინებულნი არიან მოჰმადიანნი, და გლეხნი ქრისტიანენი... ენა საკუთრად აქვთ იგივე ქართული. მხოლოდ წარჩინებულნი ნადიმთა და კრებულთა შინა საუბრობენ აწ თათრულსა და თვისთა სახლებთა ანუ ურთიერთის მეგობრობათა შინა იტყვიან ქართულსავე. სამოსლით მოსილნი არიან წარჩინებულნი და მოჰმადიანნი როგორც ოსმალნი, და ქრისტიანენი ვითარცა ბერძენნი, ხოლო ჯავახეთისანი და ზოგიერთი მესხნიცა, ვითარცა თრიალელნი. და გულისდმა ჰყავ ეგრეთვე ქალნიცა მათნი, არამედ გლეხნი კვლავ მაჰმადიანდებიან ჭირისათვის დიდისა“.
მიუხედავად იმისა, რომ სამცხის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი და მთლიანად სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო თურქეთის გამგებლობაში აღმოჩნდა, გვიანშუასაუკუნეებში აღნიშნული მხარის მოსახლეობას არ შეუწყვეტია სამეურნეო-ეკონომიკური კავშირები, როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან.
სამცხე განვითარებული მიწათმოქმედების „ქვეყანა“ იყო. VI ს-ის ბიზანტიელი ისტორიკოსი პროკოფი კესარიელი წერდა: „მესხეთის მთები არც მწირია და არც ნაყოფიერებას მოკლებული, არამედ სავსეა ყოველგვარი სიკეთით, რადგანაც მესხებიც მარჯვე მიწის მუშები არიან და აქ ვენახებიც არის“. სამცხეში სახვნელი იარაღის რამდენიმე სახეობა არსებობდა (კავი, არონა, ჯილღა, დიდი გუთანი). ყველა ისინი სათანადო რელიეფსა და ნიადაგს იყო მისადაგებული.
ძველთაგანვე სამცხის სოფლის მეურნეობაში გავრცელებული იყო ტერასების გამართვის ტრადიცია. როგორც სამართლიანად მიუთითებენ, სამცხის მიწაზე, მის განსაზღვრულ მიკრორეგიონებში, ადგილობრივი პირობების ზუსტი გათვალისწინებით, კერძოდ, მზის, წყლის და მიწის სიკეთის სწორი შეთანწყობით ისტორიულად არის ჩამოყალიბებული ტერასული მიწათმოქმედება. სწორედ ეს ფორმა იყო მეურნეობრივად ყველაზე ეფექტური ამ განსაზღვრულ გარემოში. ტერასებზე სამცხელ გლეხებს ძირითადად ვენახი და ხეხილის ბაღები ჰქონდათ გაშენებული. მევენახეობა სამცხის სოფლის მეურნეობის ერთ-ერთი უძველესი დარგია, რასაც მოწმობს ნავენახარი ადგილები, ქვის საწნახელები, საქაჯავები, ქვევრები. სამცხეში თურქთა ბატონობისა და ისლამის გავრცელების შედეგად მევენახეობა დაკნინდა. ვაზის არა ერთი უძველესი ჯიში მივიწყებული იქნა. 1672 წელს სამცხეზე გაიარა ფრანგმა ჟან შარდენმა, რომელიც ფრიად აქებდა აქაური (ჯერ კიდევ უმეტესად ქრისტიანი) მოსახლეობის სტუმართმოყვარეობას, პურის გემოს: „სოფლებში რთველი იყო, შესანიშნავი მეჩვენა ყურძენი, ახალი და ძველი ღვინო. ჩვენ უხვად გვაძლევდნენ ქათმებს, კვერცხებს, ბოსტნეულს. ღვინო, პური და ხილი ბლომად გვქონდა, რადგან თითოეულ მოსახლეს თავის წილად დიდი დოქით ღვინო, ერთი კალათა ხილი და ერთი კალათა პური მოჰქონდა. ჩემგან ფულს არ იღებდნენ“.
საქართველოში ცნობილი იყო სამცხური ხილი; აქ ვაშლის ორმოცამდე ჯიში ყოფილა გავრცელებული. მდიდარი იყო სამცხე მსხლის, ქლიავის, თუთის ჯიშებით. განსაკუთრებით სასიამოვნო გემო ჰქონდა სამცხის თუთის არაყს.
სამცხეში კარგად იყო განვითარებული მესაქონლეობა. დღესაც მოწონებით სარგებლობს მაღალკალორიული და ნოყიერი ე. წ. ახალციხური ყველი.
სამცხელები რუმბებისა და ტიკების ცნობილი ოსტატები იყვნენ, რომელთა ნახელავი როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მეღვინეობის ცენტრებში იყიდებოდა.
სამცხეში, ისევე როგორც ქართლსა და თრიალეთში გავრცელებული იყო ერთ-ერთი შესანიშნავი ხალხური საცხოვრებელი-დარბაზი გვირგვინისებური გადახურვით. ის დიდი ოჯახის ტიპიურ საცხოვრებელს წარმოადგენდა.
სამცხე, რომელიც პირველად განიცდიდა სამხრეთიდან შემოჭრილი მტრის თავდასხმებს, დასახლების თავისებური ტიპითაც გამოირჩეოდა. სახლები ისე შენდებოდა, რომ მომხდურისათვის თვალშისაცემი არ ყოფილიყო. ამგვარ სოფელში მოხვედრილი ადამიანი ძნელად ერკვეოდა სოფელში იყო თუ დაუსახლებელ პუნქტში, რადგან სახლები არ ჩანდა. აქა-იქ რაღაც მიწაყრილის მაგვარი პატარა ბორცვები და მათ შორის გამავალი ბილიკები თუ შეიმჩნეოდა. საგარეო ფაქტორმა აიძულა სამცხელი გლეხი მიწისქვეშა სამალავები, ე. წ. დარანებიც აეშენებინა. სოფლის ქვეშ ანდა მის სიახლოვეს აგებდნენ მიწისქვეშა ოთახისმაგვარ სამალავებს, რომლებიც ერთმანეთთან გვირაბებით იყო დაკავშირებული. დარანებს საიდუმლო სასულეები ჰქონდა დატანებული. დარანები სოფლის სიდიდის მიხედვით კეთდებოდა. მოზრდილი სოფლების დარანებში 150-200 კაცი ეტეოდა.
საჩინო – ისტორიული მხარე ქვემო იმერეთში. მოიცავდა მდინარეების ყუმურისა და სულორის ხეობებს, აღმოსავლეთით ესაზღვრებოდა მდინარე კვირისწყალი, დასავლეთით საჯავახოს მთები. იყოფოდა ზემო საჩინოდ და ქვემო საჩინოდ. საჩინოს სხვადასხვა დროს ფლობდნენ ჯერ ქვაბულისძეთა, შემდეგ ჩიჯავაძეთა ფეოდალური საგვარეულოები.
საჯავახო (მხარე) – ისტორიული მხარე დასავლეთ საქართველოში, საჯავახოს ქედის წინა ზოლის ტერიტორია, ახლანდელი სამტრედიისა და ჩოხატაურის რაიონების მოსაზღვრე რეგიონი. სახელწოდება „საჯავახო“ XIII საუკუნის ფეოდალის ჯავახ ჭილაისძის სახელიდან უნდა მოდიოდეს. ისტორიულ წყაროებში პირველად მოსხენიებულია XVI საუკუნეში. მონაცვლეობით ეკუთვნოდა გურიისა და სამეგრელოს სამთავროებს, იმერეთის სამეფოს.
სვანეთი – საქართველოს ერთ-ერთი ყველაზე მაღალმთიანი ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მოიცავს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს და მდინარეების ენგურისა და ცხენისწყლის ზემოწელს. სვანეთს აღმოსავლეთით რაჭა ესაზღვრება, სამხრეთით – ლეჩხუმი და სამეგრელო, დასავლეთით -აფხაზეთი, ხოლო ჩრდილოეთით კავკასიონის მთავარი ქედის იქითა მხარეს-ყარაჩაი და ბალყარეთი.
ადრინდელ საუკუნეებში სვანეთი კოლხეთის სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო, შემდეგ ეგრისის სამეფოსი, თუმცა რეალურად სვანეთი შიდა საქმეებში მუდმივად დამოუკიდებელი იყო და მას 300 კაციანი უხუცესთა საბჭო მართავდა. V საუკუნის 70-იან წლებში სვანეთზე კონტროლი ეგრისმა დაკარგა და ამიერიდან მას პერიოდულად სპარსელები და ბიზანტიელები მართავდნენ. ასე გაგრძელდა VIII საუკუნის ბოლომდე, ვიდრე ლეონ II-მ ეგრის-აფხაზეთის დამოუკიდებელი სამეფო არ შექმნა, რომლის ერთ-ერთი საერისთავოც გახდა სვანეთი. XI-XV საუკუნეებში ერთიანი საქართველოს საერისთავო იყო. როდესაც საქართველო დაიშალა სამეფო-სამთავროებად, სვანეთიც რამდენიმე ნაწილად გაიყო: თავისუფალ, სადადეშქელიანო და სადადიანო სვანეთად.
სვანეთი თემებად იყოფოდა. ქვემო სვანეთი, რომელიც სამეგრელოს მთავრების გამგებლობაში იყო სამი თემისაგან (ლენტეხი, ჩოლური, ლაშხეთი) შედგებოდა. ზემო სვანეთი, რომელიც ბალის ქედით ორ ნაწილად იყოფოდა, 12 თემის ერთობლიობას წარმოადგენდა. ბალს ქვემო სვანეთი დადეშქელიანების სამფლობელო იყო და მასში ეცერის, ფარის, ცხუმარის და ბეჩოს თემები შედიოდა. თავისუფალ სვანეთში კი რვა თემი იყო: ლატალი, ლენჯერი, მესტია, მულახი (მულახ-მუჟალი), წვირმი, იფარი, კალა და უშგული.
თავისუფალი სვანეთი ზემო სვანეთის უბატონო თემებისათვის მეფის რუსეთის ადმინისტრაციის მიერ პირობითად შერქმეული სახელწოდება, გაჩნდა მას შემდეგ, რაც 1853 წელს ზემო სვანეთი მეფის რუსეთის ხელისუფლებას დაემორჩილა. ცენტრი – სოფელი ლალხორი. „თავისუფალი სვანეთი“ ტერიტორიულად მოიცავდა მდინარე ენგურის ზემო დინების აღმოსავლეთ ნაწილს, ბალის ქედიდან უშგულის ჩათვლით.
ამჟამად სვანეთი ორ ნაწილად იყოფა, ზემო (ენგურის ხეობა) და ქვემო სვანეთად. (ცხენისწყლის ხეობა) მათ ჰყოფს მაღალი სვანეთის ქედი ლატფარის ზეკარით. ზემო სვანეთი შეიცავს მდინარე ენგურის ხეობას სათავიდან სამეგრელოს საზღვრამდე, ხოლო ქვემო სვანეთი – ცხენისწყლის ხეობას სათავიდან მურის ხიდამდე (ქ. ცაგერის სიახლოვეს).
ასევე ცალკე გამოიყოფა კოდორის ხეობის სვანეთი, სადაც სვანები XIX ს. არიან დასახლებული, მაგრამ უფრო ადრეც აქ სვანები მკვიდრობდნენ, რასაც ანტიკური წყაროებიც ადასტურებენ, რომლებიც სვანებს „მისიმიანელების“ სახელით მოიხსენიებენ. სვანების თვითსახელწოდება „მუ-შუან“ ბერძნულ ენაზე „მისიმიანად“ გარდაიქმნა.
ადმინისტრაციულად ზემო სვანეთი მესტიის რაიონში შედის, ქვემო სვანეთი – ლენტეხის რაიონში, ხოლო კოდორის (დალის) სვანეთი – აფხაზეთში, გულრიფშის რაიონში.
სვანეთის ფეოდალური სამთავრო დასავლეთ საქართველოში XVII საუკუნის II ნახევრიდან – 1858 წლამდე არსებობდა. იგი მოიცავდა ზემო სვანეთის (მდ. ენგურის ხეობა) დასავლეთ ნაწილს ე. წ. ბალის ქედიდან (ლატალის დასავლეთით) ცხვიმზაგარამდე (ჯვარის აღმოსავლეთით), შედგებოდა ბეჩოს, ლეჩყანის, ეცერის, ცხუმარისა და ჩუბეხევის თემებისაგან. სვანეთის ერისთავები XI ს-იდან 1362 წლამდე იყვნენ ვარდანისძეები, 1362 წლიდან XVI ს-ის ბოლომდე გელოვანები, შემდეგ კი დადეშქელიანები.
სვანეთის სამთავრო დაახლოებით 66 სოფელს, 1000-მდე კომლს ანუ 9500-10000 სულ მცხოვრებს ითვლიდა. სოციალურ-პოლიტიკური წყობა და ურთიერთობანი ძირითადად საქართველოს ბარის მსგავსი იყო. სასულიერო სფეროში სვანეთის სამთავრო ცაიშელი ეპისკოპოსის სამწყსოში შედიოდა. აქ მრავალრიცხოვან ქრისტიანულ ეკლესიათაგან სილამაზითა და სიმდიდრით გამოირჩეოდა ფხუტრერის მთავარანგელოზის ეკლესია.
ვახუშტის დახასიათებით, სვანები „არიან კაცნი დიდ-ტანოვანნი, ახოვანნი, დიდ-მძლედ მუშაკნი, ბართა ვერ შემმართებელნი, მთათა სიმაგრეთა და ციხეთა შინა მაგარნი, სიკვდილის არა მომდსენენი... სარწმუნოებით არიან იმერთა თანა ქართულითა და უმეცარნი აწ მისნიცა“. აკად. ნ. ბერძენიშვილი ხაზგასმით აღნიშნავდა თავისუფალ მთიელთა, კერძოდ სვანთა, უდიდეს პოლიტიკურ როლს ქვეყნის ცხოვრებაში („მოლაშქრენი მეფისა!“) შუა საუკუნეების მთელ სიგრძეზე.
ზემო სვანეთი მოიცავს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს და მდინარეების: ენგურისა და ცხენისწყლის, ზემოწელს. ისტორიულ სვანეთში შედიოდა მდინარე კოდორის ზემოწელის ხეობები, ეგრეთ წოდებული „აფხაზეთის სვანეთი“ ანუ ზემო აფხაზეთი, სამეგრელოს ჩრდილოეთ ნაწილი, ლეჩხუმისა და ზემო რაჭის მოსაზღვრე რეგიონი; ჩრდილო კავკასიაში – ყუბანისა და ბაქსანის სათავის ხეობები. სვანეთი გარემოცულია კავკასიის გიგანტური, თოვლიანი მწვერვალებით, იგი საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე ღირშესანიშნავ რეგიონს წარმოადგენს, თავისი მდიდარი ისტორიითა და მშვენიერი ბუნებით.
ზემო სვანეთში ზღვის დონიდან 2000 მ სიმაღლემდე ნოტიო ჰავაა, ზამთარი ცივია და გრძელი, ხოლო ზაფხული ხანმოკლე, თბილი და ზოგჯერ ცხელიც. საშუალო წლიური ტემპერატურა +5,7, იანვარში -6,4, ივლისში +16,4. ზემო სვანეთის ყველაზე მაღალ ადგილებში, სადაც ნამდვილი ზაფხული არ იცის, ნოტიო და ნივალური ჰავაა.
სპერი (მხარე) – (დღევ. თურქეთის პროვინცია ისპირი) ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მდებარეობს ჭოროხის ზემო დინებაში. ძვ. წ. IV-III საუკუნეებში იბერიის სამეფოს წარმოქმნის დროისათვის, ისტორიული სპერის ტერიტორია იბერიის ნაწილი იყო და სტრაბონი მას ტაოსა და პარხალთან ერთად „პარიადრის მთისწინეთის“ სახელით იხსენიებს. სპერის მხარის ერთი ნაწილი – სამხრეთ (ზემო) სპერი სხვა ძველ ქართულ პროვინციებთან (ტაო, გოგარენე) პერიოდულად გადადიოდა ხან სომხეთის, ხან ქართლის მფლობელობაში. სომხეთის მფლობელობაში სპერის მხარის ეს ნაწილი მოქცეული იყო ძვ. წ. 160-იან–ახ. წ. 59 წლებში და ახ. წ. 299 წლიდან. 387 წელს არმენიის დაყოფის შედეგად სპერი დას. არმენიის შემადგენლობაში მოექცა, რომელმაც სახელმწიფოებრიობა მალევე (389–391 წლებში) დაკარგა და ბიზანტიის პროვინციად იქცა. დაახლ. VIII–IX საუკუნეების მიჯნაზე სპერი „ქართველთა საკურაპალატოს“ ნაწილი გახდა. სპერის ოლქის უდიდესი ნაწილი (ქვემო ანუ ჩრდ. სპერი) და საკუთრივ ძველი ქალაქი სპერი 1570-იანი წლების დამლევამდე თითქმის ყოველთვის შედიოდა საქართველოს საზღვრებში: XII–XIII საუკუნეებში საქართველოს ფეოდალური მონარქიის გამგებლობაშია, XIII საუკუნის II ნახევრიდან სამცხის სამთავროში (სამცხე-საათაბაგოში) შედის. XIII საუკუნის ბოლოს სამცხის მთავარმა ბექა მანდატურთუხუცესმა სპერში დაამარცხა ოსმალთა ლაშქარი. 1578 წლიდან ეს ძირძველი ქართული მხარე ოსმალეთმა მიიტაცა. ამჟამად იგი შედის თურქეთის ისპირის ვილაიეთში. სპერი უაღრესად მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისითაც, რომ სწორედ ეს მხარე არის ბაგრატიონთა საგვარეულოს სამშობლო.
პ. ინგოროყვას გამოკვლევით ისტორიული სპერის ტერიტორია ანტიკური ხანიდან მოყოლებული სამ ნაწილად იყო გაყოფილი. არმენიის, იბერიის და ჭანურ ნაწილებად.
არმენიული სპერი (ზემო სპერი) ანუ სპერის ის ნაწილი რომელიც არმენიასთან იყო შეერთებული ძვ. წ. 160-იან–ახ. წ. 59 წლებში და ახ. წ. 299 წლიდან, პროკოპი კესარიელის ცნობებით მოიცავდა ჭოროხის სათავეებს ბაიბურთის ჩათვლით (პროკოპის ცნობით ციხე-სიმაგრე ბაიბერდონი იუსტინიანემ დააარსა). 387 წელს არმენიის დაყოფის შედეგად სპერის ეს ნაწილი დას. არმენიის შემადგენლობაში მოექცა, რომელმაც არსებობა 389–391 წლებში შეწყვიტა და ბიზანტიის პროვინციად იქცა.
ჭანური ზონა (შუა სპერი) მდებარეობდა ბაიბურთის ჩრდილოეთით და მოიცავდა ღართის ველს.
იბერიის სპერი (ქვემო სპერი) მოიცავდა ჭოროხის ხეობის იმ ნაწილს სადაც მდებარეობს ქალაქი სპერი (დღევ. ისპირი). ჯუანშერის ქრონიკის ნაწილი, რომელიც 628 წლის ახლო ამბავს ეხება სწერია: „მაშინ კვლავ წაიღეს ბერძენთა საზღვარი ქართლისა სპერი და ბოლო კლარჯეთისა, ზღვის-პირი“. საერთოდ კი „საზღვარი ქართლისა სპერი“ ძირძველი ქართული მხარის კლარჯეთის საერისთავოს ნაწილი იყო.
ანტიკური და ბიზანტიური წყაროებიდან ნათლად ჩანს, რომ სპერის ჭანურ და იბერიულ ნაწილში ქართველური მოსახლეობა (ჭანები, მოსხები, სასპერ-იბერები). არასომხური მოსახლეობა ყოფილა არმენიულ სპერშიც რასაც ადასტურებენ თვით სომეხი ისტორიკოსები. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ხორენაცის ცნობით, ბაგრატ ბაგრატუნის სამფლობელო „დასავლეთ მხარეში“ (ანუ სპერში) არ ისმის არმიანული საუბარი. იგივეს ამბობს სომეხი საეკლესიო მწერალი სტეფანოს სიუნეცი (685–735), რომელიც ანტიკური გრამატიკოსის დიონისე თრაკიელის შრომის თარგმნისას აღნიშნავს, რომ „სპერში არმიანულ ენას გავრცელება არ ჰქონია“.
ამრიგად აშკარა ხდება, რომ ე.წ. არმენიული სპერის“ მოსახლეობაც ქართველური იყო და რამდენადაც ჭოროხის ხეობა და მიმდებარე მიწები ძირითადად ჭანებით იყო დასახლებული აკად. ნ. მარმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ ბაგრატიონები ჭანური წარმოშობის გვარეულობაა.
ამას ადასტურებს თვით ონომასტიკონი, საგვარეულო სახელები ბაგრატიონთა სახლისა, სახელდობრ, ის სპეციფიკური სახელები, რომლებიც მიღებული იყო ბაგრატიონთა გვარში, და რომლებიც ბოლოვდება გრამატიკული ელემენტით „ტი“: ბაგრა-ტი, სუმბა-ტი, ბივრა-ტი, აშო-ტი. აღსანიშნავია, რომ მეორე ძველ-ქართულ გვარეულობაშიაც, რომელიც ჭანეთიდან იყო წარმოშობით, სახელდობრ, ორბელიანთა გვარში (ჭან-ბაკურიან-ორბელიანნი) – მიღებული იყო ანალოგიურ სახის საგვარეულო სახელები, დაბოლოებული იმავე გრამატიკული ელემენტით „ტი“: ლიპარი-ტი, რა-ტი (ჰრა-ტი).
საერთო კი, სომხური ონომასტიკონის საკითხები კარგად არის შესწავლილი და გადაჭრით შეიძლება ითქვას, რომ ბაგრატიონთა ამ სახელებს კავშირი არ აქვს სომხურ სამყაროსთან და იქ გავრცელდა მხოლოდ ბაგრატიონების გასომხების შემდეგ.
ჩვენ გვაქვს აგრეთვე იმავე ტიპის სახელები ბოლოკიდურით „ტი“, რომელიც შერჩენილია დასავლეთ საქართველოს საგვარეულო ონომასტიკონში. ჯიბუ-ტი, ღლონ-ტი, ჟღენ-ტი, ხუბუ-ტი (აქედან ხუბუ-ტი-ა), მეჩხე-ტი, ჩხე-ტი (აქედან მეჩხე-ტის-ძე, ჩხე-ტის-ძე და სხვანი.
დაბოლოება „ტი“, ჩანს, არის ჭანურ-მეგრული ექვივალენტი ქართულ საგვარეულო სახელწოდებათა დაბოლოებისა „თი“, რაც მიღებული ყოფილა საშუალო საუკუნეთა საქართველოში – კერძოდ, ჭოროხის ხეობაში (იხ. სულთა-მატიანე მიჭიბიანის ხევისა).
ავღნიშნავთ ამასთან, რომ დაბოლოების „ტი“||„თი“ ძველ ქართულში დიალექტურად ენაცვლება დაბოლოება „თა“: ბაგრა-ტი || ბარა-თა, ბივრა-ტი || ბივრა-თა, აშოტი || შო-თა.
ისტორიულ წყაროებში პირველად მოიხსენიება XI საუკუნეში, როცა საქართველოს კუთვნილ ტერიტორიას – ქვემო ქართლის უდიდეს ნაწილს – თანდათან (IX საუკუნის დასასრული – XI საუკუნის შუა წლები) დაეუფლა სომხეთის სახელმწიფო (ანისის სამეფო) და სახელწოდება „სომხითი“ ამ ტერიტორიაზედაც გავრცელდა. ვახუშტი (XVIII საუკუნე) საკუთრივ სომხეთისაგან განსხვავებით ამ ტერიტორიას „ქართლის სომხითს“ უწოდებს. იგი 2 ნაწილად იყოფოდა: „ქვემო, ქვეყანა სომხითისა“, რომელიც გაგის პროვინციას (იგივე ძველი გარდაბანი) მოიცავდა, და (ვარაუდით) „ზემო კერძო ქვეყანა სომხითისა“, რომელიც გაჩიანის პროვინციას მოიცავდა. საზღვარი გადიოდა ქურდვაჭრისხევზე (იგივე მდ. დებედა).
სომხითი – გვიანი შუა საუკუნეებში სამშვილდისა და ხუნანის საერისთავოების (ისტორიული გაჩიანისა და გარდაბნის ტერიტორიები) სახელწოდება.
გვიან შუა საუკუნეებში სომხითი ქვემო ქართლის ერთ-ერთი პროვინციის სახელწოდებაა. მოიცავდა ტერიტორიას მდ. დებედის ქვემო დინებიდან (აღმოსავლეთით) ფოლადაურის ხეობითურთ და მდ. ხრამის ქვემო დინებიდან (ჩრდილოეთიდან) ლელვაჭარ-ლოქის მთებამდე (სამხრეთით). „სომხითის“ ცნების ასეთი დავიწროება თანდათან ხდებოდა და დაკავშირებული იყო ქვემო ქართლის პოლიტიკურ ვითარებაში მომხდარ ცვლილებებთან: სათავადოების წარმოქმნა (საბარათიანი, საორბელო-საორბელიანო და სხვა), თურქმანული ტომების მოძალება სამხრეთიდან და ლორეს დაპყრობა, მომთაბარე „ელის“ ჩამოსახლება ქვემო ქართლისა და ძველი გარდაბნის ველებზე და სხვა.
სურები – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი დასავლეთ საქართველოში, გურიაში, მდინარე სუფსის ზემო წელში. მოიცავს ჩოხატაურის რაიონის სოფლებს: ზემო სურები, შუა სურები, ტობახჩა-თავსურები, შველაურ-ციციბაური, ჩაკიტაური, წითელგორა, ჭალა-ქადაგური და ყოფილ სოფელი ქვემო სურები. სურების სახევისთავოს მთავარი ციხე იყო სურთა ციხე, რომელსაც შემდეგ ბუკისციხე ეწოდა. სურები 1931 წელს დაუკავშირდა საავტომობილო გზით დაბა ჩოხატაურს.
ტაო – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი. იგი მდებარეობს მდინარე ჭოროხის შუა დინების აუზში. პირველად მოიხსენიება ძვ. წ. 1112 წელს ასურულ წყაროებში „დაიაენის“ სახელწოდებით. ურარტული წყაროები „დიაუხის“ სახელით იცნობდნენ. ამ მხარეში ცხოვრობდნენ ქართველური ტომები: ტაოხები, ხალიბები, სკვითინები. ძვ. წ. I ათასწლეულში ტაო შედიოდა კოლხეთის სამეფოში, IV საუკუნის ბოლოს იბერიამ დაიკავა, ძვ. წ. 160-იან წლებში „დიდმა არმენიამ“ დაპყრო და ტაიკი უწოდა. ახ. წ. 59 წელს ტაო კვლავ იბერიიმ დაიკავა, 299 წელს ისევ „დიდი სომხეთის სამეფოს გადაეცა და IV-VII ს-ში მამიკონიანთა ფეოდალური საგვარეულოს სამფლობელო იყო. ამიტომ ტაოში ქართულ მოსახლეობასთან ერთად, განსაკუთრებით იმიერ-ტაოში, სომხურიც გაჩნდა. VIII საუკუნის შუახანებში ტაო კლარჯეთის ერისთავმა ადარნასე ბაგრატიონმა იგდო ხელთ. მისმა შვილმა აშოტ ბაგრატიონმა IX საუკუნის დასაწყისში აქ ტაო-კლარჯეთის საკურაპალატო ჩამოაყალიბა, რომელიც მოგვიანებით ქართველთა სამეფოდ გარდაიქმნა.
ამიტომ ტაოში ქართულ მოსახლეობასთან ერთად, განსაკუთრებით იმიერტაოში, სომხურიც გაჩნდა. ქართველებსა და სომხებს შორის საეკლესიო დაპირისპირების დროს, ტაოში დიოფიზიტობამ გაიმარჯვა და ის დიოფიზიტობის ძლიერ ცენტრს წარმოადგენდა.
VIII-IX სს-ში ტაოში ფართო სამონასტრო მშენებლობა იყო გაჩაღებული. აქ აიგო ქართული საეკლესიო არქიტექტურის შესანიშნავი ნიმუშები (ბანა, ხახული, ოშკი, პარხალი, იშხანი, ოთხთა...). დღესაც კი გამაოგნებელ შთაბეჭდილებას ტოვებს თორთუმის ციხე-სიმაგრის ნანგრევები. ტაოში მოღვაწეობდნენ ქართული საეკლესიო კულტურის მოღვაწეები – იოანე და ექვთიმე მთაწმინდელები.
1001 წელს იმიერ ანუ სამხრეთ ტაო ბიზანტიამ შეიერთა, შემდეგ კი სელჩუკებმა დაიპყრეს და მისი დაბრუნება მხოლოდ თამარის ეპოქაში მოხერხდა, რის შემდეგაც ტაო საქართველოს ერთ-ერთი სანაპირო საერისთავო გახდა. XIII ს-ის II ნახევრიდან ტაო სამცხე-საათაბაგოშია, XIV ს-დან კვლავ ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში. XVI ს-ის 50-იან წლებში სამცხე-საათაბაგოს სხვა ტერიტორიებთან ერთად ოსმალეთმა შეიერთა.
ტაოში, მის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, პარხლის ხეობაში სამ ქართულ სოფელში შემორჩენილია ქართული ენა. ბევრ ტაოელს თავიანთი ქართული გვარი ახსოვს. ადგილობრივთა თქმით, აქ „ორი ასი“ ქართველის სახლია. ტაოელ ქართველებში უკვე ოცი წელია მესაქონლეობის ტრადიციული ფორმა - იაილები მოიშალა, რადგან „გენჯები“ ქალაქებში წავიდნენ. ძველ ტაოელებს აგებული აქვთ უნიკალური ტერასები, რომლებიც 40 საფეხურზე მეტს მოიცავს. უძველეს ტერასებზე დღესაც ხილის ბაღები და ვენახებია გაშენებული. პარხლის ხეობაში ბევრი დიდი ოჯახი ყოფილა. დასტურდება ვაზის ისეთი ჯიშები, რომლებიც აქამდე ცნობილი არ იყო, მაგალითად, კვირტაი, ჩაჩხაი, თურვანდა, კარული, თხისძუძუ. ძველ ტაოელებს მოჰყავდათ ქერი, ჭვავი, ცერცვი, ფეტვი, ღომი, დიკა. ხის ვედრო ტაოელებმაც იცოდნენ.
იმერხევში თუ მას კროჭი ერქვა, ტაოში ის „კოდის“ სახელით იყო ცნობილი. ეთნოგრაფიული მონაცემებით, ტაოელები ერიდებიან ახლო ნათესავებზე დაქორწინებას. მართალია, ტაოელები პატარა ოჯახებად ცხოვრობდნენ, მაგრამ აქ იშვიათი არ იყო დიდი ოჯახებიც.
ტაოში მესაქონლეობა იაილების სისტემის იყო. XX საუკუნის სამოციანი წლების დასაწყისში ტაოში იმოგზაურა ინგლისელმა დ. ს. ჰილზმა. იმ დროს საქართველოს ეს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე თურქეთის ხელისუფალთა მიერ კვლავ ჩაკეტილი იყო. ტაოელი ქართველების შესახებ ის წერდა: „შავგრემანმა ლამაზმა ქართველებმა, მსხვილძვლიანი ნაკვთებით და მათმა წელში გამართულმა ქალებმა, რომელთა წითელი კაბები ყაყაჩოსავავით გამოკრთოდა ყვითელ ხორბალში, შეცვალეს ქერა ლაზები, მათი გამგმირავი მზერით და ტანსაცმელ-შემოგლეჯილი, შრომაში ქანცგაწყვეტილი ქალებით“. ინგლისელი დაწვრილებით აღწერს ტაოს ქართულ ტაძრებს და დასძენს, რომ მათი გადარჩენა ძირითადად მეჩეთებად გადაკეთებამ განაპირობაო. პარხლის აღწერისას წერს: „ხეობაში გაფანტულია ბევრი სხვა ქართული ეკლესია, (მოჰყავს მთხრობლის სიტყვები) „მაღალი კოშკებით და სურათებით ქვებზე, ისინი ქართველების ძველმა მეფემ ააგო თავისი ასულებისათვის“. „ამბობენ, აღმოსავლეთ თურქეთის დღევანდელი ქართული მოსახლეობა გამუსლიმანებული შთამომავლობაა წარმოშობით ქრისტიანი ხალხისა, რომელთა ქვეყანა ერთ დროს კავკასიონიდან ჭოროხის მდინარემდე და შენაკადამდე იყო გადაჭიმული. მე არ დავუწყე გამოკითხვა ამ აგენტს (მხედველობაში ჰყავს ტაოს ადმინისტრაციული ცენტრის - იუსუფელელი ფინანსური აგენტი, რომელიც ასევე ქართველი იყო), რადგან ის აუცილებლად უარყოფდა ყოველგვარ კავშირს ქრისტიანობასთან. მაგრამ ის წუხდა, რომ განათლებისა და ემიგრაციის წყალობით ქართული ენა იკარგებოდა“. პარხალში ქართველთა საცხოვრებელი სახლები ხისა იყო. განვითარებული იყო მეთევზეობა და ხშირად იკვებებოდნენ კალმახით. ზემოხსენებულ დ. ს. ჰილზს ტაოში ცნობილ ეკლესია-მონასტრებთან ერთად სხვა დანგრეული ტაძრებიც მოუნახულებია. მაგალითად, სოფელ ნიკომში მას უნახავს დანგრეული ეკლესია: „პატარ-პატარა ქოხებს ზემოთ აღმართულიყო მაღალი, ყვითელი ეკლესიის ჩონჩხი შესანიშნავი მოხატული სვეტებითა და ძალიან დაზიანებული გუმბათის ყელით. ახლომდებარე სამლოცველოში, რომელიც ძროხების სადგომს უერთდებოდა, რამდენიმე კარგად შენახული წმინდანთა ფრესკა ვიპოვნე, ქართული წარწერებითა და მინა-წერებით“. თორთუმის ახლოს კი სულ ახლად, სამი წლის წინ აფეთქებულ ექექის ეკლესიას აღწერს.
ტაშირი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე იყო, ქვემო ქართლის განაპირა ოლქი. იგი შემოსაზღვრული იყო ლოქის, ლელვარის, ყარაღაჯის და ბამბაკის მთებით, მოიცავდა ტაშირისწყლის ხეობას. ეს მხარე ხშირად ლორედ იწოდებოდა, რადგან ცენტრი ლორის ციხე იყო. ტერიტორია საცილობელი იყო ქართულ და სომხურ სახელმწიფოებს შორის. 298 წლიდან შედიოდა სომხეთში, შემდეგ სპარსეთის სამარზპანო პერსარმენიაში, შემდეგ არმენიის საამიროში, IX საუკუნის ბოლოდან ანისის სამეფოში, 978 წლიდან ტაშირ-ძორაგეთის სამეფოშია. 1118 წელს შემოუერთდა საქართველოს და სამართავად გადაეცა ჯერ ორბელებს, შემდეგ – მხარგრძელებს. დაშლის შემდეგ ქართლის ნაწილი იყო. საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის დროს, 1918 წელს ეს მხარე საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა. ტაშირი ამჟამად სომხეთის ფარგლებშია მოქცეულია და ლორის ოლქში შედის.
ფშავი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. თავდაპირველად იგი ხევსურეთთან ერთად ფხოვად იწოდებოდა. ფშავი და ხევსურეთი შედარებით გვიან დამკვიდრებული სახელწოდებებია. ფშავს ესაზღვრება: ჩრდილო-აღმოსავლეთით – კავკასიონის მთავარი ქედი, რომელიც მას ჰყოფს თუშეთისა და პირაქეთა ხევსურეთისაგან, დასავლეთით – პირაქეთა ხევსურეთი, გუდამაყარი, ხანდო და ჭართალი, სამხრეთით – შიდა ქართლი, აღმოსავლეთით – ერწო-თიანეთი. ფშავი ორად იყოფა: ფშავის არაგვის სათავიდან ორწყლამდე უკანა ფშავის თემია, ხოლო ორწყალს ქვემოთ, ფშავის არაგვის ქვემო წელში, მაღაროსკარის თემი. თანამედროვე ადმინისტრაციული დაყოფით ფშავის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში და ფშავის არაგვის ხეობაში მდებარეობს. დღეს ფშავი ორად იყოფა: უკანაფშავად და წინაფშავად. უკანაფშავი არის ფშაველთა თავდაპირველი საცხოვრისი. XVI ს-ში ფშაველთა უკანაფშავიდან წინაფშავში მიგრაციის შედეგად წარმოიქმნა წინაფშავი და თავდაპირველი ფშავიც უკანაფშავად იქნა სახელდებული. ფშავი თერთმეტი ტერიტორიული თემისაგან შედგებოდა, რომლებიც გარეგნულად გვაროვნული თემის შთაბეჭდილებას სტოვებდნენ, რადგან ამა თუ იმ ძირითადი გვარის გარშემო იყო წარმოქმნილ-შემომტკიცებული ესა თუ ის ტერიტორიული თემი. ყველა ტერიტორიულ თემს თავისი გამაერთიანებელი სალოცავი ჰქონდა. ამავე დროს ფშავის თერთმეტივე ტერიტორიული თემი მკაცრად იყო თავმოყრილი ცენტალური სალოცავის – ლაშარის ჯვრის გარშემო. ქართული საისტორიო ტრადიციით, „აქ ფშავსა შინა არს ეკლესია მეფის ლაშასაგან აღშენებული, რომლისა შინა არიან მრავალნი ხატნი და ჯვარნი ოქრო-ვერცხლისანი ჭურჭელნი და წიგნნი, და უწოდებენ ლაშას ჯვარს და აქვთ სასოება მას ზედა ფრიად“. ფშაველთა თავდაპირველი საცხოვრისი რომ უკანაფშავი იყო ეს იქიდანაც ჩანს, რომ თერთმეტივე ფშაური ტერიტორიული თემის ძირითადი განსახლების არეალი და მათი სალოცავები უკანაფშავში იყო.
ფშავლებმა სხვა ქართველ მთიელებთან ერთად (ხევსურები, თუშები) დიდი როლი ითამაშეს 1659 წელს ბახტრიონის ბრძოლაში, რითაც ფაქტობრივად კახეთი ეთნიკურ გადაგვარებას გადაარჩინეს. ფშაველებისა და სხვა ქართველი მთიელებისათვის უცხო დამპყრობთა წინააღმდეგ ბრძოლას ის მნიშვნელობაც ჰქონდა, რომ კახეთის ბარში უცხო ძალის გაბატონებით ხელი ეშლებოდა ტრადიციული სამეურნეო დარგის – მთაბარული (გადარეკვითი) მეცხოველეობის შემდგომ განვითარებას. ვახუშტი წერდა: „არამედ ამას წინათთა კახთა მეფეთა არღარა მორჩილებდნენ ფშავ-ხევსურნი და თუშნი და ამან ლევან დაიპყრა არა ძალითა, არამედ აღუთქვა, რათა ცხვარნი მათნი უვნოდ მძოვარ იყვნენ კახეთს, და მისცა შეწირულობა ლაშას ჯვარსა თიანეთსა შინა და ამიერითგან მოსცემდნენ ლაშქარსა და ბეგარასა“.
ფშავისა და ბარის ურთიერთობისათვის იმის აღნიშვნაც ნიშანდობლივია, რომ ფშაველებისათვის, მათი ჯვარ-ხატ-სალოცავებისათვის ქართველ მეფეებს ბარში ნაბოძები ჰქონდათ მამულები, სადაც მოწეული ღვინო მთაში მიჰქონდათ და იქ რელიგიურ დღესასწაულებზე სვამდნენ.
ფშავი, ისევე როგორც ხევსურეთი და თუშეთი, უშუალოდ ექვემდებარებოდა სამეფო ხელისუფლებას. ფშაველებს რომელიმე ფეოდალის ტვირთი არ ედოთ. მათი ვალდებულება მხოლოდ სამხედრო ბეგარა და სამეფო კარზე მცველთა გამოყვანა იყო. ანდა რა უნდა გადაეხადათ ფეოდალებისათვის, როდესაც ქვეყანა უაღრესად მცირემიწიანი იყო და ადგილზე მოწეული მარცვლეული თავად არ ყოფნიდათ, თუ მეცხოველეობის პროდუქტებზე ბარში არ გადაცვლიდნენ.
საქართველოს სამეფო კარს გვიანშუასაუკუნეებში ფშაველებთან (და სხვა ქართველ მთიელებთან) ურთიერთობის ისეთი ფორმა ჰქონდა გამოძებნილი, რომელიც ადგილობრივ მთიურ ტრადიციებს ეყრდნობოდა. ცნობილია, რომ ქართველ მთიელებში მაღალ დონეზე იდგა ძმადნაფიცობის ინსტიტუტი. ძმად ეფიცებოდნენ ერთმანეთს არა მარტო პიროვნებები, არამედ მთის სხვადასხვა თემთა ჯვარ-ხატები. ძმადნაფიცობა ავალდებულებდა შეფიცულებს თანხმობაში ყოფილიყვნენ და ერთმანეთს დახმარებოდნენ. გარდა იმისა, რომ ქართველი ხელისუფალნი ბრძოლებში დამსახურებისათვის უხვად ასაჩუქრებდნენ მთიელთა სალოცავებს ბარის საძოვრებით, უძრავი ქონებითა თუ ვენახ-მარნებით, ისინი (ბაგრატიონები) თავიანთ თავს აცხადებდნენ მთიელთა სალოცავების, მაგალითად, ფშავის ცენტალური სალოცავის – ლაშარის ჯვრის, ხევსურთა ძლიერი სალოცავის – გუდანის ჯვრის და სხვათა მოძმეებად. უფრო მეტიც, მთაში ამოსული მეფეები თავიანთ მოძმე ჯვარ-ხატებს ესაუბრებოდნენ და შემდეგ სალოცავის სურვილს, დანაბარებს ხალხს გადასცემდნენ. ასე უსაუბრია ხევსურეთში მეფე ერეკლეს გუდანის ჯვართან. მთიელებთან ურთიერთობის ეს ფორმა, როგორც ჩანს, ერთნაირად მისაღები იყო როგორც სამეფო ხელისუფლებისათვის, ისე თვითმმართველობით მცხოვრები მთიელთა (ამ შემთხვევაში, ფშაველთა) თემებისათვის. მეფის ხელისუფლებას მოძმეობის ინსტიტუტის საშუალებით ისინი ჩართული ჰყავდა სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაში. უფრო მეტიც, 1747 წ. ერთი საბუთით ერეკლე II ფშავში წარგზავნილ თავის მოხელეზე თავდასხმისათვის, დამნაშავეს ასამართლებს არა ოფიციალური ფეოდალური კანონით, არამედ მთიური, ხალხური, ჩვეულებითი სამართლით.
ფშავი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით იმ მხრივაცაა საყურადღებო, რომ, მართალია, ფშაველები და სხვა ქართველი მთიელები ქრისტიანებად მიიჩნევდნენ თავს, მაგრამ აქ ქრისტიანობამ მხოლოდ ზედაპირულად შეაღწია და ფაქტობრივად, ისინი მიმდევარნი იყვნენ სინკრეტული რწმენა-წარმოდგენებისა, რაც ძველი ქართული ქრისტიანობამდელი რელიგიისა და ქრისტიანობის ნაზავს წარმოადგენდა. ფშავში არ არის არც ერთი ქრისტიანული ტაძარი. ფშავლები ლოცულობდნენ ადგილობრივ ჯვარ-ხატებში, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი ქრისტიანული წმინდანების სახელს ატარებდა. ფშავში დიდი იყო თამარ მეფის კულტი, სადაც მის სახელზე სალოცავიც არსებობდა. ფშავის ძირითადი, საერთო სალოცავი კი თამარის შვილის – მეფე ლაშა-გიორგის სახელს ატარებდა, რაც მაჩვენებელია მთის ამ პატარა ეთნოგრაფიული რეგიონის ბართან, ცენტრალურ ხელისუფლებასთან სიახლოვისა და კავშირისა.
არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ ფშაური ზეპირსიტყვიერების უაღრესად მაღალი დონე. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩევა სატრფიალო პოეზია. განთქმულია ფშაური კაფიები, რაც ექსპრომტად ლექსების თქმას ნიშნავს. თითქმის ყველა ფშაველს შეეძლო ექსპრომტად ლექსის თქმა და ალბათ, შემთხვევითი არაა ისიც, დიდი ქართველი პოეტი ლუკა რაზიკაშვილი (ვაჟა-ფშაველა; 1861-1915) ამ კუთხეში რომ დაიბადა.
ფხოვი, ფხოეთი – საქართველოს ისტორიული კუთხე აღმოსავლეთ მთიანეთში. ძირითადად, მოიცავს დღევანდელი ფშავისა და ხევსურეთის ტერიტორიებს. ი. ჯავახიშვილი ფხოვის ისტორიულ ტერიტორას ასე ფარგლავს: „გუდამაყრის ხეობის აღმოსავლეთით ფხოელთა მთებზე არის ფხოეთი, რომელსაც აღმოსავლეთით დიდოეთი, ხოლო სამხრეთ-აღმოსავლეთით თუშეთი საზღვრავს“.
„ფხოელები“, ანუ ფხოველები პირველად იხსენიებიან „მოქცევა ქართლისა“-ში, სადაც ვკითხულობთ, რომ წმინდა ნინოს ქართლის მოქცევის და მცხეთაში ეკლესიის ორგანიზების შემდგომ (326 წ.), აღმ. საქართველოს მთიანეთშიც უქადაგია: „წაიყვანა იაკობ მღვდელი, საბერძნეთით მოსრული და ერისთავი ერთი, წარვიდა და დადგა წობენს. და მოუწოდა, მთეულთა, ჭართალელთა და ფხოელთა, და წილკანელთა და უქადაგა სარწმუნოვებაი ქრისტესი. ხოლო მათ განუყარეს თავი და ერისთავმან მცირედ წარჰმართა მახვილი და შიშით მოსცნეს კერპნი მათნი დალეწად“. ამის მიუხედავად მათ ქრისტიანობა არ მიუღიათ, რის გამოც „ფხოელთა დაუტევეს ქვეყანა მათი და გარდავიდნენ თუშეთს“. ამის დამადასტურებელია დღეს, თუშეთში არსებული ხევსურული სალოცავების – ხახმატის, კარატეს და აგრეთვე ფშაველთა სალოცავის – ლაშარის ჯვრის ნიშები.
შემდეგ ფხოელნი მოხსენიებულია კახეთის ქორეპისკოპოსის კვირიკე III დიდის (XI ს.) დროს როდესაც მან კახეთი ხელმეორედ დაიპყრო და ახალი საერისთავოები განაწესა, ნათქვამია: „...მეორე ერისთავი დასვა კვეტერისა და მიეცა უჯარმის ზემოთი ორთა მთათა შორის, რომელიც არიან კახეთისა და კუხეთისა ვიდრე კავკასამდე და გარდაღმად. ესე არის ერწო-თიანეთი, ფხოველნი, ძურძუკი და ღლიღვი“. ამ მოკლე ცნობიდან ირკვევა, რომ ფხოვი საშუალო საუკუნეებში კვეტერის საერისთავოში შედიოდა.„ფხოელები“, ანუ ფხოველები პირველად იხსენიებიან „მოქცევა ქართლისა“-ში, სადაც ვკითხულობთ, რომ წმინდა ნინოს ქართლის მოქცევის და მცხეთაში ეკლესიის ორგანიზების შემდგომ (326 წ.), აღმ. საქართველოს მთიანეთშიც უქადაგია: „წაიყვანა იაკობ მღვდელი, საბერძნეთით მოსრული და ერისთავი ერთი, წარვიდა და დადგა წობენს. და მოუწოდა, მთეულთა, ჭართალელთა და ფხოელთა, და წილკანელთა და უქადაგა სარწმუნოვებაი ქრისტესი. ხოლო მათ განუყარეს თავი და ერისთავმან მცირედ წარჰმართა მახვილი და შიშით მოსცნეს კერპნი მათნი დალეწად“. ამის მიუხედავად მათ ქრისტიანობა არ მიუღიათ, რის გამოც „ფხოელთა დაუტევეს ქვეყანა მათი და გარდავიდნენ თუშეთს“. ამის დამადასტურებელია დღეს, თუშეთში არსებული ხევსურული სალოცავების – ხახმატის, კარატეს და აგრეთვე ფშაველთა სალოცავის – ლაშარის ჯვრის ნიშები.
თამარის მეფობის უკანასკნელ წლებში, დაახლოებით 1209 წელს, ფხოელები და დიდოელები გამდგარან. თამარის ისტორიკოსი მოგვითხრობს, რომ გამდგარ მთიულებს დაუწყიათ საქართველოს ტერიტორიების აწიოკება. ივანე ათაბაგს სამ თვეში კვლავ დაუმორჩილებია გამდგარნი, მათთვის ხარაჯა (საადგილმამულო გადასახადი) დაუწესებია და მეკავშირეობის გამტკიცების მიზნით მძევლები წამოუსხია. ამ ამბების აღწერისას მემატიანე ხაზს უსვამს განდგომილ მთიულთა სარწმუნოებასაც და გვაძლევს მათ მოკლე დახასიათებას: „ხოლო ფხოველნი ჯვარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობასა იჩემებენ. ამათ იწყეს რბევად და ხოცად და ტყვეობად ცხადად და ღამით. მოუწოდა მეფემან ათაბაგსა და ყოველთა მთეულთა ... მისცა ათაბაგსა და წარავლინა მათ ზედა. ხოლო ივანე გონიერად ყო: ავიდა მთასა ხადისასა და წარვლო წვერი მთისა, წარდგა მთასა ფხოველთასა და დიდოთასა, რომელი არავის ექმნა, არცა პირველ, არცა შემდგომად, რამეთუ ერთ მხარეს დაურჩა დურძუკეთი და მეორე მხარეს დიდოეთი და ფხოეთი. ცნეს რა მისვლა ათაბაგისა, მოვიდნენ ძღვენითა მეფენი დურძუკთანი, მოსცეს ლაშქარი და დაუდგეს გვერდსა. და იწყეს ზეიდაღმან ბრძოლად, და რბევად, და კლვად, და ტყვეობად და დაწვად; ამოსწყვიტეს ურიცხვი კაცი დიდოი და ფხოვი, და დაყვეს სამნი თვენი: ივნისი, ივლისი და აგვისტო. მაშინ შეიწრებულთა ათაბაგისათა მოსცეს მძევლები და აღუთქვეს მსახურებად ხარაჯა, და პირი სიმტკიცისა აღუთქვეს. წარმოასხეს მძევლები, ქმნეს ზავი და ესრეთ გამარჯვებითა მოვიდა ივანე მეფეს წინაშე და უთხრა: „ძლიერო მეფეო! იქმნა ბრძანება შენი, მოვაოხრე ურჩნი შენნი დოდოეთი და ფხოეთი“.
ამ დროიდან ამ მხარეს სახელიც ეცვლება და ფხოვის ნაცვლად შემდეგ საუკუნეებში ის ფშავად იხსენიება. მისი ძველი ისტორიული სახელი ფხოვი დღეს მხოლოდ ერთ სოფელს, შუაფხოს შერჩენია, რომელიც ფხოვის არსებობის უტყუარი მოწმეა. შესაძლებელია, ეს შუაფხო XII საუკუნეში თავისი პოლიტიკურ-ეკონომიკური მნიშვნელობით ფხოვის ცენტრი ყოფილიყო, სადაც დაცულია ფშავის ძლიერი სალოცავი იახსრის ხატი და ნასოფლართა ნანგრევები. ფხოელების სახელწოდებაც ამ გეოგრაფიული ფხოვიდან უნდა ყოფილიყო წარმოშობილი, მაგრამ ამბოხების შემდეგ ფხოვის ხეობაშიც სახელი ფხოვი იცვლება, რომლის ნაცვლად შემოდის „ფშავი“.
ქართლი – საქართველოს ყველაზე დიდი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეა. ქართლში, როგორც პოლიტიკურ ერთეულში სხვა ეთნოგრაფიული მხარეებიც შედიოდა და მასში მცხოვრებნი ყველანი ქართველებად იწოდებოდნენ. „ქართველმა“ კი სახელი მისცა საქართველოს. ქართლს დასავლეთიდან იმერეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე, ჩრდილოეთიდან რუსეთის ფედერაცია, სამხრეთით – სომხეთისა და ნაწილობრივ აზერბაიჯანის რესპუბლიკები ესაზღვრება. აღმოსავლეთიდან ქართლს კახეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონთან აქვს საზღვარი. ამავე დროს, ქართლს ჰქონდა თავისი, მთის ეთნოგრაფიული მხარეები (მთიულეთი, ხევი, გუდამაყარი და დვალეთი, აგრეთვე: ისტორიული ცხრაძმა). ქართლი სამ: შიდა ქართლის, ქვემო ქართლის და ზემო ქართლის ერთეულებად იყოფოდა, რომლებიც ასევე მათთვის დამახასიათებელი ეთნოგრაფიული რეალიებით ხასიათდებოდნენ. შიდა ქართლი ქართლის ჩრდილოეთ ნაწილს მოიცავს, ქვემო ქართლი კი მის სამხრეთ ნაწილს. ქართული წყაროებით უფრო ადრე შიდა ქართლის სახელწოდება „ზენა სოფელი“ იყო, ქვემო ქართლის შესატყვისი კი – „ქვენა სოფელი“. რაც შეეხება ზემო ქართლს, მას მესხეთიც ეწოდებოდა (პოლიტიკური „სამცხე-საათაბაგო“) და ის საქართველოს მთელ სამხრეთ-დასავლეთს ფარავდა და ეთნოგრაფიულ ქართლად არ მოიაზრებოდა.
ისტორიული ტრადიციით სახელწოდება ქართლი მომდინარეობს ქართველთა ერთ-ერთი ეთნარქის ქართლოსის სახელისაგან. თავდაპირველად ქართლი ერქვა ქართლოსის პირველსაცხოვრისის მთას, დღევანდელი მცხეთის საიხლოვეს, რომელიც შემდეგ არმაზის მთისა და არმაზის სალოცავის სახელით იყო ცნობილი. აღნიშნულ გეოგრაფიულ პუნქტზე გადიოდა საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიულ მხარეთა დამაკავშირებელი უმოკლესი გზები. ქართულ ისტორიოგრაფიაში ის მოსაზრებაც არსებობს, რომ ქართის ტომის თავდაპირველი საცხოვრისი ქვემო ქართლი იყო. ძვ. წ. III ს-ში ქართლის ჰეგემონობით ჩამოყალიბდა ქართული სახელმწიფო, რომლის საერთო სახელწოდება „ქართლი“ იყო (ბერძნულ-ლათინური წყაროების „იბერია“). მოგვიანებით, დაახლოებით X საუკუნიდან ქვეყნის აღმნიშვნელი ახალი ტერმინი - „საქართველო“ წარმოიქმნა, რადგან ერთმანეთის პარალელურად არსებობდა ეთნოგრაფიული ქართლი და ქართული სახელმწიფო, რომელიც ეთნოგრაფიული ქართლის გარდა სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოს ვრცელ ტერიტორიას მოიცავდა (ნიშანდობლივია, რომ VIII ს-ის დასაწყისში ატენის სიონის ფრესკული წარწერით სტეფანოზ III მამფალი (711-739) „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავთ-ერისთავთა უფალი“-ა.
დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით ქართლი მოიცავს ხაშურის, ქარელის, გორის, ცხინვალის, ჯავის, ზნაურის (ყორნისის), ახალგორის, კასპის, მცხეთის, დუშეთის, თეთრიწყაროს, ბოლნისის, მარნეულის, დმანისის, გარდაბნის რაიონებს.
ქართლმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა არა მარტო ქართველი ხალხის სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებაში, არამედ ერთიანი ქართული კულტურისა და ენის (სახელმწიფო, საღვთისმეტყველო, სალიტერატურო ენის) შექმნაში.
ქართლი დაწინაურებული მიწათმოქმედების ქვეყანა იყო. უძველესი დროიდანვე მიწათმოქმედების დაწინაურება სარწყავ სისტემებთან იყო დაკავშირებული. მიწათმოქმედება (მემინდვრეობა, მევენახეობა, მეხილეობა, მებოსტნეობა) აქ მესაქონლეობის მაღალ კულტურასთან ერთად იყო განვითარებული. როგორც აღნიშნულია სამეცნიერო ლიტერატურაში ქართლში მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა სიმბიოზური მეურნეობის სახით იყო წარმოდგენილი. ქართლში იყო სახვნელი იარაღის განსაკუთრებული რთული კონსტრუქციული სახეობა „დიდი ქართული გუთანი“, რომელშიც 9-10 უღელ ხარ-კამეჩს აბამდნენ. ქართლი დღესაც განთქმულია ხილის სხვადასხვა უნიკალური ჯიშით, რომლებიც ქართველი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი შრომა-საქმიანობის შედეგად არის მიღებულ-გამოყვანილი. ქართლის სხვადასხვა კუთხეში გამოყვანილი იყო მხოლოდ ამ რეგიონისათვის დამახასიათებელი ვაზის ჯიშები, რომლებისაგანაც განსაკუთრებული ხარისხის ღვინოები დგებოდა, რომელთაგან აქ შეიძლება ატენური დავასახელოთ. XVIII ს-ის პირველი ნახევრის ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი ვახუშტი ბაგრატიონი წერდა: „ღვინო აქაური (ქართლის გაღმა მხარი იგულისხმება) უმჯობესი ყოვლისა ქართლისა და უმეტეს ატენური ყოველთა საქართველოს ღვინოთა“.
ქართლში იყო გავრცელებული ქართული ხალხური არქიტექტურის შესანიშნავი ნიმუში-დარბაზული საცხოვრებელი სახლი გვირგვინისებური გადახურვით. ქართლშია დღემდე შემორჩენილი ერთ-ერთი უძველესი ქართული ეკლესია ბოლნისის სიონი (V ს.).
ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ქართლშიც ხდებოდა მოსახლეობის მოძრაობა. ძველი ქართლის მოსახლეობის უმნიშვნელო რაოდენობას თუ მოუღწევია ჩვენამდე. საგარეო ფაქტორის გამო მისი ძველი მოსახლეობა რამდენჯერმე შეიცვალა. მისი აღწარმოება ხდებოდა როგორც საკუთრივ მთიელთა, ისე დასავლეთ საქართველოდან მიგრაციის შედეგად. შიდა ქართლში XVII ს-ის შუა ხანებიდან იწყება ოსების ინტენსიური გადმოსახლება ჩრდილოეთ კავკასიიდან: „ხოლო რაოდენნი ოსნი დავსწერეთ ამ ადგილებთ შინა, პირველად სახლებულან ქართველნი გლეხნი, შემდგომ მეპატრონეთ მათთაგან გარდმოსახლებულან ოსნი, და ქართველნი ბართა წინა ჩამოსულან, ვინაითგან მტერთაგან ბარს შინა კაცნი შემცირებულან“. ქართლი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით იმითაც გამოირჩევა, რომ ქვემო ქართლში მკვიდრობდნენ ქართველ გრიგორიანელთა (მონოფიზიტთა) მნიშვნელოვანი ჯგუფები, რომლებიც ვახუშტი ბაგრატიონის სიტყვით მხოლოდ სარწმუნოებით იყვნენ სომხები, ენით, ქცევა-ზნითა და ტრადიციით კი ქართველები.
XIX საუკუნესა და XX საუკუნის დასაწყისში ქართლში ჯერ კიდევ შემორჩენილი იყო ბევრი დიდი ოჯახი. ჩვეულებრივ, ქართლში დიდი ოჯახების სულთა რაოდენობა ძირითადად 20-დან 30-მდე მერყეობდა. მაგრამ იყო ისეთი ოჯახები, რომელთა სულადობრივი რაოდენობა 40 სულს აჭარბებდა. მაგალითად, 1830 წლის აღწერით შიდა ქართლის სოფელ ხოვლეში დიმიტრი ბახტაძის ოჯახში 45 სული იყო აღრიცხული. დღეს ქართლში გვარსახელები ძირითადად – შვილი სუფიქსით ბოლოვდება. მაგრამ, როგორც ირკვევა, აქ გვარსახელებს თავდაპირველად – ძე ფორმანტი ერთვოდა. მაგალითად, დღეს სოფელ დიღომში მოსახლე თეთრაშვილები, მძევაშვილები და სონღულაშვილები XIV–XVIII სს-ის საისტორიო საბუთებში თეთრაძედ, მძევასძედ და სონღულიძედ არიან ჩაწერილი.
ქიზიყი – ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთში, ტერიტორია მდ. მტკვრის ჩრდილოეთით, ყარაიის ველის ქვემოთიდან მოკიდებული, მდინარეების ივრისა და ალაზნის ქვემო წელის აუზი (ახლანდელი სიღნაღისა და დედოფლისწყაროს რაიონების ტერიტორია). ქიზიყის ანტიკური და ადრინდელი ფეოდალური ხანის სახელწოდებაა კამბეჩოვანი. სახელწოდება „ქიზიყი“ წყაროებში XV საუკუნიდან გვხვდება. არსებობს ორი ძირითადი ვერსია, თუ რატომ მიეაცა ამ მხარეს სახელწოდება „ქიზიყი“: სიტყვა „ყიზ“ (აზერ. ქიზ) თურქულად, სპარსულად და აზერბაიჯანულად ნიშნავს გოგოს, ანუ ერთი ლეგენდით სპარსელებმა ბევრი ქიზიყელი ქალი მოიპარეს და სახელიც „გოგონების გვეყანა“ უწოდეს. სიტყვა „სიღნაღ“ სპარსული სიტყვაა და დაუნარცხავ ხალხს ნიშნავს, ხოლო ქისტებმა გადათარგმეს და „გიზიქ“ უწოდეს. გვიანდელ შუა საუკუნეებში ქიზიყი იყო კახეთის ძირითადი ძალა უცხოელ დამპყრობთა წინააღმდეგ ბრძოლებში. 1616 ირანის შაჰმა აბას I-მა დაარბია მხარე. მოსახლეობა ხორნაბუჯის ციხეში გაიხიზნა და მტერმა ვერ მოახერხა მისი აყრა. XVII საუკუნის 60-70-იან წლებში კახეთში გაბატონებულ ყიზილბაშ ხანებს ქიზიყში, მდ. ალაზნის მარჯვენა ნაპირზე, ყარაღაჯში, ჰქონდათ სამხედრო საყრდენი პუნქტი. ქიზიყშივე ჰქონდა საზამთრო (აგრეთვე ყარაღაჯში) და საზაფხულო (მაღაროში) რეზიდენციები კახეთის მეფე დავით II-ს (იმამყული ხანი 1703-1722). XVIII საუკუნის II ნახევარში, თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის მმართველობის დროს, ქიზიყი მთავარ როლს ასრულებდა დაღესტნიდან და ჭარ-ბელაქნიდან მოძალებული მტრის წინააღმდეგ ბრძოლებში. XVIII საუკუნის II ნახევარში დაწინაურდა და ქიზიყის მთავარი ქალაქი გახდა სიღნაღი.
ქციის ხეობა – ისტორიული ქვემო ქართლის ნაწილია. ისტორიული წყაროების ცნობებით: „დასავლეთ-სამხრეთითვე მტკვარს ერთვის შემდინარე „ალგეთი“ და მდნარე იგი დიდია ალგეთისავით დასავლეთით აღმოსავლეთ-სამხრეთისაკენ მიმავალი, რომელსაც ქცია ეწოდება. ამ ქციას სათავე უკიდურესს დასავლეთს თრიალეთში აქვს, გამოსდის შარაშეთის მთასა გამოვლის ნარიანს, თრიალეთს, ქციის ხრამსა და მიერთვის ხუნანს მტკვარსა… თრიალეთს მოდის მდორედ, ხოლო ეძანს დახრამდების (აქეთგან წარმოსდგა შეცდომით ამ მდინარის რუსული სახელი „ხრამ“) და არის იმიერ და ამიერ კლდე-ქარაფი და მაღალი… ეძანს ქვეით და ახალ-ქალაქს ზევით გადმოდის ქცია მაღალი კლდიდან, როგორც ღარიდან, ძირს აქვს ტბა დიდია“.
ქციას თავის მხრივ მრავალი შემდინარეები ერთვის, რომელთაგან ზოგი მოზრდილია. ამ შემდინარეთაგან მოხსენებულია: 1) „ზორაკერტი“, ანუ, როგორც მას მერე ეძახდნენ, ზურტაკეტი 2) „ტორნის ხევი“, რომელიც ვახუშტის სიტყვით „ირაგის ხეობის მდინარეა და ერთვის ქციას“; 3) „ქვეშის ხევი“, რომელიც ქციის შემდინარეს მაშავერს ერთვის ჩრდილოდან და 4) „ქურდვაჭრის ხევი“, ანუ „მდინარე ბერდაოჯი“, „მდინარე ბერდუჯისი“; ამავე მდინარეს ვახუშტის სიტყვით „დებედაც“ ეწოდებოდა და სწორედ ამ სახელით არის იგი ეხლა ცნობილი; იგივე ავტორი ამტკიცებს, „ძველად ადგილისა ამის სახელი არს ქურდვაჭრის ხევი“-ო, მაგრამ არა ჩანს რაზე ამყარებს იგი თავის აზრს. ლეონტი მროველი ამბობს, რომ „ბერდაოჯის მდინარის თავსა“ მთა „მიჰყვების დასავალით კერძ. მაშასადამე, თავში ბერდუჯის დინება დასავლეთით აღმოსავლეთისაკენ ჰქონია; შემდეგ ამ მდინარის „წყალი გადმოდის ჩრდილოთ კერძ და მიერთვის მტკვარსა“. მართლაც სწორედ ასეთი მდინარეობა აქვს დებედას, ანუ ბერდუჯს, რომელიც „გამოსდის მთასა აბოცისასა და დის დასავლით კერძ და შემდეგ მოიქცევის და დის ჩრდილოთ კერძ და მიერთვის ქციის მდინარესაა“-ო.
ყაზახი – მხარე ისტორიულ ქვემო ქართლში, მდინარე აღსთაფის ქვემო წელზე (ახლანდელი აზერბაიჯანი, ყაზახის რაიონის ტერიტორია). IX საუკუნის არაბი ისტორიკოსის ბალაზურის ცნობით, VIII საუკუნის 30-იან წლებში სარდალმა მარვან იბნ მუჰამადმა (მურვან ყრუმ) აქ ქალაქი „კასალი“ დააარსა (ახლანდელი რაიონული ცენტრი ყაზახი მის ადგილზეა, ხოლო სახელწოდება არაბული ტოპონიმის სახენაცვალი ფორმაა). სომხური და ქართული წყაროები რეგიონს და ქალაქს ძორს ან ძოროფორს უწოდებენ. XII-XIII საუკუნეებში ყაზახი გაგისა და ლორის საერისთავოებს ეკუთვნოდა, მდინარის ზემოთი – გაგის საერისთავოს, მდინარის ქვემოთი – ლორის საერისთავოს. ყაზახის მხარეში თურქმან ტომთა დასახლება XV საუკუნის II ნახევრიდან დაიწყო; 1478 წელს უზუნ-ჰასანის მიერ ქართლის მოოხრების შემდეგ აქ გაჩდნენ ე. წ. „თათრის ელები“. შემდგომ ხანებში, ქართლზე ყოველი ახალი თავდასხმის შემდეგ, მტკვრისპირა დაბლობზე თურქმანთა ახალი ნაკადი ესახლებოდა. XVI საუკუნის შუა ხანებში ირანის შაჰმა თამაზ I-მა აქ სახანო დააარსა. გვიანდელ შუა საუკუნეებში ყაზახის სახანო დროდადრო ქართლის მეფეს ექვემდებარებოდა. XVIII საუკუნის 60-იან წლებში ერეკლე II-მ სახანო გააუქმა და ამიერიდან ყაზახს მეფის მოურავები განაგებდნენ.
შავშეთი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი, აჭარის სამხრეთით. იგი შემოსაზღვრულია არსიანის მთით, არტანუჯის კლდის მასივით და მდინარე ჭოროხით. სახელწოდება პირველად დაფიქსირებულია ძვ. წ. VIII საუკუნის ურარტულ წყაროებში შეშეთის ფორმით. შეშეთი კი დიაოხის სამეფოს უკიდურესად ჩრდილოეთ მხარე იყო. შემდეგ შედიოდა კოლხა-კოლხეთის სამეფოში, ძვ.წ. III საუკუნიდან იბერიის სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა, მისი დაშლის შემდეგ კი ქართველთა საკურაპალატოში. IX ს-ში, შავშეთში, ისევე, როგორც მთლიანად სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, დიდი აღმშენებლობა მიმდინარეობდა – განსაკუთრებით ეკლესია-მონასტრებისა. შავშეთში იყო X ს-ში დაარსებული ტბეთის მონასტერი, სადაც ტბელი ეპისკოპოსი იჯდა. 1547 წელს შავშეთი ოსმალებმა დაიპყრეს, 1877-78 წლებში რუსეთი დაეუფლა, 1923 წელს კი ქემალისტურ თურქეთს გადაეცა.
დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე ქართული ეთნოგრაფიულ ირეალიები და ქართული ენა უმეტესად შავშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონში მაცხოვრებლებმა შემოინახეს.
შავშეთის ძველი სოფლები იქ მოსახლე ძირითადი გვარის სახელს ატარებდნენ. გვართა უმეტესობა – ძე სუფიქსს ირთავდა. 1886 წ. რუსეთის ხელისუფლებამ აღწერა შავშეთშიც ჩაატარა. აქ მცხოვრებთა უდიდესი ნაწილი ქართველ მაჰმადიანადაა ჩაწერილი. 1874 წელს სამხრეთ საქართველოში იმოგზაურა დიმიტრი ბაქრაძემ, რომელიც წერდა: „ამ საუბრის დროს ქართული მაყრული შემომესმა. და მართლაც, ზენდიდელი ბეგი თურმე შავშეთელი ბეგის ქალზე ქორწინდებოდა და შავშეთიდან მას სიმღერით მიაცილებდა კარგა მოზრდილი მაყრიონი“. შავშეთში, კლარჯეთსა და სხვა ქართულ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ რეგიონებში ჯერ კიდევ შემორჩენილი ყოფილა არაერთი ქართული ტრადიციული ყოფითი რეალია.
იმავე ავტორს თუ მოვუსმენთ, ამაში უდავოდ დავრწმუნდებით: „აქაური საქორწინო წეს-ჩვეულება ბევრ რამეში ჰგავს ქართულს. მაგალითად, წინასწარი მოლაპარაკება მშობლებს შორის შუამავლის მეშვეობით, მზითვის პირობა და თვით მზითევი, დაწინდვა და მისი ცერემონია, სიძე-პატარძლის სახელები ქორწილის დროს – მეფე, დედოფალი, ასევე სიძე პატარძლის მხლებელთა სახელები – მაყრები, სიმღერა, რომელსაც ამ დროს ასრულებენ – მაყრული, მისი სიტყვები და კილო, თვითონ ქორწინების ზეიმი სამ დღეს – ქორწილი, – ყველაფერი ეს წმინდა ქართულია და იგი შემონახულია არა მარტო აჭარაში, არამედ ყველგან ამ მხარის ქართველ მუსლიმებში“.
შავშეთის ნაწილი იყო იმერხევი. ქართული მეტყველება დღე სძირითადად აქაა შემორჩენილი. სხვათაშორის, დღეს იმერხეველები შავშეთელებს „გადაბრუნებულ ქართველებს“ უწოდებენ. 1886 წლის საოჯახო სიებით შავშეთელები უკვე თურქებად იყვნენ აღრიცხული, თუმცა ეთნოგრაფიული მონაცემებით, XX საუკუნეშიც შავშეთში მოხუცებმა ქართული იცოდნენ. აღნიშნული აღწერით შავშეთში გათურქებული ქართველების რაოდენობა 9401 სული იყო. რაც შეეხება თვით ქართველთა რაოდენობას, ის 7556 კაცს შეადგენდა (მთლიანად ართვინის ოკრუგში ქართველების რაოდენობა 17802 სულ იიყო). 1907-1908 წლების სტატისტიკური მონაცემებით იმერხევში ქართველების რაოდენობა 6896 კაცი იყო. ოცი წლის განმავლობაში კლება აშკარაა (562). 1907 წლის მონაცემებით, შავშეთის ერთ-ერთ სოფელში, კერძოდ სოფორაში მოსახლეებს ქართული ეთნიკური თვითშეგნება ჯერ კიდევ ჰქონდათ შემორჩენილი: სხვა სოფლის მკვიდრთაგან განსხვავებით ეთნიკურობის გრაფაში მათ „ქართველი-მაჰმადიანი“ აქვთ მიწერილი (სხვათაშორის, ამავე დემოგრაფიული მასალით, ართვინის ოკრუგის, რომელშიც ართვინის, არტანუჯის და შავშეთ-იმერხევის უბნები შედიოდა, რამდენიმე სოფლის მცხოვრებთ მიწერილი აქვთ არა „ქართველი-მაჰმადიანი“, არამედ „ქართველი“, რაც პირდაპირ მიუთითებს იმაზე, რომ მათ ისლამი არ ჰქონდათ მიღებული.
ასეთ სოფელთა შორის შეიძლება დავასახელოთ მანატბა და ბაზგირეთი - იმერხევში, ანაგერტი და მეცაგილი - არტანუჯის მხარეს, ე. ი. კლარჯეთში, ბეშაული და კაბარჯეთი - ართვინის მხარეს). ველზე მუშაობისას დასტურდება, რომ შავშეთში ოიკონიმები (სოფლის სახელები) მთლიანად ქართული იყო: ანკლია, ვერხნალი, ზენდაბა, მოქვთა, მოროხოზი, მოხობანი, სინგოთი, ხანთუშეთი, ცეცხლაური, ცორცელი, სათაფლია, გარყლობი, ახალხაბა, დაბაკეთილი, ტბეთი, თურმანიძე, ცივეთი, ციხისძირი, ჭვარები, დაბაწვრილი, მერია, სხლობანი, ციხია, შავქეთი, ქვათეთრისი, ოქრობაქეთი, ვანთა, ველი, გურნათელი, საბუდარა, სათლელი და სხვა.
დღეს ოფიციალურად ეს ქართული სოფლის სახელები უკვე თურქული სახელებითაა შეცვლილი. მოსახლეობამ კი ქართული ტოპონიმები კვლავ იცის. უფრო მეტიც - შავშეთის მიკრო-ტოპონიმიის (ღელეების, მთების, სახვნელების, სათიბების) დიდი ნაწილი კვლავ ქართულია. შავშეთშია ტბეთის შესანიშნავი ტაძარი, რომელიც 1960-იან წლებში დაუნგრევიათ. იმერხევშია ტოპონიმი „ხანძთა“ - სოფელ უბესთან. გადმოცემით აქ ეკლესია და სასწავლებელი ყოფილა. დღეს ხანძთის მონასტრად ფორთის გუმბათოვან ტაძარს მიიჩნევენ. მიგვაჩნია, რომ ხანძთის მონასტერი იქ იყო, სადაც ტოპონიმი „ხანცთაა“. არქიტექტურულმა ძეგლმა უბრალოდ ჩვენამდე ვერ მოაღწია - აქ ხომ სხვა არაერთი ეკლესია და ტაძარი მოისპო
„დიობნიდან უბეში რომ გადავიართ ძველად ავადმყოფების სახლი ყოფილა და ხანძთა იმიტომ დაურქმევიათ“. ადგილობრივები ბევრ სოფელში ნაეკლესიარებს მიუთითებენ. ცნობილია, რომ ეთნოსის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ისტორიის მახსოვრობაა. შავშელ-იმერხეველებს თამარ მეფე ახსოვთ; მას უკავშირებენ ყველა ხიდის, ციხის, რუს აგებას. ისევე როგორც საქართველოს ყველა მხარეში, მიაჩნიათ, რომ თამარ მეფის საფლავი აქ არის. იმერხეველი მთხრობელი გვარწმუნებდა, რომ „სხლობანს წევს თამარა. ველიდან უნდა შეიარო სხლობანს. წამალი უჭამია და იქ დაწოლილა“.
შავშეთ-იმერხევი ეთნოგრაფიულად ძალიან ჰგავს მთიან აჭარას. პირველ რიგში აღსანიშნავია ის, რომ სამეურნეო ყოფა თითქმის ანალოგიურია. ხნავდნენ ხის სახვნელით, რომელსაც აქ „არუნას“ უწოდებდნენ. მასში უღელ ხარს აბამდნენ (კორდისხვნისდროს - ყევარს). მესაქონლეობა ყიშლების და იაილების სისტემის იყო. მაისის თვეში ერთი თვით ჯერ ყიშლებში ადიოდნენ, რომელიც სოფელთან ახლოს იყო, შემდეგ იაილებში ადიოდნენ. კოტორობამდე (სიმინდის მოჭრამდე) ისევ ყიშლებში ბრუნდებოდნენ.
ძირითად სატრანსპორტო საშუალებას წარმოადგენდა მარხილი, რომლის ნაირსახეობას „ხიზეკი“ ეწოდებოდა. ზოგიერთ ადგილას მთლიან ხეში გამოჭრილი ბორბლიანი (გოგორიანი) ურემიც გვხვდება. საცხოვრებელი სახლები ხისაგან იყო და დღესაც არის აშენებული. მისი პირველი სართული საქონლისათვის იყო განკუთვნილი. მას ახორი ეწოდებოდა. მეორე სართული საცხოვრებელი იყო, ხოლო მესამე დაბალი სართული ორი ნაწილისაგან შედგებოდა - ერთ ნაწილს ერქვა „მარანი“, მეორეს - “ბეღელი“.
ძველად სახლები მთლიანი ძელებისაგან უკეთებიათ, ახლა სახლის კედლების ფიცარი „დახეულია“ (დახერხილია). დასახლება აჭარულს ჰგავს - თითოეულ სახლს ირგვლივ ეზო-კარმიდამო აკრავს. განსხვავებული დასახლების ტიპი მხოლოდ სოფელ ბაზგირეთშია. სოფელი ზღვის დონიდან 1900 მეტრზეა და ფერდობზე საცხოვრებლები ერთმანეთის მიჯრითაა განლაგებული. საყურადღებოა, რომ სამცხე-ჯავახეთის მსგავსად, იმერხევშიც ჰქონიათ სამალავი დარანები. მაგალითად, სოფელი ფხრევლში ასეთი სამი დარანი ყოფილა, თითოეულში კი დაახლოებით 60 კაცი ეტეოდა. სოფლებში აუცილებელი სამარხილე გზები ჰქონდათ. ღობეები „წკნელით დაწნული“ იყო, თუმცა ქვისაგან გაკეთებული ღობეებიც იშვიათობას არ წარმოადგენდა. ხისგან ჰქონდათ აგებული ორ-სამსართულიანი ნაგებობები - „ქორები“, რომლებშიცთივას ინახავდნენ. „ქორი“ თითოეულ ოჯახს რამდენიმე ჰქონდა, ჭალებში ანუ სათიბ ადგილებში და სახლებთან. სათიბები, ისევე როგორც სვანეთსა და აჭარაში, ირწყვებოდა (რწყვაზე რიგი ჰქონდათ დაწესებული. ვისაც დიდი მიწის ნაკვეთი ჰქონდა, მას წყალი უფრო დიდხანს ერგებოდა). ამის გამო აქ ორჯელ თიბავდნენ. პირველ მოთიბულს „თივას“ უწოდებენ, მეორედ მოთიბულს - „მორჩვს“ („შეკონილ, მოკოჭილ თივას „ღორომი“ ერქვა). თიბვის დროს იცოდნენ ურთიერთდახმარება. იმის გამო, რომ ბალახსა და მორჩვს „ქორებში“ ინახავდნენ, იმერხევის ლანდშაფტისათვის თივის ბულულები დამახასიათებელი არ არის. ერთადერთი გამონაკლისი, ამ თვალსაზრისით, სოფელი მანატბაა. იმერხევში ბოლო დრომდე აკეთებდნენ ჭურებს. მას ძირითადად მწნილის ჩასადებად იყენებდნენ. სხვათაშორის, აქ რამდენიმე ჯიშის მსხალი (კვირისთავა, კალოპირული, მერულა, თავრიჟული, მარიობა, იშიღა...) იყო გავრცელებული და ერთ-ერთი მათგანიდან („სართულა“) მწნილსაც აკეთებდნენ. ჭურებში ინახავდნენ თაფლსაც, ბექმეზსაც. ბექმეზი თუთის სქელი მოდუღებული წვენია, ძალიან გემრიელი. ხილისაგან - ქლიავის, ვაშლის და მსხლისაგან ძირითადად დიდი რაოდენობით აკეთებდნენ ჩირს. შავშეთ-იმერხევში ორი სახის ყველს ამზადებდნენ - ერთი იყო „ფშვნილა“ და მეორე - „ჩეჩილი“ (მაჭახლელები ფშვნილას „ფუნჩხას“ უწოდებდნენ, ხოლო დაწნულ ანუ ჩეჩილ ყველს „ჭიჭიკონს“). ყველი ძირითადად ძროხის რძისაგან უკეთებიათ, თუმცა სცოდნიათ თხისა და ცხვრის რძის შერევაც. ფშვნილას ხის ვედროებში - კროჭებში (დიდ კროჭებს ქილაკს უწოდებდნენ. კროჭი წყლის ჭურჭელიც იყო. მას თავსახურიც ჰქონია. ფშვნილას სდებდნენ ასევე ხისაგან გაკეთებულ ოვალურ და დაბალ ჭურჭელში, რომელსაც „კანდრას“ უწოდებდნენ) მთელი წლის განმავლობაში ინახავდნენ. დიდხანს ინახავდნენ ჩეჩილ ყველსაც. იცოდნენ ყველის გუდაში შენახვაც. გუდებს, ჩვეულებრივ, თხის ტყავებისაგან აკეთებდნენ.
შავშეთ-იმერხევში პურს, ჩვეულებრივ, კეცებში აცხობდნენ, მაგრამ როგორც ირკვევა, ჭოროხის ხეობაში მცხოვრები ქართველებისათვის არც ვერტიკალური საცხობი იყო უცხო. მართალია, აქ ტერმინი „თორნე“ ვერ დავაფიქსირეთ, მაგრამ მთხრობელების თქმით, „ჭურში აცხობდნენ პურს. აცხელებდნენ და ისე. პურის ასეთი გამოსაცხობები არტანშიც იყო. კეცები მერე გამოსულა. მე არ მოვსწრებულვარ ჭურებში პურის გამოცხობას, მაგრამ დედების დროს აცხობდნენ“ (მასალა ჩაწერილია სოფელ მაჩხატეთში).
შავშეთში კერამიკული წარმოების ცენტრი სოფელი სინქოდი ყოფილა - აქ, გარდა ჭურებისა, კეცები, დერგები (მაწვნის შესადედებელი), კოკები და სხვ. უკეთებიათ.
იმერხეველებისათვის ტრადიციული საჭმელი იყო ფეტვისაგან გამომცხვარი მჭადი. პოპულარული იყო იაღში ჩაფშვნილი მჭადი ან პური, რასაც ჭიმურს უწოდებდნენ (სხვათაშორის, სოფელ ბაზგირეთში ერთ ნათესაურ გაერთიანებას „ჭიმურები“ ერქვა. ეთნოგრაფიული მონაცემებით, „ჭიმურები“ იმიტომ შეერქვათ, რომ ბევრ ჭიმურს ჭამდნენ). იმერხეველები გარესამუშაოზედაც დადიოდნენ. არტანში და კოლაში (გოლაში) ისინი სათიბად მიდიოდნენ, თან ხილი მიჰქონდათ. რაც შეეხება არტაანელებსა და კოლაელებს, თავის მხრივ, ისინი იმერხევში შეშის მოსაჭრელად მოდიოდნენ, რადგან ისტორიული საქართველოს ამ ეთნოგრაფიულ მხარეებში ტყე არ იყო.
შავშეთ-იმერხევში დასტურდება ისტორიულად შორი ადგილებიდან საცხოვრებელ სახლამდე წყლის გამოყვანა როგორც კერამიკის, ისე ხის მილებით. საგულდაგულოდ შენახული ხის მილები სოფელ უბეში მოლიძეების (ახლაალთუნები) ოჯახში აღმოვაჩინეთ. 1,8 და 2,0 მეტრის სიგრძის და 20-25 სმ. დიამეტრის ხეები შუაგულში გახვრეტილი იყო და ისინი ისე იყო მჭიდროდ შეერთებული, რომ წყალს არ უშვებდნენ. ყველა სოფელში რამდენიმე წყაროა. ჩვეულებრივ, წყაროს წყალი ავაზანში ჩაედინება, რომელიც ამოღარული დიდი ხეა.
ეთნოგრაფიული მასალებით დასტურდება დიდი ოჯახების არსებობა. „ოთხი ძმა ერთ ოჯახში ვიყავით. ყველას თავისი ოდა (ოთახი) ჰქონდა დასაწოლი. სახლის უფროსი იყო ასაკით უფროსი ძმა“. იცოდნენ უმძრახობის ჩვეულება. რძალი დედამთილ-მამამთილს არ ელაპარაკებოდა. „დედამთილს უსულოდ ელაპარაკებოდა. ბაღვი რომ ეყოლების ერთი, ორი, მერე დაელაპარაკებოდა“. ოთახში მამამთილის ყოფნის დროს რძალი არასდროს აქედან ზურგშექცევით არ გამოვიდოდა. კარებისაკენ აუცილებლად უკანასვლით უნდა წასულიყო. როგორც მუსლიმები, იმერხეველები ნათესავებზეც ქორწინდებოდნენ, მაგრამ, როგორც ირკვევა, ასეთ ქორწინებებს ისინი არ მიესალმებოდნენ. ერთ-ერთი მთხრობელის თქმით, „თუ ახლობლები დაქორწინდებიან, სახადი გამოა“. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ძველად ქორწილი, ისევე როგორც დანარჩენ საქართველოში, სამი დღე სცოდნიათ. ხარის დაკვლა აუცილებელი იყო. საქორწილო სუფრებს მრგვალ, დაბალ ტაბლებზე აწყობდნენ. იცოდნენ სათავნო. რძალს ცხვარს დედამთილიც აძლევდა. მაჰმადიანობის მიუხედავად, იმერხევში შემორჩენილი იყო ზოგიერთი ქრისტიანული ტრადიცია. მაგალითად, სოფელ ბაზგირეთში აპრილის ბოლო რიცხვებში ბებიები შვილიშვილებს კვერცხებს წითლად უღებავდნენ. „ახალ წელს ვებნებით. ახალ წელს მოიკრიბებოდნენ ბაღნები და ერთად ჭამდნენ. ხოჯები გვიშლიდნენ: ახალ წელიწადი გიაურების არისო. ნაძვის ტოტს ახორში მივიტანდით, ახალ წელს ბევრი საქონელი წამოვიდესო“. იმერხეველებს სცოდნიათ „ბერობის“ დღესასწაული: „კაცს შეკაზმავდნენ ვირად, ცხენად, ყოჩად, გახდება ბერობანა, ისამებდნენ (ე. ი. იცეკვებდნენ - რ. თ.). წვერს გააბავდნენ, კუდს გააბავდნენ. ცეკვას „ხელგაშლილას“ ეუბნებიან. ხორუმი სხვაა. ხორუმში მეებმებოდნენ. ხელგაშლილაში ერთმანეთის პირდაპირ დგებოდნენ“.
მართალია, დღეს იმერხეველი ქართველები თურქულ გვარებს ატარებენ, მაგრამ ბევრს კარგად ახსოვს ძველი ქართული გვარი. სოფლების უბნები ხშირად გვარის სახელსაც ატარებდა, რაც 1886 წლის საოჯახო სიებშიცაა დაფიქსირებული: სამხარაძე, კოპაძე, ხილაძე, ირემაძე, ფუტკარაძე, თულაძე, დევაძე (დევაძეები მაჭახლიდან მოსულან. მათი ძველების გვარი კიბორიძე ყოფილა. „დემურჩი უსტა ყოფილა ჩვენი ძველი. უკეთებია თოხი, წალდი, ეჩო, დანა. დევაძეებში მოსულა და დასახლებულა. ჩვენს მეჰელეებში მჭედელას ეტყოდნენ. ამიტომ მჭედელ-ოღლებიც ვიყავით“), ჯარბიძე, ჩიკირიძე, დავითიძე, გორგაძე, ჭივიძე, აბრამიეთი, აბნაძე (დღეს ობნიეთს უწოდებენ), ზიალიძე, მაჩხატიძე (დღეს - მაჩხატეთი), კუმაშიძე, იმნაძე (დღეს - იმნიეთი), ნიოლიძე (ნიოლეთი) და სხვ. იმერხეველ ქართველებს დღესაც ახსოვთ თავიანთი ძველი ქართული გვარები. ეს გვარებია: დაბელიძე, ზურაბიძე, ფილიპიძე, იშხნელიძე (ამ გვარისანი აჭარაში, ხიხაძირის ხეობაშიც არიან. გადმოცემით როგორც ერთნი, ისე მეორენი ტაოს სოფელ იშხანიდან არიან მოსული. აქ მოსვლამდე იშხნელიძეებს, ზურაბიძეებთან ერთად, ჯერ კოლაში უცხოვრიათ), შარაბიძე, ზაქრაძე, ბაბელიძე, ციცვნაძე, კარალიძე, ურბენიძე, ლაიკიძე, ყარაღიძე, კაკაბიძე, კვირიკაძე (ამ გვარის უბანს კვირიკეთს უწოდებენ), ხატიძე, ბუტიძე, ჭურკვესიძე, კორტოხიძე, ჯაფარიძე, ლოლაძე, გოგელიძე, კოსოლიძე, ჯიჯანიძე და მრავლი სხვა. სოფელ მაჩხატეთში გვარებს ერთგვარად „მეტსახელით“ მოიხსენიებენ. ესენი არიან ჩახმაჩები, მეორე და მესამე გვარი აქ მეღმაძე და „დარბაზიეთ“ სახელით არიან ცნობილი. ისევე როგორც საქართველოს სხვა მხარეებში, შავშეთ-იმერხევშიც სცოდნიათ ზესიძედ მისული კაცის სიმამრის გვარზე გადასვლა. სოფელ იმნიეთში მთხრობელი გადმოგვცემს: „ბუტიძეები ვართ, მაგრამ იმნაძე გავხდით, ჩემი ბაბა ზესიძედ მოვიდა და რადგან იმნაძის მამულზედ გაჩნდა, იმნაძედ ვართო“. ხოხლევში ჩაწერილი მასალით, „გორგიეთ ერთ კვამლს ვეტყვით და გორგიძეებს - ბევრს ერთად. გაბევრებულებს გორგაძეები ჰქვიათ“.
იმერხეველ ქართველებში, საქართველოს დღევანდელი ეთნოგრაფიული მხარეებისაგან განსხვავებით, სიტყვა „ღორი“ სიძლიერის, სიკარგის, ვაჟკაცობის სინონიმია (მაჰმადიანურ გარემოში პირიქით უნდა იყოს). საქართველოს მკვიდრ ქართველებს ისინი ამ ლექსიკური ერთეულით მოიხსენიებენ. მთხრობელის თქმით, „ქართული წერა-კითხვა რომ ვიცოდეთ, ჩვენც ღორი გურჯები ვიქნებით“.
ისევე როგორც აჭარაში, შავშეთ-იმერხევშიც ისტორიულად ძირითადი მუსიკალური ინსტრუმენტი იყო ჭიბონი.
იმერხევში სოფელ სურევანის ერთ ნაწილს რაბათი ერქვა, სადაც ერმენლებს (სომხებს) უცხოვრიათ, რომლებიც ქართულად ლაპარაკობდნენ. „მათი ენა აქაური ქართული იყო. ცოტა გაგრძელებულად ლაპარაკობდნენ“.
ვახუშტი ბაგრატიონი შავშეთს, რომლის ფართობიც 1218 კვ. კმ-ს შეადგენდა, შემდეგნაირად ახასიათებს: „და არის ესე შავშეთი ტყიანი, გორა-მთიანი, ღელე-ღრანტოიანი, ვიწრო და მაგარი, ვენახ-ხილიანი. ნაყოფიერებენ ყოველნი მარცვალნი, გარდა ბრინჯ-ბამბისა. პირუტყვნი, ნადირნი, ფრინველნი და თევზნი მრავალნი. და ნოყოფიერებს ფრიად მიწა ამისი, რაოდენაც იხმარების სივიწროვედ“.
ცხავატი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, ახლანდელი დუშეთის რაიონის დაბა ფასანაურის ჩრდილოეთით სოფ. ქვეშეთამდე. მთიულეთში სიტყვა „ცხავატი“ მთაგორიან, ბარიდან მთისკენ გარდამავალი რელიეფის აღმნიშვნელი ზოგადი სახელია. წყაროებში ცხავატი პირველად VII საუკუნეში იხსენიება. 853 საქართველოში ბუღა თურქის ლაშქრობის დროს, მტერს ცხავატამდე მიუღწევია. XIII საუკუნის დასაწყისში თამარ მეფისაგან განდგომილ ფხოველთა წინააღმდეგ ბრძოლაში ცხავეტელები ცენტრალური ხელისუფლების მხარეზე გამოდიოდნენ. XIV საუკუნეში ცხავატს ხადასთან ერთად პოლიტიკური წინააღმდეგობა ჰქონდა ცხრაძმისხევთან. ერთ-ერთი ბრძოლის დროს დაიღუპა 18 ცხავატელი ხევისბერი. XVIII საუკუნის ბოლოსათვის ცხავატი დაიშალა გარეშემოს, მრევლისა და ცხაოტის თემებად.
წანარეთი – ისტორიული მხარეა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, მოიცავდა დარიალის ხეობის ზემოთს, ჯვრის უღელტეხილისა და მისი მიმდგომი რეგიონის ტერიტორიას – წანარეთის ხევს (იგივეა, რაც ხევი, ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორია). VII და განსაკუთრებით VIII-IX საუკუნეებში წანარების ტომის დაწინაურებამ და პოლიტიკურმა სიძლიერემ ცნება „წანარეთს“ ზოგადი, კრებითი ეთნიკური-პოლიტიკური შინაარსი შესძინა. წანარეთად იგულისხმებოდა კახეთის მთიანეთი – „მთიულეთი კახეთისა“ (მეცნიერებაში გამო-თქმულია მოსაზრება, რომ გარკვეულ პერიოდში პოლიტიკური ასპექტით წანარეთი მთლიანად კახეთს ეწოდებოდა). ტრადიციულად წანარეთის ხელისუფალს დაკისრებული ჰქონდა დარიალის ხეობის კონტროლი და განსაკუთრებით უღელტეხილის დაცვა ჩრდილოეთიდან მომთაბარე ტომთაგან. VIII-IX საუკუნეებში წანარეთი კახეთის სამთავროს შემადგენელი ნაწილი იყო. ამავე საუკუნეებში იგი ხდება ძირითადი ძალა კახეთის სამთავროს მიერ დაწყებული ბრძოლისა არაბთა ბატონობის წინააღმდეგ.
წებელდა (მხარე) – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი დას. საქართველოში, აფხაზეთში – მდ. კოდორის შუა და ზემო წყლის აუზში (ახლანდელი გულრიფშის რაიონის წებელდის ტერიტორია). გვიანდელი ანტიკური და ადრინდელი დეოდალურ ხანაში აფშილების ტომის განსახლების მხარე. VI საუკუნის ბიზანტირლი ავტორები პროკოპი კესარიელი და აგათია სქოლასტიკოსი ბიზანტია-სპარსეთის ომთან დაკავშირებით მრავალჯერ იხსენიებენ აფსილეთის მთავარ ციხეს ციბილიუს (ციბილიუმს). მიაჩნიათ, რომ მხარის სახელწოდება „წებელდა“ და ციხის ერთიდაიგივეა. მთის მწვერვალებზე მიკვლეული ადრინდელი ფეოდალური ხანის რამდენიმე ციხე მიუთითებს რეგიონის დიდ სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე. წებელდის ციხეები კონტროლს უწევდა სავაჭრო-სატრანზიტო გზას, რომლითაც ჯერ რომის იმპერია, შემდეგ ბიზანტია ეკონომიკურ და პოლიტიკურ კავშირს ახორციელებდა ჩრდილოეთ კავკასიასთან, ხოლო კასპიის ზღვის გვერდის ავლით – შუა აზიასთან. ფეოდალურ ხანაში წებელდა მარშანიების ფეოდალური საგვარეულოს ეკუთვნოდა. მდ. კოდორის ხეობის ზემო წელის ერთი მონაკვეთი – „დალი“ გვიან საუკუნეებში გამოეყო წებელდას. 1810 აფხაზეთის სამთავრომ ცნო რუსეთის პოლიტიკური სუვერენიტეტი. წებელდაში ახალი ხელისუფლება აღიარეს 1840 წელს. აფხაზეთის 1866 აჯანყების დროს წებელდის მოსახლეობა აქტიურად იბრძოდა ადგილობრივი ფეოდალებისა და ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. შემდეგში წებელდის მოსახლეობა იძულებით თურქეთში გადასახლდა (მუჰაჯირობა). წებელდა მდიდარია არქეოლოგიური და ხუროთმოძღვრული ძეგლებით. ნაპოვნია კანკელის ფილები. გათხარეს II-VII საუკუნების მრავალრიცხოვან ინვენტარიანი სამარხები. ახლანდელი სოფ. წებელდის აღმოსავლეთით 4 კმ-ზე გათხარეს ერთ-ერთი ციხე. გამოვლინდა საფორტიფიკაციო სისტემა, 2 დარბაზული ეკლესია, აბანო, სამეურნეო სათავსები, წყალსაცავი აუზი, წყალსადენი, VI საუკუნის მონეტები და სხვა. აღმოჩენილია აგრეთვე X-XI საუკუნეების მონეტების განძი, რომელიც შეიცავს არაბული დირჰემების ქართულ მინაბაძებს.
წილკანი (მხარე) – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი შუა საუკუნეებში – თემი აღმოსავლეთ საქართველოში, შიდა ქართლში, თეთრი არაგვის (მთიულეთის არაგვის) სათავეებში (ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორია). სახელწოდება მომდინარეობა სიტყვისაგან „წინკარი“ (წინკარი>წირკანი>წილკანი). წილკანი საქართველოს ერთ-ერთი პირველი მხარეა, სადაც ქრისტიანული რელიგია გავრცელდა. ეროვნული ტრადიციის თანახმად, IV საუკუნის 30-იან წლებში ქართველთა განმანათლებელმა ნინომ წობენში სხვა მთიელებთან ერთად წილკნელებსაც მიაღებინა ქრისტიანობა. წილკნის მხარე ეკლესიურად შედიოდა წილკნის საეპისკოპოსოში.
წობენი – ისტორიულ-გეოგრაფიული პუნქტი აღმოსავლეთ საქართველოში, ახლანდელი დუშეთის რაიონში, მდ. არაგვის მარცხენა ნაპირზე, დაბა ჟინვალსა და სოფ. ჩინთს შორის. წმინდა ნინომ ამ ადგილებში გააქრისტიანა არაგვის ხეობის მთიელები: ჭართალელნი, ფხოველნი, წილკნელნი, გუდამაყრელნი, სოფ. ჩინთის განაპირას მინდორზე ამოზიდულ 15 მ. სიმაღლის კლდეს ხალხური გადმოცემით „ნინოს ქვა“ ჰქვია. შუა საუკუნეებში წობენი საეკლესიო გლეხებით დასახლებული სოფელი იყო. ადრინდელი შუა საეკუნეებში წობენი ერქვა აგრეთვე მდ. არაგვის მარცხენა ნაპირზე, საგურამო-ხერკის ჩრდილოეთით ჟინვალამდე მოსახლე თემს.
წოფოფორი, წობოფორი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი, შუა საუკუნეების აღმოსავლეთ საქართველოში, ქვემო ქართლში, ისტორიულ სომხითში (ახლანდელი მარნეულის რაიონის ტერიტორიაზე). მოიცავდა მდ. ბანოშისწყლის (ძვ. ხოჟორნა) ხეობას მდ. დებედის ზვემო წელამდე (მიაჩნიათ, რომ გარკვეულ პერიოდში მის საზღვრებში იყო მოქცეული ჭოჭკანის ხეობა და მდ. დებედის ქვემო წელიც). სახელწოდება „წოფოფორი“ მომდინარეობს რეგიონის ცენტრის – წოფის ციხისაგან და სომხური სიტყვისაგან „ფორ“ (ნიშნავს ხევს). ქართული ისტორიული წყაროების თანახმად წოფოფორი გაჩიანის მხარეში შედიოდა. სომხეთის ისტორიის წყაროები მას გუგარქის (გოგარენე) მხარეში იხსენიებენ. წოფოფორზე გადიოდა ქართლიდან სომხეთში მიმავალი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გზა. დაახლოებით X საუკუნეში წოფოფორში აშენდა ხოჟორნის ციხე, რომელიც მხარის ახალი ცენტრი გახდა.
ჭანეთი – ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროები, ბიზანტიის ლაზიკას და თურქეთის ლაზისტანის აღმოსავლეთ ნაწილი მდ. რიზესწყლის აუზიდან მდინარე ჭოროხის შესართავამდე, შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. III-IV ს-ში იგი მოიცავდა შავიზღვისპირეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთიანეთს, მდინარე ჭოროხის ზემო წელის აუზს. მოგვიანებით სახელწოდება გავრცელდა მის მიმდებარე ზღვის სანაპირო ტერიტორიაზე. იგივეა, რაც ბერძნული თიანიკე. მხარე დასახლებული იყო დასავლურ-ქართული ტომით – ჭანებით. VI ს-ში ჭანეთის ტერიტორია ბიზანტიამ დაიპყრო. ამავე პერიოდში აქ გავრცელდა ქრისტიანობა. აფხაზეთის სამეფოს შექმნის შემდეგ ჭანეთის ნაწილი ჭოროხიდან მდ. არქაბემდე მის შემადგენლობაში მოექცა და ამიერიდან ჭანეთის აღმ. საზღვარი სწორედ აქ გადიოდა. შესაბამისად იგივე ტერიტორიაზე გადიოდა საქართველო-ბიზანტიის საზღვარიც.
1204 წელს ჭანეთი მდ. არქაბემდე ახლადშექმნილ ტრაპიზონის იმპერიაში მოექცა. 1284 წელს დავით ნარინმა ჭანეთი დაიპყრო და ლიხთიმერეთს შეუერთა. XIII საუკუნის ბოლოს ტრაპიზონის იმპერიამ დაიბრუნა და სამცხის მთავარ ბექას გადასცა. XIV საუკუნეში ისევ ტრაპიზონმა დაიბრუნა და საქართველოსთან საზღვარმა კვლავ მდ. არქაბემდე გადაინაცვლა. 1461 წელს ოსმალეთმა დაიპყრო ტრაპიზონის იმპერია. 1463-1502 წლებში ჭანეთის აღმოსავლეთ ნაწილი გურიის სამთავროს შემადგენლობაშია, 1502-1535 წლებში - სამცხე-საათაბაგოს ეჭირა, 1535-47 წლებში კვლავ გურიას ეკუთვნის. ჭანეთი ოსმალეთმა საბოლოოდ 1547 წელს მიიტაცა. ისტორიული ჭანეთის მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილი - ახლანდელი სოფელი სარფი და მისი მიმდებარე რეგიონი შედის საქართველოს შემადგენლობაში.
ჭართალი, ჭართალეთი – ისტორიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, მდინარე მთიულეთის არაგვის შუა წელზე, სოფ. ანანურიდან მდ. ხანდოსხევამდე (ახლანდ. მცხეთა-მთიანეთის მხარე, დუშეთის რაიონის ჭართლის თემის ტერიტორია). ზოგჯერ მთიულეთის ნაწილადაც მოიაზრება. ჩრდილოეთით ესაზღვრება ხანდო, სამხრეთით – ბაზალეთი, აღმოსავლეთით – ფშავი, ხოლო დასავლეთით – ქსნის ხეობა. წყაროებიდან პირველად „ქართლის ცხოვრება“ იხსენიებს მირიან I-ის მეფობის ამბებთან დაკავშირებით (ძვ. წ. II საუკუნის დასაწყისი). მემატიანის ცნობით, ჭართალში მოსახლე მთიელები („კავკასიანნი“) დურძუკებს შეკავშირებიან და კახეთი და ბაზალეთი დაურბევიათ. 330 წლის ახლოს წობენში ქართველთა განმანათლებელმა წმ. ნინომ სხვა მთიელებთან ერთად ჭართლელებსაც მიაღებინა ქრისტიანობა. 853 წ. არაბთა დამსჯელი ჯარი ბუღა თურქის სარდლობით ჭართალშიც ავიდა. 1210-იან წწ. თამარ მეფის წინააღმდეგ ფხოველთა და დიდოთა გამოსვლის დროს, ჭართალელნი სამეფო ხელისუფლების მხარეს იბრძოდნენ. შემდგომში ჭართალი არაგვის საერისთავოს ემორჩილებოდა; იყო მისი სამოურავო.
არაგვის ხეობაში, მთიულეთის სამხრეთით მდებარეობს მთიანეთის ორი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე – ხანდო და ჭართალი. ხანდოსა და ჭართლის ეთნოგრაფიული თემები არასდროს არ შედიოდა მთიულეთის ეთნოგრაფიულ რეგიონში. ამ ორი თემის მკვიდრნი ქართლურ დიალექტზე მეტყველებენ. ხანდოელი მთხრობელის თქმით, „მთიულები იღმინებიან, რაღაც აგრძელებენ. ჩვენ კიდევ ქვევით ხალხს (ე. ი. ქართლელებს) ვემგვანებით“. ორივე მხარეში მოსახლეობის ცვლას ჰქონია ადგილი, განსაკუთრებით ეს ითქმის ჭართალზე, სადაც მხოლოდ ადგილობრივი მკვიდრი ორი გვარია. ჭართლის დანარჩენი მოსახლეობა ხევსურეთიდანაა გადმოსახლებული XVII ს-ის პირველ ნახევარში, XIX ს-ის შუა ხანებიდან კი მთიულეთიდან და გუდამაყრიდან. 1746 წლის საისტორიო საბუთში, რომელშიც ჩამოთვლილია არაგვის ხეობის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულები, ხანდო და ჭართალი ცალკეა დასახელებული: „ჩვენც ხელახლა წყალობა გიყავით თქვენი სამწყსო: მთიულეთი, დევი, გუდამაყარი, დანდო“. XVIII ს. II ნახევრის საბუთში „კათალიკოზის სამწყსო სოფელნი და მღვდელმთავარნი ქართლსა და კახეთში“ ვკითხულობთ: „წილკანისა მიტროპოლიტი იოანე, რომელიც აქ ცხოვრობს წილკანს, რომელსაც ჰყავს სამწყსოდ აწ შენნი სოფელნი რიცხვით ორმოცდაექვსი და ხეობანი: მოხევენი, მთიულნი, გუდამაყრელნი, ხანდოელნი, ჭართლელნი“. პირველი საბუთით ირკვევა, რომ XVIII ს-ის შუა ხანებში არაგვის ხეობის მთიელები (მთიულები, მოხევეები, გუდამაყრელები, ხანდოელები და ჭართლელები) „რჯულზედ მიდრეკილები იყვნენ“. მათ წილკნელი ეპისკოპოსი თავის სამწყსოში არ შეუშვიათ. მთიელების მხრივ ამგვარი პრობლემები ცენტრალურ ხელისუფლებას, როგორც ირკვევა, დროდადრო ექმნებოდა. საქართველოს მთიანეთის ჩამოთვლილ მხარეებში ქრისტიანობის ოდითგანვე გავრცელების მიუხედავად კვლავ მძლავრად იყო შემორჩენილი წარმართული ელემენტები. ქართული საისტორიო ტრადიციით, ფარნავაზის მომდევნო მეფეს საურმაგს (ძვ. წ. III ს.) აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში დურძუკები გადმოუსახლებია. მათი დასახლების ერთ-ერთი რეგიონი „ჭართალეთი“ ყოფილა. ჭართალი ნახსენებია „ქართლის ცხოვრებაში“ ბუღა-თურქის ლაშქრობის დროს. ცალკე ეთნოგრაფიულ ჯგუფად არის ნახსენები ჭართალელნი წმ. ნინოს მიერ ქართველთა მოქცევისას. ხანდოში და ჭართალში სასოფლო სალოცავებთან ერთად სათემო ცენტრალური სალოცავებიც არსებობდა.
ხადა – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, მდ. მთიულეთის არაგვის სათავეებთან (მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი თავსდება ახლანდელი დუშეთის რაიონის ტერიტორიაზე, მცირე ნაწილი – ახლანდელი ყაზბეგის რაიონის ტერიტორიაზე), ისტორიული თემი. ხალხური ლექსი: „არ ვიცი ხანდო-ჭართალი, გუდამაყარი სად არის, ხადაში გამიგონია სამოცი ციხე მაგარი“. ცხავატთან ერთად ქმნიდა ეთნოგრაფიულ მთიულეთს. ადგილობრივი განსაზღვრით სახელწოდება „ხადა“ ნიშნავს მთას, მთიან ადგილს, ვარაუდით მისი ძველი სახელწოდებაა წილკანი. ვახუშტი ბაგრატიონის (XVIII ს.) მიხედვით ხადა იგივეა, რაც ციკარა („ადგილი კლდოვანი და 60 კოშკოვანი“). ხადის ხევი დასახლებულია ნეოლითის ხანიდან. შუა საუკუნეებში ხადა უპირატესად არაგვის საერისთავოს შემადგენელი ნაწილი იყო. XIII საუკუნის დასაწყისში ხადელები თამარ მეფის ხელისუფლების დასაცავად ებრძოდნენ აჯანყებულ დიდოელებსა და ფხოველებს. XIII საუკუნის დასასრულს ხადა გახდა მონღოლთა დამსჯელი ჯარის თარეშის ობიექტი. მთიულეთის აჯანყების (1804) დროს პირველი შეტაკებები მთავრობის ჯარებთან ხადაში, სოფ. კაიშაურნთან (დღევ. დუშეთის რაიონი) მოხდა.
ხანდო (მხარე) – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი არაგვის ხეობის ერთ-ერთი მცირე კუთხეა, რომელსაც ხშირად მთიულეთის ნაწილად მოიხსენიებენ. იგი შედგება ერთმანეთის გვერდით მდებარე ორი ხევის – ხანდოსწყლისა და სოდევე-მეჯილაურთას წყლისაგან. ორივე ეს მდინარე ლომისის მთიდან გამოდის და ერთმანეთს სოფელ წინამხართან უერთდებიან. ხანდოს საზღვრები ასეთია: ჩრდილოეთით მას მთიულეთი ესაზღვრება, დასავლეთით – ცხრაზმა, სამხრეთით და აღმოსავლეთით – ჭართალი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ხანდოს ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში. „ხანდო“ კი პირველად მოიხსენიება XIV-XV სს. მიჯნის „ძეგლი ერისთავთაში“.
ხევი (მხარე) – ისტორიული წანარეთი, საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის ჩრდილოეთ ფერდობზე თერგის აუზში და მოიცავს თრუსოს, ბაიდარის, სნოსწყლის და დარიალის ხეობებს. აღმოსავლეთით მას ესაზღვრება ხევსურეთი, სამხრეთით – მთიულეთი და გუდამაყარი, ჩრდილოეთით – ოსეთი და ინგუშეთი, დასავლეთით – თრუსო ესაზღვრება, საიდანაც დვალეთის „ქვეყანაშია“ გადასასვლელი. ხევი იწყება ჯვრის უღელტეხილიდან, რომელიც ზღვის დონიდან 2.395 მ. სიმაღლეზე მდებარეობს და რომელიც მას მთიულეთისაგან გამოჰყოფს და მთავრდება დარიალში. „ამას ქვევით არის დარიელა არაგვს აღმოსავლით, კიდესა ზედა, მეფის მირვანის მიერ. შეაბა კარი და ქმნა სიმაგრე ხაზართა და ოვსთათვის, რათა უმისოდ ვერღარა ვიდოდნენ“. ხევის მთავარი მდინარეა თერგი, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიონის მთავარი ქედის კალთაზე, ზილგახოხის მყინვარში. ხევი იგივეა, რაც ადრინდელი შუა საუკუნის წანარეთი. მატიანეში „მოქცევაჲ ქართლისაი“ VI საუკუნის მოვლენების თხრობასთან დაკავშირებით მოხსენებულია „ხევი წინარეთისა“. შემდგომში სახელმწიფო „წინარეთი“ ხმარებიდან თანდათან გამოვიდა და ზოგადი სახელი ხევი იქცა მხარის საკუთარ სახელად. ერთდროულად წანარების სატომო სახელის ნაცვლად ჩნდება ტერმინი „მოხევე“. დარიალის ხეობაში ძველთაგანვე გადიოდა ერთ-ერთი გზა, რომელიც ამიერკავკასიას (მათ შორის საქართველოს) აკავშირებდა ჩრდილოეთ კავკასიასა და კავკასიის გადაღმა მხარეებთან (საქართველოს სამხედრო გზა, დარიალის ხეობა). რეგიონის სამხედრო-სტრატეგიულმა მნიშვნელობამ განაპირობა აქ სიმაგრეთა სისტემების არსებობა. საუკუნეების განმავლობაში ხევი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა, გარდა იმ პერიოდისა, როცა იგი არაგვის ერისთავებს ემორჩილებოდა (XVII საუკუნის 20-იანი წლებიდან 1743 წლამდე, არაგვის საერისთავოს გაუქმებამდე). XVIII საუკუნეში ხევი იყოფოდა სტეფანწინდის, სნოს, ფანშეტისა და მნის სამოურავოებად. მთიულეთის 1804 აჯანყების დროს მოხევეები აქტიურად იბრძოდნენ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. ხევში შემორჩენილია IX-X საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები: გარბანის წმინდა გიორგის ეკლესია, სიონის სამნავიანი ბაზილიკა, თრუსოს მთავარანგელოზის ეკლესია, სოფელ ახალციხის ბაზილიკა, ბეთლემის სამონასტრო კომპლექსი. გვიანდელი შუა საუკუნის საერო ნაგებობები: სნოს ციხე, არშის ციხე და სხვა. ხევის მთელი ტერიტორია მცხეთა-მთიანეთის მხარის ყაზბეგის რაიონში შედის, რომლის ცენტრია დაბა სტეფანწმინდა.
ხევს, თავისი მდებარეობის გამო საქართველოს ისტორიაში ყოველთვის ჰქონდა მნიშვნელოვანი საკომუნიკაციო და სტრატეგიული დანიშნულება. ხევით ხდებოდა ძირითადად საქართველოს დაკავშირება ჩრდილოეთით მცხოვრებ ხალხებთან. თავისი საკომუნიკაციო და სტრატეგიული დანიშნულების გამო იყო, ალბათ, რომ ხევი სოციალურად უფრო განვითარებული და დაწინაურებული იყო, ვიდრე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა კუთხეები. განსხვავება იყო რელიგიურ ინსტიტუტებშიც. აქ აღმართული იყო მნიშვნელოვანი ქრისტიანული საეკლესიო ნაგებობანი: სიონი, გერგეტის სამება... „მყინვარის კალთასა ზედა, მონასტერი სამებისა, გუმბათიანი, მცხეთის სამკაულის სახიზარად, სადაცა ესვენა ნინოს ჯვარი, მშვენიერნაშენი, მშვენიერს ადგილს“. გერგეტის სამება საერთო სახევო (სათემო) სალოცავი იყო.
საისტორიო წყაროებით აშკარაა, რომ თერგის ხეობა თავის დროზე წანართა ქართველური ტომით იყო დასახლებული, რომლებმაც შემდეგ დიდი როლი ითამაშეს VIII-IX სს-ში კახეთის სამთავროს წარმოქმნაში. მთიელი წანარების კახეთში გადასახლების შემდეგ, მათი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ჯგუფი ისტორიის სარბიელიდან გაქრა. თერგის ხეობის ზემო წელი მოსახლეობისაგან თითქმის თავისუფალი გახდა. ისტორიული წანარეთის დიდ ნაწილს სახელი ეცვლება და ხევად იწოდება. „მოქცევა ქართლისა-ში ნახმარია ტერმინი „წანარეთისა დევსა“. დროთა განმავლობაში „წანარეთის დევი“-დან „წანარეთი“ დაიკარგა და მივიღეთ „ხევი“.
ხევი სამეფო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა. მხოლოდ XVII ს-ის 20-იანი წლებიდან იყო არაგვის ერისთავების გამგებლობაში. მოხევეთა ძირითადი ფუნქცია საქართველოს ძირითადი ჭიშკრის-დარიალის დაცვა იყო.
ვარგისი მიწის სიმცირემ და სიმწირემ ხევში მეურნეობის წამყვან დარგად მეცხოველეობა და განსაკუთრებით მეცხვარეობა აქცია. „ხევის მოსახლეობის ძირითად საარსებო საშუალებას ოდითგანვე შეადგენდა მესაქონლეობა და მთის მიწათმოქმედება, ხოლო შემოსავლის დამხმარე წყაროს-შინამრეწველობა, მონადირეობა, საქართველოს სამხედრო გზაზე მუშაობა და ქირის ტვირთის ზიდვა“. ხევის შესახებ ვახუშტი შემდეგს წერდა: „ხოლო ხეობა ხევის არის მოსავლიანი ხორბლისა, ქრთილისა (ქერისა), სელისა, შვრივისა ჩასავლით გველეთამდე. არ არის აქ ხილნი, გარდა მთის ხილითა; არის კოწახური, მოცხარი, კლდის მერსენი და სხვანიცა ბალახთა ხილნი. არის ვარდი ჭალათა მრავალფურცლოვანი და წითელი მრავალი და სხვანიცა ყვავილნი მთისანი მრავალნი პირუტყვნი, რაც ძლივს ეტევა, მრავალი ცხვარი უდუმო. არის აქა ჯიხვი მრავალი ჯოგად და არჩვი. არის ფრინველი შურთხი, გნოლი და ზაფხულს მწყერი ურიცხვნი. იტყვიან ლითონს ოქროსასა და ვერცხლისასა. არა არს ტყე აქა, არამედ ზიდავენ გველეთის ქვემოდან. ჰავით არის კეთილმშვენი. კაცნი არიან მებრძოლნი, ძლიერნი, ახოვანნი, ჰაეროვანნი, როგორცა მთიულნი... სარწმუნოებით ქართველთა თანა, თუმცა მისიცა უმეცარნი“.
ისევე როგორც მთიანეთის სხვა მხარეებშიც, ხევშიც ბევრი გვქონდა ციხე-კოშკები, რომელთაგანაც ბევრმა ნაკოშკარ-ნაციხვრების სახით მოაღწია.
ხევსურეთი – საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ და სამხრეთ კალთებზე. კავკასიონის ქედი მას ორ ნაწილად ჰყოფს – პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთად. პირიქითა ხევსურეთი მდებარეობს ასა-არღუნის სათავეებში და შედგება სამი ხეობისაგან: მიღმახევის, შატილის და არხოტის, პირაქეთა ხევსურეთი – არაგვის ხეობისაგან. ხევსურეთს ჩრდილოეთით ესაზღვრება ჩეჩნეთი და ინგუშეთი, აღმოსავლეთით – თუშეთი, დასავლეთით – ხევი და გუდამაყარი, სამხრეთით – ფშავი. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ხევსურეთის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის რაიონში და ოთხ თემადაა გაყოფილი: ბარისახოს, გუდანის, შატილის და არხოტის.
სახელწოდება „ხევსურეთი“ შერქმეული აქვს მხარის მთიანი, ხევებიანი ადგილმდებარეობის გამო. ამ სახელწოდებით წყაროებში XV საუკუნიდან იხსენიება. ხევსურეთის ადრინდელი სახელწოდებაა ფხოვი (ასე ეწოდებოდა მას ფშავთან ერთად), ხოლო ხევსურებისა და ფშავებისა – ფხოველები. ნიშანდობლივია, რომ ხევსურეთის სოფლების მოსაზღვრე არაქართული მოსახლეობა (ვაინახები) ხევსურეთს „ფხიას“ უწოდებს.პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთი უკავშირდებიან არხოტისა და დათვისჯვარის უღელტეხილებით. საუკუნეების განმავლობაში ხევსურეთი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსით სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა. სამეფო ხელისუფლების დასუსტების პერიოდში არაგვის ერისთავები, რომელთაც მთიანეთის საერთო გამგებლობა ევალებოდათ, ცდილობდნენ ხევსურეთზე საბოლოო გაბატონებას. გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ხევსურეთის მნიშვნელობა გაიზარდა, იგი ბარს იცავდა მომხვდური მოთარეშე რაზმების დარბევისაგან. ხევსურები ქმედითად მონაწილეობდნენ ასპინძის ბრძოლაში (1770), კრწანისის ბრძოლაში (1795), მთიულეთის აჯანყებისა (1804) და კახეთის აჯანყების 1812 დროს აქტიურად იბრძოდნენ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ. XIX საუკუნის 80-იან წლებში დაიწყო ხევსურების სხვა რეგიონებში გადასახლება. XX საუკუნის 50-იან წლებში ხევსურეთის მოსახლეობის ნაწილის ბარად ჩამოსახლებას ნეგატიური სოციალური და ეკონომიკური შედეგი მოჰყვა. 80-იან წლებში დაიწყო ხევსურეთის მიტოვებულ რეგიონებში ცხოვრების გეგმაზომიერი აღორძინება. ხევსურეთში შემორჩენილია შუა საუკუნეების მატერიალური კულტურის ძეგლები: ხახმატის ციხე, ახიელის ციხე, ლებაისკარის ციხე, მუცოს ციხე-სოფელი, არდოტის ციხე-სოფელი, ხახაბოს ციხე-სოფელი, შატილის ციხე-სოფელი, გუდანის ჯვარი, ანატორის ჯვარი, აკლდამები და სხვა. ხევსურეთს შეუძლია გამოკვებოს მოსახლეობის მხოლოდ გარკვეული ნაწილი, ამიტომ ნამრავლი იძულებულია სხვაგან გადასახლდეს და თავისი სარჩო იქ მოიპოვოს. ასე გაჩნდა ხევსურთა ახალშენები ხევში (ჯუთა), გუდამაყარში, თიანეთში, კახეთში (გომბორი, შირაქი).
ხევსურების რემდენიმე სოფელი მეზობელი გუდამაყრის (სოფლები: ბაკურხევი და საკერპო) და ხევის (სოფლები: ჯუთა და ართხმო) ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებშიცაა.
ხევსურეთი ყოველთვის სამეფო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა და მათი ვალდებულება ხელისუფლების წინაშე მხოლოდ სამხედრო ბეგარა იყო. გვიანშუასაუკუნეებში არაგვის ერისთავებმა სცადეს ხევსურეთის დამორჩილება, მაგრამ ამაოდ (ისინი, ვინც არაგვის ერისთავებს ხელს უწყობდნენ ხევსურეთის დამორჩილებაში, ხევსურებმა აიძულეს მხარიდან აყრილიყვნენ). ხევსურეთში არ იყო რა სოციალური დიფერენციაცია, ასეთ სოციალურ სტრუქტურაში დისონანსის ყველა შემტანი სასტიკად ისჯებოდა. ისევე როგორც საქართველოს მთიანეთის ზოგიერთი სხვა კუთხე, ხევსურეთიც საქართველოს სახელმწიფოს სტრუქტურაში ავტონომიურად ფუნქციონირებდა. ხევსურები არც ოფიციალურ ფეოდალურ სამართალს სცნობდნენ და ყველა სადავო საკითხი აქ ჩვეულებითი სამართლით განისჯებოდა. ხევსურეთი გადმოცემებით, ანდრეზებით ცხოვრობდა.
ხევსურეთისათვის, ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა მხარეებისათვის, კოშკურ-ქვიტკირული სახლთა ტიპები იყო დამახასიათებელი.
ხევსურები ბავშვებს გმირულ და ვაჟკაცურ სულს უნერგავდნენ. ისინი ხომ მუდმივად მზად იყვნენ გარეშე მტერთა დასახვედრად. ამიტომაცაა, რომ ხევსურული პოეზიის ძირითადი ჯანრი საგმირო პოეზიაა.
ხევსურეთში მეურნეობის ძირითადი დარგი მესაქონლეობა იყო. ფშაველებისა და თუშებისაგან განსხვავებით, ხევსურები მთაბარულ (გადარეკვით) მეცხვარეობას არ მისდევდნენ. ადგილზე თითოეულ ოჯახს მხოლოდ რამდენიმე სული ცხვარი ჰყავდა. საუკუნეების მანძილზე ხევსურეთში ადგილობრივი ძროხის ჯიში იქნა გამოყვანილი, რომელიც ამტანობითა და რძის ძალიან მაღალი ცხიმიანობით გამოირჩეოდა. ბუნებრივია, ხევსურები მისდევდნენ მიწათმოქმედებასაც. მიწის პატარა ნაკვეთიც კი არ რჩებოდა დაუმუშავებელი. ისევე როგორც ფშავში, აქაც ჯვარ-ხატებს მიწის მოზრდილი და კარგი ნაკვეთები ჰქონდათ, საიდანაც მოწეული ჭირნახულიდან გამოხდილი არაყი და ლუდი რელიგიურ დღეობებზე იხარჯებოდა. უფრო მეტიც, ხევსურებს და სხვა ქართველ მთიელთა ჯვარ-ხატებს მიწის ნაკვეთები, ქართველ მეფეთაგან ნაბოძები ჰქონდათ ბარშიც. მიწის სიმცირე და სიმწირე ვერ უზრუნველყოფდა მოსახლეობას მარცვლეულით მთელი წლის განმავლობაში. ამიტომ ხევსურეთს სამეურნეო-ეკონომიკური კავშირები ბართან ჰქონდა და კარაქს, ერბოსა და ყველს ბარში მარცვლეულზე ცვლიდნენ. ხევსურები ღვედების შესანიშნავი მკეთებლებიც იყვნენ, რასაც ბარში ყიდდნენ.
ხევსურეთი საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული რეგიონებისაგან სხვა მხრივაც გამოირჩეოდა. განთქმული იყვნენ ხევსური ხალხური მკურნალები, დასტაქრები, რომლებიც თავის ქალის ურთულეს ოპერაციებს აკეთებდნენ. ორიგინალური იყო ხევსურული ტანსაცმელი ჯვრებისა და სხვა სიმბოლოების გამოსახულებით. „ხევსურული „ტალავარი“ (კოსტუმი) იშვიათ ნიმუშს წარმოადგენს კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფიულ ტანსაცმელებს შორის. ეს ტანსაცმელი მნიშვნელოვანია როგორც თავისი მასალის და თარგის გამო, ისევე და კიდევ უფრო მეტად ორნამენტის გამოც. ხევსურული კოსტუმის ზემოხსენებული იშვიათობა და მნიშვნელობა ეხება არა მარტო ხევსურული მამაკაცის ტანსაცმელს, არამედ ამდენადვე, თუ უფრო მეტად არა, ქალის ტანსაცმელსაც.
ხევსურეთი ორიგინალური იყო იმ თვალსაზრისითაც, რომ თითქმის მთელ საქართველოში გავრცელებული დიდი ოჯახები ხევსურეთში არაა დადასტურებული.
ხევსურთა სარწმუნოება ძირითადად წარმართული ხასიათისა იყო, რომელსაც უხვად ჰქონდა შერწყმული ქრისტიანული ელემენტები. ასე რომ, ისინი სინკრეტული რწმენა-წარმოდგენების მიმდევრები იყვნენ. აქ არ იყო არცერთი ქრისტიანული ტაძარი (ეკლესია), თუმცა ყველა თავს ქრისტიანად მიიჩნევდა (ხევსურეთი და ფშავი ხარჭაშნელის ეპარქიაში შედიოდა. ხარჭაშნელი ეპიკოპოსი არაგვის ხეობის მთისწინეთში – თვალივში იჯდა). ხევსურთა მთავარ ღვთაებად მორიგე ღმერთი ითვლებოდა, მის ხელქვეითებად კი – ხევსურეთის სხვადასხვა თემ-სოფლის ღვთაებები. ხალხმრავალი თემისა და გვარის ღვთაების კულტი უფრო ძლიერი იყო, ვიდრე მცირე საყმოსი. ხევსურეთის ძირითადი გვარების (არაბული-გოგოჭური-ჭინჭარაული) სალოცავი – „გუდანის ჯვარი“ – ყველაზე ძლიერ სალოცავად ითვლებოდა, რასაც მის ყმათა სიმრავლე-სიძლიერე აპირობებდა. ხევსურეთში, ფშავისა და მთიულეთისაგან განსხვავებით, არ გვქონდა ცენტალური ხევსურული სალოცავი. ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა რეგიონებში, ხევსურეთშიც ლუდს საკულტო დღესასწაულებზე ხდიდნენ. როგორც დამოწმებულია ხევსურეთის მკვიდრნი თავიანთ მიცვალებულებს სხვადასხვა ფერის სუდარაში ახვევდნენ. პირველი სუდარა თეთრი ფერისა უნდა ყოფილიყო, მეორე ლურჯი და მესამე – წითელი.
ხევსურეთის ნამატი მოსახლეობა, ისევე როგორც მთის სხვა მხარეებისა, დროდადრო ავსებდა ბარის შეთხელებულ მოსახლეობას. მაგრამ ხევსურეთისათვის სავალალო აღმოჩნდა, როდესაც 1952 წელს ხევსურები ხელისუფლებამ ნაძალადევად ჩამოასახლა სამგორის ველზე, რის შედეგადაც ბევრი სოფელი ნასოფლარად იქცა.
ხევსურეთი გამოირჩეოდა სტუმარმასპინძლობის მდიდარი ტრადიციებით. აქ სტუმარ-მასპინძლობის დაუწერელი კანონი იერარქიულად აღემატებოდა სისხლის აღებისას. ხევსურეთში ქალისა და კაცის ერთად წოლის („სწორფრობა“) ტრადიციაც არსებობდა, რითაც ის მსგავსებას მეზობელ ფშავთან ჰპოვებდა, სადაც მსგავსი წეს-ჩვეულება „წაწლობის“ სახელით იყო ცნობილი.
ხერკი – ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი აღმოსავლეთ საქართველოში, შუა საუკუნეების ადმინისტრაციული ერთეული – ხევი (იგივე თემი) მდ. არაგვის დინების სამხრეთით მარცხენა მხარეს (ახლანდელი მცხეთისა და დუშეთის რაიონების ტერიტორიის ნაწილი). ხერკი იგივე საგურამოს ან თეზმის ხევია. ვახუშტი ბატონიშვილის ლოკალიზაციით აღმოსავლეთით საზღვრავდა ერწოს მთა, სამხრეთით – ზედაზნის მთა, ჩრდილოეთით – ნიკორნა-ბოკოწანს შორის მდებარე მთები, დასავლეთით – მდ. არაგვი. ხერკის ცენტრი იყო ზედაზნის ციხე. ანტიკურ ხანაში ხერკი მუხრანთან ერთად მცხეთის „სამოქალაქოს“ (მცხეთის საგამგებლო რეგიონი) ქმნიდა. შუა საუკუნეებში ხერკზე გაბატონება გარკვეულად ცვლიდა მიმდებარე პოლიტიკური ერთეულთა პოლიტიკურ მდგომარეობას. XII დასაწისში დავით IV აღმაშანებელმა ზედაზენი და ხერკი სამეფო ხელისუფლებას დაუმორჩილა, რამაც აუცილებელი გახადა კახეთის სამეფოს გაუქმება და ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში შესვლა.
ხორძენე, კორაძენე, კოტარძენე – მხარე ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში. მდ. ჭოროხის ხეობაში. წყაროებში პირველად მოხსენიებული აქვს სტრაბონს, როგორც ძვ. წ. II ს. ქართლის (იბერიის) სამეფოს ტეროტორია და ანექსირებული სომხეთის სამეფოს მიერ. ხორძენე (მდებარეობდა მტკვრის სათავეებთან და მის სამხრეთით ანუ ემთხვევა შუა საუკუნეების კოლასა და არტანს. ამავე დროს, მოიპოვება შესაძლებლობა ტერმინ „ხორძენეს“ გავრცობისა უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე, მასში ნაწილობრივ ტაო-კლარჯეთის მოქცევის ხარჯზე. მხედველობაში გვაქვს ის გარემოება, რომ კოლა-არტანისა და ტაო-კლარჯეთის გამყოფი არსიანის ქედი (დღევ. იაზლინჯამ დაღლარი) მოხსენიებულია „ხორასუნთა მთათა“ სახელწოდებით გიორგი მერჩულის X საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებში, “„ცხოვრება წმ. გრიგოლ ხანძთელისა“. ანალოგიურ ტერიტორიაზე თავსდება პტოლემაიოსის კატარძენე-კორაძენე და ურარტული კატარზა. სტრაბონის „გეოგრაფიის“ ყველა ხელნაწერში გვხვდება ფორმა „ხორძენე“, პტოლემაიოსის „გეოგრაფიული სახელმძღვანელოს“ ერთერთ ხელნაწერში ტოპონიმ „კორაძენეს“. ხორძენესათვის დამახასიათებელი მკაცრყინვებიანი ზამთარიც, რომლის დროსაც სტრაბონის სიტყვებით: „მთების უღელტეხილზე მთელი მგზავრები თოვლში იგუდებიან, რადგანაც დიდძალი თოვლი (თუ დიდი ქარბუქი) იცის ხოლმე... თოვლის გროვები იყინებიან და შიგნით როგორც ქიტონში, ისე ინახავენ კარგ წყალს“, თითქოს უფრო კოლა-არტაანისა და ყარსის მხარეებისათვის დამახასიათებელ ზამთარს ემსგავსება – დიდძალი თოვლით, ქარბუქებით და მდინარეებისა და ტბების გაყინული ზედაპირით გამორჩეულს, ვიდრე კლარჯეთის, მართალია უხვთოვლიან, მაგრამ თბილ ზამთარს. კლავდიოს პტოლემაიოსის ცნობით: „მდინარეებს ევფრატს, კიროსსა (მტკვარი) და არაქსს (არეზი) შორის მდებარე არმენიის ნაწილში შემდეგი ოლქებია: მოსხურ მთებთან – კატარძენე, ე. წ. ბოხების ზევით“. ბოხებისა თუ ბონხები რომაელი ისტორიკოსის ასინიუს კვადრატოსის (ახ. წ. II-III სს.) ცნობის მიხედვით, ევფრატსა და მტკვარს შორის მდებარეობდა.
კლავდიოს პტოლემაიოსისა და ასინიუს კვადრატოსის ცნობების შეთანაპირებიდან ნათელი ხდება, რომ „კატარძენე“ მდებარეობდა ევფრატის, მტკვრისა და არეზის წყალგამყოფ მოსხურ მთებთან და ევფრატსა და მტკვარს შორის მცხოვრები ბოხებისა და ბონხების ზევით. ვინაიდან კლავდიოს პტოლემაიოსი კატარძენეს ადგილმდებარეობის განსაზღვრისას მდ. ჭოროხს არ მოიხსენიებს, საფიქრებელია, რომ ეს ოლქი მდ. მტკვრის დასავლეთით კი არ უნდა ყოფილიყო, არამედ სამხრეთით; აგრეთვე, იმის გამო, რომ მდ. ევფრატის (კარა-სუ) ჩრდილოეთით განლაგებული კარენიტი ბოხებს ეკავათ, ისევე, როგორც ამავე მდინარის სათავეების აღმოსავლეთით მდებარე მიწები, კატარძენე მდ. მტკვრის სამხრეთით უფრო უნდა ივარაუდებოდეს. მდინარე ჭოროხის სომხურად ვოჰი ეწოდება, მდ. ოლთისისწყლის (თანამედროვე სივრი-დერე) ერთ-ერთი ძველი სახელწოდება „ბოლხა“, თავის მხრივ, როგორც ჩანს, დაკავშირებული მდინარეების ოლთისისწყალსა და არეზს შორის მოსახლე ბოლხების, ბოლხარების, ბოხაელებისა თუ ბოხების სატომო სახელთან. ბოხებისა თუ ბონხების ტომის ტერიტორია, (რომელსაც ჩვეულებრივ ტაოს სამხრეთით ათავსებენ ხოლმე) სტეფანე ბიზანტიონელის „ეთნიკურ ლექსიკონში“ შემონახული რომაელი ისტორიკოსის ასინიუს კვადრატოსის (ახ. წ. II-III სს.) ცნობის მიხედვით, ევფრატსა და მტკვარს შორის მდებარეობდა. ყველაფერი ზემოთაღნიშნულის გათვალისწინებით ბოხებს უნდა ეცხოვრათ კარენიტს, ტაოხებსა და ფასიანებს შორის ან ნაწილობრივ ამ მხარეებშიც.ს. ჯანაშიას ცნობით, ტოპონიმი „ხორზიანის ველი“, რომელიც, მისი აზრით, შესაძლოა „ხორძენეს“ ისტორიული გამოძახილი იყოს, მდებარეობდა ქ. არტაანის სამხრეთით, არტაან-ოლთისის გზატკეცილიდან აღმოსავლეთით, მდ. მტკვრის მარჯვენა სათავის ხეობაში, ანუ კოლაში.
ხუნანი (მხარე) – მხარე ისტორიულ აღმოსავლეთ საქართველოში, მოიცავდა ტერიტორიას მდინარეების დებედასა და პასანსუდან და ძეგამჩაიმდე (დღევ. აზერბაიჯანის ტერიტორია). ძვ. წ. III საუკუნიდან აქ არსებობდა ხუნანის საერისთავო, დაარსებული მეფე ფარნავაზ I-ის მიერ. წყაროებში იხსენიება V საუკუნის ხუნანის ერისთავი ნერსარანი. საერისთავო მოიცავდა საკუთრივ ხუნანის ოლქს, ძოროფორს, კოლბოფორსა და გარდაბანს. V საუკუნეში მეფე ვახტანგ I გორგასალმა ხუნანში საეპისკოპოსო დააარსა. XII-XIII საუკუნეებში ყოფილი ხუნანის ტერიტორია გაგის საერისთავოში შედიოდა. მონღოლთა შემოსევების (XIII ს.) შემდეგ ხუნანი წყაროებში აღარ იხსენიება.
ჯავახეთი – მხარე სამხრეთ საქართველოში, ზემო ქართლში (ძირითადად მოიცავს დღევ. ასპინძის, ახალქალაქისა და ნინოწმინდის რაიონების ტერიტორიას), ისტორიულად საზღვრავდა დასავლეთით მდინარე მტკვარი (მდინარის მარცხენა შენაკადი ხევები მგელციხიდან ასპინძამდე ასევე ჯავახეთში შედიოდა), ჩრდილოეთით, სამხრეთით და აღმოსავლეთით შავშეთის, სამსარისა და ნიალისყურის მთები.
ტერმინი „ჯავახეთი“ მიღებულია ჯავახ – ფუძეზე – ეთ ბოლოსართის დართვით, შესაბამისად „ჯავახეთი“ ჯავახების საცხოვრებელს, სამყოფელს ნიშნავს. პირველი ცნობა ჯავახეთის სახელწოდების შესახებ ურარტუულ წყაროებში, მეფე არგიშთი I-ის წარწერებში გვხდება (ძვ. წ. 785). აქ ჯავახეთი ზაბახას სახელითაა ნახსენები. პავლე ინგოროყვას მოსაზრებით სიტყვა ჯავახი უძველეს ქართულ სატომო სახელწოდებას – ტაოხ-ს უკავშირდება. ტაოხები დიაოხის (ტაოს) ძირითად მოსახლეობას შეადგენდნენ და დღევანდელი ჩრდილო-აღმოსავლეთ თურქეთისა და სამხრეთ საქართველოს, მათ შორის ჯავახეთის ტერიტორიაზე სახლობდნენ. პავლე ინგოროყვა თვლის, რომ ტაოხსა და ჯავახს შორის შუალედური ფორმა უნდა ყოფილიყო ჭაოხ-ი, ჭავახ-ი. დღევანდელი ადგილობრივი სომხური მოსახლეობა ჯავახეთს ჯავახქ-ს ეძახის, რაც ქართული სახელის სომხური ინტერპრეტაციაა.
დღევანდელ ჯავახეთში ჯავახთა ეთნოგრაფიული ჯგუფების წარმომადგენლები მცირე რაოდენობით მოსახლეობენ. დღევანდელი ადმინისტაციული დაყოფით ჯავახეთი მოიცავს ნინოწმინდის, ახალქალაქის და ნაწილობრივ ასპინძის რაიონებს. ჯავახეთს ჩრდილო-დასავლეთიდან სამცხე ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან ქვემო ქართლი, ჩრდილეთიდან – თორი და შიდა ქართლი, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან-თრიალეთი. სამხრეთით დღეს ჯავახეთს უშუალოდ ესაზღვრება თურქეთი და სომხეთი. ამრიგად, ჯავახეთი მნიშვნელოვანი საკომუნიკაციო-გეოგრეფიული მხარე იყო. ნ. ბერძენიშვილი აღნიშნავდა, რომ „გამტარგზების სიმრავლით და ცენტრალური მდებარეობით მხოლოდ თრიალეთი თუ შეედრება ჯავახეთს“.
წყაროებში ჯავახეთი (ზაბახა) პირველად ძვ. წ. 785 წელს იხსენიება ურარტუს მეფის არგიშთი I-ის წარწერაში, როგორც დაპყრობილი მხარე; იმხანად იგი მოიცავდა ჩილდირის ტბის დასავლეთ მხარეს (დღევ. თურქეთის ტერიტორია). უძველესი დროიდანვე ჯავახეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი საერისთავო ოყო (ცენტრი წუნდა). იგი როგორც აღმოსავლურქართულ, ისე დასავლურქართულ კულტურულ-ისტორიულ სფეროში იყო მოქცეული (ჯავახეთის, ისე როგორც მთელ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს საქართველოს ტოპონიმიკაში, შეიმჩნევა ზანური ენის დანაშრევი ელემენტები). ისტორიული ჯავახეთი იყოფოდა: ზემო ჯავახეთად (ახალქალაქის ზეგანი) და ქვემო ჯავახეთად (მდინარე მტკვრის კანიონი მარცხენა სანაპიროთი). XI საუკუნიდან ზემო ჯავახეთის ცენტრი გახდა ახალქალაქი. X საუკუნიდან ქვემო ჯავახეთის ცენტრი ხდება თმოგვი. საქართველოს სახელმწიფოებრივი ძლიერების ხანაში (XI-XIII საუკუნეები) ჯავახეთიც აღმავლობის გზას დაადგა; აშენდა ქარვასლები, ხიდები, ეკლესია-მონასტრები, სამეფო რეზიდენციები (დლივი, ღრტილა, ბოჟანო, ვარძია, ალასტანი). XII საუკუნიდან დომენს თორელთა ფეოდალური საგვარეულოს წარმომადგენლები განაგებდნენ. XIII საუკუნიდან ჯავახეთის ადმინისტრაციულ საზღვრებში შედიოდა აგრეთვე პალაკაციო და სამცხის ნაწილი. XV საუკუნეში ჯავახეთი სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს ეკუთვნოდა. XVI საუკუნეში სამხრეთ საქათველოს სხვა ტერიტორიის ნაწილთან ერთად ოსმალეთმა მიიტაცა. ჯავახეთის ქართული მოსახლეობის ერთი ნაწილი ქვეყნის შიდა რაიონებში – ქართლსა და იმერეთში გადასახლდა. ადგილზე დარჩენილმა იძულებით ისლამი მიიღეს. XIX საუკუნის I ნახევარში ჯავახეთში კომპაქტურად სახლდებოდა თურქეთიდან დევნილი სომხური მოსახლეობა და რუსეთის იმპერიის შიდა რაიონებიდან გადასახლებული რუსული მოსახლეობა – სექტანტი დუხობორები. XIX საუკუნის პირველ მესამედში, მას შემდეგ, რაც რუსეთმა ამიერკავკასია მიიერთა, კიდევ უფრო გამწვავდა ურთიერთობა რუსეთსა და ირან-თურქეთს შორის. რუსეთის მთავარი ამოცანა იყო სამხრეთ საზღვრების საიმედო ჩაკეტვა. მთავრობის ამ პრობლემის გადაწყვეტა შეიძლებოდა ირანისა და თურქეთის საზღვრებთან ყველაზე ერთგული ხალხის დასახლებით, რომლებიც შეძლებდნენ არა მარტო სამხრეთის საზღვრების საიმედო დაცვას, არამედ სახელმწიფოს გაათავისუფლებდნენ იმ კოლოსალური ხარჯებისაგან, რომლებსაც იგი ახმარდა საზღვრების დამცველი ჯარის შესანახად. 1828 წელს თურქეთთან რუსეთის ჯარების წარმატებებმა მთავრობის წინაშე დააყენა საკითხი სამცხე-ჯავახეთში საიმედო ხალხის ჩამოსახლებაზე. გადაწყდა, თრიალეთსა და ჯავახეთში თურქეთიდან ქრისტიანი სომხებისა და ბერძნების ჩამოსახლება. 1829 წლის 3 დეკემბერს გენერალმა ივანე პასკევიჩმა შეადგინა გადმოსახლების განსაკუთრებული კომიტეტი, რომელსაც სამოქალაქო გუბერნატორი ზავილეისკი თავჯდომარეობდა. კომიტეტმა შეიმუშავა გადმოსახლების დებულება. კომიტეტის წინასწარი ანგარიშით ყარსის, ერზურუმისა და ბაიაზეთის ვილაიეთებიდან საქართველოში გადმოსახლდებოდა 8000 ოჯახი. მაგრამ გადმოსახლების დაწყების შემდეგ ოჯახთა ეს რაოდენობა 14000-მდე ავიდა. ცარიზმის პოლიტიკური მიზანი იყო საქართველოში ეთნიკური სიჭრელის შექმნა. რუსეთისადმი ქართველი ხალხის ერთგულება მეფის მთავრობას რატომღაც არ სწამდა. ამიტომ იყო, რომ უარი უთხრა იმერეთში გახიზნულ მესხ მოსახლეობას განთავისუფლებულ ტერიტორიაზე დასახლებაზე. ახალციხის აღებისთანავე პასკევიჩთან გამოცხადდნენ XVI-XVII სს. მესხეთიდან გაქცეული ციციშვილების, ავალიშვილების, მუსხელიშვილების და სხვათა შთამომავლები. ქართველ მეფეთა გაცემული სიგელები წარუდგინეს და მამაპაპისეული მამულების დაბრუნება სთხოვეს. პასკევიჩმა მათი თხოვნა არ შეიწყნარა და გარკვეული გულისწყრომაც გამოთქვა.
საყურადღებოა, რომ ჯავახეთის სოფელ მურჯახეთში XVIII ს-შიც კი გადაუკეთებიათ ძველი ეკლესია. ამ ეკლესიის საკურთხეველზე XVIII ს-ის ასეთი მხედრული წარწერა ყოფილა: „ქ. ღმერთმან შეიწყალე საბა ჭანტურიძე მღვდელი“.
ჯავახეთი ძირითადად მთიანი „ქვეყანაა“ და მეურნეობაც მთისათვის დამახასიათებელი იყო. ვახუშტის სიტყვით, ჯავახეთი უვენახო და უტყეო მხარეს წარმოადგენდა. მაგრამ ისტორიულად ასე არ ყოფილა, რაზედაც მოუთითებს სამსარის გამოქვაბულის X ს-ის ერთ-ერთი წარწერა. ეკლესიის მშენებლობის დაწყებისას ეს ადგილი ტყით ყოფილა დაფარული, „გურჯისტანის ველაიეთის დავთრით“ კი ფარავნის ტბის ჩრდილოეთ ნაწილის ტერიტორია „ტყე-ჯავახეთის რაიონადაა“ სახელდებული. მეურნეობის წამყვანი დარგები მესაქონლეობა და მემინდვრეობა იყო. სახნავ-სათესი ფართობების დიდი რაოდენობა, ჯავახეთში მემინდვრეობის ფართოდ განვითარების საშუალებას იძლეოდა. ჯავახეთს საქართველოს ბეღელსაც უწოდებდნენ, რასაც ერთი ქართული ხალხური ლექსიც ადასტურებს: „მე ჯავახეთს რა მიშავდა, მთვარე იყო მზესავითა. კალმახი და ქერის პური წინ მეყარა ბზესავითა“. ჯავახებს სხვა საქონელთან ერთად დიდი რაოდენობით ჰყავდათ ცხვარი. ტექნიკური კულტურებიდან მოყავდათ სელი, რომლისაგანაც ზეთს ხდიდნენ. ზეთსახდელი გელაზები გვიანობამდე შემორჩა საქართველოს ამ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ პროვინციას. ზეთსახდელების (ბაზირხანების) სიმრავლის შესახებ მიუთითებდა ნ. ბერძენიშვილი: ადგილობრივმა სომეხმა... ეკლესიის მახლობლად ერთი ფრიად განიერი და ღრმა ორმო გვიჩვენა და დაურთო: აი, აქ ძველად ქართველებს ბაზირხანა ჰქონიათ. საწნეხი დიდრონი ქვები მეც მახსოვს ეყარა... დიდი ბაზირხანა ყოფილა. ძველად კი როგორც ასეთი ხარაბებიდან ჩანს, თითქმის ყოველ სოფელში ჰქონიათ ბაზირხანა. ეტყობა სელი ბევრი უთესიათ და ზეთიც ბლომად უხდიათ. ჯავახეთის სოფელ გოგაშენში ნ. ბერძენიშვილისათვის უამბნიათ: ჯავახეთში კამეჩი ზეთის წაუსმელად სრულიად ვერ გაძლებდა, ასევეა აქლემიც. ზეთია ხარ-ძროხის ერთადერთი წამალი, როცა მათ მუნი სჭირთ... ზეთი ღარიბი ხალხის მთავარი საკვებია. მარხვაში კი ყველა ზეთს ხმარობდა მხოლოდ. სანათიც ზეთისა იყო. ნავთი გვიან შემოვიდა... მეცნიერი ასკვნიდა: ძველ დროს ზეთს, რა თქმა უნდა, გაცილებით ფართე მოხმარება ჰქონდა: ის იყო თითქმის ერთადერთი ასანთი სითხე, საჭმელადაც მისი მოხმარება შეუდარებლად უფრო ფართე იყო: ღარიბი მოსახლეობის გვერდით, რომელიც მაშინ უმთავრესად ზეთის მომხმარებელი იყო, აუარებელი მონასტრები ზეთის მუდმივი მომხმარებლები იყვნენ, ხოლო მარხვის დღეებში (და წლის ნახევარი, თუ მეტი არა, სწორედ მარხვის დღეები იყო) მთელი მოსახლეობა ზეთის მომხმარებელი ხდებოდა... სავაჭრო ტრანსპორტის უმთავრესი მატარებელი – აქლემები დიდი რაოდენობით მოითხოვდნენ სოფლის მეურნეობის ამ პროდუქტს. ყველა ამის გათვალისწინებით ადვილი წარმოსადგენია, თუ რა დიდმნიშვნელოვანი უნდა ყოფილიყო სოფლის მეურნეობის ეს დარგი ჯავახეთისათვის და გასაგები ხდება ზეთსახდელთა ნანგრევ-ნაშთების ის სიმრავლე, რომელიც აგრე დიდ ყურადღებას იქცევს ადგილობრივი მოსახლეობისას.
ჯავახეთში მრავლადაა ტბები. ტბები კი მდიდარი იყო თევზით, რაც აქ მეთევზეობის განვითარების შესაძლებლობას ქმნიდა. XVI ს-ში ჯავახეთის ყველა ტბა თევზის გადასახადით იყო დაბეგრილი (ტბების დიდი რაოდენობით არსებობამ ჯავახეთის ისტორიულ-გეოგრაფიულ განვითარებაზეც მნიშვნელოვნად იმოქმედა. როგორც აღნიშნავენ გეომორფოლოგიური თავისებურებების გამო, ზემო ჯავახეთის ცალკეული მდინარეები არ ქმნიდნენ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებს – „ხევებს“. აქ დიდი და მცირე ტბები ქმნიან პატარა მდინარეთა შემკრებ აუზებს, მთა-გორებით გამოყოფილი სხვა ასეთივე ან მშრალი ქვაბურებისაგან. სწორედ ამ ტბების ირგვლივ არსებული სოფლები შეადგენენ აქაურ მიკროქვეყნებს. ჯავახეთი რომ მეურნეობრივი თვალსაზრისით მრავალფეროვანი მხარე იყო, ამას ადასტურებს 1595 წლის „გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი“, რომლის მიხედვით ადგილობრივ მცხოვრებლებს შეწერილი ჰქონდათ გადასახადი ქერზე, ხორბალზე, ჭვავზე, სელის თესლზე, ოსპზე, მუხუდოზე, კაკალზე, იონჯასა და თივაზე, იალაღზე, ცხვარზე, ღორზე, ფუტკარზე. მხოლოდ ჯავახეთის რვა სოფელშია აღნიშნული ვენახის არსებობა. ნ. ბერძენიშვილიც წერდა: „მსხვილი და წვრილფეხა საქონელი (მუშა-საქონელი, ხორცი, მატყლი, ტყავი, რძის ნაწარმი), სელი (ზეთი), თაფლი (თაფლის სანთელი), შინაური ფრინველი და თევზი, ქერი იყო ჯავახეთის მოსახლეობის დოვლათი, რაის გარდანამეტსაც ის სააღებმიცემო საქმედ აქცევდა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებთან“.
სამცხის მსგავსად, დარანები ჯავახეთშიც უკეთებიათ. ასეთი დარანი ნ. ბერძენიშვილს სოფ. მურჯახეთში უნახავს. მას ის უწოდებს „მღვიმე ფრიად მაგარი და განიერი“. დარანი ორი ნაწილისაგან შედგებოდა და ერთმანეთთან ვიწრო ხვრელებით ყოფილა დაკავშირებული.
ჯავახეთში ქართული საეკლესიო არქიტექტურის არაერთი შესანიშნავი ძეგლია, რომელთაგანაც შეიძლება დავასახელოთ კუმურდოს და წყაროსთავის ტაძრები. პირველი მათგანი X ს-ის ძეგლია. მისი ამშენებელი ყოფილა ქართველი ხუროთმოძღვარი საკოცარი. კუმურდო თავიდანვე ჯავახეთის საეკლესიო ცენტრი ყოფილა. წყაროებში კუმურდოს მღვდელმთავარი პირველად VI ს-ში იხსენიება. რაც შეეხება წყაროსთავს, ის ახლანდელი თურქეთის ტერიტორიაზეა, კარწახის ტბის მახლობლად. ჯუანშერის ცნობით, ტაძარი ააგო მეფე ვახტანგ გორგასალის ძემ – მირდატმა. წყაროსთავი, რომელიც ახლა დანგრეულია, თავდაპირველად ბაზილიკას წარმოადგენდა, რომელიც X ს-ში გუმბათოვან ტაძრად გადაკეთდა.
ჯავახეთში ძველ ქართულ სასაფლაოებზე დიდი რაოდენობით იყო შემორჩენილი ცხვარ-ვერძებისა და ცხენის ქანდაკებები. ქვისაგან გამოქანდაკებული ეს ზოომორფული ქანდაკებები საფლავის ძეგლებს წარმოადგენდა და ხასიათდებიან ქართული ტრადიციული ხელოვნებისა და ხელოსნობის ნიშნებით, მათში გამოკვეთილად ჩანს, ქრისტიანული აზროვნების ბევრი მნიშვნელოვანი მომენტი... და მათში ძალზე რელიეფურადაა გამოკვეთილი ქართული სინამდვილისათვის დამახასიათებელი ელემენტები.
ჯავახეთი ძირითადად უტყეო მხარე იყო და მისი მკვიდრნი წივას სწვავდნენ. XX ს-ში ჯავახეთის სოფლის მეურნეობაში კარტოფილის მოყვანა დაწინაურდა.
ვახუშტი ბაგრატიონი ჯავახების შესახებ შემდეგს მოგვითხრობს: „კაცნი და ქალნი მგზავსნი ქართლის გლეხთა, ტანოვანნი, მშვენიერ-ჰაეროვანნი, უსაქციელონი ბრიყვნი; სარწმუნოებით გლეხნი ჯერეთ ქრისტიანენი სრულიად, თუმცა არღარა უვით მწყემსი ეპისკოპოზი, მაგრამ ჰყავთ მღვდელნი ქართველნი. ენა აქვსთ ქართული, და უწყიან მოთავეთა თათრულიცა დამჭირნეობისათვის ოსმალთა“.
ჯიქეთი, ასევე საძენი – წარსულში საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული კუთხე. ასევე მოიხსენიება, როგორც უკიდურესი აფხაზეთი. დღეს ნაწილობრივ შედის საქართველოს შემადგენლობაში, კერძოდ კი გაგრის რაიონის ტერიტორია. ჯიქეთის დიდი ნაწილი რუსეთის ფედერაციაშია და განაწილებულია ადიღესა და კრასნოდარის მხარის შორის.
ჯიქეთი ხშირად იყო ბიზანტიის ტერიტორია ან საქართველოს მოხარკე ქვეყანა. XII საუკუნეში ჯიქეთის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა სამთავრო, რომელიც თამარის დროს საქართველოს შემადგენლობაში შევიდა.
ჰერეთი – აღმ. საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი ოდითგანვე ქართველური და დაღესტანური ხალხებით იყო დასახლებული. ანტიკურ ხანაში მასზე პრეტენზიას იბერიისა და ალბანეთის სამეფოები აცხადებენ. V საუკუნეში ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში ჰერეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო. ამ დროისთვის იგი მოიცავდა ტერიტორიას გულგულადან (სოფელი თელავის რაიონში, თელავიდან 6 კმ-ზე) ქ. შაქიმდე.
ვახტანგის სახელთან არის დაკავშირებული ჰერეთში ქალაქების, ეკლესიების, საეპისკოპოსო კათედრების (ბოდბე, ხორნაბუჯი, ბახალათი, ანუ ბახთალო, გიში და სხვა. აგება-დაარსება, და საერთოდ მრავალი დიდი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული და კულტურული ღონისძიებების გატარება. ქართულ საისტორიო წყაროებში დაცული ცნობების მიხედვით ჰერეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, წუქეთში (თანამედროვე კახის რაიონი) იჯდა მთავარი, რომლის სამფლობელოც წუქეთის გარდა მოიცავდა ხუნძეთს (კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა მცხოვრები თანამედროვე იმიერკავკასიელი ტომების: ხუნძების, ავარების, წახურების ტერიტორია). ჰერეთის საეპისკოპოსოები ქართლის კათალიკოსის იურისდიქციას ექვემდებარებოდნენ. ძირითადი ენა იყო ქართული. 572 წლის აჯანყების დროს ეს მხარე კახეთთან და კუხეთთან ერთად ქართლის უკანასკნელი ფორმალური მეფის ბაკურის ძე ნერსემ დაიკავა. VIII საუკუნეში „ქართველთა და მეგრელთა ერისმთავარი“ არჩილი ჰერეთში აშენებს ციხე-ქალაქებს (მათ შორის ნუხპატს), ეკლესია-მონასტრებს: კასრი, ყუმის სამ ეკლესიიანი ბაზილიკა, ლექეთის მრგვალი ტაძარი. აწყობს ქვეყანას ადმინისტრაციულად. მოგვიანებით არჩილმა ჰერეთი სამმართველოდ გადასცა სომეხ უფლისწულებს, აშოტ III ბაგრატუნის (სომხეთის მთავარი 732-745; 746-749) შვილებს, ან ბიძაშვილებს, რომლებიც საქართველოს აშოტის დამხობისა და დაბრმავების შემდეგ შემოეხიზნენ. მათი შთამომავალი სუმბატი შაქს იერთებს, სუმბატის შვილი საჰლი გარდმანს და არაბთაგან არ-რანის მმართველის ტიტულს იღებს. ასე ყალიბდება ჰერეთის ანუ შაქის სამთავრო, რომელიც IX საუკუნის დასაწყისში მოიცავდა გაღმამხარს, მოგვიანო ხანის საინგილოს, შიგნითკახეთს, კამბეჩოვანსა და შაქს. ჰერეთის მთავარს ემორჩილებოდა აგრეთვე დაღესტნის მთიანეთის ნაწილი: ხუნძახი და დიდოეთი. პოლიტიკური ცენტრი იყო ქ. შაქი. IX საუკუნის ბოლოს მის ბაზაზე წარმოიშვა ჰერეთის სამეფო, რომელიც სავარაუდოდ მინიმუმ ექვს საერისთავოდ იყოფოდა: შტორის, ხორნაბუჯის, ვეჟინის, მაჭის, არიშის, გიშის.
ჰერეთის სამთავროს ტერიტორიას „მეფეთა ცხოვრება“ ასე განსაზღვრავს: „ქვეყანა მტკვარისა ჩრდილოეთით, მცირისა ალაზნისა თავიდგან ვიდრე ტყე-ტბამდე; რომელსაც აწ ჰქვია გოლგოლა“. ეს ტერიტორია დაახლოებით ასე იფარგლება: წყაროს მტკვრის ჩრდილოეთი მტკვრის მარცხენა ნაპირია; მცირე ალაზნის თავი, მდინარე ივრის შესართავია (და არა სათავე); ტყე-ტბა − თელავთანაა, ე. ი. იორ-ალაზნის შესართავიდან − თელავამდე. ამგვარად, ამ სამთავროს საზღვრავს სამხერთ-დასავლეთიდან მტკვარი, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან კავკასიონი. უკიდურესი სამხრეთი პუნქტია იორ-ალაზნის შესაკრებელი, ხოლო უკიდურესი ჩრდილოეთი − თელავი. ეს ცნობა მეტ-ნაკლებად სანდოდ მიგვაჩნია ჰერეთის სამთავროსათვის, რადგან იგი ეკუთვნის იმ ხანას, როდესაც ჰერეთის სამთავრო, შეიძლება ითქვას, ჯერ კიდევ არსებობს ცალკე ერთეულის სახით. ვახუშტი ბაგრატიონი აზუსტებს ამ ცნობებს. საზღვარი ჰერეთსა და კახეთს შორის მას შტორის, თურდოსა და სამების ხევებზე გაჰყავს.
არმენიის გავლენით ჰერეთში მონოფიზიტობა იყო დამკვიდრებული, თუმცა X ს-ში დინარ დედოფლის მოღვაწეობის შედეგად დამკვიდრდა დიოფიზიტობა. X საუკუნის ბოლოს დინასტიური ქორწინების წყალობით ჰერეთი და კახეთი ერთ სამეფოდ გაერთიანდნენ. XI საუკუნის ოციან წლებში, კახეთის მეფის კვირიკე III დიდის (1009–1037) დროს დასრულდა ჰერეთ-კახეთის პოლიტიკური შერწყმის პროცესი და წარმოიქმნა ე. წ. რანთა და კახთა სამეფო. თუმცა იგი ისტორიულ წყაროებში კვლავაც იხსენიება XV საუკუნის დასასრულამდე. კვირიკე III დიდს მიეწერება რანთა და კახთა სამეფოს ადმინისტრაციული მოწყობა, კერძოდ, მთელი სამეფო დაყოფილ იქნა შვიდ საერისთაოდ (სამი კახეთში და ოთხი ჰერეთში). ჰერეთის საერისთაოებს წარმოადგენდნენ: ხორნაბუჯის, ვეჯინის, მაჭის და შტორის. თანამედროვე საინგილოს ტერიტორია ექვემდებარებოდა მაჭის ერისთავს. მემატიანის გადმოცემით, კვირიკე III მაჭის ერისთავს მისცა: მაჭის წყლის (თანამედროვე მაზიმ-ჩაი) ქვეით და ალაზნის აღმოსავლეთი შაკიხითურთ და ხუნძახითურთ. 1105 წელს ეს სამეფო დავით აღმაშენებელმა შემოიერთა და ცალკე საერისთავოებად დაჰყო. XII საუკუნეში ამ ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ჰერეთის საერისთავო, რომელიც დაღესტნის მოსაზღვრე მთიანეთსაც მოიცავდა. XI საუკუნის ზოგიერთი წყაროს მიხედვით, ჰერეთი მოიცავდა კამბეჩოვანსაც და სუჯეთსაც (ე. ი. გარდა მდ. ალაზნის ველისა, მდ. ივრის შუა და ქვემო დინების ზეგანს). XV საუკუნიდან, საქართველოს დაშლისა და კახეთის სამეფოს წარმოქმნის შემდეგ ტერმინი „ჰერეთი“ ქრება. კახეთის სამეფოში გატარებული ადმინისტრაციული რეფორმის შედეგად მაჭის საერისთავო 3 სამოურავოდ დაიშალა: წუქეთი (წახური), ჭაური და კაკ-ელისენი.
Комментариев нет:
Отправить комментарий