ხეთების მეფე ხათუსილი III-ს (ძვ. წ. 1267–1237) ავტობიოგრაფია

ასე   (ამბობს)  თაბარნა1  ხათუსილი,  დიდი  მეფე,  მეფე  ხათის2  ქვეყნისა,  ძე მურსილისა3,  დიდი  მეფისა,  მეფისა  ხათის  ქვეყნისა,  შვილიშვილი  სუფლულიუმასი4,  დიდი  მეფისა,  მეფისა  ხათის  ქვეყნისა,  შთამომავალი  ხათუსილისა5,  ქუსარას6  მეფისა.

მე   იშთარის7  ღვთაებრივ  ნებაზე  ვყვები.  დაე,  ადამიანთა  მოდგმამ შეიტყოს  მის შესახებ.  დაე,   მომავალში  „მზის“  შვილებში,  შვილიშვილებში  და  შთამომავლობაში,  „მზის“8  ღვთაებათა  შორის,  იშთარის თაყვანისცემა  იყოს!

მამაჩემმა  მურსილიმ  ოთხი  ბავშვი გვშობა – ხალფასულუფი, მუვათალი9, ხათუსილი  და  ქალიშვილი,  (სახელად)  „ღმერთების  სურვილი“.  მათგან  მე  ნაბოლარა  ვიყავი.  და  როდესაც  ჯერ  კიდევ  ბავშვი ვიყავი (და) მეჯინიბის10 თანამდებობა მქონდა. იშთარმა – ჩემმა ქალბატონმა მურსილის – მამაჩემს – სიზმარში მუვათალი, ჩემი ძმა,  მიველინა  (და  შეუთვალა):  „ხათუსილისთვის  წლები  ხანმოკლეა, ის  არ  იქნება  დღეგრძელი.  გადმომეცი  ის  მე.  დაე,  გახდეს  ჩემი  ქურუმი  და  მაშინ  ის  ცოცხალი  (დარჩება)“.  მამაჩემმა  მე  ბავშვი,  წამიყვანა  და  ჩემი  თავი  ღვთაებას  სამსახურისთვის  გადასცა.  და  მე  ღვთაებას  ქურუმად  შევეწირე. იშთარის, ჩემი  ქალბატონის, ხელში  მე  კეთილდღეობა  ვპოვე. იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა, მე  ხელი  ჩამკიდა და ღვთაებრივ  ნებას  მიმჟღავნებდა.

ხოლო  როდესაც  მამაჩემი  მურსილი  ღვთაება  გახდა11.   ჩემი  ძმა მუვათალი  კი   მამამისის  ტახტზე  დაჯდა. მე   ჩემი  ძმის  წინაშე  მხედართმთავარი  გავხდი,  ჩემმა  ძმამ   მე  მეშედთა  მეთაურად12  დამნიშნა და  ზემო  ქვეყანა13  სამართავად  გადმომცა.  და   მე   ვმართავდი  ზემო ქვეყანას.   ჩემზე  ადრე  კი   მას   არმა-დათა,  ძე   ციდასი,  მართავდა.  და, რადგანაც  იშთარი,  ჩემი  ქალბატონი, მწყალობდა  და  ჩემი  ძმა   მუვათალიც  კეთილად  მეპყრობოდა,  ადამიანებს,  როდესაც  მათ  იშთარის, ჩემი  ქალბატონის,  წყალობა  და  ჩემი  ძმის  კეთილგანწყობა  დაინახეს, შეშურდათ  ჩემი.  არმა-დათა  ციდას  ძემ  და  შემდეგ  სხვა  ადამიანებმაც განსაცდელში  ჩაგდება  დამიპირეს.  ისინი  მე   ბოროტად  მომექცნენ  და მე ძალიან  გამიჭირდა.  ჩემმა  ძმამ   მუვათალიმ   სამართალში  მიმცა14. იშთარი,  ჩემი  ქალბატონი  კი, ძილში  გამომეცხადა  და  სიზმრის  მეშვეობით  ეს   მითხრა:  „განა  მე   შენ  (ბოროტი)  ღვთაების  ხელში  დაგტოვებ?  ნუ  გეშინია“.  და  მე   ბოროტი  ღვთაებისაგან  განვიწმინდე.  და რადგანაც  ქალღმერთს,  ჩემს  ქალბატონს, მე   ხელით  ვეჭირე,  არასოდეს  დავუთმივარ  არც  ბოროტი  ღვთაებისთვის,  არც  ბოროტი  სასამართლოსთვის.  მტრის  იარაღი  კი   ვერასოდეს  მამარცხებდა...

როდესაც  ჩემმა  ძმამ   დაინახა  საქმის  ვითარება   და  აღარაფერი ჰქონდა  სასაყვედურო  ჩემს  მიმართ.  მე   კვლავ  მიმიღო  და  ხათის  ქვეყნის   ქვეითნი  (და)   ეტლოსნები  ჩამაბარა.   და   მე   ვმართავდი  ხათის ქვეყნის  ქვეითებისა  (და)  ეტლოსნების  მთელ  ჯარს.  ჩემი  ძმა  მუვათალი  მგზავნიდა  ხოლმე  (სალაშქროდ).  და   მე,   რადგანაც  იშთარი  – ჩემი  ქალბატონი  – მწყალობდა,  რომელი  მტრული  ქვეყნისკენაც  არ უნდა  გამეხედა.  ვერც  ერთი  მტერი  მზერას  ვერ  მისწორებდა.  და  მე ვამარცხებდი  მტრულ  ქვეყნებს.  მე   იშთარის  –  ჩემი  ქალბატონის – წყალობა  მქონდა  და  მტერი,  ვინც  არ  უნღა  ყოფილიყო  იგი  ხათის ქვეყნების  ფარგლებში,  მე  ის  ხათის  ქვეყნებიდან  გავაძევე.  ხოლო იმ  მტრული  ქვეყნების  შესახებ.  რომლებიც  მე  ჩემს  ყრმობაში  დავამარცხე,  მათზე  ცალკე  შევქმნი  ფირფიტას  და  მას  ქაღმერთის  წინაშე მოვათავსებ.

და  როდესაც  ჩემი  ძმა  მუვათალი,  თავისი  (მფარველი)  ღვთაების ბოძანებით,  ქვემო  ქვეყანაში15  წავიდა  და   ხათუსა  დატოვა,   ჩეძმა ძმამ  ხათის  ღვთაებები  და  მიცვალებულთა  სულები  თან  წაიყვანა  და ისინი  ქვემო  ქვეყანაში  მიიყვანა.  (მის)  ზურგში  კი  ქასქას  ყველა  ქვეყანა16,  ფისხურუს  ქვეყანა,  ისხუფითას  ქვეყანა,  დაისთიფასას  ქვეყანა აჯანყდნენ  და  ლანდას  ქვეყანა,  მარისთას  ქვეყანა   და  გამაგრებული ქალაქები  მიიტაცეს. მტერმა მდინარე  მარასანთა17 გადალახა  და... ქანესის18  ქვეყანაზე  დაიწყო  თავდასხმა.  ქალაქებმა..  ქურუსთამამ  და  გაციურამაც  მაშინვე  წამოიწყეს  ომი და  ხათის  მიტოვებულ  ქალაქებზე მიჰქონდათ  იერიში.  მტერმა  დურმითას  ქვეყნიდან  კი   თუხუფიას  ქვეყანაზე  დაიწყო  თავდასხმა. და,   რადგანაც  იფასანამასს    ქვეყანა  უკაცრიელი  იყო,  მტერმა  სუვათარას  ქვეყანაში  შეაღწია.  ორი  ქალაქი – და  ისთახარასა  კი   გადაურჩნენ  მას,  მაგრამ  იმ   მიწებზე,  რომლებიც მტრით  იყო  გარემოცული,  ათი  წლის  განმავლობაში  მარცვალს  ვერ თესდნენ.  შემდგომ  კი,   წლების  მანძილზე,  სანამ   ჩემი  ძმა   მუვათალი ხათის  ქვეყანაში  იყო,  ქასქას  ყველა  ქვეყანა  ომობდა.  მათ  ააოხრეს სადუფას  ქვეყანა  და  დანქუვას  ქვეყანა.  და  მე  ჩემმა  ძმამ   მუვათალიმ გამგზავნა    და   ფათიარიგაში  გამამწესა  ქვეითნი  (და)  ეტლოსნები კი   მცირეოდენი  მომცა.  მე   თან  წავიყვანე  ქვეყნის მცირერიცხოვანი დამხმარე  ჯარი  ფეხოსანთა,  წავედი  და  მტერს  ხახას  ქვეყანაში  შევუტიე  და  ბრძოლა  გავუმართე.  იშთარი,  ჩემი  ქალბატონი,  მე   წინ  გამიძღვა  და ისინი  დავამარცზე.  (გამარჯვების  ნიშნად)    ძეგლი(?)  ავაგე, ისინი  კი,   ვინც  მტერს  ხათუსადან  ჰყავდა  წაყვანილი,  წავართვი  და ყველანი  ხელახლა  დავასახლე  (თავიანთ  ძველ  ადგილებზე).  (მტრის) დამხმარენი  კი   შევიპყარი  და  ისინი  ჩებს  ძმას  გადავეცი.  და  ეს   იყო ჩემი  პირველი  საგმირო  საქმე.  იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა,  ამ   ლაშქრობისას პირველად  დამიძახა სახელი. 

მოხდა   ისე,   რომ  მტერი  ფისხურუდან   შემოიჭრა.   ქარხანა  და მარისთა  მტრის  გარემოცვაში  აღმოჩნდნენ.  მას   ერთი  მხრიდან  თაგასთა  ესაზღვრებოდა,  მეორე  მხრიდან  კი თალმალია  იყო  მისი  საზღვარი.  ცხენების  რვაასი  შებმა  ჰყავდათ.  ქვეითებს  კი  თვლა  არ  ჰქონდათ.  ხოლო  მე   ჩემმა  ძმამ   მუვათალიმ  გამგზავნა  და  ას ოცი  შებმა ცხენებისა  მომცა,  ქვეითებიდან  კი ერთი  კაციც  არ  მახლდა. მაშინაც იშთარი,  ჩემი  ქალბატონი,  გამიძღვა  წინ  და  მაშინ  მე   მტერს  საკუთარი  ძალებით  გავუმკლავდი.  და, როდესაც  ყველა,  ვინც  კი  მტრის  მოკავშირე  იყო,  დავამარცხე,  მტერი  გაიქცა,  ხოლო  ქალაქები,  რომლებიც   მოწყვეტილნი იყვნენ ხათის  ქვეყანას, თავდასხმებს აწყობდნენ და მტერთან  ბრძოლა  დაიწყეს.  ვისთავანდაში  კი  მე  (ღვთაების)  სტელა  (?)  აღვმართე. და  მაშინაც  მე იშთარის,  ჩემი  ქალბატონის,  წყალობა  მქონდა.  ხოლო  იარაღი,  რომელსაც  მაშინ  ვატარებდი,  მოვავარაყე  და  ქალღმერთის,  ჩემი  ქალბატონის,  წინაშე  მოვათავსე.

ჩემს  შემდეგ  ჩემი  ძმა  მუვათალი  მოვიდა.  ქალაქები  – ანცილია და  თაფიქა  – ხელახლა  ააშენა  და  წავიდა,  მე   ახლოსაც  არ  გამკარებია.   ხათის  ქვეყნის  ქვეითნი  და  ეტლოსნებიც  ამასობაში  გაიყოლია, ისინი   თან  წაიყვანა  შემდეგ  ხათის   ღვთაებები  და   მიცვალებულთა სულები  შეკრიბა,  თარხუნთასაში  ჩაიყვანა  და  თარხუნთასა  დაიკავა. დურმითასა  (და)  ქურუსთამაში  კი  არ  წავიდა  და  ამ   ქვეყნებში  მან  მე დამტოვა.  მე   ეს  გაუკაცრიელებული  ქვეყნები  სამართავად  მომცა.  ისხუფითას  ქვეყანას,  მარისთას  ქვეყანას,   ხისასხაფას  ქვეყანას,  ქათაფას  ქვეყანას,  ხანხანას  ქვეყანას,  დარახნას  ქვეყანას,  ხათენას  ქვეყანას, დურმითას  ქვეყანას,  ფალას  ქვეყანას,  თუმანას  ქვეყანას,  გასიას  ქვეყანას,  საფას  ქვეყანას,  ყვითელი  მდინარის  ქვეყანას,  ეტლოსნებსა  და ოქროს  შუბის  ხალხს,  ყველას  მე   ვმართავდი,  ხოლო  ხაქფისას  ქვეყანა  და  ისთახარას  ქვეყანა  ქვეშევრდომებად  გადმომცა  და  მე   ხაქფისას  ქვეყანაში  გამამეფა... 

ერთხელ, როდესაც  ისე  მოახდა, რომ  ჩემი  ძმა  ეგვიპტეში  წავიდა, (მოსახლეობა)  ქვეყნებისა,  რომლებიც  მე   ხელახლა  დავასახლე,  ქვეითნი  (და)  ეტლოსნები  ამ  ქვეყნებისა  ჩემი  ძმის  (დასახმარებლად)  ეგვიჰტეში სალაშქროდ  წავიყვანე.  და რადგანაც  ჩემი  ძმის  წინაშე  ხათის ქვეყნის  ქვეითნი  (და)  ეტლოსნები  ჩემს  ხელთ  იყვნენ,  მე  მათ  ვმართავდი,  ხოლო, როდესაც  არმა-დათა  ციდას  ძემ  ჩემდამი  იშთარის – ჩემი ქალბატონის  და  ჩემი  ძმის  კეთილგანწყობა  დაინახა  და  მათ (ჩემს დაღუპვას)  ვერაფრით  მიაღწიეს.  (არმა-დათა  ციდას  ძემ)  თავის  ცოლთან  და  შვილთან ერთად მე ჯადოთი  შეკვრა  დამიპირეს. სამუხა,  ქალღმერთის  ქალაქი,  მან  ჯადოთი  გაავსო.  ხოლო  როდესაც  მე  ეგვიპტიდან  ვბრუნდებოდი.  ღვთაებისთვის  მსხვერპლის  შესაწირად  ლავაცანთიაში  გავემართე  და  ქალღმერთს  თაყვანი  ვეცი.  ქალღმერთის სურვილით ცოლად  მოვიყვანე  ფუდიხეფა,  ბენთიფსარის  –  ქურუმის  –  ქალიშვილი  და  ჩვენ  შევუღლდით.  და  ჩვენმა  ღვთაებამ  ქმრისა და  ცოლის  სიყვარული  მოგვანიჭა  და  ჩვენ  ვაჟიშვილები (და)  ქალიშვილები  შეგვეძინა,  შემდეგ  ღვთაებამ  – ჩემმა  ქალბატონმა  –  მითხრა: „შენ შენს სახლიანად მემსახურე“. და მეც ჩემს სახლთან ერთად  ღვთაების  ერთგული  ვიყავ  და   ჩვენთან,  სახლში,  რომელიც ჩვენ  შევქმენით,  ღვთაება  შემოვიდა...  ხაქფისა  აჯანყდა  და  მექასქას ქვეყნების  ხალხი განვდევნე.  ის  დავიმორჩილე  და  ხაქფისას  ქვეყნის მეფე  გავხდი.  შენ  კი,  ფუდუხეფა,  ხაქფისას  ქვეყნის  დედოფალი  გახდი. 

და როდესაც  ისე  მოხდა,  რომ  სასამართლო  დავა  სასახლიდან  გაჭიანურდა,  იმ   დროსაც  იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა,  თავისი  ღვთაებრივი  ნება-სურვილი  მიჩვენა. სასამართლო  დაცვას  განაჩენი  მოჰყვა.  არმა-დათას,  მისი  ცოლისა  და  შვილის  ჯადოქრობა  შეიტყვეს და  ის  მათ  წინააღმდეგ  მიმართეს.  მას  ჩემი  ღვთაების  ქალაქი,  სამუხა19, ჯადოთი  ჰქონდა  გავსებული. ქალღმერთმა,  ჩემმა  ქალბატონმა, იგი  მე  დამიქვემდებარა  და  ჩემმა  ძმამ  ის  თავის  ცოლთან  და  შვილთან  ერთად  სახლიანად  მე  გადმომცა.  და  მე  ჩემმა  ძმამ  მითხრა:  „სიფაცითი  ამაში  არ  არის  გარეული“.  და,  თუმცა  ჩემმა  ძმამ  სასამართლოს  გადაწყვეტილებით  მე  პროცესი  მომაგებინა  მე  ბოროტებით სამაგიერო  აღარ  გადავუხადე.  რადგანაც  არმა-დათა  ჩემი  ნათესავი იყო  და  ამასთან  იგი  მოხუცებული  იყო,  და ავად იყო.  მე  ის  გავანთავისუფლე.  სიფაცითიც  გავანთავისუფლე.  გავანთავისუფლე  რა  ისინი, მე  მათთვის  არაფერი  დამიშავებია.  არმა-დათას  ცოლი  და  ვაჟიშვილი ალასიაში20  გავაგზავნე.  მისი  ქონების  ნახევარს  მე  დავეპატრონე  და (დანარჩენი)  არმა-დათას  დავუბრუნე...  ჩემი  ძმა  გარდაიცვალა,  ჩემი ძმის  პატივისცემით  კი  (ცუდი)  არა  გამიკეთებია  რა.  იმ დროს,  როდესაც  ჩემს  ძმას  კანონიერი  ვაჟიშვილი  არ  ჰყავდა,  მე  ურხი-თესუფი21, მისი  ვაჟიშვილი  მეორე  ცოლისაგან,  წამოვიყვანე  და  ის  ხათის  ქვეყანაში  ბატონად  დავსვი.  მთელი  ხათუსა  ჩავაბარე  და  ის  ხათის  ქვეყნების  [დიდი  მეფე] იყო.  მე  კი  ხაქფისას  მეფე  ვიყავი.  ქვეითებისა  და ეტლოსნების  ჯარით  [წავედი]  და რადგანაც  ქ.  ნერიქი ხანთილის  დროიდან  დანგრეული  იყო,  იგი  წავიღე  და  ხელახლა გავაშენე.  ქვეყნები, რომლებიც  ნერიექის  გარშემო  მდებარნობდნენ. – ნერა  (და)  ხასთირა (მათ)  მოსაზღვრებად  ვაქციე,  –  ყველა  დავიმორჩილე  და  ჩემს  მოხარკეებად  [ვქმენ].  ხახარვას  მთის  (დასახლება)  და  მარასანდას  (დასახლება),  რომელთაც  (მტერმა)  ნერიქიდან  და  ხაქფისადან  შეუტია, მთლიანად დავიმორჩილე.

ხოლო  როდესაც  ურხი-თესუფმა  ჩემდამი  ღვთაების  ასეთი  კეთილგანწყობა  დაინახა,  შეშურდა  ჩემი  და განსაცდელში ჩაგდება დამიპირა. ყველა (ჩემი) ქვეშევრდომი წამართვა. სამუხაც წამართვა, გაუკაცრიელებული  ქვეყნები  კი,  რომლებიც  მე  ხელახლა  დავასახლე.  ისინი  აგრეთვე  ყველა  წამართვა.  და  მე  დამამცირა,  ხაქფისა  კი, ღვთაების  ბრძანებით,  ვერ  წამართვა.  რადგანაც  ნერიქის  ამინდის ღვთაების  ქურუმი  ვიყავი,  ამის  გამო  ის  მე  ვერ  წამართვა,  ჩემი  ძმის პატივისცემით,  მე  (ცუდი)  არაფერი  ჩამიდენია  და  შვიდი  წლის  განმავლობაში  ვითმენდი.  ის  კი  ცდილობდა  ჩემს  დაღუპვას  ღვთაების სიტყვით  და  ადამიანის  სიტყვით.  და  მე  ხაქფისა  და  ნერიქი  წამართვა. აღარ  მოვუთმინე  და  მას  ბრძოლა  დავუწყე.  ხოლო,  როდესაც  მას  ვებრძოდი,  მე  სიბილწეს  არ  ჩავდიოდი.  განა  მე  მას  ეტლზე  მდგომი  ავუჯანყდი  ან  სასახლეში  ავუჯანყდი!  მე  მას  როგორც  მტერს  შევუთვალე:  „შენ  მე  მექიშპებოდი.  შენ  დიდი  მეფე  ხარ,  მე  კი  მეფე  ვარ ერთი  ციხე-სიმაგრისა,  რომელიც  შენ  დამიტოვე.  მოდი!  ჩვენ  სამუხას იშთარი  და  ნერიქის  ამინდის  ღვთაება  განგვსჯიან  სამსჯავროზე“.  როდესაც  ამას   ვწერდი  უორსი-თესუფს.  ვინმეს  რომ  ჩემთვის  ასე   ეთქვა: ადრე  რატომ  დასვი  ის  მეფედ  და  ახლა  რად  სწერ  ომის  შესახებ?“, – მე   ვუპასუხებდი:  „მას  რომ  თვითონ არ დაეწყო ჩემთან შუღლი, განა ღმერთები სამართლიან დიდ მეფეს პატარა მეფეს  დაუქვემდებარებდნენ?“ ახლა,  რადგანაც  ის მე მექიშპებოდა, ღმერთებმა  ის   სასამართლოს  გადაწყვეტილებით  მე   დამიქვემდებარეს.  და,  როდესაც  მე   მას შევუთვალე:  „მოდი!“, –  მან   გადალახა  მარასანთია  და  ზემო  ქვეყანაში  მოვიდა.  მასთან  იყო  სიფაცითი,  ძე   არმა-დათასი.  ურხი-თესუფმა   მას დაავალა ზემო ქვეყნის ქვეითთა შეკრება, მაგრამ, ვინაიდან სიფაცითი ჩემს მიმართ ცუდად იყო განწყობილი, ჩემს წინააღმდეგ ბრძოლაში  მას წარმატება  არ  ჰქონია.

ხოლო,  რადგან  იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა,  ადრევე  აღმითქვა მეფობა,  ახლა  იშთარი,  ჩემი  ქალბატონი,   ჩემს  ცოლს   გამოეცხადა ძილში  (და  უთხრა:)  „მე  შენს  ქმარს  დავეხმარები  და  მთელს  ხათუსას შენი  ქმარი  გაუძღვება.  რადგანაც  ის მე გავზარდე,  არასოდეს  დამითმია  ის არც  ბოროტი  სასამართლოსათვის, არც ბოროტი  ღვთაებისათვის,   ახლაც  მე   მას   აღვამაღლებ  და  არინას  მზის  ღვთაების  ქურუმად დავაყენებ.  მე   იშთარი  (შენს)  მფარველ  ღვთაებად  ვქმენ!“  და  მე   იშთარი –  ჩემი  ქალბატონი  მხარში  ამომიდგა  და,  როგორც  აღმითქვამდა,   (ისე)   ასრულდა.  იშთარი,  ჩემი  ქალბატონი,  მე   ხშირად  ამჟღავნებდა  თავის  ღვთაებრივ  ნებას.  იმ  წარჩინებულებს,  რომლებიც  ურხი-თესუფმა  ერთ  დროს  გაასახლა,  იშთარი  –  ჩემი  ქალბატონი  –  ძილში  გამოეცხადა  (და  უთხრა:)  „მარტონი  თქვენ  უძლურნი  ხართ (?)  და მე,   იშთარმა,  ხათის  ყველა  ქვეყანა  ხათუსილის  დავუბრუნე“.  იმჟამად მე ბევრჯერ  დავინახე  იშთარის  ღვთაებრივი  სამართლიანობა.  მაშინ, როდესაც  სხვა   დროს  იგი   არასოდეს  ტოვებდა  ურხი-თესუფს,  ახლა იგი,   როგორც  ღორი  საღორეში,  სამუხაში  გამოამწყვდია.  მე   კი   ქასქას   ხალხი,  რომელიც  ჩემი  მტერი  იყო.  ისევ  მხარში  ამომიდგა.  მთელი  ხათუსაც  მე   ამომიდგა  მხარში.  ჩენი  ძმის  პატივისცემით,  არაფერი ჩამიდენია  ურხი-თესუფთან  სამუხაში  გავემართე,  უკან   დავბრუნდი და  იგი  როგორც  ტყვე  ჩამოვიყვანე.  მას   ნუხასეს  ქვეყანაში  გამაგრებული  ქალაქები  გადავეცი.  და  ის   იქ   იმყოფებოდა.  მას   შეიძლებოდა სხვა   განზრახვა  ჰქონოდა  და   ქარადუნიას  (=ბაბილონის)  ქვეყანაში წასულიყო,  მაგრამ  მე,  როგორც  კი  შევიტყე  საქმის  ვითარება,  ის   შევიპყარი  და  ზღვის  გაღმა  გავაგზავნე.    სიფაცითისაც   საზღვარი  გადაალახინეს,  ხოლო  სახლი  მას   ჩამოვართვი  და  იშთარს,  ჩემს  ქალბატონს,  ვუბოძე.  იშთარს,  ჩემს  ქალბატონს  კი,   მე   დიდების  ერთი  საფეხურიდან მეორეზე  ავყავდი.

მეფის  წული  ვიყავი  და  მეშედის  მეთაური  გავხდი.  მეშედის  მეთაური  (ვიყავი)  და  ხაქფისას  მეფე  გავხდი. ხოლო  ხაქფისას  მეფე  შემდგომ  დიდი  მეფე  გავხდი.  იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა,  (ჩემი)  მოშურნენი,  მტერნი  და  მოსარჩლენი  ხელთ  გადმომცა.  ერთნი  იარაღით დაიხოცნენ,  მეორენი  კი  (მათთვის  განგებით  დადგენილ)  დღეს.  მე მათ ყველას,  მთლიანად  მოვუღე  ბოლო.  იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა,  აგრეთვე  ხათის  ქვეყნის  მეფობა  მიბოძა  და  მე  დიდი  მეფე  გავხდი.  იშთარმა,  ჩემმა  ქალბატონმა,  მე – უფლისწული – ამიყვანა და  მეფობა  მომანდო.  ისინი,  ვინც  ჩემი  წინამორბედი  მეფეებისადმი კარგად  იყვნენ  განწყობილნი,  ჩემს    მიმართაც  კარგად განეწყვნენ, ჩემთვის  ელჩების  გამოგზავნა  დაიწყეს,  ძღვენის გამოგზავნა  დაიწყეს.  საჩუქრები,  რომლებსაც  ისინი  მე   მიგზავნიდნენ,  არც  ჩემი  მამათათვის,  არც  მამათა  მამათათვის   არავისთვის არ გაუგზავნიათ. მეფეები,  რომელთაც  პატივი  უნდა  ეცათ  ჩემთვის,  პატივს  მომაგებდნენ.  მტრები  კი, ვინც  მყავდნენ,  ისინი  მე   დავამარცხე.  ხათის  ქვეყნებს  საზღვრები  გავუფართოვე.  მათ,  ვინც  ჩემს  მამებს, მამათა  მამებს   მტრობდნენ,  ჩემთან  მშვიდობა დაამყარეს.  და მე,  რადგანაც იშთარს,  ჩემს  ქალბატონს, ასე   გამორჩეული  ვყავდი,  ჩემი  ძმის  პატივისცემით,  (ცუდი) არაფერი  ჩამიდენია. ჩემი ძმისშვილი მდლამმა წამოვიყვანე  და  იქ,   იმ   ადგილას, სადაც  მუვათალის,  ჩემი  ძმის,  სამყოფელი  იყო.   თარხუნთასაში  დავსვი  მეფედ.  იშთარ,  ჩემო  ქალბატონო,  შენ  მე –  ბავშვი  (?)   –  ამიყვანე  და  ხათის  ქვეყანაში  მეფედ დამსვი.  მე   კი   იშთარს,  ჩემს  ქალბატონს,   არამა-დათას  სახლი  ვუბოძე. ის  ჩამოვართვი  (?)   (მას)   და   (იშთარს)  გადავეცი.  ის, რაც  (მას) ძველთაგან  ჰქონდა, (ღვთაებას)  გადავეცი. მე  რაც  მქონდა,  ისიც (ღვთაებას)    გადავეცი.   (მას)   ჩამოვართვი  და   ღვთაებას   გადავეცი. არმა-დათას  სახლში,  რომელიც   მას   გადავეცი   და  ქალაქებში,  რომლებიც  არმა-დათას  ეკუთვნოდა,  ყოველი  მათგანის  უკან  (ღვთაების) სტელას  დადგამენ  და   ჭურჭელში  შესაწირს  მოათავსებენ. იშთარი ჩემი ქალღმერთია.   მას,   იშთარს  –  განდიდებულს –  (ადამიანები) თავისივე   (კეთილდღეობისათვის)   შესწირავენ  მსხვერპლს.  საძვალე, რომელიც  მე  ავაშენე, ის   ღვთაებას  გადავეცი.  ჩემი  ვაჟიშვილი  თუთხალიაც  შენ  მოგეცი  მსახურად.  დაე,  თუთხალიამ,  ჩემმა  ძემ,  იშთარის  სახლი  განაგოს!  მე   ქალღმერთის  მსახური  ვარ,   დაე,   ისიც  ქალღმერთის  მსახური  იყოს!  ხოლო  სახლში,  რომელიც   ქალღმერთს  ვუბოძე, დაე,   ყოველმა  ქალღმერთისათვის  დღესასწაულები (?)   გადაიხადოს. 

ხოლო  ის, ვინც  მომავალში  ხათუსილისა  (და)  ფუდუ-ხეფას შთამომავალს  იშთარის  სამსახურს  ჩამოაშორებს  (ან)   სამუხას  იშთარის სახლიდან   (?)    ჩალა-ბზესა   (და)   ხეს    (ან)   მის  კალოს   თავისთვის მოითხოვს,  დაე,  ის  სამუხას  იშთარის  მოპასუხე  გახდეს  სასამართლოში.  სახანსა  და  ლუცის  ნურავინ  მოსთხოვს  ხათუსილისა  და  ფუდუხეფას შთამომავალს.

დაე,  მომავალში  ხათუსილის  და   ფუდუ-ხეფას   ყოველმა შვილმა,  შვილიშვილმა  (ან)  შთამომავალმა,   ვინც  კი  სამეფო ტახტზე ავა  ღვთაებებს  შორის  სამუხას   იშთარს  სცეს   თაყვანი! 

შენიშვნები

1. თაბარნა / ლაბარნა  –  ხეთების  მეფეთა  ტიტული,  ხათური  წარმოშობის.  აგრეთვე,  ხეთების  მეფეთა  საკუთარი  სახელი  (შდრ.  ლაბარნა  1,    ლაბარნა  II).

2. „ხათი“  აღნიშნავდა  ხეთების  მთელ  სამეფოს. 

3.  მურსილი  1I   – ხეთების  ახალი  სამეფოს  მბრძანებელი  (ძვ.   წ.   XIV  ს.   პირველი  ნახევარი). 

4. სუფილულიუმა 

5. ხეთების ახალი    სამეფოს   დამაარსებელი   მეფობდა დაახლ.  1425–1356  წლებში. 

6. ხათუსილი – იგივე  ლაბარნა  II,   რომელმაც  სამეფოს  ცენტრი  ქუსარადან გადაიტანა  ხათუსას,  საიდანაც  წარმოდგება  ამ   მეფის  სახელი.  ამ   დროიდან  გადაიქცა  სახელწოდება  „ხათი“  ხეთების  მთელი  სამეფოს  აღმნიშვნელად. 

6. ქუსარა – ხეთების  ძველი  სამეფოს  პოლიტიკური  და სავაჭრო  ცენტრი  ძვ. წ. XVIII–XVII  სს.   დედაქალაქის  ხათუსაში  გადატანის  შემდეგ  დაკარგა  თავისი  მნიშვნელობა. 

7.  იშთარი  –  სიყვარულისა  და  ომის  მესოპოტამიური  ღვთაება. 

8.  „ჩემი  მზე“,  „მზე“  –  ხეთების  მეფეთა ტიტული. 

9.   მუვათალი  –  ხეთების  მეფე  (დაახლ.  1345–1310  წწ.  ძვ. წ.). 

10.  მეჯინიბე  –  დაბალი  თანამდებობა  სამეფო  კარზე. 

11.   ე.ი.   გარდაიცვალა.

12. მეშედთა  მეთაური  (მთავარი  მეშედი)  –  მაღალი  აღმინისტრაციული  თანამდებობა  სასახლის  კარზე. 

13.   „ზემო  ქვეყანა“ – სახელწოდება  აღნიშნავდა  პონტოს  მთებში,  ხეთების  სამეფოს  ჩრდილო-აღმოსავლეთით  მდებარე  ტერიტორიას,  დაახლ.  თანამ. ტოკატიდან და  სივასის  მიდამოებიდან  ერზინჯანამდე. 

14.   სიტყვასიტყვით:  „ბორბალთან  მიხმო“. 

15.  „ქვემო  ქეეყანა“  –  სახელწოდება  აღნიშნავდა  ხეთების  სახელმწიფოს  ცენტრალური  ნაწილის  სამხრეთით  მდებარე  ტერიტორიას. 

16.  ქასქას   ყელა  ქვეყანა  –   ტერიტორია,   დასახლებელი   ეთნიკური   ჯგუფით,   რომელსაც  ეწოდებოდა  „ქასქა”,   მოიცავდა  ხეთების  სამეფოს  ჩრდილოეთით და  ჩრდილო-აღოსავლეთით  მდებარე  რაიონს. 

17.   მარასანთა,   მარასანთია  –   კლასიკური  ხანის   ჰალისი,   თანამ.   მდ.   ყიზილ- ირმაკი. 

18.    ქანესი   (იგივე   ნესა)   –   თანამ.   კაისერის   ახლოს,  ქიულ-თეფეს  ბორცვზე მდებარეობდა. 

19.  სამუხა  –  ღვთაება  იშთარის  საკულტო  ქალაქი. 

20.   ალასია  –   კუნძული  კვიპროსი,  ახალი   სამეფოს  ხანაში   ხეთების  სამეფოს ვასალური  ქვეყანა. 

21.  ურხი-თესუფი  –  იგივე   მურსილი  III   (დაახლ.   1310--1304  წწ.)

სარგონ აქადელი - პირველი იმპერიის დამაარსებელი

სარგონ აქადელის ბიოგრაფიული წარწერა შუმერულ ქალაქ ნიფურიდან

    „შარუქინი1,  აქადის  მეფე,  ღვთაება  ინანას2  ზედამხედველი, ქიშის მეფე, ანუსგან დანიშნული,  სამყაროს   მეფემ3,  ქვეყნების  მეფემ,  ღვთაება ენლილის (მიერ  ხელდასხმულმა) მმართველმა  ქალაქი  ურუქი დაამარცხა  და  მისი კედელი  დაანგრია. ურუქთან  ბრძოლის  დროს  მან  იარაღით  მოიპოვა ზემოური  ქვეყნებიც. ლუგალზაგესი,  ურუქის  მეფე,  ბრძოლაში  დაატყვევა  და  ქედზე  ჯაჭვდადებული  ღვთაება  ენლილის  (ტაძრის)  ჭიშკართან  მიიყვანა4.

    შარუქინი,  აქადის  მეფე,  ბრძოლაში გაიმარჯვა ქალაქ ურზე, დაიპყრო ქალაქი და დაანგრია მისი გალავანი.  (შემდეგ) ქალაქი  მარი  დაამარცხა  და  მისი კედელი  დაანგრია.  ქალაქი ენინმარიც  დაამარცხა  და  მისი კედელი  დაანგრია.  მისი  ქვეყანა და  (სხვა  ქვეყნებიც) ქალაქ  ლაგაშიდან  ზღვამდე5  დაამარცხა.  თავისი მახვილი  ზღვაში  განბანა.  ქალაქი  უმა  ბრძოლაში  დაამარცხა  და  დააქცია,  მისი კედელი  (კი)  დაანგრია.

    შარუქინს, ქვეყნების  მეფეს, ენლილმა, (რომელმაც) ტოლი  მეტოქე   არ  გაუჩინა  მას, მისცა  ზემო  და  ქვემო ზღვები.  იმის  შემდეგ,  რაც (ხალხებზე)  ქვემო  ზღვიდან  (მოკიდებული)  აქადის  მოქალაქეების  (ჩათვლით)  მმართველობა  დაამყარა,  ქვეყნების  მეფის – შარუქინის  წინაშე   (მორჩილად)  დადგნენ  მარი  და  ელამი.  შარუქინმა,  ქვეყნების  მეფემ,  ქალაქი  ქიში  აღადგინა და შეუშვა მისი მოსახლეობა ქალაქში.

    შარუქინი, სამყაროს მეფე, 54 ბრძოლის  გამარჯვებით  გადამხდელი, ზღვათა სანაპიროებამდე (ქალაქთა) კედლების დამანგრეველი. (მის  დროს)  მელუხას, მაგანისა  (და)  დილმუნის6  გემები  აქადის  ნავსაყუდელში  უშვებენ ღუზას.  მეფე  შარუქინმა ქალაქ დუდულში ღვთაება  დაგანის7  წინაშე  ფიცი  დადო  და  (მისადმი)  ლოცვა  აღავლინა,  რადგანაც  მან  მისცა  მას  ზემოური  ქვეყნები  –  მარი,  იარმუთა  (და) ებლა8  კედრის  ტყემდე  და  ვერცხლის  (მადნების) მთებამდე.  (ასეთია) შარუქინი,  მეფე,  (რომელსაც)  ენლილმა  ტოლი  მეტოქე  არ  გაუჩინა: 5400  კაცი ყოველდღე  მის  წინაშე  ჭამს პურს9. 

ვინც  ეს  წარწერა  გადაშალოს  მისი  (შარუქინის)  სახელის  წაშლის მიზნით,  (დაე), ენლილმა  მისი სახსენებელი  ამოაგდოს.

შენიშვნები

1. სარგონი მეფის სახელის მოგვიანო ფორმაა. თავდაპირველ წყაროებში მოიხსენიება როგორც შარუქინი, რაც აქადურად ნიშნავს „ნამდვილ მეფეს“. ანუ სინამდვილეში სარგონ აქადელის ნამდვილი სახელი დაკარგულია. სარგონის მეფობის ხანად მიჩნეულია დაახლ. 2334-2279 წლები. 

2. ინანა, აქადურად  იშთარი, ითვლებოდა აისისა და დაისის  განმასახიერებელ ღვთაებად,  ცხოველთა  მეუფედ  და  სიყვარულის  მფარველ ქალღმერთად. 

3.  სიტყ.  „ქიშის მეფე“ აქადის დინასტიის  ხანაში  ეს ტერმინი  იხმარებოდა „სამყაროს  მეფის“  შინაარსით.

4.  ლუგალ-ზაგესი უმასა და ურუქის მეფე იყო დაახლ ძვ.წ. 2358-2334 წლებში და თითქმის მთელს შუმერს აკონტროლებდა მოღვაწოების ბოლო წლებში, ვიდრე სარდგონმა არ გაამარცხა. ლუგალზაგესი  გამარჯვებულმა  მეტოქემ  სიკვდილით  დასაჯა. ერთი სტელის სურათის მიხედვით სარგონ აქადელმა იგი თავში კვერთხის ჩარტყმით მოკლა.

5. იგულისხმება  იმდროინდელი  ტერმინოლოგიით  „ქვემო  ზღვა“  –  დღევანდელი  სპარსეთის  ყურე.

6   ეს  ქვეყნები  მდებარეობდა  სპარსეთის  ყურის  სანაპიროებზე. 

7. სემიტური  ტომების  ღეთაება  ითვლებოდა  მარცვლეულის  მფარველად.

8. ებლა  მდებარეობდა  ჩრდილო-დასავლეთ  სირიაში,  თანამედროვე  თელ  მარდინის  ადგილას.

9. ამ  შემთხვევაში  უნდა იგულისხმებოდეს  მეფის  მუდმივი  ჯარი.

    სარგონის წარმოშობის შესახებ გადმოცემები ლეგენდარულ ხასიათს ატარებს და არასრულადაა მოღწეული. რაც გვაქვს კი იმითი ვგებულობთ: რომ ჯერ მსახურობდა ქიშის მეფე ურ-ზაბაბას კარზე, შემდეგ კი როგორღაც ხდება ჯერ ქიშის მეფე და შემდეგ ამარცხებს ურუქისა და უმის მეფე ლუგალ-ზაგესს. რამდენიმე წლის შემდეგ აარსებს სატახტო ქალაქ აქადს, ან უკვე არსებულ აქადში გადააქვს სატახტო ცენტრი.

    სარგონის შესახებ გადმოცემები ძველი ბაბილონის დიდების ეპოქაშიც იქმნებოდა. ერთი ცნობით, თითქოს მეცხრამეტე საუკუნეში ცხოვრობდა, მცირე აზიის ქალაქ ქალაქ პურუშანდას წინააღმდეგ, რათა დაეცვა თავისი ვაჭრები. გადაკვეთა დასავლეთის ზღვა (ხმელთაშუა ზღვა) და აღმოჩნდა კუპარაში.

    ბევრ ცნობებს იძლევა ე.წ. „ადრეულ მეფეთა ქრონიკები“, რომელიც ძვ.წ. 1500 წლისთვის შეიქმნა ბაბილონში:

    „[სარგონს] არც მეტოქე ჰყავდა და არც თანასწორი. მისი ბრწყინვალება, იმ მიწებზე, რომლებსაც ის აფართოებდა. მან აღმოსავლეთით ზღვა გადაკვეთა. მეთერთმეტე წელს მან დასავლეთის მიწა მის ყველაზე შორეულ წერტილამდე დაიპყრო. მან ის ერთიანი ხელისუფლების ქვეშ მოაქცია. მან იქ თავისი ქანდაკებები აღმართა და დასავლეთის ნადავლი ბარჟებით გადაიტანა. მან თავისი კარის მოხელეები ხუთი ორმაგი საათის ინტერვალით განალაგა და ერთიანობით მართავდა მიწების ტომებს. ის კაზალუსკენ გაემართა და კაზალუ ნანგრევებად აქცია, ისე, რომ ჩიტისთვისაც კი არ დარჩენილა დასაჯდომი ადგილი.

    შემდეგ, მის [სარგონის] სიბერეში, ყველა ქვეყანა აჯანყდა მის წინააღმდეგ და ალყაში მოაქციეს აქადში; სარგონი საბრძოლველად წავიდა და დაამარცხა ისინი; მან დაამარცხა ისინი და გაანადგურა მათი გაფანტული ლაშქარი. შემდეგ მან თავისი ძალით შეუტია სუბარტუს მიწას და ისინი მის იარაღს დაემორჩილნენ, სარგონმა კი ეს აჯანყება ჩაახშო და დაამარცხა ისინი; მან დაამარცხა ისინი და გაანადგურა მათი გაფანტული ლაშქარი და მათი ქონება აქადში შეიტანა. ბაბილონის თხრილებიდან მიწა მოაშორა და აქადის საზღვრები ბაბილონის საზღვრებს დაემსგავსა. მაგრამ ჩადენილი ბოროტების გამო, დიდი მბრძანებელი მარდუკი განრისხდა და შიმშილით გაანადგურა თავისი ხალხი. მზის ამოსვლიდან მზის ჩასვლამდე ისინი მას ეწინააღმდეგებოდნენ და მოსვენებას არ აძლევდნენ“.

უძველესი შუმერული ისტორიული და დიპლომატიური ტექსტები ლაგაშის მეფე ენთემენას მბრძანებით შედგენილ თიხის კონუსებზე:

ენთემენას  კონუსების  ტექსტები (ძვ.წ. XXIV  ს. I ნახევარი) 

    ენთემენა იყო ლაგაშის მეფე, მეფე ენენატუმ I-ის ძე. ენთემენა, მისივე ტესტის ცნობით, აკონტროლებდა სამხრეთ მესოპოტამიის ქალაქებს ბადტიბირიდან ურუქამდე: „იმ დროს ენთემენამ ბადტიბირაში ააშენა და აღადგინა ე-მუშ, მისი საყვარელი ტაძარი, ღმერთ ლუგალ-ემუშისთვის და გაათავისუფლა ურუქის, ლარსას და ბადტიბირას მოქალაქეები.“

    ტექსტის ორი ვერსიაა შემორჩენილი თიხის კონუსებზე:

ტექსტი 1. უმას მეფესთან სასაზღვრო გუედენას ველისთვის ბრძოლის ისტორია

    I. ღვთაება  ენლილმა1,  ქვეყნიერების  მეუფემ,  ღვთაებების  მამამ,  თავისი  ურყევი  სიტყვით  ღვთაება  ნინგირსუსა2  და  ღვთაება შარას3  დაუდგინა  თავთავისი  საზღვრები4,  ხოლო  მესილიმმა,  ქიშის მეფემ,  თავისი  ღვთაების  სათრანას5  თანხმობით  მიუზომა  მათ  მიწები და  თან  სამანიც  ჩააგდო8. მაგრამ უშმა,  უმას მმართველმა, ღვთაებების  განჩინება და ადამიანების სიტყვიერი შეთანხმება დაარღვია, სასაზღვრო  სტელა  მოთხარა და ლაგაშის ველებზე შეიჭრა. მაშინ,  ნინგირსუმ, ენლილის  გმირთაგმირმა  ენლილის ჭეშმარიტი  სიტყვით  გამხნევებულმა  უმაელებს  ბრძოლა  გაუმართა.   ენლილისავე  რჩევით  მან   უმაელებს   დიდი  ბადე8  ესროლა; მტრის  ძვლები  მიწის  მტვერს  შეურია  და გროვად  დაყარა  აქა-იქ.

    II. ბრძოლის  დამთავრების  შემდეგ ეანათუმმა,  ლაგაშის  მმართველმა,  ლაგაშის  ახლანდელი  მმართველის  ენთემენას  პაპამ, უმას მმართველ  ენაქალთან  ხელახლა დაადგინა  საზღვარი:  ნუნის  არხიდან  სასაზღვრო  თხრილი  გაავლო გუედენას  ველამდე.  უმაელების მიერ  მიტაცებული  ნინგირსუს  მინდორი  უმას  მხრიდან  220 გარდუს (126000 მეტრი) სიგრძეზე ჩამოჭრა. სამეფო  მინდორი9  კი მას არ  აუღია,  როგორც იყო, ისე დატოვა.  სასაზღვრო თხრილზე  წარწერიანი  სტელა  აღმართა  და  მესილიმის  ძველი  სტელაც  თავის   ადგილზე   დააყენა. უმას  კუთვნილი ველი  ეანათუმს არ მიუტაცნია. მან იქ, ნამნუნდაქიგარას  დასახლებაში  ააგო: ნინგირსუს  მიწაყრილი და ღვთაებების   ენლილის,  ნინხარსაგის10,   ნინგირსუსა და  უთუს11 სალოცავები.

    III.   გარდა  ამისა  ეანათუმმა   ყოველ   უმაელს   გამოსაღებად დაუწესა  თითო  გურუ  მარცვალი  ნანშესა12  და  ნინგირსუს  კუთვნილი  იმ  ქერის   ასანაზღაურებლად,  რაც  უმაელებმა  შეჭამეს. გუედენას  მიტაცების  პერიოდში,  აღებულ  იქნებოდა  სულ 344000 დიდი გურუ  მარცვალი, მაგრამ  ეს მარცვალი  არ  იქნა  გადახდილი. უფრო  მეტიც:  ურლუმამ,  უმასს  მმართველმა,  მოუწყვიტა წყალი ნინგირსუსა  და ნანშეს სასაზღვრო  თხრილებს13,  მათი სტელები მოთხარა და ცეცხლს მისცა, ნამნუნდაქიგარაში აგებული  ღვთაებათა  სალოცავები კი  დააქცია  და უცხო ქვეყნების  დახმარებით გაძლიერებულმა ნინგირსუს   სასაზღვრო  თხრილი  გადმოლახა.

    ლაგაშის   მმართველი  ენანათუმი  შეებრძოლა მას  ნინგირსუს მინდვრებისა და ყანების  ტერიტორიაზე  მდებარე   უგიგას   მინდორზე.

    IV.   ენთემენამ,  ენანათუმის   საყვარელმა   შვილმა,  დაამარცხა იგი.   ურლუმა  გაიქცა,   ხოლო  მისი   ჯარი  ენთემენამ  თვით   უმაში გაანადგურა.   მტრის  რჩეული  60-კაციანი  რაზმი  კი  ლუმაგირნუნთას  არხის  ნაპირას  მოსპო.  ურლუმას  ხალხის  გვამები  ველებზე  მიმოფანტა  ფრინველ-მხეცთა  საჯიჯგნად,  ხოლო მათი  ძვლები  მიწის მტვერს  შეურია  და  გროვებად  დაყარა  ხუთ  სხვადასხვა ადგილას...

    ამ  დროს  ილმა,  ზაბალამის  დასახლების მთავარმა  ქურუმმა, ძლევამოსილად  განვლო  მთელი   მხარე   გირსუდან  უმამდე,  თავი უმას  მმართველად  გამოაცხადა და წყალი მოუწყვიტა  ნინგირსუსა და  ნანშეს   სასაზღვრო  თხრილებს,  ნინგირსუს  მიწაყრილსა და მდინარე  ტიგროსამდე  გადაჭიმულ  გირსუს  არხთა  ნაპირების  გასწვრივ  მდებარე  მიწებს,  ნამნუნდაქიგარაში  აგებულ ენლილის,  ენქისა14 და ნინხარსაგის  სალოცავებს;  ლაგაშისათვის  სარგო  ხარკიდან 3600 გურუ მარცვალი  მიითვისა.

    V.  ენთემენამ   ლაგაშის   მმართველმა,  რამდენჯერმე   მიუგზავნა ილს  მოსალაპარაკებლად  თავისი   ხალხი,  მაგრამ  ილმა,  უმას  მმართველმა,   მინდორ-ყანების  მიმტაცებელმა  და  ბოროტების  მქადაგებელმა,  განაცხადა: „ნინგირსუს  სასაზღვრო  თხრილი  და  ნანშეს სასაზღვრო  თხრილი  ჩემია!“.  ნათქვამს ესეც  დაუმატა:  „ანთასურადან   მოკიდებული,  ვიდრე დიმგალაბზუს  ტაძრამდე  მდებარე  მიწებიც მე უნდა  მეკუთვნოდეს“.  მაგრამ  ენლილმა  და  ნინხარსაგმა  არ  მისცეს  ამის  განხორციელების საშუალება.

    ენთემანამ, ლაგაშის მმართველმა, ნინგირსუს  მიერ  გამორჩეულმა, ენლილის,  ნინგირსუსა და ნანშეს ჭეშმარიტი  სიტყვის  შესაბამისად  გაიყვანა სასაზღვრო  არხი მდინარე ტიგროსიდან  ნუნის არხამდე;  ნამნუნდაქიგარას კედლის საძირკველი კი ქვით  ააშენა;  თავისი  საყვარელი  მეუფის  ნინგირსუსათვის  და თავისი საყვარელი  დედოფლის  ნანშესათვის  ეს   ადგილები  ისევ   უკან   დაიბრუნა15.

 VI. ენთემენა, ლაგაშის მმართველი, ენლილისაგან სკიპტრაბოძებული,  ენქისაგან  სიბრძნეშთანერგილი,  ნანშეს  მიერ  გულში  სიყვარულით  ხსენებული, ნინგირსუსაგან ხელდასხმული,  დიდებული  მმართველი,  ღვთაებათა  სიტყვის  შემსმენელი!  მისმა მცველმა ღვთაებამ  შულუთულამ  დაე,  ილოცოს  ნინგირსუსა  და  ნანშეს  წინაშე  ენთემენას ხანგრძლივი სიცოცხლისათვის.

    თუ  ვინმე  უმადან  ოდესმე  გადმოლახავს  ნინგირსუსა  და  ნანშეს სასაზღვრო  თხრილებს ლაგაშის კუთვნილი ყანებისა და მინდვრების  ძალით  მისატაცებლად,  –   კუმას   მოქალაქე   იქნება   ის თუ  სხვა  უცხო  ქვეყნელი –  დაე,  განგმიროს  იგი  ენლილმა,  დაე ნინგირსუმ  დიდი  ბადე  ესროლოს  მას და დათრგუნოს  იგი თავისი ძლიერი ხელ-ფეხით, დაე, რისხვით  აღსდგეს  მის   წინააღმდეგ  საკუთარი  ქალაქის  მოსახლეობა  და დაამხოს  იგი   თავდაღმა  მისსავე ქალაქში.

შენიშვნები

1. ენლილი - შუმერული  პანთეონის უმაღლესი  ღვთაება,  ჰაერის  მეუფე.

2. ნინგირსუ - დამუშავებული  მინდვრებისა  და  არხების    მფარველი  ღვთაება:  თაყვანს სცემდნენ  ქალაქ  ლაგაშში, ითვლებოდა  ამ  ქალაქის  მეუფედ.

3. შარა - ქალაქ  უმას  მფარველი  ღვთაება,  ითვლებოდა  ბრძოლის  ღმერთად.

4. იგულისხმება  ამ    ღვთაებების  სამეუფო  ქალაქებისათვისს  საზღვრების  დადგენა.

5. სათრანა - ითვლებოდა  სამართლიანობის  მფარველ  ერთ-ერთ  ღვთაებად.

6. როგორც  ჩანს,   მესილიმის    მმართველობის  დროს  (XVII   ს:)  უმა   და  ლაგაში  ქალაქ  ქიშის  მეფეს ემორჩილებოდა.

7.  ტექსტის  ავტორს  სურს  საქმე ისე წარმოადგინოს, რომ უმაელების წინააღმდეგ  ლაგაშელთა  ბრძოლა  თვით  ღვთაება  ნინგირსუს  ბრძოლა  იყო.

8. მრისხანე   ღვთაებრივი  საბრძოლო  იარაღი,   იკონოგრაფიულად  მას   ღვთაების  ხელში  ჩვეულებრივ ბადედ  გამოსახავდნენ.

9.  იგულისხმება გუედენას  ველის  ის ნაწილი, რომელიც ქალაქ უმას ეკუთვნოდა.

10. ნინხარსაგი - შუმერული პანთეონის დედა  ღვთაება.

11. უთუ - მზის  ღვთაება.

12. ნანშე - ლაგაშის მფარველი ღვთაება. ითვლებოდა ნინგირსუს დად, იყო  სიზმრის და  წინასწარმეტყველების ღვთაება.

13. ყველაფერი,  რაც  ქალაქ  ლაგაშს  ეკუთვნოდა ოფიციალურად გამოცხადებული  იყო  ამ   ქალაქის  მფარველი  ღვთაებების  ნინგირსუსა და   ნანშეს  საკუთრებად.

14. ენქი  მიაჩნდათ  სიბრძნის  ღვთაებად.

15. ენთემენამ,  როგორც ჩანს,  ზოგიერთი  დათმობის  ფასად  უმასთან  საქმე დაზავებით  დაამთავრა.

    ტექსტი 2: ურუქის ლუგალ-კინიშე-დუდუსთან დადებული კავშირი. იგი ორ მეფეს შორის სამშვიდობო დიპლომატიური ხელშეკრულების უძველესი ხსენებაა. ტექსტი ასევე ორ კონუსზეა შემორჩენილი.

    I. „ინანასთვის1 და ლუგალ-ემუშისთვის2, ენთემენასთვის ლაგაშის მმართველისთვის ე-მუშისთვის, მათი საყვარელი ტაძარი ააშენა და შეუკვეთა ეს თიხის ლურსმნები. ენთემენამ რომელმაც ააშენა ე-მუში“,

    II. „მისი პირადი ღმერთი არის შულ-უტული3. იმ დროს, ენთემენამ ლაგაშის მმართველმა და ლუგალ-კინეშ-დუდუმ4, ურუქის მმართველმა, დაამყარეს ძმობა“.

შენიშვნები

1. ინანა - უძველესი მესოპოტამიური ქალღმერთია, რომელიც ომის, სიყვარულისა და ნაყოფიერების სიმბოლოა. ის ასევე ასოცირდება პოლიტიკურ ძალაუფლებასთან, ღვთაებრივ კანონთან, სექსუალურობასთან, გამრავლებასა და სილამაზესთან. თავდაპირველად შუმერებში სცემდნენ თაყვანს, აქადელები, ბაბილონელები და ასურელები მას იშთარის სახელით იცნობდნენ. მისი ძირითადი ტიტულია „ცის დედოფალი“ . ინანა იყო ქალაქს ურუქის მფარველი ქალღმერთი.

2. ლუგალ-ემუში - იგულისხმება დუმუზიდი/დუმუზი - დაკავშირებული იყო სოფლის მეურნეობასთან და მწყემსებთან, რომელიც ასევე იყო ქალღმერთ ინანას (მოგვიანებით ცნობილი როგორც იშტარი ) პირველი და მთავარი მეუღლე. შუმერულ მითოლოგიაში დუმუზიდის და იყო გეშტინანა, სოფლის მეურნეობის, ნაყოფიერებისა და სიზმრების ახსნის ქალღმერთი. შუმერულ მეფეთა სიაში დუმუზიდი მოხსენიებულია, როგორც ბად-ტიბირას ქალაქის წარღვნამდელი მეფე და ასევე ურუქის ქალაქის ადრეული მეფე.

3. შულ-უტული - იყო მესოპოტამიური ურ-ნანშეს დინასტიის ლაგაშის მმართველების პირადი ღმერთი. მისი სახელი შუმერულად „ახალგაზრდა მწყემსს“ ნიშნავს.

4. ლუგალ-კინიშე-დუდუ იყო ურუქის და ურის მეფე, რომელმაც მისივე ტექსტის ცნობით ქიშიც შემოიერთა: „ანის, ყველა ქვეყნის მეფისა და ინანას, იანას ქალბატონისთვის, ლუგალ-კინიშე-დუდუსთვის, ქიშის მეფისთვის. როდესაც ინანამ ლუგალ-კინიშე-დუდუს მეფობის გარდა, სამეფო ძალაუფლებაც მისცა, მან მას ურუქში სამეფო ძალაუფლების განხორციელების უფლება მისცა და ურშიც .“

ასე იწყებოდა ქართველთა ამბოხი (დავით აღმაშენებლის მეფობის დასაწყისი. ავტორი უ. მურღულია)

1092 წლის შემოდგომა შემოსულიყო. იმ დღეს თბილი ამინდი იყო, ამიტომ 19 წლის დავით მეფე გეგუთს მივიდა და საქმეთა გაძღოლა მის ეზოში დადგმული ტახტიდან ისურვა. ამ დროს მსახური მოვიდა და მსტოვრების მოტანილი ვრცელი მოხსენების გადასცა მეფეს. მოხსენებამ მეფე კარგ ხასიათზე დააყენა.

მოხსენებაში ეწერა: „სელჩუკები ინდოეთიდან ეგეოსის ზღვამდე ლამის ყველაფერს აკონტროლებენ და კონსტანტინოპოლის დაპყრობას და ევროპაში გადასვლას გეგმავენ, თუმცა მალე ყველაფერი შეიცვლება. მალიქ შაჰს მრავალი ვაჟი ჰყავდა სხვადასხვა ცოლებისგან. ორი უფროსი უკვე წაართვა განგებამ. ახლა შემდეგი ვაჟების ჯერი იყო. ქვეყანას ფორმალურად დიდი სულთანი მალიქ შაჰი მართავდა, თუმცა რეალურად ყველაფერს, უკვე ოცი წელი გასულიყო, დიდი ვეზირი ნიზამ ალ მულქი განაგებდა, რომლის შიში თვით დიდ სულთანსაც ჰქონდა. დიდ ვეზირი ტახტზე უფროს ვაჟს, 12 წლის ბარქიარუკს ამზადებდა, ხოლო გარდაცვლილი ვაჟების დედას, თერქენ ხათუნს ტახტი 5 წლის მესამე ვაჟისთვის, მაჰმუდისთვის უნდოდა და ხვდებოდა, რომ ნიზამ ალ მულქის სიცოცხლეში მის ამ ოცნებას აღსრულება არ ეწერა. თერქენ ხათუნმა გადმოიბირა მეორე ირანელი ვეზირი ტაჯ ალ მულქი, რომელსაც მხარდაჭერის სანაცვლოდ დიდი ვეზირის პოსტი შესთავაზა. ტაჯმა ნიზამი სულთნის წინაშე კორუფციაში დაადანაშაულა. თუმცა, მალიქ შაჰ I-მა ნიზამის გათავისუფლება ვერ გაბედა.

მაშინ ნიზამი ამოქმედდა და დიდი სულთანს მისწერა: „თუ ჯერ არ გაგიგია, რომ მე შენი თანასწორი ვარ მმართველობის საქმეში, მაშინ იცოდე, რომ ამ ძალაუფლებას მხოლოდ ჩემი სახელმწიფო მოღვაწეობისა და განსჯის წყალობით მიაღწიე. ნუთუ არ გახსოვს, როდის მოკლეს შენი მამა და მე ავიღე პასუხისმგებლობა საქმის წარმოებაზე და დავამარცხე აჯანყებულები, რომლებიც მისივე ოჯახიდან იყვნენ? ამ სამეფოს სტაბილურობა ჩემს სამელნესთანაა დაკავშირებული და თუ ოდესმე ამ სამელნეს დავხურავ, ეს სამეფო ძალაუფლება დაეცემა“.

ნიზამ ალ მულქს სხვა დიდი მტერიც ჰყავდა ტეროტირტული ორგანიზაცია ისმალიტების ლიდერ ჰასან საბაჰის სახით, რომელსაც ებრძოდა და ცოტა ხნით ადრე ალამუთის აღებაც კი სცადა, თუმცა ვერ მოახერხა.

ერთ დღეს, ნიზამ ალ-მულქი ისპაჰანიდან ბაღდადისკენ გაემართა. იდგა 1092 წლის 14 ოქტომბერი. ამ დროს მას სუფიას ფორმაში გადაცმული ვინმე ბუ ტაჰირ არანი მიუახლოვდა და ხანჯალი ჩასცხო. ვინ იყო მკვლელი? გავრცელებული ვერსიით ასასინი, თუმცა შესაძლოა შაჰის ან დედოფლისა და მისი მოკავშირეების მიგზავნილი ყოფილიყო. რადგან მკვლელი ნიზამის მცველმა მაშინვე მოკლა, შეუძლებელი გახდა დანამდვილებით იმის დადგენა, თუ ვინ გამოგზავნა იგი.

დიდი სულთანი მალიქ შაჰი და მისი ოჯახის ნაწილი კმაყოფილი იყო. დიდი ვეზირი დაკრძალეს და სამეფო კარზე პოლიტიკური გადაჯგუფებები დაიწყო. ტაჯმა დიდი ვეზირის პოსტი მიიღო.

ნიზამ ალ მულქს ვაჟები და გავლენიანი დაჯგუფება დარჩა, რომელიც სულაც არ აპირებდა დანებებას და ძალაუფლების დათმობას.

ცოტა ხანში მალიქ-შაჰი ისპაჰანიდან ბაღდადისკენ წავიდა და გადაწყვიტა ალ-მუკტადის გადაყენება რათა ხალიფას თავისი ოჯახის წევრი დაენიშნა. სულთანმა ეს საქმე ვერ მოასწრო.

1092 წლის 19 ნოემბერს მალიქ შაჰმა ტყეში ნადირობა გადაწყვიტა, რა დროსაც მოულოდნელად გარდაიცვალა. საუბრობდნენ რომ ის მოწამლეს. ერთნი ისმაილიტებს აბრალებდნენ, მეორენი ნიზამ ალ მულქის შვილებს.

თერქენ ხათუნის ბრძანებით, მალიქ-შაჰის ცხედარი ისპაჰანში გადაასვენეს, სადაც მედრესეში დაკრძალეს. მასთან ერთად ჩაესვენა სელჩუკების დიდების მზეც.

იმპერია ტახტის მოცილე ვაჟების უკან შექმნილი დაჯგუფებებს შორის შიდაომებშა და ინტრიგებში ჩაიძირა და დაშლა დაიწყო“.

დავითმა კითხვა დაასრულა თუ არა, ციხე-დარბაზში შევიდა, ფანჯარაში გაიხედა და ფიქრს მიეცა... გენიალურ თავში მეფეს უამრავი კითხვა უტრიალებდა.... რა იქნება ახლა? ნუთუ ეს შანსია? უკეთეს შანსს უნდა დაველოდო? ქვეყნის დიდი ნაწილი მომთაბარეთ უპყრია და ყველაფერს ანადგურებენ. დაქცეულია ჩემი ქალაქები და სოფლები, თითქმის აღარავინ თესს და ვაჭრობს. ამ დროს თურქნი თავიანთ საქონელს ჩვენს ბაღვენახებში არხეინად აძოვებენ და რას ვაკეთებთ ამ დროს ჩვენ? სადამდე ვითმინოთ? რამდენი მამაკაცი და ქალბატონი, ბავშვი და მოხუცი, მღვდელი და დიაკვანი უნდა შეიწიროს ამათმა პარპაშმა? ასე ხომ გადავშენდებით სულ?... დაქცეული ქვეყანა აღსადგენია, მაგრამ სანამ მომთაბარენი პარპაშებენ ვერაფერსაც გავაკეთებთ...

ამ დროს მეფემ თავი დარბაზისკენ მოაბრუნა და ყვირილი დაიწყო: აღკვეთეთ მომთაბარენი!!! მოკალით ყველა!!! უკლებლივ ყველა!!! ქალიც და მამაკაციც!!! ყველა თურქი, მომთაბარე და ველური!!! დახოცეთ ყველა!!! მათი კარვები დაწვით!!! ნახირი კი შეკრიბეთ და ჩვენს გლეხებს დაურიგეთ!!! საკმარისია ამდენი მოთმენა!!! შეკრიბეთ ჯარი!!! ყველანი გავდივართ!!! გამთენიიდან გავდივართ!!!

მეორე დილით, გამთენიისას, როდესაც ქართლის ველზე გაშლილ თურქმომთაბარეთა კარვებში ყველას ეძინა; მეფე და ქართველი მეომრები მათ თავზე არწივებივით დაეცნენ და დაიწყო ცოდვის ტრიალი. ხოცავდნენ ყველას, წვავდნენ კარვებს და იქედან გამოქცეულს სულს აფრთხობინებდნენ. რევანში სრული იყო, სასტიკი და ყოვლისმომცველი. ასე იწყებოდა საქართველოს გათავისუფლება. ასე იწყებოდა დავითის შურისძიება. ასე იწყებოდა ქართველთა ამბოხი...