ყივჩაღების ჩამოსახლება საქართველოში

პოლიტიკურად, ეკონომიკურად და კულტურულად ზეაღმავალი საქართველოსათვის, რომლის საშინაო და საგარეო გეგმები სულ უფრო მზარდი და მრავლისმომცველი იყო, აუცილებელს ხდიდა ლაშქრის გამრავლებისათვის ქმედით, გონივრულ ზრუნვას. სახელმწიფოსა და მისი მეფის მიერ დასახული დიდი ამოცანების გადასაწყვეტად საკმარისი არ იყო ის ღონისძიებები, რაც დავითმა თავისი მეფობის პირველ ეტაპზე სამხედრო საქმის ორგანიზაციის მიზნით გაატარა.

ლაშქრის სიმრავლე განსაკუთრებით საჭირო გახდა მას შემდეგ, რაც დავითმა ზედიზედ აიღო მრავალი ციხე-ქალაქი. რა თქმა უნდა გამუდმებულმა ბრძოლებმა ქართული ლაშქარი დაღალა და რიცხობრივადაც შეამცირა. ამასთან მოპოვებული გამარჯვების განმტკიცების მიზნით ლაშქრის ერთი ნაწილი ქალაქთა და ციხეთა შინა მდგომად და დამჭირველად იქნა გამწესებული.

დავითის ისტორიკოსი საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ საქართველოს გაზრდილი მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად არ იყო საკმარისი ქართული ლაშქარი. „ხედავდა რა მეფე დავით ესე-ოდენთა ზეგარდამოთა ღმრთისა მიერ წყალობათა, შეწევნათა, ძლევათა და გამარჯვებათა თვისთა, და რომელთა ღმერთი მოსცემდა სამეფოთა ქვეყანათა, ქალაქთა და ციხეთა, რამეთუ არა იყო ესოდენი სიმრავლე ლაშქართა სამეფოსა შინა მისსა, რათა-მცა ქალაქთა და ციხეთა შინა მდგომად და დამჭირველად და კვლავ თვით მის თანა მყოფად და მოლაშქრედ-მცა კმა ეყვნენ დაუცხრომელად მიმოსლვასა ლაშქრობასა მისსა ზამთარ და ზაფხულ ამისთვის-ცა მოიკრიბა გონება, კეთილად და გონიერად გამგონე, ვითარცა დავით, სულისა მიერ წმიდისა, აიღო მაღლად თავი თვისი და მიმოავლო თვალი გონებისა თვისისა და განიცადა კეთილად, განიზრახა სამეფოთა ცნობითა, რომელიც არა კმა იყვნენ სამეფოსა მისისანი თანა-მიყოლად კრთომათა და წადიერებათა სულისა მისისათა“.

რა მოთხოვნებია დასმული ლაშქრის წინაშე? დავითს ლაშქრის ერთი ნაწილი მის თანამყოფად ესაჭიროებოდა, მეორე დიდი ნაწილი დაუცხრომელად მიმოსვლასა ლაშქრობასა მისცა ზამთარ და ზაფხულ. ე. ი. ეს ლაშქარი ფაქტობრივად მუდმივი იყო, რადგან წლის ყოველ დროს დაუცხრომელ ლაშქრობა ისახავდა მიზნად. მესამე ნაწილი ლაშქრისა როგორც ზემოდაც აღინიშნა აღებული ციხე-ქალაქების დასაკავებლად და შემდგომ შინა მდგომად იყო საჭირო.

ამოცანა დიდი და მნიშვნელოვანი იყო. ლაშქარი რიცხობრივად ისე უნდა გამრავლებულიყო, რომ ქვეყნის ზეაღმავალი ეკონომიკის განვითარება არ უნდა შეწყვეტილიყო. ე. ი. მატერიალური დოვლათის მწარმოებელი მასა არ უნდა მოწყვეტილიყო თავისი ძირითადი სამუშაოდან.

დავითმა და საქართველოს სამეფო კარმა ქვეყნის ფეოდალური ლაშქრის გამრავლება არაქართული წარმოშობის მოლაშქრეთა გადმოსახლების გზით გადაწყვიტა.

საქართველოში უცხოელთა ჯარის მოწვევა არ ყოფილა უჩვეულო მოვლენა. კავკასიის მთიანეთში ან იმიერკავკასიაში ხდებოდა ასეთი ლაშქრის დაქირავება, თანაც გარკვეული პირობით, დათქმულ დროს მტრის წინააღმდეგ ალაშქრებდნენ ხოლმე და მერე ისევ შინ გაისტუმრებდნენ.

XII ს I მეოთხედში როცა საქართველო ესოდენ გაძლიერების გზას ადგა ბუნებრივია დროებითი დაქირავება ჯარისა ვერ დააკმაყოფილებდა ქვეყნის მოთხოვნებს. დღის წესრიგში დგებოდა საჭირო რესურსების გამონახვა და მუდმივი ჯარის შექმნის საკითხი. საქართველოს სახელმწიფოს მესვეურებმა ყივჩაყთა გადმოსახლებისაკენ აიღეს გეზი.

დავითი როცა რეფორმებს ატარებდა, მათ შორის როცა მუდმივი ლაშქრის შექმნაზე ზრუნავდა დაინტერესებული იყო იმითაც, რომ რაც შეიძლება მეტად შეეზღუდა დიდგვაროვან ფეოდალთა პოლიტიკური უფლებები და გაეძლიერებინა მეფის ხელისუფლება.

უცხოელთა გადმოყვანითა და მუდმივი ჯარის შექმნით მეფე ფეოდალებისაგან სრულიად დამოუკიდებელი ხდებოდა, ამდენად უცხოელთა გადმოსახლების ძირითად მიზეზად უნდა ჩაითვალოს 2 ფაქტორი: ფეოდალური საქართველოს მთავრობის ზრუნვა ეკონომიკური ძლიერების შენარჩუნებისა და შემდგომი აღმავლობისათვის და სამეფო კარის ბრძოლა ძლიერი ფეოდალური მონარქიის შექმნისათვის.

რაც შეეხება დავითის ისტორიკოსის იმ თქმას, რომ „არა იყო ესოდენი სიმრავლე ლაშქართა სამეფოსა“, ეს მხოლოდ რეალური სურათის წარმოდგენისათვის არ არის განცხადებული, არ არის გამორიცხული, რომ ვინმე წინ აღუდგა იმ ღონისძიებებს, რომლებიც მიზნად ისახავდნენ უცხო ეროვნების ხალხის სამუდამო ჩამოსახლებას საქართველოში და სამეფო კარმაც თავისი მოქმედების დასასაბუთებლად მკვეთრად წარმოაჩინა ეს მხარე. დავითის ისტორიკოსმაც რა თქმა უნდა შეიტანა იგი თავის თხზულებაში. ამ თხზულებიდან ჩანს, რომ მაბრალობელნი ყივჩაღთა გადმოყვანაში სამეფო კარის ხარვეზს ხედავდნენ, არასწორად მიაჩნიათ ეს ნაბიჯი.

საკითხი ისმება ასე, რატომ მაინცდამაინც ყივჩაღების გადმოყვანა და მათგან მუდმივი ლაშქრის შექმნა გადაწყდა? ამ კითხვის ახსნა დავითის ყივჩაღებთან მოყვრობით ვერ იქნება მთლად დამაკმაყოფილებელი მეცნიერული თვალსაზრისით. ყივჩაღების ყოფა-ცხოვრებაში საქართველოს მეფემ და სამეფო კარმა შენიშნა ის ფაქტორები, რომლებმაც განაპირობეს სწორედ ყივჩაღებისაკენ გეზის აღება.

ყივჩაღები კავკასიონის ჩრდილოეთით მდ. დონიდან მოკიდებული კასპიის ზღვის ნაპირებამდე ცხოვრობდნენ. ისინი განვითარების დაბალ საფეხურზე იდგნე. მათში XII საუკუნეში ჯერ კიდევ გვაროვნული წყობილება იყო და ტომებად ცხოვრობდნენ. ისინი ცნობილი იყვნენ კარგი საბრძოლო თვისებებით, ამასთან ნების დამყოლნი და უპრეტენზიონი იყვნენ. დავითმაც კარგად უწყოდა კეთილად ყივჩაღთა ნათესავისა სიმრავლე, წყობათა შინა სიმხნე, სისუბუქე და მიმოსვლა, სიფიცხე მიმართებისა, ადვილად დასამჭირველობა და ყოვლითურთ მომზავებლობა ნებისა თვისისა.

ყივჩაღებთან მსოფლიოს არაერთი ხალხისა და სახელმწიფოს (ბიზანტია, კიევის რუსეთი, ბულგარეთი, უნგრეთი, პოლონეთი და სხვა) წარსულია დაკავშირებული. ცენტრალური და შუა აზიის ველებიდან მოსულ ამ მომთაბარე ტომებს წილად ხვდათ ტერიტორიულად მოცილებულ სხვადასხვა ხალხებთან ურთიერთობა; ზოგთან მტრული, ზოგთან კეთილმეზობლური. ყივჩაღები თურქული მოდგმისანი იყვნენ. XI ს. მათ ეკავათ დიდი ტერიტორია დნეპრიდან თურანის მთიანეთამდე. ისინი ჩრდ. კავკასიაშიც მრავლად იყვნენ. მათ ორგანიზაციაც შესაბამისი ჰქონდათ, ისინი ურდოებად ცხოვრობდნენ ზამთრობით სადგომებში მდინარეთა პირას.

XI ს. ისინი პირველყოფილი თემური წყობილების რღვევისა და კლასობრივი საზის შექმნის სტადიაზე იყვნენ. ყივჩაღები სწრაფი და მარჯვე მეომრები იყვნენ, არაერთხელ დასცეს შიშის ზარი აღმ ევროპის ქვეყნებს. მათი ერთი ნაწილი, რომელსაც სივჩანი მეთაურობდა დონს გაღმა გადავიდა, მეორე ნაწილი კი რომელსაც მისი ძმა ოტროკი (ქართული წყაროებით ათრაქა) ედგა სათავეში ჩრდ. კავკასიაში მოვიდა ოსების მეზობლად.

ყივჩაღებსა და ოსებს შორის იმთავითვე იჩინა თავი უთანხმოებამ. ყივჩაღების მეჯოგურმა მეურნეობა შეუთავსებელი იყო ოსთა დაწინაურებულ მიწათმოქმედებასთან. მათ ურთიერთქიშპს თავიდან ალბათ საქართველოს სამეფო კარიც შეუწყობდა ხელს, რადგან ჩრდ. კავკასიაში ახალი მეომარი ტომის გამოჩენა მთელს ამიერკავკასიას შეუქმნიდა საფრთხეს, ოსებს კი მათი შეჩერება კავკასიის ცენტრალური გადასასვლელებისაკენ უფრო ადვილად შეეძლოთ.

სამხრეთ რუსეთის სტეპებში ყივჩაღები პირველად XI ს. შუახანებში გამოჩნდნენ. მათი თავდასხმები რუსებზე ამ საუკუნის 50-80-ან წლებში არც ისე ხშირი იყო და დიდი ზარალიც არ მოჰქონდა.

1091 წელს კი ყივჩაღებმა ბიზანტიის იმპერიასთან, ალექსი კომნინოსთან ერთად შეკავშირებულებმა გაანადგურეს პაჭანიგები და აქედან მოკიდებული მოსვენებას არ აძლევდნენ კიევის რუსეთს.

ყივჩაღთა წინააღმდეგ ძალზედ ქმედითი ზომები ჩაატარა პერეიასლავის, შემდგომში კიევის მთავარმა ვლადიმერ ვსევოლოდის ძე მონომახმა, რომელმაც შეძლო მომთაბარეთა ფაქტობრივი განადგურება, რუსეთის საზღვრების გარეთ განდევნა. ვლადიმერმა ყივჩაღთა წინააღმდეგ რამდენიმე დიდი ლაშქრობა მოაწყო 1103, 1107, 1109, 1111 და 1116 წლებში, რომელთა შემდეგ ოტროკი (ათრაქა) და მასთან ერთად ყივჩაღთა 40000 ოჯახი გადასახლებულან საქართველოში.

როგორც ვხედავთ ყივჩაღთა გადმოსახლებას საქართველოში ხელი შეუწყო იმ გარემოებამაც, რომ ისინი ძალზედ შევიწროებულნი იყვნენ კიევის მთავრის ვლადიმერ მონომახისაგან და მათ ქმედით წინააღმდეგობას ვეღარ უწევდნენ.

ყივჩაღთა დაბალი განვითარების საფეხურზე ყოფნა სასარგებლო იყო საქართველოსთვის; აი რატომ, როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ საქართველოს სამეფო კარს გადაწყვეტილი ჰქონდა არა დროებითი დაქირავება ჯარისა (ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს დასაქირავებელი ხალხის განვითარების დონეს), არამედ მუდმივი ჯარის შექმნა გადმოსახლებული ხალხის ბაზაზე უნდა მომხდარიყო, ასეთ შემთხვევაში დაბალი განვითარების ხალხის მითუმეტეს ისეთის, რომელიც თითქმის მომთაბარულ ცხოვრებას ეწეოდა, იმიტომ იყო ხელსაყრელი, რომ ეს უკანასკნელი ადვილად შეეგუებოდა ახალ გარემოს, გარდა ამისა, როგორც წესი მოექცეოდნენ მათზე გაცილებით უფრო მაღალი კულტურის მქონე ხალხის – ქართველების გავლენის ქვეშ და თვითონაც გაქართველდებოდნენ. ე. ი. საქართველო მათთვის სამშობლო გახდებოდა და მათი ერთგულებაც ამ ქვეყნისათვის ბრძოლისათვის დიდი იქნებოდა.

საქართველოს სამეფო კარს კარგად უნდა ჰქონოდა გათვალისწინებული ყველა ზემოდ ჩამოთვლილი დეტალი, როცა გეზს ყივჩაღთა გადმოსახლებისაკენ იღებდა, გათვალისწინებული უნდა ჰქონოდა ისიც, რომ ყივჩაღების ერთგულება მხოლოდ 1 ნებისადმი დავითისადმი საკმარისი არ იყო და ამიტომ თავიდანვე იფიქრებდნენ მათ გაქართველებაზე რათა ეს უკანასკნელნი საერთოდ ქვეყნის ერთგულნი ყოფილიყვნენ და არა მხოლოდ მეფისა. ამდენად საქართველოს სამეფო კარის მიერ სწორედ ყივჩაღების გადმოსახლებაზე გეზის აღების მიზეზი მათ კარგ საბრძოლო თვისებებთან, ადვილად დასამჭირვებელსა და ყოვლითურთ მომზავებლებელთან ერთად განვითარების დაბალი დონე იყო, რაც ყივჩაღების უმტკივნეულოდ ჩამოსახლებისა და მათზე ზეგავლენის მოხდენის საშუალებას იძლეოდა.

საქართველოს სამეფო კარს ყივჩაღთა თანხმობა გარანტირებული ჰქონდა იმითაც, რომ რუსეთის მთავრობისაგან შევიწროებული და დარბეული თავიანთი საცხოვრებლიდან გამოდევნილი ყივჩაღებისათვის საქართველოში გადმოსახლება შველას უდრიდა.

როგორც დავინახეთ ყივჩაღთა ჩამოსახლება მათგან მუდმივი ლაშქრის შექმნის მიზნით საქართველოს სამეფო კარს ღრმად ჰქონდა აწონ-დაწონილი, რადგან მის გატარება-შესრულებას დიდი წინდახედულება და დაკვირვება სჭირდებოდა.

დავითის ისტორიკოსი მოგვითხრობს: „და უწყოდა კეთილად ყივჩაყთა ნათესავისა სიმრავლე, და წყობათა შინა სიმხნე, სიმსუბუქე და მიმოსლვა, სიფიცხე მიმართებისა, ადვილად დასამჭირვლობა და ყოვლითურთ მომზავებლობა ნებისა თვისისა. და ამათ თანა უადვილეს იყვნენ მოსლვად მახლობელობითა-ცა და უპოვარებითა, და რამეთუ პირველ მრავალთა წელთასა მიერ მოეყვანა სანატრელი და ყოვლად განთქმული სიკეთითა გუარანდუხტ დედოფალი, შვილი ყივჩაყთა უმთავრესისა ათრაქა შარაღანის ძისა, სჯულიერად მეუღლედ თვისად და დედოფლად ყოვლისა საქართველოსა. ამისთვის-ცა წარავლინა კაცნი სარწმუნონი და მოუწოდა ყივჩაყთა და სიმამრსა თვისსა. 

ხოლო მათ სიხარულით მიითვალეს, ოღონდ ითხოვეს გზა მშვიდობისა ოვსთაგან. ამისთვის-ცა ბრძანა მეფემან წასლვა ოვსეთს, და სიტყვასა-ვე თანა წარემართა და თან წაიყვანა გიორგი ჭყონდიდელი და მწიგნობართუხუცესი თვისი, კაცი სრული ყოვლითა სიკეთითა სულისა და ხორცთასა, სავსე სიბრძნითა და გონიერებითა, განმზრახი, სვიანი და ფრთხილი, თანა-აღზრდილი აღმზრდელი პატრონისა და თანა-განმკაფელი ყოველთა გზათა, საქმეთა და ღვაწლთა მისთა. შევიდნენ ოვსეთს და მოეგებნენ მეფენი ოვსეთისანი და ყოველნი მთავარნი მათნი, და როგორც მონანი დადგნენ წინაშე მისსა. და აიღეს მძევალნი ორთაგან-ვე, ოვსთა და ყივჩაყთა, და ასე ადვილად შეაერთა ორნი-ვე ნათესავნი. და ჰყო შორის მათსა სიყვარული და მშვიდობა როგორც ძმათა. და დაიკავა ციხენი დარიალსა და ყოველთა კართა ოვსეთისათა და კავკასიისა მთისათანი და შექმნა გზა მშვიდობისა ყივჩაყთათვის, და გამოიყვანა სიმრავლე ფრიად დიდი; და სიმამრი და ცოლის ძმანი თავისი არა ცუდად დაიღალდნენ; არა ცუდ იქმნა გამოყვანა მათი, არამედ მათითა ხელითა მოსრა სრულიად სპარსეთისა ძალნი, და დასცა შიში და ზარი ყოველთა მეფეთა ქვეყანისათა, და მათითა თანადგომითა ქმნნა საქმენი დაურწმუნებელნი, ვითარცა ითქვას წაღმართ. 

ხოლო მაშინ ოვსეთს ყოფასა მიიცვალა გიორგი ჭყონდიდელი; თავ-ადგა სიყრმითგანთა პატრონისა მსახურებათათვის; და პატივითა დიდითა წარმოგზავნა მონასტერსა ახალსა და იქ დაემარხა. რომელიც იგლოვა ყოველმან სამეფომან და თვით მეფემან, ვითა მამა და უმეტეს-ცა მამისა, შემოსითა შავისათა ორმოც დღე, ვიდრემდე იშვა ვახტანგ, რომლისა ხარებითა დაიხსნა გლოვა“.

გიორგი ჭყონდიდელის გარდაცვალების შემდეგ (1118 წ.) მწიგნობართუხუცესად მეფემ გიორგი ძმისწული სვიმონ ბედიელ-ალავერდელი დანიშნა, რომელსაც 1124 წ. ჭყონდიდლობაც მიუმატეს.

„ხოლო ყივჩაყი დააყენა ადგილთა მათ მარჯვეთა დედა-წულითა მათითა, რომელთა თანა იყო წყობად განმავალი რჩეული ორმოცი ათასი. ესენი განასრულა ცხენებითა და საჭურველითა“. ყივჩაყების ნაწილი დავით აღმაშენებელმა დაასახლა ძირითადად აღმოსავლეთ საქართველოში, თურქ-სელჩუკთა შედეგად დაცარიელებულ შიდა ქართლში, ჩრდილო სომხეთში, ჰერეთში, საქართველოს სასაზღვრო-სანაპირო ზოლში, სადაც მათ მოვალეობას სახელმწიფო საზღვრის გამაგრება შეადგენდა.

„თვით ყივჩაყთა უმრავლესნი ქრისტიანე იქმნებოდნენ დღითი-დღე, და სიმრავლე ურიცხვი შეეძინებოდა ქრისტესა. ესენი რა ასე შემოიკრიბა, და დააწყვნა გვარად-გვარად და დაუდგინა სპასალარნი და მმართებელნი; და ეგრეთ-ვე თვისისა სამეფოსა სპანი, რჩეულნი და მოკაზმულნი, ცხენ-კეთილნი და პირ-შეუქცეველნი; და საშუალ მათსა თვით იგი უმსგავსო სპასპეტი და წინა-მბრძოლი, მიმსგავსებული ძველისა ქაიხოსროსთვის მოთხრობილთა, წინა-უძღოდა, და იწყო რბევად სპარსეთისა, შარვანისა და სომხითისა დიდისა. რამეთუ არა დაღლებოდა, არ-ცა მოეწყინებოდა, არამედ ჟამიერად და წესიერად ალაშქრებდა მათ, მართებდა და განაგებდა მსგავსად მისსა დიდ-გონეობითა, და ვინ-ღა-მცა იყო წინა-მდგომი მისი, და ანუ მიმმართი ომისა მის წინაშე“. 

ამდენად საქართველოს სამეფო XII საუკუნის 20-ანი წლებისათვის სამხედრო თვალსაზრისით საკმაოდ ძლიერი სახელმწიფო იყო.

როგორც ზემოთ ვნახეთ ყივჩაღები თავიანთი ოჯახებითურთ იქნენ გადმოსახლებული. ამასთან თითოეული ოჯახის ფეოდალური ვალდებულება იყო თითო მოლაშქრე მუდმივად მიეცა ქვეყნისათვის. ყივჩაღებს მეომრისათვის ყველა საჭირო ატრიბუტთან ერთად მიეცათ მიწა, ბუნებრივია, რომ ამ გზით შექმნილი ჯარი ჩვეულებრივი დაქირავებული გვარდია არ იყო, იგი არსებითად განსხვავდებოდა ისეთი დაქირავებული ჯარისგან როგორიც როქის სპა იყო.

ყივჩაღები უშუალოდ ჩაებნენ ფეოდალური საქართველოს ცხოვრებაში. მათი განსხვავება ქართველი გლეხებისაგან სახელმწიფოსადმი ვალდებულება-დამოკიდებულებაში უნდა გამოხატულიყო, კერძოდ ყივჩაღთა ვალდებულება მხოლოდ სამხედრო სამსახურში უნდა ყოფილიყო, სხვა მხრივ კი ყივჩაღი მოსახლეობა ალბათ თავისუფალი იყო. არ არის გამორიცხული ისიც, რომ სამხედრო სამსახური ბეგარის სახით დაწესებულიყო.

ყივჩაღთა გადმოყვანისათვის ქმედითი ღონისძიებების გატარება დავითმა 1118 წლის II ნახევარში დაიწყო ლორისა და აგარანის აღების შემდეგ და უნდა ვიფიქროთ, რომ 1119 წელს მთლიანად მოაგვარა ეს საქმე დაასრულა ყივჩაღთა ჩამოსახლება.

ამგვარად 1118–19 წლებში ძირითადად გადაწყდა მუდმივი ლაშქრის შექმნის პრობლემა, ამ ლაშქრის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენდნენ ყივჩაღები. დავითის ისტორიკოსის მიხედვით ისინი 40000 იყვნენ, მათ გარდა მუდმივ ლაშქარში როგორც დასტურდება ქართველებიც იყვნენ.

ვახუშტის და იოანე ბატონიშვილის მტკიცებით დავითს ჰყავდა 60000-ანი მუდმივი ლაშქარი, აქედან თუკი 40000 ყივჩაყი იყო ბუნებრივია დანარჩენი 20000 ქართველი იქნებოდა. ვახუშტი ამ ლაშქარს მარადის მცველს უწოდებს, იოანე ბატონიშვილი კი აღნიშნავს, რომ დავითს ყოველთვის მზად ჰყვა როჭიკით 60000 მხედარი კაცი.

ნიშანდობლივია, რომ დავითმა მუდმივი ლაშქრის წევრებს წინანდელთან შედარებით განსხვავებული პატივი მიაგო. როგორც ჩანს დავითი ლაშქარს როჭიკით-კვებდა ანუ ჯამაგირით ინახავდა. მან აკრძალა ომების დროს წამოღებული ნადავლის მოლაშქრეთა შორის განაწილება.

როგორც ირკვევა დავითმა საგანგებო გადასახადიც შემოიღო – „საყივჩაღო“, რომელსაც შესაბამისი მოხელეები მესაყივჩაღეები კრეფდნენ. ეს სრულიად კანონზომიერი მოვლენა იქნებოდა. ახლადგადმოსახლებულ ყივჩაყებს ესაჭიროებოდათ გასრულება ცხენებითა და საჭურვლით. ამასთან ყივჩაყთა ლაშქრის შენახვა-გამოკვებაც მნიშვნელოვანი ტვირთი, დამატებითი ეკონომიკური პრობლემა იყო საქართველოსათვის.

საქართველოსა და ყივჩაღებს შორის გარკვეულ დროს კეთილი დამოკიდებულება სუფევდა. ფაქტია, რომ დავითს ყივჩაღთა ერთერთი ტომის ათრაქა შარაღანის ძის ქალი გურანდუხტი ჰყავდა ცოლად და ისიც ფაქტია, რომ ჩამოსახლებული ყივჩაღები კარგად შეეგუენ საქართველოს მოსახლეობას, სწრაფად გაქრისტიანდნენ და გაითქვიფნენ ქართულ მოსახლეობაში, მოხდა ასიმილაცია.

საგულისხმოა, რომ ყივჩაღთა ჩამოსახლებიდან სულ რაღაც ნახევარი საუკუნის შემდეგ ტერმინი ყივჩაღი შეცვალა ტერმინმა ნაყივჩაღარმა. ესეც ასიმილაციის გარკვეული მაუწყებელია. 

ამდენად საქართველოს ფეოდალურ სახელმწიფოში გატარებული ქმედითი ღონისძიებების შედეგად 1120 წლისათვის შეიქმნა სამოცათასიანი მუდმივი ლაშქარი, რაც უპრეცენდენტო მოვლენა იყო საქართველოს მთელს ისტორიაში. ამას გარდა დავითს ჰყავდა 5000-ანი პირადი „მცველად მისად“ გვარდია, მონა-სპა. ქვეყნის ლაშქრის ერთ ნაწილს შეადგენდნენ სამეფოსა სპანი, რომელნიც მუდმივი ლაშქრისაგან განსხვავებით იყო ქვეყნისგან გამოყვანილი და ერისთავთა თვეში დაწესებული. ამ ლაშქარს შეყრიდნენ დროდადრო, საჭიროების შემთხვევაში, ლაშქრის ეს ნაწილი ავტორიტეტითა და სიმპათიით სარგებლობდა. შემთხვევითი არ არის, რომ ისინი დავითის ისტორიკოსის თხზულებაში წარმოდგენილნი არიან როგორც რჩეულნი და მოკაზმულნი, ცხენკეთილნი და პირშეუქცეველნი. განსაკუთრებული საჭიროების შემთხვევაში საქართველოს ლაშქარს ემატებოდა „როქის-სპა“ – უცხოელთა დაქირავებული ჯარი.

რუის–ურბნისის საეკლესიო კრება

    1103 წელს გარდაიცვალა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი გაბრიელ საფარელი და მის ადგილზე აირჩიეს იოანე VI საფარელი (1103–1142), რომელსაც უძიმესი მემკვიდრეობა ერგო. ეკლესია გარყვნილების ჭაობში იძირებოდა. ამ პრობლემის მოსაგვარებლად მეფემ და კათალიკოსმა 1104 წელს რუის-ურბნისის მიდამოებში საეკლესიო კრება მოიწვიეს.

    საეკლესიო კრებას მსოფლიო საეკლესიო კრებებზე მიღებული წესისამებრ თავმჯდომარეობდა კათალიკოსი „თავს და წინამძღვარს პირწმინდისა მის კრებისა იყო იოვანე ყოვლად ღირსი მთავარეპისკოპოსი, კათალიკოსი და ყოვლისა საქართველოისა დიდი მამამთავარი“.

    საეკლესიო კრების აქტიური მონაწილე ჩანს დავითის მწიგნობართუხუცესი გიორგი მონაზონი. იგი ძეგლისწერაში კრების თვალად არის მოხსენიებული „თვისისა მეუფისა ჩვენისა და თვალად წმინდისა ამის კრებისა, ცნობილისა გიორგი მონაზონისა და მწიგნობართა უხუცესისა მრავალთა“. მწიგნობართუხუცესი გიორგი მხარში ედგა დავითს მის სახელმწიფოებრივ და კულტურულ საქმიანობაში, იგი ქვეყანაში მიმდინარე ყველა დიდ გარდაქმნაში მისი თანამზრახველი და თანამდგომი იყო.

    კრებას ესწრებოდა გიორგი II-ც. იგი ძეგლისწერაში მეფედ-მეფედ და ყოვლისა აღმოსავლეთის და დასავლეთის კესაროსად არის მოხსენიებული. კრებას რიგითი წევრის სტატუსით ესწრებოდა თვით დავით მეფე.

    ქართველი მემატიანე მოგვითხრობს: „რამეთუ წმიდანი ეკლესიანი, სახლნი ღმრთისანი, ქვაბ ავაზაკთა ქმნილ იყვნენ, და უღირსთა და უწესოთა მამულობით უფროს ვიდრე ღირსებით დაეპყრათ უფროსი საეპისკოპოსონი, ვითარცა ავაზაკთა, და მათნი-ვე მსგავსნი ხუცესნი და ქორეპისკოპოსნი დაედგინათ, რომელნიც ნაცვლად სჯულთა საღმრთოთა უსჯულოებასა ასწავლიდნენ მათ ქვეშეთა ყოველთა. და თვით სახლით უფლისათ და მღვდელთაგან გამოვიდოდა ყოველი უსჯულოება და ცოდვა, რომელთა თვალი ღმრთისა ხედავდა ყოველთა და განრისხებულ იყო.

    და რამეთუ არა სწორ არს ცოდვა მღვდელისა და მხედრისა, არ-ცა ერისა და მღვდელთ-მთავრისა, არ-ცა მწყემსისა და სამწყსოსა, ვითარცა წერილ არს: მონამან რომელმან იცის ნება უფლისა თვისისა და არა განემზადოს ნებისაებრ მისისა, იგვემოს ფრიად ამათ უკვე ესე-ვითართა და დიდთა წყლულებათა კურნებად შემოიკრიბა ერი მრავალი: რამეთუ სამეფოსა თვისისა კათალიკოსი, მღვდელთ-მთავარნი, მეუდაბნოენი, მოძღვარნი და მეცნიერნი შემოიკრიბა წინაშე მისსა ჟამსა და ადგილსა ჯეროვანსა, და დღეთა მრავალთა ფრიადითა გამოწულილვითა კეთილად გამოიძიეს და ყოველი შეცდომა გამართეს, კეთილი და სათნო ღმრთისა წესი ყოველი დაამტკიცეს, უღირსად გამოჩინებულნი განკვეთეს და შეაჩვენნეს, გარდამოსთხინეს საყდართაგან, დაღათუ ძნელ-ღა იყო ესე, რამეთუ იყვნენ კაცნი მთავართა და წარჩინებულთა შვილნი, რომელთაც უწესოდ დაეპყრათ საყდრები; და მათ ნაცვლად ჭეშმარიტი მწყემსნი და სათნონი ღმრთისანი დაადგინეს, და ძეგლი მშვენიერი ჭეშმარიტისა სარწმუნოებისა აღწერეს, მიმდგომი და მოწამე წმიდათა თორმეტთა კრებათა. და ასე ყოველნი ნიჭითა სამეფოთა წარგზავნეს თვითოეული სახიდ თვისად. და ესე-ცა მიმსგავსებულად დიდისა კოსტანტინესსა აღასრულა მეფემან დავით უწინარეს ყოველთა კეთილთა საქმეთა თვისთა“.

    ამრიგად კრება რამდენიმე თვე გაგრძელდა და 1105 წლის შუა ხანებში დასრულდა. მძიმე დაპირისპირების შემდეგ დავითის მომხრეებმა გაიმარჯვეს და უღირსი პირნი ეკლესიიდან განკვეთეს. ამასთან მნიშვნელოვნად შეიზღუდა ეკლესიის ავტონომია და იგი სამეფო ხელისუფლებას დაექვემდებარა. ბოლოს კი კრებამ მიიღო შემდეგი კანონები:

    კანონი 1 – პირველ რიგში განვკვეთეთ და მღვდლობის პატივი ჩამოვართვით ისეთ ეპისკოპოსებს, რომლებიც ღირსეულად ვერ ატარებენ მღვდელმთავრობის პატივს და უღირსნი არიან პირველი მწყემსმთავრის ქრისტესი, რადგან სიწმინდის შეხება არაწმინდისგან არ შეიძლება. ღმრთის ახლოს მყოფი – ცეცხლის ახლოს მყოფია, და აუცილებელია, რომ სუფთა ოქრო იყოს. ასეთნი არ შეგვიკრავს, არც შეგვიჩვენებია, ღმერთმა ნუ ქნას! არამედ უბრალოდ ერისკაცებთან ერთად ზიარების უფლება მივეცით, თუ ამიერიდან სიწმინდეს შეინახავენ. მათ ნაცვლად დავადგინეთ სხვები, ასაკითაც და საქმითაც სარწმუნონი, რომლებმაც კეთილად გამოაწრთეს ხორცი და დაუმორჩილეს სულს.

    კანონი 2 – ამასთანავე ხელთდასხმის დროს სულმოკლეობა და აჩქარება, როგორც უწესო და უკანონო საქციელი, ავკრძალეთ. ვადგენთ, რომ ამიერიდან აღარავინ გაბედოს არაფრის ქმნა, გარდა იმისა, რასაც კანონი განაწესებს: ეპისკოპოსი ხელთდასხმულ უნდა იქნეს ოცდათხუთმეტი წლისა, მღვდელი – ოცდაათი წლისა, დიაკონი – ოცდახუთი წლისა, წიგნისმკითხველი – რვა წლისა.

    კანონი 3 – ამასთან ერთად ვკრძალავთ ხელთდასხმის უწესო წესს, როცა ვინმე ერთსა და იმავე დღეს მიიღებს ხელთდასხმას წიგნისმკითხველად, ჰიპოდიაკვნად, დიაკვნად, მღვდლად და ეპისკოპოსადაც. თუ ასეთი რამ კიდევ იქნეს სადმე, ხელთდასხმულიცა და ხელთდამსხმელიც განიკვეთოს მღვდლობისგან, რადგან პირველად ჯეროვანია წიგნის მკითხველად და ჰიპოდიაკვნად ხელთდასხმა. ორივე ამ ხარისხის ერთ დღეს მინიჭება შეიძლება, შემდეგ – დიაკვნად. როცა დიაკვნობაში დაყოფს რამდენიმე ხანს და ემსახურება მღვდლებს დღეების განმავლობაში, შემდეგ აკურთხონ მღვდლად. თუ ეპისკოპოსი უნდა გახდეს, შვიდი დღის ჟამისწირვის შემდეგ მოიყვანონ ეპისკოპოსად ხელთდასხმისათვის. ეს ეხება იმათ, ვისაც რაიმე საჭირო მიზეზი აჩქარებს, ხოლო ვისაც სათანადო მიზეზი არა აქვს ასაჩქარებლად, მათ წელი და წლები უნდა დაყონ თითოეულ ხარისხში და უფრო მეტად – დიაკვნობაში, რადგან დიაკონთა სიმრავლის გარეშე ვერც ერთი საეკლესიო წესი ვერ იქნება სათანადოდ მშვენიერი. ამიტომ ვამცნებთ ყველა ეპისკოპოსს, რომ დიაკონთა უფრო გამრავლებისათვის იღვწოდნენ თავიანთ ეკლესიებში. მონაზონს, რომელიც მღვდელი ან ეპისკოპოსი უნდა გახდეს, ჯერ მონაზონთა დიდი სქემით სრულყოფას ვუბრძანებთ და შემდეგ შეიძლება მისი მღვდლად კურთხევა.

    კანონი 4 – ხელთდასხმის შესრულების წესი ისე უნდა აღსრულდეს, როგორც ნეტარებით მოხსენიებული გიორგი მთაწმიდლის ახალ „კურთხევანშია“ აღწერილი. ეკლესიის კურთხევა, საკურთხევლის დამყარება და ღმერთმყოფელი მირონის განწმენდა ასევე უნდა შესრულდეს, როგორც მასშია მოხსენებული.

    კანონი 5 – ქრთამის და საფასურის შესახებ, რომელსაც ხელთდამსხმელნი მიიღებენ ხელთდასხმადთაგან, წმინდა მოციქულთა და მამათა მიერ ადრე დადგენილისამებრ ჩვენც განვსაზღვრავთ, რომ ასეთი უნდა ჩამოშორდეს ეკლესიას და მას უნდა აეკრძალოს მღვდლობა თავის მაკურთხეველთან ერთად. ამიერიდან ასეთი რამის ჩადენა არავინ გაბედოს. ვინც გაბედავს, შეჩვენებულ იქნეს ისე, როგორც სვიმონ მოგვი პეტრე მოციქულისგან. ნუ მიიღებენ ნურაფერს ნურასოდეს, ნურც ხელთდასხმამდე, ნურც ხელთდასხმის დროს, ნურც ხელთდასხმის შემდეგ, ნურც ქრთამს, ნურც ძღვენს, ნურც ევლოგიას; კათალიკოსი – ეპისკოპოსებისა, დიაკვნებისა, ქორეპისკოპოსებისაგან, ეპისკოპოსები – დიაკვნებისა, მღვდლებისა, ქორეპისკოპოსებისა, სამღვდელო დასის სხვა წარმომადგენელთა და ეკლესიის მნეთაგან.

    კანონი 6 – სამღვდელო ჭურჭლის და ღმრთისადმი შეწირულ სიწმინდეთა შესახებ, როგორიცაა ბარძიმ-ფეშხუმი, სამწერობელი, ყოველივე ეკლესიისთვის შეწირული და ერთხელ ღმრთისათვის მიცემული ოქრო, ვერცხლი, თვალ-მარგალიტი, მინა, სტავრა, სირმით ნაქსოვი, სპილენძი, რკინა, ხე, თიხა, ქვა, – ვადგენთ წმინდა კანონთა მიხედვით, რომ არავის მიეცეს მათი ხმარების უფლება, ტყვეთა გამოსახსნელადაც კი, გინდ უქმად და უხმარად ეწყოს და ფეხით სათელად ეყაროს ეკლესიის საგანძურში. ხოლო თუ ვინმე გაბედავს მათ ხმარებას ეკლესიის გარეთ, გარდა იმ საჭიროებისა, რისთვისაც ეს ნივთები დაწესებულია და რა სახითაც ეკლესიის სამსახურებლად ან საკურთხევლისთვის შექმნილია, მას მოელოდეს ამქვეყნად ბაბილონელთა მეფის ბალტაზარისა და ანანიას და საფირას სასჯელი, ხოლო იმქვეყნად საუკუნო ცეცხლი, გამზადებული ეშმაკებისა და მათი ანგელოზებისთვის.

    კანონი 7 – ამასთან ერთად ისიც გავიხსენოთ, რომ ეკლესიისა და საკურთხევლის გარეშე არც ნათლისცემა შეიძლება, არც გვირგვინთა კურთხევა. არ შეიძლება არც მონაზონის კურთხევა ეპისტოლითა და სქემით. არც მონაზონ-მღვდელს აქვს ნება გვირგვინის კურთხევისა. არც მღვდელს აქვს ნება, მონაზონი აკურთხოს.

    კანონი 8 – პირველი ან მეორე გვირგვინის კურთხევის შემდეგ ცოლ-ქმარს წმინდა საიდუმლოს ზიარება მართებთ იმ დღეს, რომელ დღესაც იკურთხნენ, თუ რაიმე ზომასგადასული სიბილწით შეპყრობილნი არ არიან. თუ უზიარებლობით დასჯილნი არიან, შემდეგ შეასრულონ მათთვის დაკისრებული უზიარებლობის კანონი.

    კანონი 9 – მეორე გვირგვინის მაკურთხეველი მღვდელი სადილზე ნუ მივა ჯვარდაწერილებთან. მეორედ დაქორწინებულ ცოლ-ქმარს პირველი გვირგვინის მსგავსი კურთხევით ნუ აკურთხებენ. ამ დადგენილების დამრღვევი მღვდელი განიკვეთოს, ხოლო ერისკაცი უზიარებლობით დაისაჯოს.

    კანონი 10 – ვადგენთ, რომ ამიერიდან ჩვილი ქალ-ვაჟის გვირგვინი არ ეკურთხოს. თუ მათ მშობლებს საჭიროდ მიაჩნდეთ, დაინიშნონ ისინი ერთმანეთზე და შემდეგ, როცა სრულწლოვანებას მიაღწევენ, იქორწინონ. ქალი 12 წელზე უმცროსი ნუ დაქორწინდება. ამ კანონის დამრღვევი, ზემოხსენებული განჩინების თანამდები იყოს.

    კანონი 11 – ქორეპისკოპოსად კათალიკოსმა და ეპისკოპოსმა აირჩიონ სჯულისა და საღმრთო წიგნთა მცოდნე მღვდელი ან დიაკონი და ღმრთის შიშით ემცნოს მას ყველა ქრისტიანული წესის უბიწოდ დაცვა. მან არაფერი არ უნდა გასცეს ქრთამად, არაფრი გაყიდოს ვერცხლზე, როგორც იუდამ უფალი, რათა მისი ჩამოსახრჩობი თოკი არ მიიღოს მემკვიდრეობით.

    კანონი 12 – ზემოთქმულის შემდეგ, გვგონია, საჭიროა ამის გახსენებაც: ძალიან ბევრი და აურაცხელია მოძღვრად წოდებული მონაზვნების რიცხვი. ერთ მონასტერში ხუთი, ათი, ხშირად ოცი და ოცდაათიც არის, თუ მონასტერი დიდია. ეს კი მრავალი შფოთისა და განხეთქილების მიზეზი ხდება. ამისთვის ვადგენთ, რომ ამიერიდან შეწყდეს ამგვარი უწესობა. პირველად ამას დავაწესებთ: იმას, ვინც სამღვდელო პირი არ არის, არა აქვს უფლება, იყოს სულის განმკითხველი, რადგან მას ჯერ შეკვრისა და გახსნის უფლება უნდა ჰქონდეს და შემდეგ შეუძლია სულთა განკითხვას მიჰყოს ხელი. ამასთანავე, დიდ მონასტრებში ორ-ორო, ხოლო მცირეში საკმარისია, რომ იყოს თითო მოძღვარი. თუ ვინმე ამ დადგენილებას გადავა, უეჭველად გაიგონოს მან, რომ ჭეშმარიტების გარდამავალთ და ურჩებს, სიცრუის მორჩილებს – რისხვა, სულისწყრომა, ჭირი, გაჭირვება და ა.შ.

    კანონი 13 – ის წესი, რომლითაც შეკრებილებს დასასხდომად მოუწოდებენ, ამიერიდან ნუღარ იქნება. მონასტერში ნუ მოაწყობენ ერის სავაჭრო შეკრებას, მონასტერში ნურც სხვა სამოქალაქო და ამქვეყნიური წესი შესრულდება, რათა სალოცველი ადგილის ავაზაკთა გამოქვაბულად გადაქცევით თქვენი სულების „ფარდულები” საღმრთო სიტყვით არ დაიქცეს, როგორც ფულის დამხურდავებელთა ტაბლები. ამის ჩამდენნი წმინდა მამებისა და კრებათამიერი განკანონების ღირსნი გახდებიან.

    კანონი 14 – ერთ საკურთხეველთან ერთი და იმავე შესაწირავის შეწირვით მრავალი სულისთვის მრავალი მღვდლის მიერ ჟამისწირვა წესი არ არის და უკუგდებულია, იგი ნუღარსად შესრულდება. კიდევ უფრო დიდი საეპისკოპოსო ეკლესიის ან მონასტრის საკურთხეველზე არ არის წესი ჟამისწირვის შესრულება ვინმე ერთისთვის, არც ცოცხლისთვის, არც მიცვალებულისთვის, აღაპისა და სულის სახსენებლად დაწესებული დღის გარდა. წესია, რომ ჟამისწირვა აღსრულდეს იმ ეკლესიის მაშენებლებისა, შემომწირველებისა და ერთად ცოცხალი და მიცვალებული ყველა ქრისტიანისთვის. ერთი კაცისათვის ან ერთი სულისათვის პატარა სამლოცველოში ან ეკლესიის შტოში ერთმა მღვდელმა უნდა წიროს ჟამი.

    კანონი 15 – ვინც ხაჩეცართა, სომეხთა ღმრთისმავნებლობით მწვალებლობიდან მართალ და უზაკველ სარწმუნოებას შეუდგება, წმინდა და კათოლიკე ეკლესიას შეუერთდება და შეაჩვენებს ერთბუნებიანთა ბილწ მწვალებლობას, რომელიც ჩვენი ჭეშმარიტი ღმერთის ქრისტეს შესახებ უვიცად ამბობს, რომ იგი არის ერთი ნებისა და ერთი მოქმედებისა, ღმრთეებისა და კაცობისაგან შეზავებული, არც ღმრთაებრივი და არც კაცობრივი, არამედ რაღაც შერეული და უცხო, მათთვის განვაწესებთ ასე: სრულიად ნათელ-სცენ, როგორც წარმართებს, რადგანაც დიდი ეკლესიები, როგორიცაა ანტიოქიის საპატრიარქო საყდარი და სხვა მისი მიმდევარი აღმოსავლეთის ეკლესიები, ასე მოქმედებენ.

    კანონი 16 – აგრეთვე განვაწესებთ, რომ მართლმადიდებელი მამაკაცი მწვალებელ ან წარმართ დედაკაცს ან დედაკაცი მამაკაცს არ უნდა შეეუღლოს, რადგან ყველა მართლმადიდებელი ღმრთის ტაძარია ჩვენში დამკვიდრებული მისი სულისათვის, ხოლო ყველა ბოროტად მადიდებელი და ყველა არა მადიდებელი – ეშმაკის ტაძარია. არაფერი აქვს საერთო ღმრთის ტაძარს კერპებთან, ბნელს – ნათელთან, მოწმობს საღმრთო მოციქული. ვინც ამიერიდან გაბედავს ამის ქმნას, განკანონებულ უნდა იქნეს ის პირველთქმული კანონით.

    კანონი 17 – შევიტყვეთ, რომ მრავალი სჩადის ასეთ უწესობას, ეს უფრო ეხება დიდგვაროვან, წარჩინებულ და არა უბრალო კაცებს. ეს უწესობა ხდება კიდით-კიდემდე და არაერთგან: გვირგვინს უკურთხებენ ერთხორცად შესაერთებელ მეუღლეებს და აკურთხევენ დედაკაცის გვირგვინს სხვა უცხო მამაკაცთან და მამაკაცისას – სხვა მამაკაცთანვე. რა უნდა იყოს ამაზე უწესო და უფრო სასაცილო? ეს ხომ სავსებით ჰგავს მარკიონის მოწაფეთა საქციელს, რომლებიც მკვდრის მაგიერ ნათლავენ ცოცხალს. ამგვარად გვირგვინკურთხეულნი, მამაკაციც და დედაკაცის, უნდა ჩაითვალონ მემრუშე ცოლ-ქმრად, რადგან კურთხევისას სხვისი სახელი იხსენიება და სინამდვილეში კი სხვა არის წარმოდგენილი. რაც შეეხება ორ მამაკაცს, რომლებმაც ერთად იკურთხეს გვირგვინი, ვინ და რა სახელი უნდა მოიგონოს მათთვის, გარდა იმისა, რომ დასცინოს მათ და აბუჩად აიგდოს ასეთი, ჩვენი სჯულისა და კეთილწესიერების, კაცობრივი ქცევისა და ჩვეულების-გარეშე უსჯულოება. ამის გამო ვადგენთ: მათ, ვინც აქამდე ასე არიან კურთხეულნი და მოხუცებულობის ასაკს მიღწეულნი, შევუნდოთ არცოდნის მიზეზით, ხოლო თუ მომავალში სადმე აღმოჩნდებიან ასეთნი, ისინი სჯულიერ ცოლ-ქმრად ნუ ჩაითვლებიან. ამიერიდან ნურავინ გაბედავს ამის ქმნას. თუ სადმე მოხდეს ასეთი რამ, ის ოთხი კურთხეული და ორი მათი მაკურთხეველი მღვდელი, – ექვსივე განკანონებულ იქნენ.

    კანონი 18 – ღმრთის გამამწარებელი უბილწესი საძაგლობა, სადომელთა ცოდვა, არ ვიცით, როგორ შეეთვისა ამ მოდგმას. მან სულ ჩამოაშორა იგი და გააუცხოვა ღმერთისაგან. ვისთანაც მან განსასვენებელი პოვა, მათთვის ვადგენთ შემდეგს: მრავალგზის, მრავალი მოდგმის მიერ მრავალი და ურიცხვი ცოდვა ყოფილა ჩადენილი, როგორიცაა: მტრობა, შური, სიძულვილი, კაცისკვლა, მრუშობა, ცრუფიცობა, ბოლოს ყოველი ბოროტების საწყისი – კერპთმსახურება და თაყვანისცემის გადატანა დამბადებლიდან დაბადებულთა მიმართ. მაგრამ არც ერთი ამათგანის გამო არ აღელვებულა აუღელვებელი ღმერთი, როგორც თვითონ უთხრა აბრაამს: „სოდომისა და გომორის ღაღადება მოვიდა ჩემამდე და ჩამოვედი სანახავად, არის თუ არა მათი ღაღადებისამებრ მათი საქმეები“. ამის შემდეგ ნახეთ, თუ რა მოხდა! კაცთათვის ღმრთისაგან სამსახურებლად გაჩენილი ნივთები თავისი ბუნების საწინააღმდეგოდ როგორ შეიცვლიან ბუნებრივ ძალას და უცხო ცოდვის აღსაგველად უცხო ქმედების უნარს შეიძენენ: მუდამ აღმა მოძრავი ეთერის ცეცხლის მსუბუქი ბუნება როგორც რაღაც სქელი და მძიმე, დაღმა ჩამოედინება და მძაფრი წვიმის საშინელებით ჩქეფს, გოგირდთან არეული, რათა დაფერფლოს მრავალი ადამიანის უკეთური სიბილწე. ხოლო ჰაერის ნაზი, თხელი და უფერული ბუნება, რომელიც ცოცხალ არსებათა სუნთქვისა და სიცოცხლის მიზეზია, შეიცვლის თავს ხშირი ალმურის სისქედ, ხელით საძიებელი სიბნელის ფერად და დამახრჩობელ კვამლად, ნიშნად რისხვისა. ამასთან ერთად მიწა – მყარი, მტკიცე და მასზე დამყარებულ სხეულთა მტვირთველი, ვეღარ იტვირთავს მათ საძაგელ სიბილწეს, პირველად შესძრავს თავის საფუძველს, სიღრმიდან ამოდუღებული ჰაერით ამოიტანს თავისი სიმტკიცის საფუძველს და მიწაში ჩააქცევს მათი მაღალი კოშკებისა და ტაძრების სიმაგრეს. შემდეგ გააღებს მანამდე გაუღებელ პირს და ჩაყლაპავს არა არსებებს, არამედ უკვე დამწვარ ძვლებსა და ოდესღაც ადამიანად ყოფილ რაღაც საწყალობელ ნეშტებს. წყალიც უცხოდ და შეცვლილად გამოიყურება მათთვის და აღარ არის შვების მომგვრელი და მოსახმარი. იგი მათი ნეშტის აღსახოცად მოედინება მათეული ქვეყნის მიწაზე, უფრო კი მათ საფლავად ქმნილ ჯოჯოხეთზე, ისე შეცვლილი ბუნებით სხვა წყლებისგან, როგორც ისინი აჭარბებენ სხვა ადამიანებს წრეგადასული სიბილწით. ამ ურჯულოებამ უმრავლესი ქვეყნების დამპყრობელი ასურასტანელთა სამეფო სპარსთა და მიდთა ტყვედ აქცია და სრულიად აღმოფხვრა სახსენებელი არა მხოლოდ მეფისა და ძალაუფლების მქონეთა, არამედ საერთოდ მათი კაცობისა. ამ ცოდვამ სომეხთა დიდი და მსოფლიოს ყველა მხარეში ხმაგავარდნილი მოდგმა, მათი სამეფოთი და მთავრებით, არა მარტო დაამხო და დაამდაბლა, არამედ სულ მოსპო კაცთა შორის მათი სახელი. დღეს ვერ იპოვი მათ შორის ვერც მეფესა და ვერც მთავარს, რომელსაც დაუმონებელი თავისუფლება ჰქონდეს, მთელი დედამიწა რომ მოიაროთ. ამ სიბილწემ სპარსელთა მაღალი და რომის სამეფოს მარად მოწინააღმდეგე სამფლობელო მხეცის ბუნების მქონე ავაზაკი კაცების თავდასხმებით მიწამდე დაამდაბლა და აქამდე მათი ძალადობის მორჩილად დატოვა.

    არ ვიცით, თუ საიდან შემოაღწია ამ უკეთურებამ ქრისტეს მოღვაწედ სახელდებულ ერში: „რა ზიარება იყო ბელიარისი ქრისტეს თანა?“, რომ უცხო ტომთა ხელში ჩავარდნით და მათი მახვილის მოქმედებით ისრაელის ნეშტიღა დაგვრჩა. თუ დავრჩით იმავე უკეთურებაზე, ვაი ჩემდა, თუ დავდუმდი და აღარ ვთქვი ეს ძნელი სათქმელი, ყველასთვის რომ ცხადია. ჩვენც ხომ უნდა მოვერიდოთ მას. ამისთვის ვამცნებთ ყველას – დიდსა და მცირეს, მდიდარსა და ღარიბს, მეფესა და მთავარს, აზნაურსა და მდაბიოს, მღვდელსა და არამღვდელს, მოწესესა და ერისკაცს, მოხუცს, ახალგაზრდას და შუახნის კაცს, ყველა თანამდებობას, დასს, ჯგუფს, ყველა ასაკს – განუდგეს ამ ყველა ვნებაზე უფრო საძაგელ სიბილწეს და ასე განვამტკიცებთ ჩვენი უფლის იესუ ქრისტეს სახელით: ყველა მართლმადიდებელ ქრისტიან, ამ სიტყვათა მსმენელ სულს, რომელიც ამ ძეგლის წაკითხვის შემდეგ არათუ მარტო არ მიატოვებს სოდომური ცოდვის სიბილწეს და საქმით არ მოიმოქმედებს ამას, არამედ თუნდაც ხუმრობით და სიტყვით იტყვის რაღაც საამისოს, ამის გამომხატველ და მიმსგავსებულ სიტყვას და საქმეს წარმოაჩენს, უთუოდ თავს დაატყდება ამ საწუთროში საშინელება და ცოცხლად ჯოჯოხეთში ჩამგდები რისხვა, გოგირდში არეული სოდომური ცეცხლის მსგავსად. ხოლო იმქვეყნად ამ ცოდვის ჩამდენს მიიღებს იგი, ვინც დადის უფლის წინაშე და სწვავს ირგვლივ ღმერთის მტრებს. ხორცის სიყვარული ღმრთის მტრობაა და ვინც გახრწნის ღმრთის ტაძარს, მას ღმერთი გახრწნის. ამასთან ერთად ჩვენგან, საღმრთო მონობის ღირსქმნილი უღირსი მონებისაგან, ვაი ჩვენდა, ისინი დაიმკვიდრებენ არა კურთხევას, არამედ საუკუნო შერცხვენასა და მხილებას.

    კანონი 19 – ერთმანეთის პატივით თაყვანისცემის მიზეზად ჩვენ შორის მყოფი ღმრთის ხატება არის აღსარებული და ქადაგებული ჩვენს დიდ მოძღვართა და მამათა მიერ. ცხადია, ღმრთის ხატის თაყვანისმცემელი ღმერთს სცემს თაყვანს მისი საშუალებით და ღმრთის ხატის მაგინებელიც ღმერთს აგინებს უეჭველად, როგორც წერს ამას წმინდათა შორის დიდი ბასილი.

    ამიტომ ვადგენთ, რომ ეს ღმრთის შემაწუხებელი და შეურაცხმყოფელი ცოდვა სრულიად მოისპოს ყველა ენისა და ჩვენი მოდგმისაგან და ვინც ამიერიდან შეაგინოს თავისი სული, გონება და პირი ზემოთქმული უსახური გინებით, ისიც განკანონებულ იქნეს.

ხამურაბის კანონები

ბაბილონური სამართალი, სხვა ძველი სამართლის ნაირსახეობათა მსგავსად, არ იყოფოდა კრიმინალურ, საოჯახო, სამოქალაქო და სხვა დარგებად. საგულისხმოა, რომ ძველ ბაბილონში მოქმედებდა თანამედროვე პრინციპი: „ერთ საქმეზე ორჯერ გადაწყვეტილება არ გამოიტანება“. ხამურაბის კანონებში კარგადაა განსაზღვრული სასჯელები დანაშაულის ჩადენისათვის. ფართოდ გამოიყენებოდა სიკვდილით დასჯაც. ძირითადად ხელმძღვანელობდნენ „ტალიონის (სარკისებრი) პრინციპით“, რაც იმას ნიშნავდა, რომ სასჯელი ერთგვარი საფასური იყო დანაშაულის ჩადენისთვის. ხამურაბის კანონები ძველი მესოპოტამიის მთელი ისტორიის მანძილზე ეტალონად ითვლებოდა. მას შეისწავლიდნენ თაობები და იგი შემდგომში შექმნილ კანონებს ედებოდა საფუძვლად. ჩვენამდე ხამურაბის კანონების ტექსტის 40-მა ეგზემპლარმა მოაღწია. ხამურაბის რწმენით, ის ღმერთების მიერ იყო წარმოგზავნილი ხალხისთვის კანონების დასაწერად. კანონების კოდექსის თავფურცელში ვკითკულობთ: „ანუმ და ბელმა სახელით მომიხმეს მე, ჰამურაბი, ღვთისმოშიში, ამაღლებული უფლისწული, რათა ქვეყნისთვის მომეტანა ჭეშმარიტების მმართველობა“. კანონები დანომრილია 1-დან 282-მდე (ნომრები 13 და 66-99 დაკარგულია) და დაწერილია 2.5 მეტრიან სტელებზე ძველ ბაბილონური შრიფტით, რომლებიც აღმოაჩინეს 1901 წლის დეკემბერის თვეში სუსაში, ელამის მხარის (დღევ. ირანის მხარე ხუზესტანი) ცენტრში და ჩათვალეს ძვ. წ. XII საუკუნის ელამის მეფის შუტრუკ-ნაჰუნტეს წერილებად. ამჟამად ისინი პარიზში ლუვრის მუზეუმშია გამოფენილი. ხამურაბის კანონები იწყება „პროლოგით“, რომელშიც, ძირითადად, ბაბილონი და ხამურაბია განდიდებული, შემდეგ ჩამოწერილია კანონები და ეპილოგით სრულდება, რომელიც შეიცავს წყევლას კანონის დამრღვევთა მიმართ.

თვითონ კანონები შემდეგ ნაწილებად იყოფა: 1. მარლთმსაჯულების ძირითადი პრინციპები. 2. მეფის, ტაძრების და თავისუფალი ხალხის ქონების დაცვა. 3. სახელმწიფო ქონებასთან დაკავშირებული ნორმები. 4. უძრავ ქონებასთან დაკავშირებული ოპერაციები. 5. სავაჭრო და კომერციული ოპერაციები. 6. საოჯახი სამართალი. 7. ფიზიკური დასახიჩრება. 8. მოძრავ ქონებასთან და მის დაქირავებასთან დაკავშირებული ოპერაციები. პროლოგი და ეპილოგი არქაული ლიტერატურული ენითაა დაწერილი, ხოლო კანონები – მშრალი, ოფიციალური ენით.

ტექსტი

„მე, ხამურაბი, მეფე სამართლიანობისა, რომელსაც შამაშმა სიმართლე უბოძა! ჩემს სიტყვასა და საქმეს არა ჰყავს სწორი! მხოლოდ უგნურთათვის არის ის არაფრის მთქმელი, ხოლო ბრძენთათვის კი დასაცავია... დაე, იმას, ვინც პატივით არ მოეკიდება სტელაზე ამოკვეთილ ჩემს გადაწყვეტილებებს, არ შეეშინდება ღმერთების რისხვისა და უარყოფს ჩემ მიერ დადგენილ კანონებს, დაამახინჯებს ჩემს სიტყვებს, შეცვლის ჩემს ბრძანებებს... იქნება ეს მეფე, მმართველი, თუ ნებისმიერი, სახელის მქონე ადამიანი, – ღმერთების მეფე, რომელმაც მე ხელისუფლება მიბოძა... დაწყევლის მის ბედს“.

§ 1. უკეთუ კაცმა1 კაცი დაასმინა, მკვლელობა დააბრალა და დაუმტკიცა, მისი დამსმენელი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§ 2. უკეთუ კაცმა კაცს ჯადოქრობა დააბრალა და დაუმტკიცა. ის, ვისაც ჯადოქრობა დაბრალდა, მდინარესთან უნდა მივიდეს, მდინარეში უნდა შევიდეს და თუ იგი მდინარემ დაიჭირა, მისი დამსმენელი მის სახლს წაიღებს. თუ ეს კაცი მდინარემ გაწმიდა და იგი ვინც გადარჩა, ვინც მას ჯადოქრობა დააბრალა, სიკვდილით უნდა დაისაჯოს. ვინც მდინარეში შევიდა, თავისი დამსმენელის სახლს წაიღებს.

§ 3. უკეთუ კაცი სასაართლოში დანაშაულის მოწმედ გამოვიდაც და თავისი ნათქვამი ვერ დაამტკიცა, თუკი ეს სიცოცხლის საქმეა, ეს კაცი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

4. უკეთუ ხორბლის ანდა ვერცხლის საქმეზე გამოვიდა მოწმედ, ამ საქმის სასჯელი უნდა დაეკისროს.

§ 5. უკეთუ მოსამართლემ სამართალი განსაჯა, განაჩენი გამოიტანა. ბეჭედი დასვა, ხოლო შემდგომ ამისა სამართალი შეცვალა, ამ მოსამართლეს სამართლის შეცვლაში ამხელენ. ამ საქმის სასჯელს თორმეტმაგად გადაიხდის და საკრებულოში თავისი სამოსამართლეო სავარძლიდან გადააყენებენ. უკან ვეღარ დაბრუნდება და მოსამრთლეებთან ერთად სასამართლოში ვეღარ დაჯდება. 

§ 6. უკეთუ კაცმა ღმერთის ანდა სასახლის ქონება მოიპარა, ეს კაცი უნდა მოკვდეს, და ვინც ნაპარევი მისი ხელიდან მიიღო, ისიც უნდა მოკვდეს. 

§ 7. უკეთუ კაცმა ანდა ვერცხლი, ანდა ოქრო, ანდა მონა, ანდა მონაქალი, ანდა ხარი, ანდა ცხვარი, ანდა ვირი, ანდა სხვა რამ კაცის შვილისაგან ან კაცის მონისაგან მოწმეების ან საბუთის გარეშე იყიდა ან შესანახად მიიბარა, ეს კაცი ქურდია და სიკვდილით უნდა დაისა- ოს.

§ 8. უკეთუ კაცმა ანდა ხარი, ანდა ცხვარი, ანდა ღორი, ანდა ნავი მოიპარა, თუ ეს საქონელი ტაძრის ან სასახლისაა, ოცდაათმაგად უნდა ზღოს; თუ მუშქენისაა2, ერთი-ათად უნდა ზღოს, თუკი ქურდს გადასახდელად არაფერი აბადია, სიკვდილით უნდა დაისაჯოს. 

§ 9. უკეთუ კაცს რამე დაეკარგა, დანაკარგი სხვა ვინმეს უნახა ხელში, ის კაცი კი, ვისაც დანაკარგი ხელში უნახოს, იტყვის: „გამყიდველმა მომყიდა, მოწმეების თანდასწრებით ვიყიდეო“, ხოლო დანაკარგის პატრონი იტყვის: „ჩემი დანაკარგის მცნობელ მოწმეებს მოვიყვანო“, მყიდველმა უნდა მოიყვანოს გამყიდველი და მოწმეები, რომელთა თანდასწრებითაც იყიდა; ასევე დანაკარგის პატრონმაც უნდა მოიყვანოს თავის დანაკარგის მცნობელი მოწმეები. მოსამართლენი მათ საქმეს გამოიძიებენ, სყიდვა-გაყიდვის მოწმეებმა და დანაკარგის მცნობელმა მოწმეებმა თავიანთი ცოდნა ღმერთის წინაშე უნდა აღიარონ და თუ გამყიდველი ქურდად ჩაითვლება, სიკვდილით უნდა დაისაჯოს. დანაკარგის პატრონი თავის დანაკარგს დაიბრუნებს, ხოლო მყიდველი თავის მიერ მიწონილ ვერცხლს გამყიდველის სახლიდან წაიღებს.

§ 10. უკეთუ მყიდველი გამყიდველსა და სყიდვა-გაყიდვის დამსწრე მოწმეებს ვერ მოიყვანს, ხოლო დანაკარგის პატრონი დანაკარგის ნივთის მცნობელ მოწმეებს მოიყვანს, მყიდველი ქურდია და სიკვდილით უნდა დაისაჯოს, დანაკარგის პატრონი თავის დანაკარგს დაიბრუნებს.

11. უკეთუ დანაკარგის ნივთის პატრონი დანაკარგის მცნობელ მოწმეებს ვერ მოიყვანს, ცრუ არის, ცილი დაუწამებია, და სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§12. უკეთუ გამყიდველი მკვდარია3, მყიდველმა ამ საქმის სასარჩლო გამყიდველის სახლიდან ხუთმაგად უნდა ამოიგოს.

§ 13. უკეთუ ამ კაცის მოწმეები ახლოს არ არიან, მოსამართლეებმა ექვსი თვის ვადა უნდა დაუნიშნონ. თუკი ექვს თვეშიც ვერ მოიყვანს მოწმეებს, ეს კაცი ცრუ არის და ამ საქმის სასჯელი უნდა დაედოს.

§ 14. უკეთუ კაცმა კაცის უასაკო შვილი მოიპარა, ეს კაცი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§ 15. უკეთუ კაცმა სასახლის მონა, ანდა სასახლის მონაქალი, ანდა მუშქენის მონა, ანდა მუშქენის მონაქალი კარიბჭიდან გაიყვანა, ეს კაცი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§16. უკეთუ კაცმა სასახლის ან მუშქენის მონა თავის სახლში დამალა და გზირის ძახილზე არ გამოიყვანა, სახლის პატრონი უნდა მოკვდეს.

§ 17. უკეთუ კაცმა გაპარული მონა ანდა მონაქალი ქალაქგარეთ დაიჭირა და პატრონს მიჰგვარა მონის პატრონმა 2 სიკლი4 ვერცხლი უნდა მისცეს.

§ 18. უკეთუ მონა თავის პატრონს არ გააცხადებს, სასახლეში უნდა მიიყვანოს, მისი საქმე უნდა გაირკვეს და იგი პატრონს დაუბრუნდეს.

§19. უკეთუ ეს მონა თავის სახლში დააკავა და მონა უნახეს, ეს კაცი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§ 20. უკეთუ მონა მის დამჭერს ხელიდან გაექცა, ამ კაცმა მონის პატრონს ღმერთი უნდა დაუფიცოს და გამართლდება.

§ 21, უკეთუ კაცმა სახლში შესაპარავად ხვრელი გათხარა, ამ ხვრელის წინ უნდა მოკლან და ჩამოჰკიდონ.

§ 22. უკეთუ კაცმა მძარცველობა ჩაიდინა და შეიპყრეს, ეს კაცი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§23. უკეთუ მძარცველნი ვერ შეიპყრეს, გაძარცულმა კაცმა თავისი დანაკარგი ღმერთის წინაშე უნდა გამოაცხადოს და თემი და უხუცესი5, რომლის მიწაზე ან საზღვრებშიც მძარცველობა მოხდა, დანაკარგს უზღავენ.

§ 24. უკეთუ მოკვდა ვინმე (ძარცვისას), თემმა და უხუცესმა მის სახლს 1 მინა6 ვერცხლი უნდა მიუწონონ.

§ 25. უკეთუ ვინმეს სახლში ცეცხლი გაჩნდა და ჩასაქრობად მისულმა კაცმა სახლის პატრონის ჭურჭელს თვალი დაადგა, და სახლის პატრონის ჭურჭელი წაიღო, ეს კაცი ცეცხლში უნდა ჩააგდონ.

§ 26. უკეთუ რედუ ანდა ბაირი7, რომელსაც სამეფო ლაშქარში გასვლა ებრძანა, არ გავიდა ან ქირისკაცი დაიქირავა და თავის ნაცვლად გაგზავნა, ეს რედუ ანდა ბაირი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს. ნაქირავები კაცი მის სახლს წაიღებს.

§ 27. უკეთუ სამეფო ციხე-სიმაგრიდან ტყვედ წაყვანილი რედუ ანდა ბაირი, რომლის მიწა8 და ბაღი სამსახურის გასაწევად სხვას გადასცეს, უკან დაბრუნდება და თავის თემს9 მიაღწევს, მიწა და ბაღი უნდა დაუბრუნონ და მან კვლავინდებურად უნდა გასწიოს თავისი

სამსახური.

§ 28. უკეთუ რედუ ანდა ბაირი სამეფო ციხე-სიმაგრიდან ტყვედ არის წაყვანილი, ხოლო მის შვილს სამსახურის10 გაწევა შეუძლია, მიწა და ბაღი მას გადაეცეს და მამის ნაცვლად სამსახური უნდა გასწიოს.

§ 29. უკეთუ მისი შვილი უასაკოა და მამის ნაცვლად სამსახურის გაწევა არ შეუძლია, მიწის და ბაღის მესამედი დედამისს გადაეცეს და დედამისი გაზრდის მას.

§ 30. უკეთუ რედუ ანდა ბაირი თავის მიწას, ბაღსა და სახლს სამსახურის (თავიდან აცილების) გამო დააგდებს და გადაიხვეწება, ხოლო მის შემდეგ მიწას, ბაღსა და სახლს სხვა ვინმე დაიჭერს და სამი წლის განმავლობაში მის სამსახურს გასწევს, ის კაცი კიდეც რომ დაბრუნდეს და თავისი მიწა. ბაღი და სახლი მოითხოვოს, უკან აღარ მიეცემა. ვისაც უჭირავს, სამსახური კვლავაც მან უნდა გასწიოს.

§ 31. უკეთუ ერთ წელს იქნება გადახვეწილი და მერე დაბრუნდება, თავისი მიწა, ბაღი და სახლი უკანვე გადაეცეს და თავისი სამსახური კვლავინდებურად გასწიოს.

§32. უკეთუ სამეფო ლაშქრობიდან ტყვედ წაყვანილი რედუ ანდა ბაირი თამქარმა11 გამოისყიდა და მის თემს მიაღწევინა, გამოსასყიდელი თვითონ უნდა გადაიხადოს, თუკი მის სახლში გამოსასყიდელი იპოვება; თუკი მის სახლში გამოსასყიდელი არ იპოეება, მისი თემის ტაძრის საბხსრით უნდა იქნეს გამოსყიდული; თუკი მისი თემის ტაძარში გამოსასყიდელი არ იპოვება, სასახლემ უნდა გამოისყიდოს. მიწა, ბაღი და სახლი გამოსასყიდლის საფასურში არ გაიღება.

§33. უკეთუ დუქუმ ანდა ლუფუთუმ12 დათხოვნილი ჯარისკაცი13 იყოლია ან სამეფო ლაშქრობაში სანაცვლოდ ქირის კაცი აიყვანა და განაწესა ეს დუქუ ანდა ლუფუთუ სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§ 34. უკეთუ დუქუმ ანდა ლუფუთუმ რედუს საქონელი მიითვისა, რედუ შეავიწროვა, რედუ გააქირავა, რედუ სამართალში ძლიერს გადასცა, მეფის ნაბოძები საჩუქაოი წაართვა, ეს დუქუ გინა ლუფუთუ სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§ 35. უკეთუ კაცი ხარს, ანდა ცხვარს, რომელიც მეფემ რედუს მისცა, რედუსგან იყიდის, გადახდილი ვერცხლი დაეკარგება.

§ 36. რედუს, ბაირის და მოხარკის14 მიწა. ბაღი და სახლი ვერცხლზე არ გაიყიდება.

§ 37. უკეთუ კაცმა რედუს, ბაირის ანდა მოხარკის მიწა, ბაღი, ან სახლი იყიდა, მისი ფირფიტა უნდა დაიმტვრეს15 და იგი თავის ვერცხლს დაკარგავს. მიწა, ბაღი, ან სახლი პატრონს დაუბრუნდება.

§ 38. რედუ, ბაირი, ანდა მოხარკე თავისი სამსახურებელი მიწიდან, ბაღიდან ან სახლიდან თავის ცოლს ან ასულს ვერაფერს დაუმტკიცებს და ვერც ვალის საფასურად გასცემს.

§ 39. მას შეუძლია დაუმტკიცოს თავის ცოლს ანდა ასულს ან ვალის საფასურად გასცეს რაიმე მხოლოდ იმ მიწიდან, ბაღიდან, სახლიდან ან რომელიც ნაყიდი აქვს და მის მფლობელობაშია.

§ 40. ნადითს16, თამქარს, ან სავა ვინმე მსახურეულს შეუძლია გაყიდოს თავისი მიწა, ბაღი და სახლი. მიწის, ბაღისა და სახლის სამსახური მყიდველმა უნდა გასწიოს.

§41. უკეთუ კაცმა რედუს, ბაირს, ანდა მოხარკეს, მიწა, ბაღი, ან სახლი გაუცვალა და სართიც მისცა, რედუს, ბაირს, ანდა მოხარკეს შეუძლია უკან დაიბრუნოს თავისი მიწა, ბაღი, ან სახლი და აღებული სართიც დაიტოვოს.

§42. უკეთუ კაცმა დასამუშავებლად მიწა აიღო, მაგრამ მიწაზე ხორბალი არ მოიყვანა, მიწის სამუშაოს შეუსრულებლობაში უნდა ამხილონ და მან მიწის პატრონს მომიჯნავე მიწის კვალობაზე ხორბალი გადაუხადოს.

§ 43. უკეთუ მიწა არ დაამუშავა და მიაგდო, მიწის პატრონს მომიჯნავე მიწის კვალობაზე მარცვალი უნდა გადაუხადოს. ამასთანავე მიგდებული მიწა უნდა მოხნას, დაფარცხოს და მიწის პატრონს ჩააბაროს.

§44. უკეთუ კაცმა სამი წლით ყამირი მიწა გასატეხად აიღო, მაგრამ იზარმაცა, მიწა არ გატეხა, მეოთხე წელს მიწა უნდა მოხნას, დაბაროს, დაფარცხოს და მიწის პატრონს ჩააბაროს თან თითო ბურზე 10 გური17 ხორბალი უნდა მიუწონოს.

§45. უკეთუ კაცმა მიწათმოქმედს საღალოდ მიწა მისცა და მიწის ღალაც აიღო, ხოლო შემდეგ მიწა ადადმა18 დატბორა ან წყალდიდობამ წალეკა, ზარალი მიწათმოქმედისაა.

§ 46, უკეთუ მიწის ღალა არ აუღია ან მიწა სანახევროდ გინა სამესამედოდ ჰქონდა გაცემული. მიწაზე მოწეული ხორბალი მიწათმოქმედმა და მიწის პატრონმა შესაბამისად უნდა გაიყონ.

§47. უკეთუ იმის გამო, რომ პირველ წელს თავისი ნამუშევარი ვერ ამოიგო. მიწათმოქმედი იტყვის: „მიწას კვლავ დავამუშავებო“, მიწის პატრონი ვერ დაუშლის. მიწა ამ მიწათმოქმედმა უნდა დაამუშავოს, მოსავლის აღებისას მიწის პატრონმა ხორბალი ხელშეკრულების მიხედვით წაიღოს.

§ 48. უკეთუ კაცს ვისიმე ვალი მართებს, მიწა კი ადადმა დატბორა ან წყალდიდობამ წალეკა, ანდა გვალვის გამო მიწაზე ხორბალი არ მოუვიდა, ამ წელს ხორბალი შეუძლია მევალეს არ დაუბრუნოს, ფირფიტა წაშალოს და ამ წლის სარგებელი არ გადაუხადოს.

§ 49. უკეთუ კაცმა თამქარისგან ვერცხლი აიღო, მერე თამქარს სახორბლე ან სასეზამე მიწა მისცა და უთხრა: „მიწა დაამუშავე, მოწეული ხორბალი ან სეზამი აკრიფე და წაიღე“ და ამის შემდეგ მიწათმოქმედი მიწაზე ხორბალს ან სეზამს მოიყვანს, – მოსავლის აღებისას მიწაზე მოწეული ხორბალი ან სეზამი მიწის პატრონმა უნდა აიღოს: ხოლო თამქარს აღებული ვერცხლისა და მისი სარგებლის ანგარიშში ხორბალი გადაუხადოს და მიწის დამუშავებაზე გაწეული ხარჯებიც აუნაზღაუროს.

§ 50. უკეთუ ხორბლის ან სეზამის დამუშავებულ მიწას მისცემს, მიწაზე მოწეული ხორბალი ან სეზამი მხოლოდ მიწს პატრონმა უნდა აიღოს, ხოლო თამქარს ვერცალი სარგებელითურთ უნდა დაუბრუნოს.

§ 51. უკეთუ გასასტუმრებელი ვერცხლი არა აქვს, აღებული ვერცხლისა და მისი სარგებელის საღირალი ხორბალი ან სეზამი თამქარს სამეფო ნიხრის მიხედვით უნდა გადაუხადოს.

§ 52. უკეთუ მიწათმოქმედი მიწაზე ხორბალს ან სეზამს არ მოიყვანს, თავის ხელშეკრულებას იგი ვერ შეცვლის.

§ 53. უკეთუ კაცმა თავისი მიწის ჯებირის გასამაგრებლად არ იზრუნა, ჯებირი არ გაამაგრა, ჯებირში ხვრელი გაჩნდა და წყალმა მიწები წალეკა, კაცმა რომლის ჯებირშიც ხვრელი გაჩნდა, განადგურებული ხორბალი უნდა ზღოს.

§ 54. უკეთუ ხორბლის ანაზღაურება არ შეუძლია, ეს კაცი და მისი ქონება ვერცხლზე უნდა გაიყიდოს, ყანის შვილები19 რომელთა ხორბალი წყალმა წალეკა, ვერცხლს ერთმანეთში გაიყოფენ.

8 55. უკეთუ კაცმა სარწყავად საკუთარი რუ გაიყვანა მერე უყურადღებოდ მიაგდო და მეზობლის მიწა წყალს წაალეკინა, ხორბალი მეზობლის მიწის კვალობაზე უნდა მიუწონოს.

§ 56. უკეთუ კაცმა წყალი გაიყვანა და მეზობლის მიწაზე ნამუშევარი წყალს წაალეკინა, თითო ბურზე20 10 გური ხორბალი უნდა მიუწონოს.

§ 57. უკეთუ მწყემსი ცხვრისთვის ბალახის მოსაძოვებლად ყანის (მიწის) პატრონს არ შეუთანხმდა და ყანის (მიწის) პატრონის უნებართვოდ ცხვარს ყანა (მიწა) მოაძოვებინა, ყანის (მიწის) პატრონი თავის ყანას (მიწას) მომკის, ხოლო მწყემსი, რომილმაც ყანის (მიწის) პატრონის უნებართვოდ ცხვარს ყანა (მიწა) მოაძოვებინა, ყანის (მიწის) პატრონს თითო ბურზე ზედმეტად 20 გურ ხორბალს გადაუხდის.

§ 58. უკეთუ მინდვრიდან ცხვრის ამოსვლის შემდეგ მთელი ფარა ჭიშკართან დაკავდა21, მწყემსმა ცხვარი ყანაში (მიწაზე) მიუშვა და ცხვარს ყანა (მიწა) მოაძოვებინა მწყემსმა მოძოვილი ყანა (მიწა) უნდა დაიცვას და მოსავლის აღებისას ყანის (მიწის) პატრონს

თითო ბურზე 60 გური ხორბალი უნდა მიუწონოს.

§ 59. უკეთუ კაცმა სხვის ბაღში ბაღის პატრონის უნებართვოდ ხე მოჭრა, ნახევარი მინა ვერცხლი უნდა მიუთვალოს.

§ 60. უკეთუ კაცმა ბაღის გასაშენებლად მებაღეს მიწა მისცა, მებაღემ ოთხი წლის განმავლობაში უნდა გაზარდოს ბაღი; მეხუთე წელს ბაღის პატრონი და მებაღე [შემოსავალს] თანაბრად გაიყოფენ. ბაღის პატრონს შეუძლია თავისი წილი აირჩიოს და წაიღოს.

§ 61. უკეთუ მებაღემ ბაღის გაშენება არ დაასრულა, ყამირი დატოვა, ყამირი წილად უნდა ჩაუთვალონ.

§62. უკეთუ მიწაზე, რომელიც მას მიეცა, ბაღი არ გააშენა, თუკი ეს მიწა სავარგული იყო, გაცდენილი წლების მოსავალი მებაღემ მიწის პატრონს მეზობლის მიწის კვალობაზე უნდა მიუთვალოს, მიწის სამუშაო შეასრულოს და მიწა პატრონს ჩააბაროს.

§ 63. უკეთუ მიწა ყამირი იყო, მიწის სამუშაო უნდა შეასრულოს და მიწა მიწის პატრონს უნდა დაუბრუნოს. ამასთანავე წელიწადმი თითო ბურიდან 10 გური ხორბალი უნდა მიუთვალოს.

§ 64. უკეთუ კაცი თავის ბაღს დასამტვერავ მებაღეს მისცემს, მებაღემ, ვიდრე ბაღი მის ხელშია, ბაღის მოსავლის ორი მესამედი პატრონს უნდა აძლიოს, ერთი მესამედი თვითონ წაიღოს.

§65. უკეთუ მებაღემ ბაღს არ მოუარა, მოსავალი შეამცირა, მებაღემ ბაღის მოსავალი მეზობლის ბაღის კვალობაზე უნდა გადაიხადოს.

აღდგენილი ასურბანიფალის ტექსტებიდან

§ I. უკეთუ კაცი თამქარისგან ვერცხლს ისესხებს და თამქარი გადახდას მოსთხოვს, მას კი გადასახდელი არ ექნება და თამქარს უკვე დამყნობილ ბაღს მისცემს და ეტყვის „ფინიკი, რაც ბაღში მოიწევა, შენი ვერცხლის ფასში წაიღეო“, თამქარი არ დაეთანხმება, ბაღში მოწეული ფინიკი ბაღის პატრონმა უნდა აიღოს, ხოლო თამქარს ხელშეკრულების თანახმად ვერცხლი და მისი სარგებელი გადაუხადოს. ბაღში მოწეული დანარჩენი ფინიკი ბაღის პატრონს

დარჩება.

§II. უკეთუ კაცს სახლის აშენება სურს და მისი მეზობელი…

§III. უკეთუ კაცი სამსახურებელი სახლის საყიდლად, რომელიც მეზობლის სახლს ეკუთვნის, ხორბალს, ვერცხლს ან სხვა რამ ქონებას გადაიხდის, ყველაფერი რაც გადაიხადა, დაეკარგება. სახლი სახლის პატრონსვე დაუბრუნდება. უკეთუ სახლი სამსახურებელი არ არის. შეუძლია იყიდოს; ამ სახლისთვის ხორბალს, ვერცხლს ან სხვა რამ ქონებას გადაიხდის.

§ IV. უკეთუ კაცმა მეზობლის ყამირი მეზობლის უნებართვოდ გატეხა, სახლს, რომელიც იქ ააშენა. დაკარგავს მიწა მის პატრონსვე დაუბრუნდება.

§V. უკეთუ კაცმა კაცს ერთი წლით სახლი მიაქირავა. მდგმურმა სახლის პატრონს მთელი წლის ქირა გადაუხადა, სახლის პატრონმა კი მდგმურს ვადაზე ადრე გასვლა მოსთხოვა, სახლის პატრონი, იმის გამო, რომ მდგმური ვადაზე ადრე გაასახლა. მდგმურისაგან მიღებულ ვერცხლს დაკარგავს.

§ VI. (დამტვრეულია).

§ VII. ……… სახლის პატრონმა დანგრეული სახლი უნდა შეაკეთოს. თუ რამე დაიკარგა სახლის პატრონმა მდგმურს დანაკარგი უნდა აუნაზღაუროს. თუკი………..

§VIII. უკეთუ კაცმა, რომლის მეზობლის სახლი დაინგრა ან რომლის მეზობლის სახლი გაუკაცრიელდა. დანგრეული სახლის პატრონს უთხრა: „დანგრეული შეაკეთე, შენი სახლიდან გადმომიძვრებიანო“, ანდა გაუკაცრიელებული სახლის პატრონს უთხრა:

„სახლს მოუარე, შენი გაუკაკრიელებული სახლიდან ჩემს სახლს შემოთხრიანო“ და (მერე) ყველაფერი, რაც გადმოძრომისას დაიკარგა ან შემოთხრისას მოპარეს, გამოაცხადა.....

§§ IX-–X. (მომტვრეულია)

§ XI. უკეთუ თამქარმა ხორბალი გაასესხა, თითო გურზე სარგებელში 100 კა ხორბალი უნდა აიღოს, უკეთუ ვერცხლი გაასესხა თითო სიკლ ვერცხლზე სარგებელში 1/6 სიკლი და 6 მარცვალი22 უნდა აიღოს.

§ XI. უკეთუ კაცს ვალი მართებს და გადასახდელი ვერცხლი არ გააჩნია, მაგრამ ხორბალი კი აქვს, სამეფო ნიხრის თანახმაღ თამქარმა სარგებელში ხორბალი უნდა აიღოს. თუკი თამქარმა თითო გურ ხორბალზე სარგებელი 100 კა23 გადაამეტა ანდა თითო სიკლ ვერცხლზე სარგებელი 1/6 სიკლსა და 6 მარცვალს გადაამეტა და აიღო, ყველაფერი რაც გაასესხა, დაეკარგება.

§ XII. უკეთუ თამქარმა ხორბალი ან ვერცხლი გაასესხა. მთელი ხორბლისა ან ვერცხლის სარგებელი მიიღო, მაგრამ ხორბალი ან ვერცხლი არ..........

§ XIII. უკეთუ თამქარმა ხორბალი ან ვერცხლი გაასესხა. თავნი არ მიუღია, მთელი ხორბლის ან ვერცხლის სარგებელი კი მიიღო, მაგრამ მიღებული ხორბალი ან ვერცხლი არ გამოუბარა და ახალი საბუთი არ დაწერა ანდა სარგებელი თავნს დაუმატა, ამ თამქარმა მიღებული ხორბალი ან ვერცხლი ერთიორად უნდა დააბრუნოს.

§ XIV. უკეთუ თამქარმა ხორბალი ან ვერცხლი გაასესხა, გასესხებისას ვერცხლი მსუბუქი საწონით ანდა ხორბალი მცირე საწყაოთი გასცა, ხოლო მიღებისას ვერცხლი მძიმე საწონით ანდა ხორბალი დიდი საწყაოთი მიიღო, ყველაფერი, რაც მიიღო, დაეკარგება.

§ XV. უკეთუ თამქარმა ხორბალი ან ვერცხლი მოწმეებისა ანდა საბუთის გარეშე გაასესხა ყველაფერი, რაც გაასესხა დაეკარგება.

§ XVI. უკეთუ კაცმა თამქარისგან ხორბალი ან ვერცხლი ისესხა, მაგრამ გასასტუმრებელი ხორბალი ან ვერცხლი არ გააჩნია, სხვა ქონება კი აქვს, ყველაფერი, რაც მის ხელთაა, თამქარს უნდა მიუტანოს და მოწმეების თანდასწრებით მისცეს. თამქარი უარს ვერ იტყვის, უნდა მიიღოს.

§§ XVII–XVIII, (მომტვრეულია).

§ XIX. უკეთუ კაცმა კაცს საამხანაგოდ ვერცხლი მისცა. მოგება და ზარალი, რაც კი იქნება, ღმერთის წინაშე თანაბრად უნდა გაიყონ.

100. უკეთუ თამქარმა შამალუს24 სააღებმიცემოდ ვერცხლით მისცა, გზაზე გაისტუმრა, შამალუმ გზაში (მინდობილი ვერცხლი დააბანდა) და სადაც წავიდა, მოგება ნახა, მიღებული ვერცხლის სარგებელი უნდა ჩაიწეროს; (მგზავრობის) დღეებს დაითვლიან და იგი თამქარს ანგარიშს გაუსწორებს.

§ 101. უკეთუ სადაც წავიდა, მოგება ვერ ნახა, აღებული ვერცხლი შამალუმ თამქარს ერთიორად უნდა გადაუხადოს.

§ 102. უკეთუ თამქარმა შამალუს ვერცხლი ხელის გასამართავად მისცა, შამალუმ კი სადაც წავიდა, ზარალი ნახა, თამქარს მხოლოდ ვერცხლის თავნი უნდა დაუბრუნოს.

§ 103. უკეთუ ყველაფერი, რაც მოჰქონდა მგზავრობისას მტერმა დააგდებინა, შამალუმ ღმერთი უნდა დაიფიცოს და გამართლდება.

§ 104. უკეთუ თამქარმა შამალუს ხორბალი ანდა მატყლი, გინა ზეთი, გინა სხვა რამ საქონელი გასასაღებლად მისცა, შამალუმ ვერცხელზე უნდა იანგარიშოს და თამქარს დაუბრუნოს. შამალუ თამქარისთვის მიცემული ვერცხლის საბუთს მიიღებს.

§ 105. უკეთუ შამალუ დაუდევრად მოიქცა და თამქარისთვის მიცემულ ვერცხლში საბუთი არ აიღო, უსაბუთო ვერცხლი ანგარიშში არ ჩაიგდება.

§ 106. უკეთუ შამალუმ თამქარისგან ვერცხლი აიღო, მერე თავის თამქარს პირი უშალა, თამქარმა კი ღმერთისა და მოწმეების წინაშე შამალუს ვერცხლის მიღება დაუმტკიცა, მამალუმ მიღებული ვერცხლი თამქარს სამმაგად უნდა გადაუხადოს.

§ 107.უკეთუ თამქარმა შამალუს რაიმე მიაბარა, შამალუმ მიბარებული უკან დაუბრუნა, თამქარმა კი მიბარებულის დაბრუნება უარყო, ამ შამალუმ ღმერთისა და მოწმეების წინაშე თამქარი უნდა ამხილოს; თამქარმა იმის გამო. რომ თავის შამალუს პირი უშალა, ყველაფერი, რაც დაიბრუნა, შამალუს ექვსმაგად უნდა გადაუხადოს.

§ 108. უკეთუ მიკიტანი ქალი სასმელის საფასურში ხორბალს არ იღებს, ვერცხლს დიდი საწონით იღებს ანდა სასმელის ღირებულებას ხორბლის ღირებულების მიმართ ამცირებს, ეს სირაჯი ქალი უნდა ამხილონ და წყალში გადააგდონ.

§ 109. უკეთუ მიკიტანი ქალი, ვის სახლშიც ბოროტმოქმედნი შეითქვნენ, ამ ბოროტმოქმედთ არ შეიპყრობს და სასახლეში არ მიიყვანს, ეს სირაჯი ქალი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.

§ 110. უკეთუ ნადითმა ან ქალქურუმმა, რომელიც ტაძრის უბანში არ ცხოვრობს, სამიკიტნო შეაღო25 ანდა სასმელისთვის სამიკიტნოში შევიდა, ეს დედაკაცი უნდა დაწვან.

§111. უკეთუ მიკიტანმა ქალმა 60 კა ლუდი გაასესხა, მოსავლის დროს 50 კა ხორბალი უნდა აიღოს.

§112. უკეთუ გზაზე დამდგარმა კაცმა ვერცხლი, ანდა ოქრო, ანდა პატიოსანი თვლები, ანდა სხვა რამ ხელის ქონება ვინმეს მისცა და სადმე მისატანად გაატანა, ხოლო ამ კაცმა, რაც გაატანეს, თავის ადგილზე არ მიიტანა და მიითვისა, ამანათის პატრონმა ამ კაცს უნდა დაუმტკიცოს, რომ რაც გაატანეს, ადგილზე არ მიუტანია და ეს კაცი ყველაფერს, რაც მას მისცეს, ამანათის პატრონს ერთიხუთად გადაუხდის.

§ 113. უკეთუ კაცი, რომელსაც ხორბალი ანდა ვერცხლი ეკუთვნის, ხორბლის პატრონის უნებართვოდ მისი ბეღლიდან ან კალოდან ხორბალს წაიღებს, ეს კაცი ხორბლის პატრონის უნებართვოდ ბეღლიდან ან კალოდან ხორბლის წაღებაში უნდა ამხილონ და წაღებულ ხორბალს დააბრუნებს, და ყველაფერი, რაც ადრე გაცემული ჰქონდა, დაეკარგება.

§ 114. უკეთუ კაცმა კაცისგან რომელსაც მისი ხორბალი ანდა ვერცხლი არ მართებს, ნახუთევი დაიხუთა, თითო ნახუთევზე 1/3 მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

115. უკეთუ კაცმა, რომელსაც კაცისგან ხორბალი ანდა ვერცხლი ერგება. მისგან ნახუთევი დაიხუთა და ეს ნახუთევი თავისი დამხუთველის სახლში თავისი ბედისწერით მოკვდა26, ეს საქმე ვერ გასაჩივრდება.

§ 116, უკეთუ ნახუთევი თავისი დამხუთველის სახლში ცემით ან ცუდი მოპყრობით მოკვდა, ნახუთევის პატრონმა თავისი მევალე ამხილოს და თუ ნახუთევი კაცის შვილია, მევალის შვილი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს. თუ კაცის მონაა, 1/3 მინა ვერცხლი მიუწონოს, გასესხებული კი დაეკარგება.

§ 117. უკეთუ კაცი ვალებში ჩავარდა, თავისი ცოლი, ვაჟი ანდა ასული ვერცხლზე გაჰყიდა ანდა საკაბალოდ მასცა, სამ წელიწადს მათი მყიდველის ანდა მეკაბალის სახლში უნდა იმუშაონ; მეოთხე წელს კი განთავისუფლდებიან.

§ 118. უკეთუ საკაბალოდ მონა ამ მონაქალი მისცა, თამქარს (გადახდა) დაუგვიანა, თამქარი ვერცხლზე გაჰყიდის, ვერ გასაჩივრდება.

§ 119. უკეთუ კაცი ვალებში ჩავარდა და თავისი მონაქალი, რომელმაც მას შვილები უშვა, ვერცხლზე გაჰყიდა, მონაქალის პატრონს შეუძლია თამქარის მოცემული ვერცხლი თამქარს უკანვე მიუწონოს და თავისი მონაქალი დაიხსნას.

§ 120. უკეთუ კაცმა თავისი ხორბალი კაცის სახლში შეინახა, ბეღელში დანაკლისი აღმოჩნდა და სახლის პატრონმა კიდობანი გააღო და ხორბალი წაიღო, ანდა სრულიად უარყო, რომ მის სახლში ხორბალი ინახება, ხორბლის პატრონმა თავისი ხორბალი ღმერთის

წინაშე, უნდა გამოაცხადოს და სახლის პატრონი მითვისებულ ხორბლის პატრონს ერთიორად გადაუხდის.

§ 121. უკეთუ კაცმა კაცის სახლში ხორბალი შეინახა, ბეღლის ქირად თითო გურ მარცვალზე წელიწადში 5 კა ხორბალი უნდა გადაუხადოს.

§ 122. უკეთუ კაცი ვერცხლს, ანდა ოქროს, ანდა სხვა რამ საქონელს შესანახად ვინმეს აბარებს, ყველაფერი, რასაც აბარებს, მოწმეებს უნდა აჩვენონ, ხელშეკრულება გაამზადოს და შესანახად ისე მიაბაროს.

§ 123. უკეთუ მოწმეებისა ან ხელშეკრულების გარეშე მიაბარა შესანახად და სადაც მიაბარა, უარი უთხრეს, ამ საქმეს სარჩელი არ ექნება.

§ 124, უკეთუ კაცმა კაცს ვერცხლის, ანდა ოქროს. ანდა სხვა რამ საქონელი მოწმეების თანდასწრებით შესანახდ მიაბარა და შემდეგ უარი უთხრეს, უარმყოფელი უნღა ამხილონ და ყველაფერს, რაც უარყო, ერთიორად გადაიხდის.

§ 125. უკეთუ კაცმა შესანახად რაიმე მიაბარა და, სადაც მიაბარა, მიბარებული ნივთები კედლის განგრევისს ან გადაძრობისას სახლის პატრონის ნივთებთან ერთად დაიკარგა, სახლის პატრონმა, რომელიც უყურადღებოდ მოიქცა და შესანახად მიბარებული ნივთები დაკარგა, პატრონს დანაკარგი უნდა შეუვსოს და აუნაზღაუროს. სახლის პატრონმა თავისი დანაკარგი თავად ეძებოს, მპარავს წაართვას.

§ 126. უკეთუ კაცს არაფერი დაჰკარგვია და მაინც იტყვის: „რაღაც დამეკარგაო“ და თავის უბანს დასწამებს, მისმა უბანმა ღმერთის წინაშე უნდა განაცხადოს, რომ ამ კაცს არაფერი დაჰკარგვია და იგი ყველაფერს, რასაც ითხოვს, ერთიორად გადაუხდის თავის უბანს.

§ 127. უკეთუ კაცმა ქალქურუმს გინა კაცის ცოლს თითი მიუშვირა. მაგრამ ვერ დაამტკიცა, ეს კაცი მოსამართლეთა წინაშე უნდა დააგდონ და ნახევარი თავი გადაპარსონ.

§ 128. უკეთუ კაცმა ცოლი ითხოვა, მაგრამ ხელშეკრულება არ დაუდო, ეს ქალი არ არის ცოლი.

§ 129. უკეთუ კაცის ცოლს სხვა მამაკაცთან მწოლარეს წაუსწრეს, ორივენი უნდა შეკრან და წყალში გადაყარონ. თუკი ცოლის პატრონი თავის ცოლს შეიწყალებს, მაშინ მეფეც შეიწყალებს თავის ქვეშევრდომს27.

§ 130. უკეთუ კაცმა კაცს ცოლზე, რომელმაც მამაკაცი არ იცის და მამის სახლში ცხოვრობს, ძალა იხმარა გვერდით მიუწვა და წაუსწრეს, ეს კაცი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს. ქალი კი გამართლდება.

§ 131. უკეთუ კაცის ცოლს თავისმა ქმარმა ბრალი დასდო, მაგრამ სხვა მამაკაცთან მწოლიარეს ვერ წაუსწრო, ქალმა ღმერთი უნდა დაიფიცოს და თავის სახლში დაბრუნდება.

§ 132. უკეთუ კაცის ცოლს სხვა მამაკაცის მიზეზით თითი მიუშვირეს, მაგრამ სხვა მამაკაცთან მწოლიარეს ვერ წაუსწრეს, ეს ქალი თავისი ქმრის გულისათვის მდინარეში უნდა ჩაიყვინთოს.

§ 133. უკეთუ კაცი ტყვედ ჩავარდა, სახლში სარჩო ეპოვება, მისმა ცოლმა, ვიდრე ქმარი შინ არაა, თავი უნდა შეინახოს და მეორის სახლში არ უნდა შევიდეს. უკეთუ ამ ქალმა თავი არ შეინახა, მეორის სახლში შევიდა28 ეს ქალი უნდა ამხილონ და წყალში გადააგდონ.

§ 134. უკეთუ კაცი ტყვედ ჩავარდა, სახლში კი სარჩო არ ეპოვება, მის ცოლს შეუძლია მეორის სახლში შევიდეს29, ბრალი არ ექნება.

§ 135. უკეთუ კაცი ტყვედ ჩავარდა, მის სახლში კი სარჩო არ იპოვება, მისი ცოლი ქმრის დაბრუნებამდე მეორის სახლში შევიდა და შვილები შვა, მერე მისი ქმარი დაბრუნდა და თავის თემს მოაღწია. ეს ქალი პირველი ქმრის სახლში უნდა დაბრუნდეს, შვილები

მამასთან დარჩებიან.

§ 136. უკეთუ კაცმა თავისი თემი დააგდო და გადაიხვეწა, ამის შემდეგ მისი ცოლი მეორის სახლში შევიდა, მერე ეს კაცი დაბრუნდა და ცოლის წაყვანა მოინდომა, რაკი ამ კაცმა თავისი თემი მოიძულა და გადაიხვეწა, გადახვეწილის ცოლი ქმარს აღარ დაუბრუნდება.

§ 137. უკეთუ კაცმა განიზრახა გაუშვას შუგითო30 რომელმაც მას შვილები უშვა ანდა ნადითი, რომელმაც მას შვილიბი შეაძენინა31, ამ ქალს მზითევი უნდა დაუბრუნონ და შვილიბის გასაზრდელად მიწის, ბაღის ან სხვა ქონების ნახევარი უნდა მისცენ. შვილების გაზრდის შემდეგ იმ ქონებიდან, რაც შვილებისთვის მიეცა, ერთი მემკვიდრის წილი უნდა გამოუყონ; ქალი მისი გულის ქმარმა წაიყვანოს.

§ 138. უკეთუ კაცმა განიზრახა გაუშვას თავისი პირველი ცოლი, რომელსაც მისთვის შვილები არ უშვია, ქალს მისი ურვადის საფასური ვერცხლი უნდა მისცენ და მამის სახლიდან გამოყოლილი მზითევიც გაუმრთელონ. მხოლოდ მაშინ შეეძლება მისი გაშვება.

§ 139. უკეთუ ურვადი არ ყოფილა, ერთი მინა ვერცხლი გაშვებისათვის უნდა მისცეს.

§ 140. უკეთუ ის მუშქენია, 1/3 მინა ვერცხლი უნდა მისცეს.

§141. უკეთუ კაცის ცოლი, რომელიც ქმრის სახლში ცხოვრობს, სახლიდან გასვლას ფიქრობს32, ქონებას იუნჯებს, თავის სახლს აჩანაგებს და ქმარს ამცირებს, უნდა ამხილონ და თუკი ქმარი მის გაშვებას იტყვის, შეუძლია გაუშვას, გზისა და გაშვებისა არაფერი

მიეცემა. თუკი მისი ქმარი მის გაშვებას არ იტყვის, ქმარს შეუძლია მეორე ქალი მოიყვანოს. ის ქალი კი ქმრის სახლში მონაქალად დარჩება.

§ 142. უკეთუ ქალმა თავისი ქმარი მოიძულა, „არ მომეკაროო“, უთხრა, მისი საქმე მის უბანში უნდა გაირჩეს, თუკი იგი თავშენახულია და ცოდვა არ აწევს, მისი ქმარი კი სახლიდან გადის ხოლმე და ძლიერ ამცირებს მას, ამ ქალს ბრალი არ დაედება, თავის მზითევს წაიღებს და მამის სახლში წავა.

§ 143. უკეთუ ქალი თავშენახული არ არის, სახლიდან გადის ხოლმე, თავის ოჯახს აჩანაგებს, ქმარს ამცირებს, ეს ქალი წყალში უნდა გადააგდონ.

§ 144. უკეთუ კაცმა ნადითი მოიყვანა, ამ ნადითმა თავის ქმარს მონაქალი მისცა , და შვილები შეაძენინა, კაცმა კი შუგითის მოყვანა განიზრახა, ამის ნება არ მიეცემა, შუგითს ვერ მოიყვანს.

§ 145. უკეთუ კაცმა ნადითი მოიყვანა, ნადითმა შვილები გაუჩინა, კაცმა კი შუგითის მოყვანა განიზრახა, – ამ კაცს შეუძლია შუგითი მოიყვანოს და სახლში შემოიყვანოს. ოღონდ შუგითი ნადითს ვერ გაუთანასწორდება.

§ 146. უკეთუ კაცმა ნადითი მოიყვანა, ნადითმა თავის ქმარს მონაქალი მისცა, რომელმაც შვილები შვა, ხოლო შემდგომ ამ ქალმა თავის ქალბატონთან გათანასწორება დააპირა, რაკი მონაქალმა შვილები შვა, ქალბატონი მას ვერცხლზე ვერ გაყიდის. შეუძლია მხოლოდ (მონობის) ნიშანი დაადოს და მონაქალებში ჩათვალოს.

§ 147. უკეთუ შვილები არ უშვია, მის ქალბატონს შეუძლია ვერცხლზე გაყიდოს იგი.

§ 148. უკეთუ კაცმა ცოლი მოიყვანა, ცოლს ციება შეეყარა და კაცმა მეორე ცოლის მოყვანა განიზრახა შეუძლია მოიყვანოს, ოღონდ ციებიანი ცოლი არ უნდა გაუშვას, ქალმა ქმრის აშენებულ სახლში იცხოვროს და ქმარმა სიკვდილამდე არჩინოს იგი.

§ 149. უკეთუ ეს ქალი ქმრის სახლში ცხოვრებას არ მოისურვებს, ქმარმა მამის სახლიდან გამოყოლილი მზითევი უნდა გაუმრთელოს და ისე გაუშვას.

§ 150. უკეთუ კაცმა თავის ცოლს მიწა, ბაღი ან სხვა რამ საქონელი აჩუქა და ბეჭდიანი საბუთიც მისცა, ქმრის შემდეგ შვილები მას ვერ შეეცილებიან. დედა თავის მემკვიდრეობას საყვარელ შვილს მისცემს, სხვას არ მისცემს.

151. უკეთუ ქალმა, რომელიც კაცის სახლში ცხოვრობს, თავისი ქმარი დაავალდებულა და საბუთი მოაცემინა, რომ ქმრის მევალეები მას არ დაიხუთავენ33, თუკი ამ კაცს ქალის მოყვანამდე ემართა ვალი, მისი მევალეები მის ცოლს ვერ დაიხუთავენ. თუ ამ ქალს, ვიდრე კაცის სახლში შევიდოდა, ვალი ემართა, ქალის მევალეები მის ქმარს ვერ დაიხუთავენ.

§ 152. უკეთუ მას შემდეგ, რაც ქალი კაცის სახლში შევა, ვალს დაიდებენ, თამქარის წინაშე ორივენი აგებენ პასუხს.

§ 153. უკეთუ კაცის ცოლი სხვა მამაკაცის გულისთვის თავის ქმარს მოაკვლევინებს, ეს ქალი მარგილზე (მსხვილი წვერწათლილი სარი ღობისთვის) უნდა გასვან.

§ 154. უკეთუ კაცმა თავისი ასული შეიცნო, ეს კაცი თემიდან უნდა გააძევონ.

§ 155. უკეთუ კაცმა თავის ვაჟს საცოლე აურჩია, ვაჟმა ეს ქალი შეიცნო, და მერე ეს კაცი დაწვა ქალთან და წაასწრეს, ეს კაცი უნდა შეკრან და წყალში გადააგდონ.

§ 156. უკეთუ კაცმა თავის ვაჟს საცოლე აურჩია, ვაჟს ეს ქალი ჯერ არ შეუცვნია, ეს კაცი კი ქალთან დაწვა, ქალს 1/2 მინა ვერცხლი მიუწონოს და ყველაფერი, რაც მამამისის სახლიდან მოჰყვა, სრულად უნდა გაუმრთელოს. ქალი მისი გულის ქმარმა წაიყვანოს.

§ 157. უკეთუ კაცი მამის სიკვდილის შემდეგ დედასთან დაწვება, ორივენი ცეცხლში უნდა დასწვან.

§ 158, უკეთუ კაცს მამის სიკვდილის შემდეგ თავის გამზრდელთან, რომელსაც შვილები ჰყავს ნაშობი, წაასწრეს, ეს კაცი მამის სახლიდან უნდა მოიკვეთოს.

§ 159. უკეთუ კაცმა სიმამრის სახლში მისატანი გაგზავნა, ურვადიც გადაიხადა, ხოლო შემდეგ თვალში სხვა ქალი მოუვიდა ღა სიმამრს უთხრა: „შენი ასული არ მიმყავსო“, ქალის მამა ყველაფერს, რაც მიუტანეს, თავისთვის დაიტოვებს.

§ 160. უკეთუ კაცმა სიმამრის სახლში მისატანი გაგზავნა, ურვადიც გადაიხადა ხოლო შემდეგ ქალის მამამ უთხრა: „ჩემს ასულს არ მოგცემო“, ყველაფერი, რაც მას მიუტანეს, ერთიორად უნდა გააბრუნოს.

§ 161. უკეთუ კაცმა სიმამრის სახლში მისატანი გაგზავნა, ურვადიც გადაიხადა, მერე მისმა მეგობარმა34 მას ცილი დასწამა და სიმამრმა ცოლის პატრონს უთხრა: „ჩემს ასულს ვერ წაიყვანო“, ყველაფერი, რაც მიუტანეს ერთიორად უნდა დაუბრუნოს. მისი მეგობარი მის საცოლეს ვერ წაიყვანს.

§ 162. უკეთუ კაცმა ცოლი მოიყვანა, ცოლმა შვილები უშვა და ქალი მოკვდა, მის მზითევს ქალის მამა უკან ვერ მოითხოვს. მზითევი შვილებს ეკუთვნის.

§ 163. უკეთუ კაცმა ცოლი მოიყვანა, ქალმა შვილები არ გაუჩინა და ეს ქალი მოკვდა, თუკი ურვადს, რომელიც ამ კაცმა სიმამრის სახლში მოიტანა, სიმამრი დაუბრუნებს, ქალის მზითევს ქმარი ვეღარ მოითხოვს. მისი მზითევი მამის სახლს ეკუთვნის.

§ 164. უკეთუ სიმამრმა ურვადი არ დააბრუნა, ქმარმა მისი მზითევიდან ურვადის ღირებულება უნდა გამოქვითოს და მისი მზითევი მამამისის სახლში დააბრუნოს.

§ 165. უკეთუ კაცმა თავის მემკვიდრე ვაჟს, რომელიც მის თვალში უპირატესია, მიწა ანდა ბაღი, ანდა სახლი აჩუქა და საბუთიც დაუწერა, ხოლო მამის სიკვდილის შემდეგ ძმებმა გაყოფა განიზრახეს, მემკვიდრე ვაჟი მამისგან მიცემულ საჩუქარს წაიღებს, ამას გარდა ძმები მამის სახლის ქონებას თანაბრად გაიყოფენ.

§ 166. უკეთუ კაცმა თავის შვილებს, რომლებიც ჰყავს, ცოლები მოუყვანა, მცირეწლოვანი ვაჟისათვის კი არ მოუყვანია, მამის სიკვედილის შემდეგ, როცა ძმები გაყოფას განიზრახავენ, მამის სახლის ქონებიდან მცირეწლოვან უცოლო ძმას მისი კუთვნილი წილის გარდა ურვადის საფასური ვერცხლი უნდა გამოუყონ და ცოლი მოუყვანონ.

§ 167. უკეთუ კაცმა ცოლი მოიყვანა და ცოლმა შვილები უშვა, ეს ქალი მოკვდა და მის შემდეგ კაცმა მეორე ცოლი მოიყვანა და მან შვილები შვა, მამის სიკვდილის შემდეგ შვილები დედების მიხედვით არ უნდა განიყვნენ. თვითეულმა თავისი დედის მზითევი უნდა აიღოს, ხოლო მამის სახლის ქონება თანაბრად გაიყონ.

§ 168. უკეთუ კაცი ვაჟის მოკვეთას განიზრახავს და მოსამართლეებს ეტყვის: „ვაჟი უნდა მოვიკვეთოო“, მოსამართლენი მის საქმეს გაარჩევენ და, თუკი ვაჟს მემკვიდრეობისგან მოსაკვეთი მძიმე დანაშული არ ჩაუდენია, მამა თავის ვაჟს მემკვიდრეობისგან ვერ მოკვეთს.

§ 169. უკეთუ მამის წინაშე მემკვიდრეობისგან მოსაკვეთი მძიმე დანაშაული აქვს ჩადენილი, პირველად უნდა აპატიონ; თუკი მეორედ ჩაიდინა მძიმე დანაშაული, მამას შეუძლია თავის შვილი მემკვიდრეობისგან მოკვეთოს.

§ 170. უკეთუ კაცს პირველმა ცოლმა35, შვილები უშვა, მონაქალმაც შვილები უშვა, და მამამ თავის სიცოცხლეშივე უთხრა მონაქალის შვილებს; „ჩემი შვილები ხართო“ და ცოლის შვილებთან გაათანასწორა, მამის სიკვდილის შემდეგ მამისეული სახლის ქონება ცოლისა და მონაქალის შვილებმა თანასწორად უნდა გაიყონ. პირველი ცოლისაგან ნაშობ მემკვიდრე ვაჟს გაყოფისას შეუძლია თავისი წილი აირჩიოს და წაიღოს.

171. უკეთუ მამამ თავის სიცოცხლეშივე არ უთხრა მონაქალისაგან ნაშობ შვილებს, „ჩემი შვილები ხართო“, მამისს სიკვდილის შემდეგ მამის სახლის ქონებას მონაქალისაგან ნაშობი შვილები ცოლის შვილებთან ერთად ვერ გაიყოფენ. მაგრამ მონაქალი და მისი შვილები უნდა გააზატდნენ. ცოლის შვილები მონაქალის შვილების მიმართ მონობის სარჩელს ვერ აღძრავენ. პირველმა ცოლმა უნდა მიიღოს თავისი მზითევი და საჩუქარი, რომელიც ქმარმა მისცა და საბუთში ჩაუწერა; ქმრის საცხოვრებელში იცხოვროს და ვიდრე ცოცხალია ამით ისაზრდოოს: ვერცხლზე მას ვერ გაყიდის, რადგან მისი მემკვიდრეობა მის შვილებს ეკუთვნის.

§ 172. უკეთუ ქმარს მისთვის საჩუქარი არ მიუცია, მზითევი უნდა გაუმრთელონ. ამასთანავე ქმრის სახლის ქონებიდან ერთი მემკვიდრის წილი უნდა აიღოს. უკეთუ შვილები სახლიდან წასვლას აიძულებენ, მოსამართლეებმა მისი საქმე უნდა გაარჩიონ და შვილებს სასჯელი დაადონ; ეს ქალი ქმრის სახლიდან არ უნდა წავიდეს. თუკი ქალმა თავად მოინდომა წასვლა, ქმრის საჩუქარი შვილებს უნდა დაუტოვოს, მამისეული სახლიდან წამოყოლილი მზითევი კი შეუძლია წაიღოს. ქალი მისი გულის რჩეულმა ქმარმა წაიყვანოს.

§ 173. უკეთუ ამ ქალმა, სადაც შევიდა, თავის მეორე ქმარს შვილები უშვა, მერე ეს ქალი მოკვდა, მის მზითევს პირველი და მეორე ქმრის შვილები გაიყოფენ.

§ 174. უკეთუ მეორე ქმრისთვის შეილები არ გაუჩენია, მისი მზითევი პირველი ქმრის შვილებმა უნდა წაიღონ.

§ 175. უკეთუ სასახლის მონამ, ანდა მუშქენის მონამ კაცის ასული მოიყვანა და ქალმა შვილები უშვა, მონის პატრონი კაცის ასულის შვილების მიმართ მონობის სარჩელს ვერ აღძრავს.

§ 176. უკეთუ სასახლის მონამ, გინა მუშქენის მონამ კაცის ასული მოიყვანა და, როცა, მოიყვანა, ეს ქალი მამის სახლის მზითვითურთ შევიდა სასახლის მონის, ანდა მუშქენის მონის სახლში, შეუღლების შემდეგ სახლი აიშენეს36, ქონება შეიძინეს, შემდეგ კი სასახლის მონა, ანდა მუშქენის მონა მოკვდა, კაცის ასულმა თავისი მზითევი უნდა მიიღოს, ხოლო შეუღლების მერე შეძენილი ქონება ორ ნაწილად უნდა გაიყონ: ნახევარს მონის პატრონი წაიღებს, ნახევარს კაცის ასული წაიღებს თავისი შვილებისათვის უკეთუ კაცის ასულს მზითევი არ მოჰყოლია, ყველაფერი, რაც შეუღლების მერე შეიძინეს, ორ ნაწილად უნდა გაყონ: ნახევარს მონის პატრონი წაიღებს, ნახევარს კაცის ასული წაიღებს თავისი შვილებისათვის.

§ 177. უკეთუ წვრილშვილიანმა ქვრივმა მეორის სახლში შესვლა განიზრაზა, მოსამართლეთა დასტურის გარეშე ვერ შევა, როცა მეორის სახლში შესვლას დააპირებს მოსამართლეებმა მისი პირველი ქმრის სახლის ამბავი უნდა გამოიძიონ, პირველი ქმრის სახლი მეორე ქმარსა და ამ ქალს უნდა ჩააბარონ და საბუთიც ჩამოართვან, რომ სახლს დაიცავენ, უასაკო ბავშვებს გაზრდიან და საოჯახო ჭურჭელს ვერცხლზე არ გაჰყიდიან. მყიდველს, ვინც კი ქერივის შვილების ჭურჭელს იყიდის, თავისი ვერცხლი დაეკარგება, ხოლო საქონელი პატრონს დაუბრუნდება.

§ 178-ა. უკეთუ ქალქურუმს, ნადითს, ახდა სიქრს37 მამამ მზითევი მისცა, საბუთი დაუწერა, მაგრამ საბუთში არ ჩაუწერა, რომ მას თავის ნებაზე შეუძლია თავისი მემკვიდრეობის გაცემა, ყოველი სურვილის აღსრულების ნება არ მისცა. მამის სიკვდილის შემდეგ მისი მიწა ან ბაღი მისმა ძმებმა უნდა წაიღონ, ხოლო მას მისი წილისკვალობაზე სარჩო, ზეთი და სამოსელი უნდა აძლიონ და მისი გული შეაჯერონ.

§ 178-ბ. უკეთუ ძმებმა მისი წილის კვალობაზე სარჩო, ზეთი და სამოსელი არ აძლიეს, გული არ შეუჯერეს, მიწა ან ბაღი შეუძლია იმ მიწათმოქმედს ჩააბაროს, ვისაც სასურველად მიიჩნევს და მიწათმოქმედი მას არჩენს მიწით, ბაღით და ყველაფრით, რაც მამამ დაუტოვა, ვიდრე ცოცხალია, ისარგებლებს. ოღონდ ვერცხლზე ვერ გაყიდის და, ვერც ვალში გადაიხდის. ქალის მემკვიდრეობა მის ძმებს უკუთვნის.

§ 179. უკეთუ ქალქურუმს, ნადითს, ანდა სიქრს მამამ ბეჭდიანი მზითვის საბუთი დაუწერა და მასში ჩაუწერა, რომ ქალს თავის ნებაზე შეუძლია მემკვიდრეობის გაცემა. ყოველი სურვილის აღსრულების ნება მისცა, მამის სიკვდილის შემდეგ შეუძლია თავისი მემკვიდრეობა თავის ნებაზე გასცეს – ძმები ვერ გამოედავებიან.

§ 180. უკეთუ მამას თავისი ასულისთვის ტაძრის უბნის38 ნადითისთვის, მზითევი არ მიუცია, მამის სიკვდილის შემდეგ მამის სახლის ქონებიდან ქალმა ერთი მემკვიდრის წილი უნდა ირგუნოს, ვიდრე ცოცხალია, ისარგებლოს. მისი მემკვიდრეობა ძმებს ეკუთვნის.

§ 181. უკეთუ მამამ ნადითი, კადიშთი39, გინა ზერმაშითიბ40 ღმერთს შესწირა და მზითევი არ მიუცია. მამის შემდეგ ამ ქალმა მამის სახლის ქონებიდან ერთი მემკვიდრის წილის მესამედი უნდა ირგუნოს, ვიდრე ცოცხალია, ჭამოს. მისი მემკვიდრეობა ძმებს ეკუთვნის.

§ 182. უკეთუ მამამ თავის ასულს, ბაბილონელი მარდუქის41 ნადითს, მზითევი არ მისცა, ბეჭდიანი საბუთი არ დაუწერა, მამის შემდეგ მამის სახლის ქონებიდან ამ ქალმა ძმებთან გაყრისას თავისი მემკვიდრეობის მესამედი წილი უნდა ირგუნოს. სამსახურის გაწევა არ ევალება. მარდუქის ნადითს თავისი მემკვიდრეობა შეუძლია თავის ნებაზე გასცეს.

§ 183. უკეთუ მამამ თავისი ასული, შუგითი გაამზითვა, ქმარს მისცა და ბეჭდიანი საბუთიც დაუწერა, მამის შემდეგ ეს ქალი მამის სახლის ქონებიდან წილს ვერ ირგუნებს.

§ 184. უკეთუ მამას თავისი ასული, შუგითი არ გაუმზითვებია, ქმრისთვის არ მიუცია, მამის სიკვდილის შემდეგ მისმა ძმებმა მამის სახლის შეძლების კვალობაზე უნდა გაამზითვონ და ქმარს მისცენ.

§ 185. უკეთუ კაცმა უასაკო ბავშვი თავის სახელზე შვილად აიყვანა და გაზარდა, ეს მისი გაზრდილი უკან აღარ მოითხოვება.

§ 186. უკეთუ კაცმა ბავშვი შვილად აიყვანა და მას შემდეგ, რაც აიყვანა, (ბავშვმა) დედ-მამა მოძებნა გაზრდილს შეუძლია მამის სახლს დაუბრუნდეს.

§ 187. საჭურისის ------ სასახლის კარზე მდგომის42 შვილი და სიქრის შვილი უკანვე აღარ მოითხოვება.

§ 188. უკეთუ ხელოსანმა შვილი გასაზრდელად აიყვანა და თავისი ხელობა შეასწავლა, უკანვე აღარ მოითხოვება.

§ 189. უკეთუ თავისი ხელობა არ უსწავლებია, გაზრდილს შეუძლია მამის სახლში დაბრუნდეს.

§ 190. უკეთუ კაცმა ბავშვი, რომელიც შვილად აიყვანა და გაზარდა, თავის შვილებში არ ჩათვალა, ამ გაზრდილს შეუძლია მამის სახლში დაბრუნდეს.

§ 191. უკეთუ კაცმა შვილად აყვანილი ბავშვი გაზარდა, თავისი სახლი ააშენა43, მერე შვილები იყოლია და გაზრდილის მოკვეთა განიზრახა, ეს შვილი მისი სახლიდან ხელცარიელი არ უნდა წავიდეს. მამობილმა თავისი ქონებიდან მემკვიდრის მესამედი წილი უნდა მისცეს და ისე გაუშვას. მიწიდან, ბაღიდან ან სახლიდან არაფერს მისცემს.

§ 192. უკეთუ საჭურისის შვილი, გინა სიქრის შვილი თავის მამობილს და დედობილს ეტყვის: „ჩემი მამა არ ხარ, ჩემი დედა არ ხარ“, ენა უნდა მოკვეთონ.

§ 193. უკეთუ საჭურისის შვილმა, გინა სიქრის შვილმა თავისი მამის სახლს მიაგნო, მამობილი და დედობილი შეიძულა და თავისი მამის სახლში წავიდა, თვალი უნდა ამოთხარონ.

§ 194. უკეთუ კაცმა თავისი შვილი ძიძას მიაბარა და ბავშვი ძიძის ხელში მოკვდა, ხოლო ძიძამ დედ-მამის უჩუმრად სხვა ბავშვი შეახვია, ამხელენ და იმის გამო, რომ ბავშვი დედ-მამის უჩუმრად სხვა ბავშვი შეახვია, ძიძას ძუძუები უნდა მოკვეთონ.

§ 195. უკეთუ შვილმა მამას გაარტყა, ხელის მტევანი უნდა მოაჭრან.

§ 196. უკეთუ კაცმა კაცის შვილს თვალი ამოუგდო, მასაც უნდა ამოუგდონ თვალი.

§ 197. უკეთუ კაცს ძვალი მოსტება, მასაც უნდა მოსტეხონ ძვალი.

§ 198. უკეთუ მუშქენს ამოუგდო თვალი ან მუშქენს მოსტეხა ძვალი, ერთი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 199. უკეთუ კაცის მონას ამოუგდო თვალი ან ძვალი მოსტეხა, მონის ფასის ნახევარი უნდა მიუწონოს.

§ 200. უკეთუ კაცმა თავის სწორ კაცს კბილები ჩაუმტვრია, მასაც უნდა ჩაუმტვრიონ კბილები.

§ 201. უკეთუ მუშქენს ჩაუმტვრია კბილები ერთი მესამედი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 202. უკეთუ კაცმა თავისზე აღმატებულ კაცს სახეში შემოჰკრას, ხარის კუდი საჯაროდ 60-ჯერ უნდა შემოჰკრან.

§ 203, უკეთუ კაცმა თავის სწორი კაცის შვილს სახეში შემოჰკრას, ერთი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 204. უკეთუ მუშქენმა მუშქენს სახეში შემოჰკრა, 10 სიკლი ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 205. უკეთუ კაცის მონამ კაცს სახეში გაარტყა ყური უნდა მოაჭრან.

§ 206. უკეთუ კაცმა კაცს ჩხუბის დროს დაარტყა დღა ჭრილობა მიაყენა, ამ კაცმა უნდა დაიფიცოს: „განზრახ არ შემომიკრავსო“ და მკურნალს გაუსწორდეს.

§ 207. უკეთუ დარტყმისას შემოაკვდა, უნდა დაიფიცოს და თუ მოკლული (თავისუფალი) კაცია, ნახევარი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 208. უკეთუ მოკლული მუშქენია, ერთი მესამედი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 209. უკეთუ კაცმა კაცის ასულს დაარტყა და მუცელი მოსწყვიტა, მუცლის მოწყვეტისთვის 10 სიკლი ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 210. უკეთუ ეს ქალი მოკვდა, მკვლელის ასული უნდა მოკლან.

§ 211. უკეთუ კაცმა მუშქენის ასულს ცემით მუცელი მოსწყვიტა, 5 სიკლი ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 212. უკეთუ ეს ქალი მოკვდა, ნახევარი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 213. უკეთუ კაცის მონაქალს დაარტყა და მუცელი მოსწყვიტა, 2 სიკლი ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

214. უკეთუ მონაქალი მოკვდა, ერთი მესამედი მინა ვერცხლი უნდა მიუწონოს.

§ 215. უკეთუ მკურნალმა ბრინჯაოს დანით კაცს მძიმე ნაჭრევი გაუკეთა და განკურნა ანდა ბრინჯაოს დანით ლიბრი მოაშორა და თვალი განუკურნა, 10 სიკლ ვერცალს აიღებს.

§ 216. უკეთუ სნეული მუშქენია, 5 სიკლ ვერცხლს აიღებს.

§ 217. უკეთუ კაცის მონაა, მონის პატრონმა მკურნალს 2 სიკლი ვერცხლი უნდა მისცეს.

§218. უკეთუ მკურნალმა ბრინჯაოს დანით კაცს მძიმე ნაჭრევი44 გაუკეთა და კაცი შემოაკვდა ანდა ბრინჯაოს დანით ლიბრი45 მოაშორა და თვალი ამოსთხარა, ხელის მტევანი უნდა მოკვეთონ.

§ 219. უკეთუ მკურნალმა მუშქენის მონას ბრინჯაოს დანით მძიმე ნაჭრევი გაუკეთა და შემოაკვდა, მონის წილ მონა უნდა ზღოს.

§ 220. უკეთუ ბრინჯაოს დანით ლიბრი მოაშორა და თვალი ამოუგდო, მონის ფასის ნახევარი უნდა მიუწონოს.

§ 221. უკეთუ მკურნალმა კაცს გატეხილი ძვალი გაუმრთელა და მტკივანი სახსარი მოურჩინა, სნეულმა მკურნალს 5 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 222. უკეთუ სნეული მუშქენია, 3 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 223. უკეთუ კაცის მონაა, მონის პატრონმა მკურნალს 2 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 224. უკეთუ ხარის ან ვირის მკურნალმა ხარს ანდა ვირს მძიმე ნაჭრევი გაუკეთა და მოარჩინა, ხარის ან ვირის პატრონმა მკურნალს გასამრჯელოდ 1/6 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 225. უკეთუ ხარს ანდა ვირს მძიმე ნაჭრევი გაუკეთა და შემოაკვდა, ხარის ან ვირის პატრონს პირუტყვის ღირებულების ¼ უნდა გადაუხადოს.

§ 226. უკეთუ დალაქი მონის პატრონის გარეშე მონას ნიშანს მოპარსავს იმ მიზნით, რომ ვერ მოიძებნოს, ხელის მტევანი უნდა მოკვეთონ.

§ 227. უკეთუ კაცი დალაქს შეაცდენს და იმ მიზნით, რომ მონა ვერ მოიძებნოს, მონისთვის ნიშანს მოაპარსვინებს, ეს კაცი უნდა მოკლან და თავის კარებზე ჩამოკიდონ. დალაქმა უნდა დაიფიცოს: „რომ მცოდნოდა არ მოვპარსავდიო“, და გამართლდება.

§ 228. უკეთუ ხურომ კაცს სახლი აუშენა და დაუმთავრა კიდეც, სახლის თითო სარ46 ფართობზე გასამრჯელოდ 2 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 229. უკეთუ ხურომ კაცს სახლი აუშენა, მაგრამ თავის ნახელავს სიმკვიდრე დააკლო და სახლი ჩამოინგრა და სახლის პატრონი მოაკვდინა. ეს ხურო უნდა დასაჯონ სიკვდილით.

§ 230, უკეთუ სახლის პატრონის შვილი მოაკედინა, ხუროს შვილი უნდა მოაკვდინონ.

§ 231. უკეთუ სახლის პატრონის მონა მოაკვდინა, სახლის პატრონს მონის წილ მონა უნდა მისცეს.

§ 232. უკეთუ ქონება გაუნადგურა, განადგურებული ქონება უნდა უზღოს, და რაკი სახლი მკვიდრად არ ააშენა და ამის გამო ჩამოინგრა, დანგრეული სახლი მისი ხარჯით უნდა აშენდეს.

§ 233. უკეთუ ხურომ კაცს სახლი აუშენა, მაგრამ სამუშაოს დააკლო და კედელი გადმოწვა ხურომ კედელი თავისი ხარჯით უნდა გაამაგროს.

§ 234. უკეთუ მეხომალდემ კაცს 60-გურიანი ხომალდი შეუფისა, ხომალდის პატრონმა გასამრჯელოდ 2 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 235 უკეთუ მეხომალდემ კაცს ხომალდი შეუფისა, მაგრამ თავისი საქმე საიმედოდ არ შეასრულა და იმავე წელს ხომალდში ბზარი გაჩნდა ან სხვა რამ ნაკლი აღმოაჩინა მეხომალდემ ეს ხომალდი უნდა დაშალოს და თავისი ხარჯით ხელახლა შეკრას და შეკრული ხომალდი პატრონს ჩააბაროს.

§ 236. უკეთუ კაცმა თავისი ხომალდი მეხომალდეს მიაქირავა, მეხომალდე დაუდევრად მოიქცა, ხომალდი ჩაიძირა ან დაილეწა, მეხომალდემ ხომალდის პატრონს ხომალდი უნდა უზღოს.

§ 237. უკეთუ კაცმა მეხომალდე და ხომალდი დაიქირავა, ხორბლით, მატყლით, ზეთით, ფინიკით გინა სხვა რამ საქონელით დატვირთა, მეხომალდე დაუდევრად მოიქცა, ხომალდი ჩაიძირა და რაც შიგ იყო, ყველაფერი დაეღუპა, მეხომალდემ ჩაძირული ხომალდი და დაღუპული საქონელი უნდა ზღოს.

§ 238. უკეთუ მეხომალდემ სხვისი ხომალდი ჩაძირა და შემდეგ ამოიტანა, ხომალდის პატრონს მისი ღირებულების ნახევარი უნდა გადაუხადოს.

§ 239. უკეთუ კაცმა მეხომალდე დაიქირავა, წელიწადში 5 გური ხორბალი უნდა აძლიოს.

§ 240. უკეთუ ნიჩბებიანი ხომალდი აფრებიან ხომალდს დაეჯახა და ჩაიძირა, ჩაძირული ხომალდის პატრონმა ყველაფერი, რაც ხომალდზე განადგურდა, ღმერთის წინაშე უნდა განაცხადოს და ნიჩბებიანი ხომალდის პატრონი, რომელმაც აფრებიანი ხომალდი ჩაძირა,

ჩაძირულ ხომალდს და ყველაფერს, რაც განადგურდა, ზღავს.

§ 241. უკეთუ კაცმა ბარი დაიხუთა, 1/3 მინა ვერცბლი უნდა მიუწონოს.

§§ 242–243. უკეთუ კაცმა ხარები ერთი წლით დაიქირავა, თავთუღლის ხარისათვის ქირად 4 გური ხორბალი, ხოლო საყევრის ხარისათვის, ქირად 3 გური ხორბალი უნდა გადაუხადოს პატრონს.

§ 244. უკეთუ კაცმა ხარი ანდა ვირი დაიქირავა და [პირუტყვი] ველად ლომმა დაგლიჯა, ზარალი პატრონისაა.

§ 245. უკეთუ კაცმა ხარი დაიქირავა და მოუვლელობით ანდა ცემით მოკლა, ხარის პატრონს ხარის წილ ხარი უნდა უზღოს.

§ 246. უკეთუ კაცმა ხარი დაიქირავა, ფეხი მოსტეხა ანდა კისრის ძარღვი გაუწყვიტა, ხარის პატრონს ხარის წილ ხარი უნდა უზღოს.

§ 247. უკეთუ კაცმა ხარი დაიქირავა და თვალი ამოუგდო, ხარის პატრონს მისი ღირებულების ნახევარი უნდა გადაუხადოს.

§ 248. უკეთუ კაცმა ხარი დაიქირავა რქა მოსტეხა ანდა კუდი მოსწყვიტა, გინა ზურგის ტყავი გადაუტყავა, ხარის ღირებულების მეოთხედი უნდა გადაუხადოს.

§ 249. უკეთუ კაცმა ხარი დაიქირავა, ხარს ღმერთმა დაჰკრა47 და მოკვდა, ხარის დამქირავებელმა ღმერთი უნდა დაიფიცოს და გამართლდება.

§ 250. უკეთუ ქუჩაში მიდენილმა ხარმა ვინმეს ურჩოლა და მოკლა, ეს საქმე ვერ გასაჩივრდება.

§ 251. უკეთუ მრჩოლელი ხარის პატრონი მისმა უბანმა გააფრთხილა, რომ მისი ხარი მრჩოლელია, მაგრამ მან თავის ხარს რქები არ გაუბანდა ანდა ხარი არ დააბა და ხარმა კაცის შვილს ურჩოლა და მოკლა, ნახევარი მინა ვერცხლი უნდა გადაიხადოს.

§ 252. უკეთუ მოკლული კაცის მონაა, ერთი მესამედი მინა ვერცხლი უნდა გადაიხადოს.

§ 253. უკეთუ კაცმა კაცი მიწის მოსავლელად დაიქირავა, სახნავ-სათესი იარაღი ჩააბარა, ხარ-ძროხა მიანდო, მიწის დამუშავება დაავალა, ამ კაცმა კი სასთესლე ხორბალი ანდა პირუტყვის საკვები მოიპარა და ხელში უნახეს, ხელის მტევანი უნდა მოკვეთონ.

§ 254. უკეთუ სახნავ-სათესი იარაღი წაიღო და ხარ-ძროხა დაქანცა, მიბარებული ხორბალი ერთიორად უნდა ზღოს.

§ 255. უკეთუ მინდობილი ხარ-ძროხა გააქირავა ანდა სათესლე მარცვალი მოიპარა და მიწაზე არაფერი მოიყვანა, ამ კაცს ამხელენ და მოსავლის აღებისას თითო ბურზე 60 გურ ხორბალს მიუთვლის.

§ 256. უკეთუ საზღაურის გადახდა არ შეუძლია, ამავე მიწაზე ხარ-ძროხას უნდა ათრევინონ.

§ 257. უკეთუ კაცმა მიწათმოქმედი დაიქირავა წელიწადში 8 გური ხორბალი უნდა აძლიოს.

§ 258. უკეთუ კაცმა მეხრე დაიქირავა, წელიწადში 6 გური მარცვალი უნდა აძლიოს.

§ 259. უკეთუ კაცმა მინდვრიდან გუთანი მოიპარა, გუთნის პატრონს 5 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაუხადოს.

§ 260. უკეთუ სახნისი ანდა ფარცხი მოიპარა, 3 სიკლი ვერცხლი უნდა გადაიხადოს.

§ 261. უკეთუ კაცმა ხარ-ძროხის ანდა ცხვრის დასამწყესავად მწყემსი დაიქირავა, წელიწადში 8 გური ხორბალი უნდა აძლიოს.

§ 262. უკეთუ კაცმა ხარი გინა ცხვარი .........

§ 263. უკეთუ მიბარებული ხარი ანდა ცხვარი დაიკარგა, პატრონს ხარის წილ ხარი და ცხვრის წილ ცხვარი უნდა უზღოს.

§ 264. უკეთუ მწყემსმა, რომელსაც ხარ-ძროხა ანდა ცხვარი დასამწყემსად ჩააბარეს და გასამრჯელოც სრულად აქვს მიღებული და მისი გული დაჯერებულია, ხარ-ძროხას ანდა ცხვარს შეამცირებს, ნამატს დააკლებს, ნამატი და ღალა ხელშეკრულებისამებრ უნდა გადაიხადოს.

§ 265. უკეთუ მწყემსმა, რომელსაც ხარ-ძროხა ანდა ცხვარი დასამწყემსად ჩააბარეს, ითაღლითა, დამღა შეცვალა და ვერცხლზე გაყიდა, უნდა ამხილონ და მოპარულ ხარ-ძრობას ანდა ცხვარს ერთიათად აუნაზღაურებს პატრონს.

§ 266. უკეთუ სადგომში ღმერთის შეხება48 გაჩნდა ანდა ლომმა დაგლიჯა, მწყემსი ღმერთის წინაშე უნდა განიწმიდოს და სადგომის ზარალი სადგომის პატრონს შეხვდება.

§ 267. უკეთუ მწყემსი დაუდევრად მოიქცა და სადგომში მუნი გააჩინა, მწყემსმა, რომელმაც სადგომში მუნის გაჩენით ზარალი მოახდინა, ხარ-ძროხის და ცხვრის დანაკლისი უნდა აღადგინოს და პატრონს დაუბრუნოს.

§ 268. უკეთუ კაცი გასალეწად ხარს დაიქირავებს, ქირა 20 კა ხორბალია.

§ 269. უკეთუ კაცი გასალეწად ვირს დაიქირავებს, ქირა 10 კა ხორბალია.

§ 270. უკეთუ გასალეწად ახალგაზრდა პირუტყვს დაიქირავებს, ქირა 1 კა ხორბალია.

§ 271. უკეთუ კაცი ხარ-ძროხას, ურემს და მის გამძღლოლს დაიქირავებს, დღიურად 180 კა ხორბალი უნდა აძლიოს.

§ 272, უკეთუ კაცი მხოლოდ ურემს დაიქირავებს, დღიურად 40 კა ხორბალი უნდა იხადოს.

§ 273. უკეთუ კაცი ქირის კაცს დაიქირავებს, წლის დასაწყისიდან მეხუთე თვემდე დღიურად 6 მარცვალი ვერცხლი უნდა აძლიოს; მეექვსე თვიდან წლის ბოლომდე კი დღიურად 5 მარცვალი ვერცხლი უნდა აძლიოს.

§ 274. უკეთუ კაცი ხელოსანს დაიქირავებს, ...... გასამრჯელოდ 5 მარცვალი ვერცხლი, მეაგურეს გასამრჯელოდ [....] მარცვალთ ვერცხლი, მქსოველს გასამოჯელოდ [...] მარცვალი ვერცხლი, ქვისმთლელს გასამრჯელოდ [...] მარცვალი ვერცხლი, მჭედელს გასამრჯელოდ [...] მარცვალი ვერცხლი დურგალს გასამრჯელოდ 4 მარცვალი ვერცხლი, დაბაღს გასამრჯელოდ (....) მარცვალი ვერცხლი, მეგოდოეს გასამრჯელოდ [ ....] მარცვალი ვერცხლი, ხუროს გასამრჯელოდ [.....] მარცვალი ვერცხლი დღიურად უნდა აძლიოს.

§ 275. უკეთუ კაცი საჭაპანო ხომალდს დაიქირავებს, დღიურად მისი ქირა 3 მარცვალი ვერცხლია.

§ 276. უკეთუ კაცი ნიჩბებიან ხომალდს დაიქირავებს, მის ქირად დღეში ორნახევარი მარცვალი ვერცხლი უნდა იხადოს.

§ 277. უკეთუ კაცი 60-გურიან ხომალდს დაიქირავებს. მის ქირად დღეში ერთი მეექვსედი მარცვალი ვერცხლი უნდა იხადოს.

§ 278. უკეთუ კაცი მონას ანდა მონაქალს იყიდის და თვის გასვლამდე მონას ბნედამ მოუარა, შეუძლია გამყიდველს დაუბრუნოს; მყიდველი გადახდილ ვერცხლს უკანვე მიიღებს.

§ 279. უკეთუ კაცი მონას ან მონაქალს, რომლის მიმართ სარჩელია აღძრული, იყიდის, სარჩელზე პასუხს გამყიდველი აგებს.

§ 280. უკეთუ კაცი უცხო ქვეყანაში კაცის მონას ანდა მონაქალს იყიდის და თავის ქვეყანაში დაბრუნებისას მონის ანდა მონაქალის პატრონი თავის მონას ანდა მონაქალს იცნობს, თუკი მონა ანდა მონაქალი ამ ქვეყნის მკვიდრია, უვერცხლოდ უნდა განთავისუფლდეს.

§ 281. უკეთუ სხვა ქვეყნის შვილები არიან, მყიდველმა მიწონილი ვერცხლი ღმერთის წინაშე უნდა გამოაცხადოს, მონის ანდა მონაქალის პატრონმა მიწონილი ვერცხლი თამქარს დაუბრუნოს და თავისი მონა ანდა მონაქალი გამოისყიდოს.

§ 282. უკეთუ მონა თავის პატრონს ეტყვის „ჩემი პატრონი არა ხარო“, პატრონმა უნდა დაამტკიცოს, რომ იგი მისი მონაა. და ყურს მოაჭრის.

შენიშვნები

1. კანონების ტექსტში „კაცი“ ჩვეულებრივ გულისხმობს მოსახლეობის თავისუფალი ფენის წარმომადგენელს მუშქენთან და მონასთან დაპირისპირებით. ზოგი მთარგმნელი უთარგმნელად ტოვებს დედნისეულ სიტყვას (awelum) როგორც ტერმინს.

2 დამოკიდებული ფენის წარმომადგენელი ბაბილონის საზოგადოებაში (ეტიმოლოგიურად ნიშნავს „დამორჩილებულს“).

3 „მკვდარი“, დედანში: „თავისი ბედისკენ წავიდა“.

4 „სიკლი“ – წონის ერთეული, 8,4 გ.

5 „უფროსი“ – ადგილობრივ. უხუცესთა საბჭოს უფროსი, მეფის დანიშნული მოხელე და ამგვარად, მისი ხელისუფლების წარმომადგენელი თემში (ან ქალაქში).

6 „მინა“ – წონის ერთეული, დაახ. 0,5 კგ.

7 „რედუ“, „ბაირი“ – სამხედროვალდებულნი, რომელთაც ამ სამსახურისთვის მეფისგან ეძლევათ მიწა, ბაღი და სახლი მათი გასხვისების ნების გარეშე. „ბაირი“, როგორც აქადური სიტყვის მნიშვნელობა მოწმობს („თევზის/ფრინეველის მჭერი“), ალბათ, მომარაგების საქმე ებარა სამეფო ლაშქარში,

3 „მიწა“ - ჩვეულებრივ ამ სიტყვას თარგმნიან როგორიც „ყანას“, მაგრამ კანონების ტექსტში იგი უფრო მიწის ნაკვეთს უნდა ნიშნავდეს, განურჩევლად იმისა, დამუშავებულია იგი თუ არა. ეს აშკარად ჩანს 44-ე მუხლში, სადაც მიწა ყამირია. იგი შეიძლება საბაღე ნაკვეთსაც აღნიშნავდეს (მუხლ. 60).

9 „თემი“ ჩვეულებრივ ითარგმნება „ქალაქად“ მაგრამ უფრო თვითმმართველობრივი საზოგადოების მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს, რაც, სწორედ, იგულისხმება კანონების ტექსტში. 

10 „სამსახური“ – სახელმწიფო (ანუ სამეფო) სამსახური, რისთვისაც პირს ეძლევა უძრავი და მოძრავი ქონება, ვიდრე ამ სამსახურს (სამხედროს ან სამოქალაქოს) ასრულებს.

11. თამქარი – კაპიტალის მქონე პირი, რომელიც აწარმოებს სხვადასხვა სავაქრო და ფინანსურ ოპერაციებს; თამქარი „სამეფო ხალხის“ კატეგორიას ეკუთვნოდა ხამურაბის ხანაში.

12 „დუქუ“, „ლუფუთე“ – როგორც კონტექსტიდან ჩანს, სამხედრო წოდებებია, რომელთა ზუსტი განსაზღვრა არ ხერხდება.

13. „დათხოვნილი ჯარისკაცი“ – ან, შესაძლოა, ის პირი, ვისაც რაიმე მიზეზით არ ევალება სამხედრო სამსახური.

14 „მოხარკე“, „ხარკის მტვირთველი“, იგულისხმება იგივე მსახურეული პირი, რომელიც მისთვის გადაცემული მიწის, ბაღისა და სახლის სანაცვლოდ სამსახურს ასრულებს, იხდის სამეფო ხარკს.

15 ფირფიტის დამტვრევა საბუთის გაუქმების ტოლფასია.

16 „ნადითი“ – „შეწირული“ – ღვთისმსახურ ქალთა ერთი კატეგორია, რომლის ზუსტი განსაზღვრა არ ხერხდება. ის კი ცხადია, რომ სხვებისაგან განსხვავებით გარკვეული პრივილეგიებით სარგებლობს.

17 „გური“ – ტევადობის ერთეული, მერყეობს 150–300 ლიტრას შორის.

18 „ადადი“ – ტაროსის ღმერთი შუამდინარულ პანთეონში. აქ იგულისხმება სტიქიური უბედურება, უზომო წვიმებით გამოწვეული (ადადის ეპითეტია „წვიმის მაწვიმებელი“).

19 „ყანის შვილები“ – ყანის პატრონები ან მოიჯარადრენი.

20 „ბური“ – ფართობის ერთეული, დაახ. 6,3 ჰა.

21 ეს ადგილი დედანში მეტისმეტად ბუნდოვანია, რის გამო ვერ ხერხდება მისი დამაკმაყოფილებელი ინტერპრეტაცია და თარგმნა.

22 „მარცვალი“ -- წონის ერთეული, 0,047 გ.

23 „კა“ –. ტევადობის ერთეული, 0,84 ლიტრა.

24 „შამალუ“ – მეწვრილმანე ვაჭარი, რომელიც თამქარის დავალებით ასაღებს საქონელს.

25 „დუქანი შეაღო“, არსებობს განსხვავებული ინტერპრეტაცია: „დუქანი გახსნა“ (იგულისხმება სავაჭროდ).

26 „თავის სიკვდილით მოკვდა“, დედანში: „თავისი ბედით მოკვდა“,

27 „ქვეშევრდომი“, დედანში „მონა“.

28 „მეორის სახლში შესვლა“ –- ჩვეული გამოთქმა „მეორედ გათხოვებისთვის“.

29 იხ. წინა შენიშვნა.

30 „შუგითი“ – ჩვეულებრივ ნიშნავს „ხარჭას“, მაგრამ კანონებში ტაძრის მსახურ ქალთა ერთ-ერთი კატეგორია უნდა იყოს.

31 „შვილები შეაძენინა“ – იგულისხმება, რომ ნადითმა, რომელსაც კაცისთვის შვილები არ უშეია, კაცს მხევალი მოუყვანა; მხევლისგან ნაშობი ბავშვები ნადითის შვილებად ითვლებიან ძველაღმოსავლური ჩვეულებითი კანონების მიხედეით (ასეთივე კანონი მოქმედებდა მოსეს სამართალში) (შდრ. მუხლ. 144).

32 „სახლიდან გასვლა“ – ქორწინების („სახლში შესვლის“) საწინააღმდეგო მოქმედება, როგორც ოჯახისთვის საზიანო (შდრ. მუხლ. 143).

33 დაიხუთავენ – „დახუთვა“ ვალის სანაცვლოდ დაჭერის, დაკავების მნიშვნელობით იხმარება ძველქართულ სამართლის ძეგლებში.

34 „მისი მეგობარი“ –. ალბათ, იგულისხმება „მაყარი“, „სიძის მეგობარი“.

35 „პირველი ცოლი“, ე. ი. „არჩეული“.

36 „სახლი აიშენეს“ – ალბათ, იგულისხმება არა „სახლი“ ვიწრო მნიშენელობით, არამედ მთელი მეურნეობა, რომელიც ცოლ-ქმარმა შექმნა, ან ოჯახი მონაგარითურთ, როგორც დადასტურებულია ძველ აღთქმაში (მე-2 რჯ. 25,9; მე-2 მეფ. 7,27).

37 „სიქრი“ – ღვთისმსახურ ქალთა ერთ-ერთი კატეგორია, რომლის განსაზღვრა არსებული მასალების მიხედვით არ ხერხდება.

38 „ტაძრის უბანი“ – პირობითი თარგმანი გაურკვეველი ტერმინისა, რომელიც თითქოს ნიშნავს „ჩაკეტილ სახლს“ მთელი სატაძრო კომპლექსის სახით.

39 „კადიშთი“ ანუ „წმიდა“ – ღვთიმსახურ ქალთა ერთ-ერთი კატეგორია (ებრაულში ამავე ძირის ლექსემა ნიშნავს „საღვთო როსკიპს“).

40 „ზერმაშითი („თესლდაკარგული“) – ღვთისმსახურ ქალთა ერთ-ერთი კატეგორია.

41 „ბაბილონელი მარდუქი“ – ბაბილონის იმპერიის მთავარი ღმერთის, მარდუქის, ძირითადი ტაძარი ქალაქ ბაბილონში იყო (იქ იყო „თავი“ მარდუქი). ამით აიხსნება „ბაბილონელი მარდუქის ნადითის“ პრივილეგიები.

42 „საჭურისის შვილი“ – უნდა ვიგულისხმოთ „შეილობილი“.

43 „თავისი სახლი ააშენა“ – უნდა იგულისხმებოდეს არა სახლის, როგორი „შენობის“, აშენება, არამედ ოჯახის შექმნა, ვინაიდან უსახლოდ ბავშვს ვერ გაზრდიდა.

44 „მძიმე ნაჭრევი“ – მძიმე ოპერაცია.

45 „ლიბრი“ – თარგმანი სავარაუდოა,

46 „სარი“ – ფართობის ერთეული, 35,28 კვ. მ.

47 „ღმერთმა დაჰკრა“ – მოულოდნელი სენის გაჩენა.

48 „ღმერთის შეხება“ – ეპიდემია, რომლის წინაშე ადამიანი უძლურია და ამიტომაც პასუხისმგებლობა ეხსნება, ისევე როგორც წინა შემთხეევაში.