ლაზარ ფარპეცი V საუკუნის (441/3-505/510) სომეხი ისტორიკოსია. დაიბადა არაგაცოტნის მხარის სოფელ ფარპში (აქედანაა მისის სახელი). ენათესავებოდა მამიკონიანებსა და არწრუნებს. ყრმობა ქვემო ქართლის პიტიახშ არშუშას სამეფო კარზე გაუტარებია. პირველდაწყებითი განათლებაც იქვე მიუღია. შემდეგ სწავლის გასაგრძელებლად ბიზანტიაში გაუგზავნიათ. სამშობლოში დაბრუნებული ლაზარ ფარპეცი ვაღარშაპატის ეკლესიისა და მონასტრის ზედამხედველად და წინამძღვრად დაწინაურდა. მაგრამ სასულიერო კარიერა მარცხით დასრულდა და საისტორიო მწერლობა დაიწყო. მისი შრომა „სომხეთის ისტორია“ ფაქტობრივად აგათანგელოსისა და ფავსტოს ბუზანდის თხზულებათა გაგრძელებაა და გადმოგვცემს სომხეთის თავგადასავალს 387-485 წლებში. განსაკუთრებული ყურადღება დათმობილი აქვს ირანის პოლიტიკას სომხეთმი და სომხეთის ბრძოლას სპარსელების წინააღმდეგ. გზადაგზა ავტორი ბევრ საინტერესო ცნობას გადმოგვცემს საქართველოს შესახებაც. ეს ცნობები შეეხება საქართველოს პოლიტიკურ, სოციალურ ისტორიას, ისტორიულ გეოგრაფიას და რიგ სხვა საკითხებს განსაკუთრებით საყურადღებოა ცნობები, რომლებიც აგვიწერენ ქართლ-სომხეთის 449-451 და ქართლის 482-484 წლების აჯანყებებს ირანის ბატონობის წინააღმდეგ. წინამდებარე ნაშრომში „სომხეთის ისტორიიდან ამოკრეფილია ცნობები საქართველოს შესახებ, მოცემულია მათი თარგმანი, რომელიც მოამზადა ლაშა (ნიკოლოზ) ჯანაშიამ.
„სომხეთის ისტორია“
წიგნი პირველი
წიგნი პირველი
1. სომხეთის ისტორიის პირველი წიგნი, რომელიც წამოიწყო და სისწორით მოგვითხრა ნეტარმა კაცმა აგათანგელოსმა, იწყება არტევანის მოკვლით სტაჰრელი მფლობელის არდაშირ სასანის ძის მიერ, [შემდეგ კი მოთხრობილია] სომეხთა ქვეყნის მოქცევა კერპთაყვანისცემის უმეცრებისაგან ღმრთის მეცნიერების ჭეშმარიტებისაკენ წმინდა მოწამის გრიგორისის მიერ, რომლის სახელით თვით წიგნსაც გრიგორისის წიგნად სახელს დებენ და უწოდებენ.
ეს მესამე ისტორია, იმ (მეორე) წიგნის გაგრძელება, ჩვენმა უძლურება შეადგინა იშხანთა ბრძანებამ და წმინდა მოძღვართა სიტყვამ გვაიძულა, ხელი მოგვეკიდა ესოდენ მნიშვნელოვანი საქმისათვის. ვერ გავბედეთ, წინააღმდეგობა გაგვეწია რადგანაც გვახსოვს წმინდა წერილიდან მუქარა ურჩი შვილებისათვის და წყალობა, რომელიც წერია მორჩილთა და დამჯერთათვის. [ჩვენი მიზანია] სათითაოდ დავალაგოთ საქმენი და ღვაწლნი, ჩვენი სომხეთის ქვეყნის მრავალგვარი შემთხვეულობა, მისი გაყოფა ორ სამეფოდ და ურჯულოთათვის რგებული ნაწილიდან სომეხ ნახარართა გვარებიდან უამრავ უშიშარ კაცთა მიერ თავის დადება მოწამეობრივ სიკვდილად წმინდა ეკლესიის ძმობისათვის, ხოლო სხვათა მიერ საკრველთა და საპყრობილეთა ხანგრძლივად დათმენა ზეციერ [სიკეთეთა] იმედით; ღმრთის რჩეულ მღვდელთა და ჭეშმარიტ მწყემსთა მიერ თავის ქედთაგან ქრისტეს რჩეული სულიერი სამწყსოსთვისს სისხლის დაღვრა; ზოგიერთ ნახარართა მეგობართაგან და სხვა აზატ კაცთაგან სიწმინდის აღთქმისაგან უკან მიქცევა და ასანთად ქცევა უშრეტი საუკუნო ცეცხლისა, რომელიც გამზადებულია ეშმაკისა და მისი მსახურებისათვის. ყოველივე ამას აღვწერთ ვიდრე ვაჰან მამიკონიანთა უფლისა და სომეხთა დიდი ზორავარისა და მარზპანის სომხეთის მარზპანად გახდომის დღემდე. ამ ადგილას კი შევწყვეტ და მოვისვენებ ამ ისტორიაზე გარჯისაგან.
მეორე წიგნი თხრობას იწყებს პირველი წიგნის რიგიდან და მოგვითხრობს სომეხთა ქვეყნის მრავლად შეცვლილ ამბებს, კარგსა და ცუდს, ღვაწლსა და საქმეებს წმინდა და ბილწ კაცთა, ომებისა და მშვიდობის დროებს. ყოველივე ამას მოგვითხრობს ვინმე ფოსტოს ბუზანდაცი არშაკის (პაპის ძის, რომელიც იყო არშაკის ძე) ტირანის ძის მეფობამდე, რომლის მეფობაშიც სომეხთა ქვეყანა გაიყო, დაირღვა ორად მოძველებული სამოსის მსგავსად. დაასრულა რა აქ თავისი ისტორიის თხრობა, მან თავი დაანება მას და შეწყვიტა. ამ წიგნს სახელად უწოდებენ სომხეთის ისტორიას.
2. მე გადავიკითხე სომხეთის პირველ ისტორიკოსთა მრავალი მატიანე. ხანგრძლივი კითხვის შემდეგ მათში ვპოვე ჩვენი სომხეთის ქვეყნის დროთა და საუკუნეთა შესახებ მრავალმხრივი განსხვავებანი პირველი წიგნის ჭეშმარიტი და უცდომელი თხრობისაგან, რომელიც შესაფერისად მოგვითხრა და გაგვაცნო ჩვენ ნეტარმა აგათანგელოსმა, კაცმა განსწავლულმა მეცნიერებით და აღსავსემ ყოველგვარი ცოდნით, სიტყვათა ჭეშმარიტად გამწყობმა და ღირსეულად აღმწერმა ისტორიად თავისი თქმულისა. მან სწორად ააგო, დაალაგა და აღბეჭდა არტავან არშაკუნის მეფობის დამცრობა და სტაჰრელი არტაშირის, სასანის ძის, გალიერება ხოსროს შურისძიება და გაამაყებული სტაჰრელის იჭვნეულობა, მისი განზრახვა და დაპირებანი ხოსროს მოკვლისათვის ღონის მეძიებელსა; ანაკის მზაკვრული განზრახვა და მის მიერ იმავე ხოსროს მოკვლა ვერაგული მოტყუებით; ამის შემდეგ ჩვენი სომხეთის ქვეყნის უცხო მეფობის ხელთ მიცემა; გამზრდელთა მიერ ხოსროს შვილების უცხოეთში გაპარება მათი სიცოცხლის გადასარჩენად; ტრდატის გმირულად უკან დაბრუნება და ძლევამოსილი ომით თავისი წინაპრების სამეფოს მხნედ დაპყრობა; მიმართვა მასთან წმინდა გრიგორისა სანუკვარი მსახურების სურვილით, ამ წმინდანის ღვაწლი და თუ როგორ მიეცა იგი აუწერელსა და ურიცხვ გვემას; ყველაზე მეტად კი ქრისტეს შემწეობა, რომელიც გამოუჩნდა ამ წმინდანს გასაოცებლად ხალხისა, რომელიც ჯერ კიდევ ცდომილებაში იყო; მისი დათმენა ხაროში ამდენი წლის განმავლობაში წინასწარი განგებულებით ზეციერისა, რომელიც ამ მოღვაწეს იცავდა სომხეთის საქმისთვის; წმინდა ქალწულთა მოსვლა ჰრომაელთა ქალაქიდან და [მათი] მოწამეობრივი სისხლის დაღვრა ქალაქ ვალარშაპატში კაცთა გამხმარი გვამების გაცოცხლებისათვის მოსარწყავად; წმინდა გრიგორის ამოსვლა იმ ღრმა ხაროდან და სომხეთის ჩვენი ქვეყნის გამოყვანა უმეცრების სიბნელიდან ღმრთის სასუფეველის სინათლეზე; ამის შემდეგ სომხეთის ქვეყნის შთაგონება ეცხოვრა მოძღვრებისამებრ; ნათლისღების აღთქმანი, რომელიც [ჩვენმა] მხსნელმა ქრისტემ განფინა ჩეენს ქვეყანაზე დიდი მოღვაწის გრიგორის მიერ და წმინდა ქალწულთა მეოხებით; წმინდა ეკლესიათა მშენებლობა, მღვდელთა ბრწყინვალება, ხალხმრავალი შეკრებანი [ჩვენი] მხსნელის დღესასწაულებსა და წმინდანთა ხსენებათა კრებულებზე; ყოველივე ეს, და ამაზე უმეტესიც, მოგვითხრა ჩვენ ნეტარმა ღმრთის კაცმა წმინდა აგათანგელოსმა თავის მტკიცესა და უცდომელ თხზულებაში.
3. მას, ვისაც მეორე წიგნის მემატიანედ ასახელებენ, ფავსტოს ბუზანდაცი ჰქვია, მაგრამ, რადგანც ზოგიერთმა მისი თხზულების ზოგი ადგილის სიტყვები ჩათვალეს არა შესაბამისად და შესაფერისად [იმ] პირველისა, აგათანგელოსად რომ იწოდება, ეჭვობენ და იძლებულნი არიან არა თქვან [ის], რომ ასეთი შეუფერებელი თხზულება ბიზანტიელ სწავლულს [ეკუთვნის].
[შემდეგ ლაზარი გადმოგვცემს ბიზანტიონის (კონსტანტინოპოლის) აშენების ისტორიას და ამ ქალაქს ახასიათებს, როგორც ერთ-ერთ უდიდეს და სახელგანთქმულ კულტურულ ცენტრს].
ნუთუ ამისთანა ქალაქში და ასეთ სწავლულთა სიმრავლეში გაწვრთნილი კაცი ფავსტოსი მსმენელთათვის ამნაირ უსიამოვნო სიტყვებს გააწყობდა თავის ისტორიაში?! ღმერთმა ნუ ქნას! ამიტომაც ჩემს სუსტ გონებას ეს საქმე დაუჯერებლად მიაჩნია და ვამბობ, იქნებ ვინმე სხვამ კადნიერი და უმეცარი სიტყვით ურცხვად ხელი მოჰკიდა და შიგ ჩაწერა ზოგი რამ [თავისი] სურვილისამებრ. ან ვიღაცამ ვერ შეძლო რა შესაფერისად [დაეწერა], გადაასხვაფერა, გააფუჭა და საჭიროდ მიიჩნია ფავსტოსის სახელით დაეფარა თავისი თავხედობის შეცდომები. ეს კი [ცხადად ჩანს ყველა მნახველისათვის]. რადგანაც არიან ზოგიერთები ბერძენთა, განსაკუთრებით კი ასურელთა შორის, რომლებმაც ჩუმად ჩაიდინეს ასეთი უსირცხვილობა, უვიცმა და კადნიერმა კაცებმა თვითონაც დაწერეს ამაო და გამოუსადეგარი ამბები და შეურიეს ისინი მეცნიერ მსმენელთა წიგნებში. მაგრამ გონიერ გამომრჩევს ცხადად ეცნობება მეცნიერთა სიტყვები და უგუნურთა ჩმახვა.
4. ყოველივე ამას ფხიზელი განსჯით ყურადღება მიაქცია გონიერმა და მხნე კაცმა ვაჰანმა, მამიკონიანთა უფალმა, სომეხთა ზორავარმა და მარზპანმა, რომელმაც თავისი განმგებლობის დროს მრავალი და ურიცხვი გაუმჯობესება შეიტანა ჩვენს სომხეთის ქვეყანაში პირადად და სხვა მრავალთა შეგულიანებითაც. მან, როგორც სომხეთის ქეეყნის ყველა სხვა კეთილ საქმეებზე მეურვემ, ესეც უფრო ღირსეულად და შესაფერისად ჩათვალა: გაგრძელებულიყო ისტორიის მეორე წიგნი იმ ადგილიდან, სადაც იგი წყდება და აღწერილიყო სომხეთის ქვეყანაში მას შემდეგ მომხდარი ამბები; დიდი სიფრთხილით დაწერილიყო და სათითაოდ გამართულიყო სულიერ [მამათა] ყოველი სათნოება და მამაც კაცთა სიკეთე, რათა, ხალხის სიმრავლემ, მოისმენს რა სულიერ [მამათა] კეთილი ცხოვრების შესახებ, [თითონაც] მოინდომოს მათი დამსგავსება მოღვაწეობით. ხოლო მხნენი კი, როდესაც გაიგებენ სხვათა მიერ ძველად ჩადენილ სამამაცო საქმეებს, კიდევ უფრო გამხნევდნენ და თავიანთ შემდეგ დატოვონ თავისი და თავიანთი გვარების სასახელო ხსენება. ხოლო მცონარენი და უვარგისნი, იხილავენ რა თავის თავს და მოისმენენ სხვათა განკიცხვას, კეთილი შურით მიბაძავენ და შეეცდებიან გაუმჯობესებას, ამგვარადვე გვაფრთხილებს და გვაიძულებს მამიკონიანთა უფალი ვაჰანი სომეხთა ზორავარი და მარზპანი. მისი ბრძანება მომივიდა მე, ლაზარ ფარაპეცის, რომელიც აღვიზარდე და განვისწავლე კეთილმორწმუნე ნეტარი ალანის ფერხთით, რომელიც იყო არწრუნთა ძლიერი და გამოჩენილი გვარიდან, ძე ვასაკისა, ტაჭატისა და გოტორზის ძმისა.
[გადმოცემულია ალან არწრუნის, როგორც გამოჩენილი სასულიერო მოღვაწის, ცხოვრება].
ამგვარად იცხოვრა მან, სანამ თავზე თეთრი თმა უფრო მეტი გაუხდა ვიდრე მწითური და აღასრულა რა თავისი მოღვაწეობის მდინარება, განისვენა. იგი დაკრძალეს ჰადამაკერტში, სამარტვილეში. ამ წმინდანის ხსენებას წმინდა მოწამეთა სახელებთან ერთად გადმოგვცემენ და ქადაგებენ დღემდის და უკუნისამდე ჩვენი სომხეთის ქვეყნის, ქართლისა და ალბანეთის ყველა ეკლესიაში.
ახლა, ამგვარად გვასწრაფა და ძალა დაატანა ჩვენს უძლურებას მამიკონიანთა უფალმა ვაპანმა, სომეხთა სპარაპეტმა და მარზპანმა, ხელი მოგვეკიდა საქმისათვის რომელიც აღემატებოდა, ჩვენი ცოდნის შესაძლებლობას....
[„სომხეთის ისტორიის“ პირველი თავის მოკლე შინაარსი ასეთია: სომხეთის დაყოფის შემდეგ ირანისთვის რგებული ნაწილის მეფე არშაკი გაიქცა ბიზანტიელებთან, ნახარარების თხოვნით შაჰმა შაპუჰმა თავის ნაწილში გაამეფა ხოსროვი, მაგრამ რამდენიმე ხნის შემდეგ იმავე ნახარარების თხოვნით შაჰმა გადააყენა იგი და დანიშნა მისი ძმა ვრამშაპუჰი. მოთხრობილია სომხური ანბანის გამოგონებისა და სომხურ ენაზე მთარგმნელობითი საქმიანობის შესახებ. ვრამშაპუჰის სიკვდილის შემდეგ შაჰი ბაჰრამი ამეფებს ისევ ხოსროვს, ხოლო, მისი ხანმოკლე მეფობის შემდეგ შაჰი იეზდიგერდი სომხეთის მეფედ ნიშნავს თავის შვილს შაპუჰს. იეზდიგერდის მომდევნო შაჰი ბაჰრამი ნახარართა თხოვნით სომხეთის ტახტზე სვამს ისევ არშაკიდ არტაშესს, მაგრამ შემდეგში იგივე ნახარარები ითხოვენ შაჰისგან საერთოდ მოსპოს მეფობა სომხეთში. მართლაც, შაპი გადააყენებს არტაშესსა და დანიშნავს სომხეთში ირანელ მარზპანს. შაჰი გადააყენებს აგრეთვე კათალიკოსს საჰაკსაც. გადმოცემულია ამ უკანასკნელის ხილვა და ამ ხილვის ახსნა, რომლებიც გვიანდელ ჩანართად ითვლებიან და ლაზარს არ ეკუთვნიან. მოთხრობილია საჰაკისა და მაშტოცის გარდაცვალებისა და დაკრძალვის ამბავი].
წიგნი მეორე
[ირანის შაჰს იეზდიგერდს ჰყავდა ჰაზარაპეტი მიჰრ-ნერსეჰი, რომელიც შთააგონებდა შაჰს, რომ საჭიროა ზრუნვა არა მარტო სახელმწიფო შემოსავლებზე, არამედ
ქვეშევრდომთა სულებზეც]:
2). ..„...აწ, რამდენია ქვეყანა, რომელსაც თქვენ ღვთიურად განაგებთ და რომლის სიკვდილიცა და სიცოცხლეც თქვენი სურვილისამებრ ხელგეწიფებათ? უწინარეს ყოვლისა სომეხთა დიდი ქვეყანაა საჭირო და სასარგებლო, და მასთან ერთად ქართლი და ალბანეთი. თქვენ კი მხოლოდ იმ სარგებელს უყურებთ, რომელსაც ამ ქეეყნებიდან ღებულობთ, ხოლო რაც უფრო დიდია ღა მნიშვენელოვანი, ამდენ დაღუპულ სულთა მოპოვების შესახებ სრულებითაც არ ფიქრობთ და არ ზრუნავთ. ისიც არ იცით, რომ ამდენ პირთა ნაცვლად თქვენ აგებთ პასუხს ღმერთების წინაშე. მაგრამ თუ თქვენ იზრუნებთ ამდენ სულთა ხსნისათვის იცოდეთ, რომ თქვენი აქაური მეფობის დიდებაზე ბევრად უფრო სასარგებლო და საჭიროა თქვენთვის ამ სულთა იქაური სიკეთე და დიდება, მაგრამ მე კიდევ სხვა უდიდეს სარგებლობასა და მნიშვნელოვან ამბებს ვხედავ ამ საქმეში ჩეენი არიელთა ქვეყნისათვის. თქვენ თითონაც იცით და ყოველმა არიელმა, თუ რაოდენ დიდია და სასარგებლო სომეხთა ქვეყანა. ამასთან იგი მახლობელია და მოსაზღვრე კეისრის სამეფოსი და რჯული და მსახურება ისეთივე აქვს, რადგანაც კეისარს უპყრია მათი სამთავრო. მაგრამ თუ ჩვენს რჯულს მიაჩვევთ, დაუახლოვდებიან მას და შეძლებენ მის ჭკნობას, აქამდე თუ შემცდარნი იყვნენ; ახლა [სწორ] გზას დაადგებიან, შემდეგ თქვენც შეგიყვარებენ და არიელთა ქვეყანასაც, ხოლო კეისარს, მის რჯულსა და ქვეყანას კი განუდგებიან და განშორდებიან. მაშინ წვენთან ეგ ქვეყანა მტკიცე სიყვარულითა და თანხმობით იქნება! ხოლო, როდესაც სომხეთი მტკიცედ იქმნება ჩვენი, მაშინ სწორედ ქართლიცა და ალბანეთიც ჩვენი იქნება. თუმცა მე წინათაც ვზრუნავდი ესოდენ დიდ საქმეზე და ვფიქრობდი თქვენთვის მეჩვენებინა იგი, მაგრამ [ამ განზრახვაზე] განსაკუთრებით განმამტკიცა ერთმა კაცმა რომელიც სივნიელთა გვარიდანაა. მან უარჰყო მცდარი რჯული, რომელიც აქამდე ეპყრა, თავისი ნებითა და მონდომებით აირჩია ჩვენი ჭეშმარიტი და მტკიცე რჯული და თავს იდვა იგი.
მისგან კიდევ უკეთ გავიგე და განვემტკიცე სულიერსა და ხორციელ სარგებელში, რომელიც ექნება ამ საქმიდან თქვენს მეფობასა და საერთოდ მთელს არიელთა ქეეყანას. ხოლო ეს კაცი, რომელიც მტკიცე სიყვარულით მოგვენდო და უკეთესი აირჩია ღირსია თვალსაჩინო დიდებისა და უმეტესად პატივისა, ვიდრე მისი რომელიმე ამხანაგი, ან სახლიკაცი. რადგან, როდესაც მისი გვარი და მთელი სომხეთის ავაგობა ნახავს უდიდეს სიკეთესა და ბრწყინვალებას, რომელიც მასზე გამოცხადდება თქვენგან, შურით აღიძვრიან, და რათა ისეთსავე ცხოვრებასა და სიკეთეს ეწიონ, გულმოდგინებით თავს იდებენ თქვენს ბრძანებას და ერთიმეორეზე უფრო აჩქარებით ისწრაფებენ შეასრულონ თქვენი ნება. და თუ ეს ასე მოხდება, მუდამ მშვიდობიანობასა და უზრუნველობაში იქნება არიელთა ქვეყნის სამეფო. ხოლო თუ ასე არ იქნება, ვეჭვობ მომავალს, ვაი თუ ვის რჯულზეც არიან განმტკიცებულნი, მათივე მსახურებაც ისურვონ. [მაშინ კი] არამცირედ საზრუნავი ექნება ამის გამო არიელთა ქვეყანას“.
როდესაც სპარსეთის მეფე იაზკერტმა მოისმინა ყოველივე გაწყობილი სიტყვა თავისი ბოროტ-გამზრახველისა და გულ-ღვარძლიანი ჰაზარაპეტის მიჰრ-ნერსეჰისგან მოუწონა სიბრძნე და შეაქო. [შემდეგ] მიჰრ-ნერსეჰის ყოველი სიტყვა მან გააცნო მოგვებსა და არიელთა სხვა ავაგებს. ყველა არიელმა ერთიანათ გაიკვირვა და აქო ეს რჩევა. [მაშინ შაჰმა] სასწრაფოდ მოუწოდა მოგვებს, დაწერა მოგვთა სარწმუნოება და გააგზავნინა სომხეთში. მან წიგნი მისწერა სომხეთის მთელ ავაგობას, იგი სწერდა ამგვარად;
22. „პირველ მეფეებს, ჩემს წინაპრებს, რომელნიც ჩემზე უწინარეს იყვნენ და ეს სამეფო ტახტი ეპყრათ, არ ვიცი სხვა რამ დიდი მოუცლელობის გამო, თუ იმიტომ რომ არ დაფიქრებულან ესოდენ დიდსა და მნიშვნელოვან საჭიროებაზე, არ უზრუნავთ ამ ამბებზე ხოლო მე ვიფიქრე და მოგვთა და არიელთა ქვეყნის სხვა ბრძენ და უხუცეს კაცთაგანაც გავიგე, რომ თუ მათგან, ვინც ერთიანად ჩვენი მეფობის ქვეშ არიან, ჩვენ ვიშვებთ სარგებლითა და სხვაგვარი მორჩილებითივე უფრო მოვალენი ვართ ყველა სულის ხსნისა და მოპოვებისთვის ვიზრუნოთ. მაგრამ თუ უნებურად დავიზარებთ ესოდენ დიდ საზრუნავს, გაგვიგია ჩვენი რჯულისგან, რომ მძიმე სასჯელი მოგველის ღმერთებისგან. ეხლა, თუ ჩვენ უნდა დავისაჯოთ იმის გამო, რომ არავის თქვენგანს არ ვუწყრებით. თქვენ უფრო მეტად უნდა გეშინოდეთ, თუ დაიზარებთ რაიმეს ყოველი თქვენგანის სულის სარგებლობისათვის, რადგან ჩვენგანაც დაისჯებით და ღმერთებისაგანაც. ამიტომ ჩვენი ჭეშმარიტი და მართალი რჯული დავწერეთ და თქვენთან გამოვაგზავნინეთ. რადგანაც თქვენ სასარგებლო და ჩვენთვის საყვარელი ქვეყანა ხართ, ჩვენ გვნებავს, რომ ჩვენი მართალი და ჭეშმარიტი რჯული ისწავლოთ და მიიღოთ და არ ემსახუროთ ისეთ რჯულს, რომელიც ყველასთვის ჩვენთვის ცნობილია, როგორც ცრუ და უსარგებლო. აწ, მოისმინეთ ეს ჩვენი ბრძანება, ნებითა და სიყვარულით თავს იდევით იგი და სხვა რამეს სრულებითაც ნუ გაივლებთ გულში. გარდა ამისა, ესეც ვინებეთ ჩვენ და გიბრძანეთ, რომ თქვენი გამოგონილი რჯული მოგვწეროთ, რათა [ვიცოდეთ], თუ როგორ იყავით წარწყმედილნი დღევანდლამდე. ხოლო, როდესაც თქვენც ჩვენსავით სცნობთ ჩვენს ჭეშმარიტ რჯულს, ქართლი და ალბანეთი ჩვენი და თქეენი ნების იქით გადასვლას ვერ გაბედავენ“.
[23. სომხებმა მიიღეს ეს წერილი. პასუხის გასაცემად შეიკრიბნენ სომეხი დიდებულები].
ამის შემდეგ სომეხ ტანუტერთა ბრძანებისამებრ სომხეთის ქვეყნის ყველა გავარიდან შეიკრიბნენ წმინდა ეპისკოპოსნი, საპატიო ხუცესნი და ბერნი, აი, ისინიც: ჰოვსეფი, რომელიც თუმცა ხელთდასხმით ხუცესი იყო, მაგრამ მაშინ სომხეთის კათალიკოსობის ტახტი ეპყრა; უფალი ანანია, სიუნიქის ეპისკოპოსი; უფალი მუშე, არწრუნთა ეპისკოპოსი; უფალი საჰაკი ტარონის ეპისკოპოსი; წმინდა საჰაკი, რშტუნთა ეპისკოპოსი: უფალი მელიტე, მანძკერტის ეპისკოპოსი; უფალი ეზნიკი, ბაგრევანდის ეპისკოპოსი; უფალი სურმაკი, ბზნუნთა ეპისკოპოსი; უფალი თათიკი, ბასენის ეპისკოპოსი; უფალი ერემია, მარდასტანის ეპისკოპოსი: უფალი გადი, ვანანდის ეპისკოპოსი; უფალი ბასილი, მოკთა ეპისკოპოსი; უფალი ელბაირი, ანძეველთა ეპისკოპოსი; უფალი ტაჭატი, ტაიქის ეპისკოპოსი; უფალი ქასუნი, ტარბერუნის ეპისკოპოსი; უფალი ზავენი მანანალის ეპისკოპოსი; უფალი ელიშე, ამატუნთა ეპისკოპოსი; უფალი ერემია, აპაპუნიქის ეპისკოპოსი. ესენი – ყველა ეპისკოპოსნი, ხოლო საპატიო ხუცესთაგან – წმინდა ლევონდი, ხორენი მრენიდან, დავითი და სხვა საპატიო ხუცესნი და მრავალი უხუცესი ბერი, საკვირველ და ანგელოზთა მსგავს უფალ ალანთან ერთად, რომელიც არწრუნთა გვარიდან იყო. ხოლო, ვინც ნახარართაგან შეიკრიბა, [ესენი იყვნენ]: სივნიელთა უფალი ვასაკი, არწრუნთა უფალი ნერშაპუჰი, ვრივ მალხაზი, მამიკონიანთა უფალი და სომეხთა სპარაპეტი ვარდანი, ვაჰევუნთა უფალი გიუტი, მოკთა უფალი არტაკი, ანძეველთა უფალი შმავონი, აპაჰუნთა უფალი მანეჭი, ვანანდის უფალი, არავანი, არშარუნთა უფალი არშავირი, ამატუნთა უფალი ვაჰანი, გნუნთა უფალი ატომი, პალუნთა უფალი ვარაზშაპუჰი, აშოცის უფალი ჰრაჰატი, დიმაქსიანთა უფალი ჰმაიაკი, აბელიანთა უფალი გაზრიკი, არაველიანთა უფალი ფაფაგი, ერენ ძიუნაკანი.
[ამათ წერილი მისწერეს შაჰს, რომელშიც უარხ აცხადებდნენ მიეღოთ ცეცხლთაყვანისმცემლობა. შაჰმა მოიწვია სპარსეთის დიდებულები და განიხილა სომეხთა წერილი].
25. როდესაც მეფე იაზკერტმა მოისმინა ყოველივე ეს მოგვებისა და (თავისი) კარის ავაგებისაგან, რისხვით აღივსო და ბრძანა მაშინვე მიეწერათ წერილი სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის ქვეყნებში. ბრძანა დაეწერათ სამივე წერილში, რომ სამივე ქვეყნის ყველა ტანუტერი და უხუცესი სეპუჰი საჩქაროდ და დაუბრკოლებლივ მისულიყო [მის] კარზე. „ხოლო, ვინც დაიზარებს და დაიგვიანებს, ყოველგვარი პატიების გარეშე სიკვდილით დაისჯებაო“ – ამბობდა. ეს წერილები მივიდა სამივე ქვეყანაში, სომხეთსა, ქართლსა და ალბანეთში. როდესაც [იქ] წაიკითხეს და ესმათ, რომ ასე იძულებით მოუწოდებდა ყველას [თავისთან], მაშინვე მიხვდნენ ამ საქმის მიზეზს, რომ არა მშვიდობიანობით, არამედ სულთა დასაღუპავად იყო ეს ძალდატანებითი მიწვევა. ისინი მიეცნენ ჭმუნვასა და ღელვას, ღმრთის იმედიღა დარჩათ და მიენდვნენ მას.
ამის შემდეგ სამივე ქვეყანამ ერთმანეთს მოციქულები გაუგზავნა, აღთქმა დადო და სახარების მრავალი ფიცით განამტკიცა. [ისინი ასე] მსჯელობდნენ, რომ არ წავიდეთ, აჯანყებად ჩაგვითვლიანო, მაგრამ წასვლასაც ყოყმანობდნენ შეშფოთებულები. [მაინც] უმჯობესად მიაჩნდათ წასვლა და ამ საქმიდან გამოსავლის შემწედ ღმერთს მოუწოდებდნენ. წმინდა სახარების მეოხებით თავიანთ აზრს, სიტყვასა და განზრახვას ერთმანეთთან ურღვევად და სანდოდ ამტკიცებდნენ. „მართალია, მივდივართ, მაგრამ ცისა და ქვეყნის ზემოქმედის უარყოფას არ დავეთანხმებით. ღმერთი აგვისრულებს ამას, როდესაც ქრისტეს ჩვენ თავს ვუჩვენებთ ერთ ხორცად და ერთ სულად, გვეხსომება რა წმინდა მოციქულები, წმინდა ეკლესიის ქადაგნი, რომელთაც ერთი გული და ერთი სული პქონდათ. მათი შუამდგომლობით ჩვენი მხსნელი და უფალი იესო ქრისტე წარმართავს ჩვენ პასუხებს საზარელი მეფის წინაშე. იგი დაგვიცავს ჩვენ ამ ბოროტი მხეცის შემოტევისაგან, რომელიც ჩვენკენ მოემართება. რადგანაც ღმერთს არასოდეს მიუტოვებია კეთილი ნებით გაერთიანებულნი. ხოლო თუ ვინმე გამოეყოფა და განუდგება ერთიანობის ამ პირობას, მაშინ ძეც კაცისა, როგორც იგი თვით ამბობს, უარყოფს და განაგდებს მას პირისაგან თვისისა მამისა და ცის ანგელოზთა წინაშე“.
ასე აღთქმითა და ფიცით გაერთიანებული სამივე ქვეყანა, სომხეთი, ქართლი და ალბანეთი, წავიდა სამეფო კარზე.
აი ისინი, ვინც სომეხ დიდ-დიდ ავაგთაგან მაშინ გზას დაადგნენ და გაემგზავრნენ: სივნიელთა გვარიდან სივნიელთა უფალი ვასაკი, რომელიც იმ დროს სომხეთის მარზპანი იყო, არწრუნთა გვარიდან ნერშაპუჰი, რშტუნთა გვარიდან არტაკი, ხორხორუნთა გვარიდან გადიშო, მამიკონიანთა გვარიდან ვარდანი, სომეხთა სპარაპეტი და მამიკონიანთა უფალი, მოკთა გვარიდან არტაკი, აპაჰუნთა გვარიდან მანეჭი, ამატუნთა გვარიდან ვაჰანი, ვაჰევუნთა გვარიდან გიუტი, ანძეველთა გვარიდან შმავონი; ხოლო ქართველთა ქვეყნიდან ბდეშხი აშუშა და იმ ქვეყნის სხვა ტანუტერები.
26. როდესაც ყველა ესენი კარზე მივიდნენ, ჯერ წარუდგნენ სამეფო კარის დიდებულებს, შემდეგ კი მეფე იაზკერტს. სპარსთა მეფე იაზკერტმა ბრძანა, რომ მეორე დღეს სამეფო კარის ყველა ავაგი გამოჩენილ მოგვებთან ერთად მის წინაშე ყოფილიყო კარავში. მეორე დღეს მათ აასრულეს მეფის თქმული.
შემდეგ მან ბრძანა მის წინაშე მიეყვანათ სომხეთიდან, ქაოთლიდან და ალბანეთიდან ერთად მისულნი. ჯერ დაკითხა სომეხ ტანუტერებსა და სეპუჰებს და უთხრა „უპირველეს ყოვლისა თქვენგან მინდა მოვისმინო, თუ რად მიგაჩნივართ მე, ან როგორ განგიზრახავთ თქვენ ერთიანად ყოფნა“. ხოლო მათ მიუგეს და ერთხმად უთხრეს: „თქვენი ბრძანების ცოდნა და ცნობა ჩვენგან პასუხის მოსმენის გარეშეც ცნობილია ყველა არიელისა და არა-არიელისათეის“. მაგრამ მეფემ ისევ გაუმეორა და უთხრა: ცნობილია და არა დაფარული მათთვის, ვინც ჩემი მეფობის ქვეშ არიან და ჩემი ბრძანების წინააღმდეგობას სრულებითაც ვერ ბედავენ. მაგრამ მე სწორედ თქვენგან მინდა მოვისმინო და გავიგო თქვენი შეხედულება, თუ რად მთვლით და რად მიგაჩნივართ, მომახსენეთ!“ მათაც მიუგეს და უთხრეს: „ჩვენ მეფედ გცნობთ თქვენ როგორც ყველასათვის, უმეტესად ღმრთის მსგავსად უფლება გაქვს ჩვენზე და ყველა, ადამიანზე, რომელიც შენს სამეფოშია, სიკვდილისა და ცხოვრებისა“.
როდესაც მეფე იაზკერტმა და მისი კარის ყველა ავაგმა მოისმინა მათგან ასეთი პასუხი, მეფე იაზკერტმა უთხრა მათ: „ეგ თქვენი პასუხი ძალიან შორსაა იმ წერილისაგან, მე რომ გამომიგზავნეთ, და არცა ჰგავს მას, რადგანაც წერილში ცხადად იყო, რომ არის რაღაც, რითაც გემსახურებით შენ და შენს სურვილებს, ხოლო შენს ბრძანებებს არ ვეწინააღმდეგებით და ვემორჩილებით. მაგრამ არის რაღაც, რაც არც თქვენ უნდა თქვათ და არც ჩვენ შეგვიძლია დავემორჩილოთ და თავს ვიდვათო. ახლა, ჩვენი სამეფოსა და ყოველი არიელისაგან უპირველესად მნიშვნელოვანი და საჭირო მოთხოვნა ესაა და ამითაც ცხადი გახდება ჩვენი უფლება თქვენზე და მფარველობა, თქვენი ჩვენდამი წრფელი მსახურება და მორჩილება. რადგანაც იმ ღვაწლისა და სარგებლობისათვის, რომელიც თქვენ ჩვენთვის, მეფეთათვის, და არიელთა ჩვენი ქვეყნისათვის დღევანდლამდის გიჩვენებიათ, კმაყოფილი ვართ. აწ მნებავს პატივითა და დიდი დიდებით განგიტევოთ თქვენს ქვეყანაში, მხოლოდ, თუ თავს იღებთ ჩემს ნებას რომელიც თქვენ სულთა გადასარჩენად ვიზრუნეთ, და მოიქცევით დაღუპვის გზიდან, რომლითაც აქამდის იქცეოდით, როგორც ბრმა ვინმე სიბნელეში. ხოლო თუ რასმე სხვანაირად ფიქრობთ და ნამდვილად ჯიუტად დაიჟინებთ იმ აზრსა და მცდარ რჯულს რომლითაც აქამდის ცხოვრობთ სომეხნი, ქართველნი და ალბანნი, არაფრად ჩაგითვლით თქვენგან ამოდენა სარგებლობასა და გარჯას, არამედ ცოლ-შვილითა და გვარითურთ დაგღუპავთ“.
როდესაც სამივე ქვეყნის აზატებმა სპარსთა მეფე იაზკერტისაგან მოისმინეს ყველა ეს სიტყვა პატივის, დაპირებისა და სიკვდილით მუქარისა, ცოტა ხნით ყველა გაჩუმდა, მაგრამ წინ წარდგა ვარდან, მამიკონიანთა უფალი და სომეხთა სპარაპეტი, უშიში და გაბედული აზრით. მან ყველას წინაშე უპასუხა მეფე იაზკერტს და უთხრა: „მრავალნი არიან ამ სამი ქეეყნიდან აზატნი, რომელნიც უფროსნი არიან ჩემზე ტახტითაცა და ხნითაც. მრავალნი არიან ჩემზე უმდაბლესნიც. ჩემი და ყოველი მათგანის ღვაწლი და მორჩილება დღევანდლამდე, რაც მსახურთაგან ხამს თავიახთ უფალთა და მეფეთა მიმართ, ჯერ შენ, რომელიც ყველას უფალი ხარ, და მერე ყველა არიელმა კარგად უწყით, და სრულებითაც არაა საჭირო, რომ მე, ან რომელიმე ამათგანმა თავისი ღვაწლი და სამსახური გაცნობოთ თქვენ. მე განმიზრახავს აზიერიდან და შემდგომში, თუ შემეძლება თავი ჩემი გავამრავლო, [თქეენს მსახურებაზე] ამაზე უმეტესი ძალა და გულმოდგინეობა [გამოვიჩინო], „საცხოვრებელი და ქონება, რომზელიც ერთავად ჩემს სახლია, თქვენად ვაქციო და არიელთა უფალსა და არიელთა ქეეყანას შევალიო, მაგრამ რჯული, რომელიც ბავშვობიდანვე ღმრთისაგან მისწავლია, მივატოვო და კაცის შიშით გამოვიცვალო ხეუხლებელია. მართალი მოძღვრება, რომელიც ჩემს გულშია განმტკიცებული, კაცისაგან რომ ყოფილიყო მიღებული და მე მცოდნოდა, რომ იგი მართალია და უარმეყო, შენს თავს საწყალობელად ჩავთვლიდი. არა თუ კაცის შიშისა ან ამაო დიდების გამო გავყიდო სარწმუნოება, რომელიც მიმიღია და მისწავლია პირისაგან ღმრთისა, ღმერთმა ნუ ქნას! ჩემი პასუხი ესაა რომელ [რჯულზეც ვარ], მასზევე მწადია სიკვდილი, ვიდრე უარვყო და ვიყო ღმრთის გარეშე, ხოლო დანარჩენებს კი, რომლებიც თქვენს წინაშე დგანან და ქრისტიანულ წესზე არიან, თითოეულ მათგანს თავის მაგივრად შეუძლია პასუხის გაცემა“.
როდესაც სამივე ქვეყნის, სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის, დანარჩენმა აზატებმა მოისმინეს სომეხთა სპარაპეტის ვარდანის უშიშარი პასუხი და იხილეს მეფის სასტიკი გულისწყრომა, მიუგეს და უთხრეს: „მოგვიტეოს მეფემ რამდენიმე დღე, რათა მოვეთათბიროთ ერთმანეთს და „გიპასუხოთ მტკიცედ და შეთანხმებულად. რადგანაც ჩვენი ეს პასუხი შეესება სულთა არჩევის ძიებას და მასში იქნება სულთა საუკუნო მოპოვება, ან წარწყმედა. და საჭირო არაა ასეთ დიდ საკითხზე თქვენს წინაშე სიტყვის გება აჩქარებითა და განხილვის გარეშე, რადგანაც ჩვენგან მოითხოვთ ჩვენი უძველესისა და შეჩვეული მშობლიური აღსარების დანგრევას და ძალას გვატანთ თავს ვიდვათ რჯული, რომელიც არც ჩვენ და არც ჩვენ მამებს მიგვიღია და გვყვარებია“. მეფემ და ყველა ავაგმა დაიჯერეს, დაეთანხმენ ამ სიტყვას, მიანიჭეს მათ ნათხოვნი დრო და დაითხოვეს ეს კრებული.
27. მაშინ სამივე ქვეყნის, სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის ყველა ნახარარი ერთ ადგილას შეიკრიბა, ყოყმანობდა და ბჭობდა, თუ რა საშუალებით და მოფიქრებით მოეძებნათ გამოსავალი ამ საქმიდან. მცირე დღეთა განმავლობაში ბევრი იფიქრეს და იმსჯელეს და დროებით იმ აზრზე შეთანხმდნენ და განმტკიცდნენ, რომ გადარჩენის არავითარი სხვა ღონე არ გაგვაჩნია იმ მახისაგან, რომელიც დაგვიგო ბოროტმა მონადირე სატანამ და რომელშიც გაგვაბა, გარდა იმისა, რომ დროებით, გარეგნულად თავს ვიდვათ მათი ბრძანება. შემდეგ წავიდეთ ჩვენ-ჩვენ ქვეყანაში და იმიერიდან ან ვიცხოვროთ ქრისტეს ჭეშმარიტი სარწმუნოების მსახურებით, რომელშიც დავიბადეთ ემბაზის განახლებითა და უწმინდესი მოძღვრებით წმინდა გრიგორისა და მისი შვილისა, ან მივატოვოთ ჩვენი ქვეყანა და წავიდეთ ყოველი ჩვენთაგანი ცოლითა და შვილებით, მინდობილნი და განმტკიცებულნი ცხოველმყოფელ სიტყვაზე ჩვენი მაცხოვრისა, რომელიც ამბობს: „რაჟამს გდევნიდნენ თქვენ ამიერ ქალაქით მიივლტოდეთ სხვად“. ხოლო, თუ კი მხოლოდ ჩვენ სულთა ხსნაზე ვიფიქრებთ და წინააღმდეგობას გავუწევთ ამ მბრძანებელის უსამართლო ბრძანებებს, საუკუნო დაღუპვის მიზეზად შევიქნებით უამრავ კაცთა და ქალთა, მოხუცთა და ყრმათა, რომელთაც აქ გადმოასახლებენ და სრულიად დაუმონებენ ურჯულოებათა მსახურებას ნათესავითი ნათესავამდე“.
[თავისი გადაწყვეტილება მათ აცნობეს ვარდან მამიკონიანს. იცოდნენ რა, რომ ვარდანი ადვილად არ დათანხმდებოდა, ისინი არწმუნებდნენ მას]:
„თუ შენ გაიზიარებ ჩვენს ამ განზრახვას და შეძლებ დროებით დააჯერო შენი გული, ვიცით, რომ მრავალ წყალობას შევემთხვევით ხოლო სამივე ქეეყნის ერთიანი ეკლესია აოხრებას არ მიეცემა და არც ტყვედ წაიყვანენ ამ ქვეყნების ყველა მცხოვრებს. რადგანაც წმინდა სარწმუნოება კი არ დაიძვრის თავის საფუძვლიდან, არამედ მხოლოდ დროებით შეირხევა და მაშინვე მტკიცედ დადგება და გამყარდება ყოვლის-მპყრობელის მარჯვენით. ეს ნამდვილად ასე იქნება, უკეთუ შეძლებ ჩვენს გამო დროებით დასნეულდე, რათა შენთან ერთად ჩვენც მოგვანიჭოს სიმრთელე ყოვლისმოწყალე მკურნალმა ღმრთის სიტყვამ“.
როდესაც სომეხთა ზორავარმა ვარდანმა, მამიკონიანთა უფალმა, მოისმინა ყოველი ეს სიტყვა სომეხ, ქართველ და ალბანელ ნახარართაგან, იგი სრულიად არ თანხმდებოდა ასეთი სიტყვების მოსმენასა და დაჯერებას, ან ასეთი განზრახვის გაზიარებას. იგი ძალიან აღშფოთდა და ხმამაღლა ეუბნებოდა ყველას „ნუ იქნების ჩემდა, რათა ვეცრუო ჩემს შემოქმედს, გარეგნულად თუ ნამდვილად, ან უარვყო იგი ურჯულო და მოკვდავი ტომის წინაზე, იგი, ვინც უარყოფს თავის უარმყოფელს წინაშე მამისა და წმინდა ანგელოზთა, ღმერთმა დამიფაროს, რომ ცოლის, შვილებისა და გვარის გაჭირვებასა და წუხილზე ვიფიქრო და დავიწყებას მივსცე ის, რასაც ამბობს (უფალი), „რომელსაც უყვარდეს ძე, ანუ ასული უფროის ჩემსა, იგი არა არს ჩემდა ღირს“. ხოლო თქვენ, ტანუტერები და სეპუჰები, რომელნიც მოსულხართ ეხლა ამ სამი ქვეყნიდან ქრისტეს წყალობით სავსე ხართ ყოველი ძლიერებითა და სიკარგით. რადგანაც სააზატო ხელოვნებით აღემატებით [სხვებს] ყოველგვარი ცოდნით და გამოჩენილად მიიჩნევით ჯარებსა და ყველა ხალხებს შორის სიმხნით ომებსა და ყოველგვარ საქმეებში. ხოლო ჭეშმარიტი და მართალი სარწმუნოება გისწავლიათ ღმრთისაგან მოციქულის სადარი მწყემსის, წმინდა მოწამის გრიგორისა და მისი შვილისაგან. თქვენ თვითონვე შეგიძლიათ ყოველი თქვენთაგანის მაგივრად უპასუხოთ და როგორც განგიზრახავთ, ისე მოიქცეთ. მე კი ნუ მეუბნებით იმას, რის მოსმენაც კი ნამდვილად შეუძლებელია ჩემთვის, არათუ გაკეთება.
სამივე ქვეყნის ნახარარებმა მოისმინეს ყველა ეს სიტყვა სომეხთა ზორავარის და მამიკონიანთა უფლის ვარდანისაგან. თუმცა ისინი უსაზღვრო ურვამ მოიცვა და შეაშფოთა, მაგრამ სრულებითაც არ დაუხევიათ უკან თავიანთი წინადადებიდან რადგანაც საფრთხის საჭიროების გამო ვედრების სხვა ხერხები მოძებნეს.
[მათ სთხოვეს მოკთა იშხანს არტაკს, რომელსაც ვარდანი დიდს პატივს სცემდა, გავლენა მოეხდინა ამ უკანასკნელზე].
ყველას დაბეჯითებით და დაუცხრომლად აჩქარებდა ამავე აზრზე (დადგომას ქართლის ბდეხში არშუშა, რომელიც იყო ჭკვიანი და გამომრჩეველი კაცი. მისი ცოლი იყო არწრუნთა გვარიდან, ცოლისდა მამიკონიანთა დიდი სეპუჰისა, ვარდანის ძმისა. ზემოთ მოხსენიებული აშუშა უმეტესად არწმუნებდა სომეხ ნახარართა მთელ სიმრავლესა და მოკთა უფალ არტაკს დაუყოვნებლივ ეთქვათ ყოველივე ეს სომეხთა ზორავარ ვარდანისთვის. არც თითონ იხევდა უკან მასთან ამაზე საუბრისაგან, განუწყვეტლად სთხოვდა და ხშირად ახედებდა ამ საქმეში, თუ შენ არ დაგვეთანხმები სამივე ქვეყანა დაიღუპება ხოლო თუ დაგვეთანხმები და ამას თავს იდებ, მრავალი გადარჩება და ჩვენს თავს [მოვუპოვებთ) მონანიების იმედსო.
როდესაც სამივე ქვეყნის ნახარარებმა და სეპუჰებპა იხილეს სომეხთა სპარაპეტის ვარდანის ნება ესე ურყევი და არდამყოლი მათი შეგონების სიტყვებისა და ვედრებისა, მაშინ მოუტანეს და აიძულებდნენ წარედგინათ მისთვის საღმრთო წერილიდან შესაფერი იგავები, რომლებიც შეესატყვისებოდნენ მაშინდელ შემთხვევას. ვინც უფრო მცოდნე იყო მათში წმინდა ეკლესიის წიგნისა, ახსენებდა მას, როგორც ნასწავლსა და მცოდნე კაცს (იგი ძალიან განსწავლული და გაწვრთნილი იყო მოძღვრების წიგნებში, რადგანაც მისთვის ესწავლებინა და გაეწრთება იგი წმინდა მამამთავარს საჰაკს, მის პაპას) წმინდა პავლეს წერილებს შემოქმედის შესახებ: „რომელმან-იგი არ იცოდა ცოდვა, ჩვენთვის ცოდვა ქმნა“. აგრეთვე, იმავე პავლეს დათმობასა და წადილს, შეჩვენებული ყოფილიყო თავისი ტომის გადასარჩენად, რასაც წერდა და ამბობდა წერილში ჰრომაელთა მიმართ: „ვილოცევდ მე შეჩვენებულ ყოფად თავსა ჩემსა ქრისტესგან იმათა ჩემთათვის და ნათესავთა ხორციელად, რომელნი-იგი არიან ისრაიტელნი, რომელთა იყო შვილება და დიდება და აღთქმანი და სჯულისდებანი და მსახურებანი და მითხრობანი“. ისინი ეუბნებოდნენ, თავს იდევ შენცა ჩვენთვის საარაკოდ და შეჩვენებულად გახდომა. სიმართლის რწმენაში შენ ხომ უფრო დიდი და აღმატებული არა ხარ, ვიდრე ქრისტეს წმინდა მოციქული პავლე. ხოლო სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის ხალხები უფრო მეტია და სათნო ვიდრე ჯვარზემცმელი ურიები-ო.
როდესაც სამივე ქვეყნის უხუცესმა ტანუტერებმა და სეპუჰებმა სომეხთა ზორავარ ვარდანს მრავალი ასეთი სიტყვითა და ხვეწნა-მუდარით მიმართეს, მერე მოიტანეს წმინდა სახარება, ყველამ ხელი დაადო ზედ, დაიფიცეს და ამბობდნენ: „თუ შენ შესძლებ მხოლოდ დროებით და გარეგნულად თავს იდო მეფის ნათქვამი და გადაგვარჩენ მახის დამგები მტრის თავდასხმისაგან, გავიგონებთ და შევასრულებთ ყოველივეს, რასაც იტყვი, თავს დავდებთ, სიწმინდის აღთქმისათვის და მთელი ქვეყნის ხსნისათვის ჩვენს სისხლს დავღვრით და თუ მოგვიხდება ჩეენი ქვეყნისა და ქონების მიტოვება და უცხოეთში გადახვეწა, ავირჩევთ და სიხარულით თავს ვიდებთ ცოლებთან და შვილებთან ერთად სიღატაკესა და მათხოვრობას ოღონდ ამ მრისხანებას გადავურჩეთ. ხოლო ვინც გატეხავს ამ სიტყვას და ეცრუება ამ აღთქმას, ვერაგულად გამოეთიშება წმინდა სახარების ფიცსა და ამ სიმრავლის ერთიანობას, იგი გამოეყოფა და გამოეთიშება მას იუდას მსგავსად, რომელიც მოწყდა და განეშორა წმინდა მოციქულთა გუნდს. ასეთების ხვედრია შენანებისა და მიტევების გარეზე მიეცნენ იმავე უშრეტ ალს, რომელიც ღმერთმა განუმზადა სატანასა და მის მსახურებს. ხოლო იმ ენების, ტყვეობისა და არეულობის ნაცვლად, რომელიც ეწევა სამივე ქვეყანას, ამ პირისა და მისი თანამოაზრეებისაგან შური იძიება უკუნისამდის. მაგრამ, თუ შენ დროებით დაგეთანხმები, მხსნელი ქრისტე სამივე ამ ქვეყნის მრავალ სულს მიანიჭებს და უძღვნის კეთილსა და სასარგებლო მფარველობას, რომელიც დარჩება მემკვიდრეობად შენი სულისა და ხალხის სახსნელად და მისატევებლად უკუნისამდის“.
როდესაც სომეხთა ზორავარმა და მამიკონიანთა უფალმა ვარდანმა მოისმინა ყველა ეს სიტყვა სამი ქეეყნის აზატებისაგან, იხილა ყველასაგან საშინელი ფიცით დაბეჭდილი აღთქმის წმინდა სახარება, რომლის წინაშე აღთქმა დადვეს და ბეჭდით მიანდვეს მას, ატირდა და თავს იდვა დროებით გარეგნულად დაჭრილიყო სამივე ქვეყნისა და მათი კაცთა და ქალთა სიმრავლისათვის.
28. ყველა ასეთნაირად შეთქმულმა იკისრა მოტყუებით აესრულებინა მეფის ბრძანება. ისინი მივიდნენ ცეცხლის სახლში, სადაც ზოგი მათგანი, და არა ყველა, აჩვენებდა გარეგნულად, და არა ნამდვილად, თავის მოხრას ამაო მსახურების წინაშე. ხოლო ზოგიერთებმა, თუმცა კი იცოდნენ, რომ ახლა ისე ეცემოდნენ, რომ ვეღარ ადგებოდნენ, მაინც ამქვეყნიურ დიდებათა წადილის გამო, გაცვალეს ღმრთის უხრწნელი დიდება ხრწნადსა და წარმავალ ამქვეყნიურ ცხოვრებაზე.
როდესაც სპარსთა მეფემ და მისი კარის ყველა დიდებულმა და მოგვმა ეს იხილეს, მრავალი სხვადასხვა შესაწირავი მიართვეს დიდი სიხარულით თავიანთ ღმერთებს. დიდი მხიარულებით ილხენდნენ იმ დღეს, რადგანაც იგი მიაჩნდათ თავიანთი სამეფოს ურყევი სიმტკიცისა და იმიერიდან ყველა მტრისაგან უშიშარი და მშვიდობიანი ცხოვრების დღედ. სამივე ქეეყნის, – სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის, – ტანუტერებსა და სეპუპებს ჩააცვეს სამეფო სამოსელი და შეამკვეეს. ყველანი აავსეს სხვა მრავალი და სხვადასხვანაირი საჩუქრებითა და პატივით, სოფლებითა და აგარაკებით თვითეული მათგანის საჭიროებისამებრ. შემდეგ ისინი დაითხოვეს და აჩქარებდნენ, რათა წასულიყვნენ თავ-თავის ქვეყანაში. თან გააყოლეს მრავალი ცრუ მოძღვარი, რომლებსაც მოგვებს უწოდებენ, და შთააგონებდენ მათ ესწავლებინათ სასაცილო მოძღვრება სუნთქვისა და ცხვირქვეშ ბურტყუნის სიტყვები, მსახვრალთა და მუცლით მეზღაპრეთა მსგავსად. უბრძანეს მოეწყოთ სამივე ქვეყანაში სიცრუის სკოლები და ესწავლებინათ მოგვთა მოძღვრება საერთოდ ყველასთვის, კაცებისა და ქალებისათვის.
მათაც იკისრეს, იგულმოდგინეს თან წაეყვანათ მოგვთა სიმრავლე. შემდეგ წავიდნენ, დაეთხოვნენ მეფე იაზკერტსა და კარის დიდ-დიდ ავაგებს. ყოველმა მათგანმა, ვინც დროებით და გარეგნულად [მიიღო ცეცხლთაყვანისმცემლობა], ცრუ ქება და ტყუილი მადლობა შეასხა თავისი გონების შეძლებისდაგვარად მეფესა და არიელთა ყველა ავაგს, განსაკუთრებით კი გესლიან მიჰრ-ნერსეჰს. ყოველი მათგანის მადლობის მიზეზი და აზრი ეს იყო: „ჩვენ ვუყვარდით ყველა მეფეს, თქვენს წინაპარს, რომელსაც ეგ ტახტი ეპყრა თქვენზე უწინარეს. ისინი ზრუნავდნენ ჩვენს აშენებასა და ხორციელ სარგებლობაზე. მაგრამ თქვენ უმეტესად გვაჩვენეთ სიყვარული, რომელიც ჩვენდამი გქონიათ, რადგანაც ფიქრობთ გაგვაცნოთ და მოგვანიჭოთ საუკუნო ცხოვრება. და თუ თქვენს წინაპრებს ვემსახურეთ ყოველგვარი გულმოდგინებითა და ნებით ყოველგვარი საჭიროებისათვის რასაც კი გვიბრძანებდნენ, ყოველი ჩვენთაგანი ვალდებულია გემსახუროს შენ არა როგორც ერთმა პირმა, არამედ როგორც მრავალმა ერთ პირად ქცეულმა, დაემორჩილოს დაუზარებლად ღამითა და დღისით შენს სიკეთის მეძიებელ მეფობას, რადგანაც ჩვენ ცთომილ სულთა მოპოვებისათვის ისწრაფე და იზრუნე“.
თვითოეულმა მათგანმა ასეთი, და უფრო მეტიც, ქება უთხრა, ყოველი მათგანის შეძლებისამებრ, შემდეგ ისინი დადუმდნენ და გაჩერდნენ. ხოლო სომეხთა სპარაპეტმა და მამიკონიანთა უფალმა ვარდანმა მომავალ საქმეთა შესახებ თვალთმაქცობის გარეშე დაალაგა თავისი უტყუარი სიტყვები, ვითომც საქებელად მეფის და არიელთა ავაგების მთელი სიმრავლისა და ასე თქვა: „ჩემი წინაპრების მორჩილებისა და ღვაწლის შესახებ, რომელიც ქმინილია ამ კარისა და თქვენი სამეფოსათვის იმ დროიდან, რაც თქვენს მსახურებაში ვართ განწესებული. თქვენ ყველამ საუცხოოდ იცით, ჩემთვის საჭირო არაა ამ საქმეთა შესახებ სათითაოდ გაცნობოთ ის, რაც თქვენ თითონაც ჭეშმარიტად იცით ჩემზე უკეთესად. თუმცა ჩვენს წინაპრებზე ბევრად ნაკლები ვარ, მაგრამ რამდენადაც ჩვენთვის შესაძლებელი იყო, გულს მედვა ალალი შრომით მომეგო თქვენი გული. სადაც კი თქვენი ბრძანებით მივსულვარ საქმეზე, თქვენს მხედართმთავრებსა და ჩემს მეგობრებს უნახავთ ჩემი ძალის შესაფერისად ჩემი ერთგული საქმე და ღვაწლი. მაგრამ ამის შემდეგ ასე მსურს, თუ აქამდის რაიმე გამიკეთებია, რაც არ ყოფილა სახელისა ან ქების ღირსი, ამის შემდეგ მთელი ჩემი ძალითა და შეძლებით და ღმრთის შეწევნით ვეცდები ისეთი საქმის გაკეთება შევძლო, რომ არა მარტო თქვენს, არიელთა, არამედ კეისრის კარზე და სხვა ხალხებშიც ითხრობოდეს ის ამბავი უკუნისამდე“.
[მეფემ და მისმა დიდებულებმა მოუწონეს ვარდანს მისი სიტყვა, რადგანაც ვერ მიხვდნენ მის ფარულ აზრს.] ამის შემდეგ სამივე ქეეყნის – სომხეთის, ქართლისა და ალბანეთის – [დიდებულები] გამოეთხოვნენ ყეელას, წაიყვანეს თან მოგვთა ხალხმრავალი დასები და დაბრუნდნენ თავ-თავის ქვეყნებში. გზაში მათ მრავალგზის განამტკიცეს წმინდა სახარების აღთქმის იგივე ფიცი. შემდეგ ისინი ერთმანეთსაც გამოეთხოვნენ და წავიდნენ თავ-თავის ქეეყნებში. [ისინი შეთანხმდნენ], რომ ღმრთის ბრძანებისამებრ დროზე შეატყობინებდნენ იმ საქმის საჭიროებათა შესახებ, რომლის ასრულებაც განეზრახათ. მაგრამ სპარსთა მეფე იაზკერტმა არ გაუშვა ქართლის ბდეშხი აშუშა და სივნიეთის იშხანის ვასაკის ორი ვაჟი, ბაბიკი და ამირნერსეჰი, სხვა სომეხ ნახარარებთან ერთად, რადგან მომავალში ხედავდა საქმეთა გაურკვევლობას, ეჭვობდა და ფრთხილობდა.
30. [სომხეთში დაბრუნებულ ნახარარებს მიჰყვნენ მოგვებიც, რომლებმაც დაიწყეს ეკლესიების ზოროასტრულ ტაძრებად გადაკეთება და ცეცხლის საგზებლების აგება. ვარდან მამიკონიანმა ვერ აიტანა ეს და გადაწყვიტა მთელი თავისი ოჯახით გაქცეულიყო ბერძნებთან. გზად მიმავალი, იგი გაჩერდა] ერთ სოფელში, რომელსაც ერქვა არამანა, ბაგრავანდის ოლქში, ბასენისა და ტუარწატაფის მახლობლად და მოსაზღვრედ.
[ვასაკ სივნიელისა და სხვა სომეხი დიდებულების თხოვნით ვარდანი უკან დაბრუნდა. მას ძალიან აწუხებდა ის აზრი, რომ იგი იძულებული იყო საეკლესიო მსახურება ფარულად შეესრულებინა და ეკლესიაში საჯაროდ არ შესულიყო.]
31... თუმცაღა [ვარდანი] წუხდა [ეკლესიაში] წაუსვლელობით, მაგრამ თავისივე ნებით აიკრძალა და დროებით ითმენდა ამ ამბავს, რადგან თავისი მეგობრების საჭიროებაზე ისე ზრუნავდა, როგორც თავის სახლისა და თავის თავზე. განსაკუთრებით კი აშუშა ქართლის ბდეშხსა და სივნიეთის იშხანის ვასაკის შვილებზე, რომლებიც დაეკავებინა და. ისევ კარზე პყავდა სპარსთა მეფე იაზკერტს.
[ბოლოს სომხეთში მაინც იფეთქა აჯანყებამ. ირანელებმა მოახერხეს მისი ჩაქრობა. მათ დანიშნეს ახალი მარზპანი ატრორმიზდი. დამარცხებული სომხები გაიფანტნენ სხვადასხვა ადგილას.]
41. [ატრორმიზდმა] სპარსთა და სივნიელთაგან რჩეული სიმრავლით გუნდი გააწყო ტაიქის სიმაგრეებში ნეტარ პმაიაკთან შეკრებილებთან [საომრად]. ეს გუნდი მან ორად გაჰყო და სარდლებად დანიშნა არტენ გაბელიანი და ვარაზშაპუჰ პალუნი. რადგანაც მრავალ ლტოლვილ სომეხთაგანს, ნახარარსა და სეპუჰს, ვოსტანიკსა და რამიკს, მიუმართავს ტაიქის ქვეყნისათვის და შეკრებილა ჰმაიაკთან, წმინდა ზორავარ ვარდანის ძმასთან, რომელიც დაყოვნებულიყო ბერძენთა ქვეყანაში, მათი მეფისაგან ჯარის სათხოვნელად, როგორც წინათ დავწერეთ რიგზე.
[კეისართან დახმარებისათვის წარგზავნილებმა უარი მიიღეს. მაშინ ისინი სასწრაფოდ გამობრუნდნენ უკან, რათა მიეღოთ მონაწილეობა სპარსელებთან ბრძოლაში.] [მაგრამ] მათ ბრძოლას ვერ მოუსწრეს და ცოტახნით გაჩერდნენ მთასთან, რომელსაც ჰქვია პარხარი, ხალტიქის საზღვართან ახლოს. იქ მათ იპოვეს ერთი ძალიან ძლიერი ადგილი და შედგნენ, [რათა გადაეწყვიტათ] თუ როგორ მომზადებულიყვნენ მომავალი საქმეებისათეის. იმავე ღამეს [ადგილის] მცოდნე წინამძღოლით მათზე მივიდნენ [სპარსელები] და განთიადისას იარაღით აღჭურვილნი თავს დაესხნენ ჰმაიაკ მამიკონიანის მეგობრებს სოფელში, რომელსაც ჰქვია ორჯნჰალი, ტაიქის გავარში, რადგანაც ისინი ჩამოსულიყვნენ პარხარის მთის სიმაგრეებიდან. [სომხები დამარცხდნენ და ისევ] ზევით პარხარის მთებში აბრუნდნენ.
42. [მარზპანმა ატრორმიზდმა მოტყუებით მიინდო სომეხი დიდებულები.] ასე ვერაგობით დაიმორჩილა მან ეს ხალხი, შეიპყრო ისინი და გაგზავნა არიელთა კარზე: არწრუნთა დიდი იშხანი ნერშაპუჰი, ამატუნთა სახლის იშხანი, ვანანდის სახლის იშხანი, არშარუნთა სახლის იშხანი არშავირი, ანძეველთა სახლის იშხანი შმავონი, ამატუნთა სახლის იშხანი ვაჰანი, გნთუნთა იშხანი, აშოცის იშხანი, არაველიანთა იშხანი ფაფაგი, ტაშირის იშხანი ვრენი, არწრუნთა იშხანი აპრსამი, და სხვანი ტანუტერთა და უხუცეს სეპუჰთაგან, გაგზავნეს მეფე იაზკერტის კარზე. [ასევე გაგზავნეს აგრეთვე მღვდელმსახურებიც, რომელთა შორისაც იყო] წმინდა ეპისკოპოსი ბასენისა, უფალი თათიკი.
[სპარსეთში ჩასული სომეხი დიდებულები დაჰკითხეს სამი საკრებულოს წინაშე. არშავირ კამსარაკანმა მათი სახელით განაცხადა, აჯანყებისაკენ ვასაკ სივნიელი გვაქეზებდაო, რომელმაც ბერძნებთან გაქცეულ ვარდან მამიკონიანს შემდეგი შეუთვალაო:]
45. „რად გაქცეულხარ, ან რას შეუძრწუნებიხარ, რისიც გეშინია და რასაც არ ამჟღავნებ. აწ, ნუ გარბიხარ და ნურავის გეშინია უკეთუ არიელთა უფლისა და მისი ძალისაგან ხარ შეძრწუნებული, ნუ გეშინია, დაბრუნდი, კეისარს წერილს მივწერთ და ჩვენს თავს მსახურებაში მივცემთ მას. თუ ჩვენ მას ესოდენ დიდ ქვეყანას ჩვენივე ნებით მივცემთ მსახურებაში, იგი დაგვიჯერებს, სიხარულითა და ნებით დაგვეთანხმება და ჯარს მოგვცემს. ხოლო ისინი და ჩვენ, გაერთიანებულნი, მუდამ გავრჯით არიელთა უფალსა და არიელებს. ხოლო თუ კეისარი სხვაგვარად განიზრახავს და თავის სარგებლობას ვერ მიხვდება, როდესაც მე ქართლის მარზპანი ვიყავი და ალბანთა კარი ჩემს ხელთ იყო, ჰონთა მრავალი მხედართმთავარი დამიმეგობრდა აღთქმითა და ფიცით, და დღესაც იმავე ფიცით მიდიმოდის ჩემთან, სომეხთა ქვეყნის მთელი ხარკიც ჩემთანაა, ყველა მოხელეც ჩემს ხელშია, სხვა მრავალი საჭურჭლეც, რომელიც სპარს მოხელეებს წავართვი, აქ, სომხეთში, რომ იყვნენ, ჩემს საგანძურშია, მისგან ერთი აწილიც რომ ჰონებს გავუგზავნო, იქიდან იმდენ ჰონებს გადმოვიყვან, რომ ალაფად სპარსთა მიწაც არ ეყოთ“.
47. [იაზკერტის ბრძანებით ბორკილები დაადვეს და საპყრობილეში ჩააგდეს ოცდათერთმეტი კაცი სომეხ ნახარართაგან. ესენი იყვნენ:] სივნიელთა გვარიდან ორი ძმა -– ბაბკესი და ბაკური, არწრუნთა გეარიდან – ნერშაპუჰი, შავასპი, შნგინი, პარგევი და ტაჭატი, მამიკონიანთა გვარიდან – ჰამაზასპიანი, ჰამაზასპი, არტავაზდი და მუშელი, კამსარაკანთა გვარიდან – არშავირი, და ვარძა, ამატუნთა გვარიდან – ვაჰანი, არანიარი და არნაკი, გნუნთა გვარიდან – ატომი, დიმაქსიანთა გვარიდან – თათული და სატორი ორი სხვა სახლიკაცით, ანძეველთა გვარიდან – ამავონი და არავანი, პირველ არაველიანთა გვარიდან – ფაფაკი, ვარაზდენი და დატი, არწრუნთა გვარიდან – აპრსამი, მანდაკუნთა გვარიდან - საჰაკი და ფარსმანი, ტაშირელთა გვარიდან – ვრენი; როფსიათა გვარიდან – ბაბიკი და იოჰანი.
[§ 49-ში ისევ ნახსენებია ბასენის ეპისკოპოსი თათიკი
53. სპარსეთში პატიმრობაში მყოფ სომეხ მღვდელმსახურთ შორის მოხსენებულია აგრეთვე:]... ნეტარი ხუცესი აბრაჰამი, რომელიც იყო ტაიქის გავარიდან, სოფლიდან, რომელსაც ერქვა ზენაკსი.
წიგნი მესამე
59. ახლა მივუბრუნდეთ ისევ პირველ წიგნს და დავწეროთ რიგზე. მეფე იაზკერტის მეჩვიდმედე წელს ქართლის იშხანი აშუშა შეეხვეწა სამეფო კარის ავაგებს, მრავალი და ურიცხვი საჭურჭლე დაახარჯა ყოველ მათგანს, განსაკუთრებით კი ურჯულო ჰაზარაპეტ მიჰრ-ნერსეჰს, რომელიც დიდი ჯაფითა და მრავალი შრომით დაიყოლია ეთქვა მეფე იაზკერტისათვის, რათა ეწყალობებინა მისთვის ნეტარი მოწამის: ჰმაიაკის, მამიაკონიანთა გვარიდან, ვაჟები რომელნიც სივნიელთა ვერაგ იშხანს ვასაკს წაერთმია მათი აღმზრდელებისათვის, როგორც სიკვდილით დასასჯელთა შვილები და წაეყვანა ისინი [სამეფო] კარზე, რათა იქ მოეკლათ. ისინი ძალიან ჩვილები იყვნენ, მაგრამ კაცთმოყვარე ღმერთმა მათი მამების წმინდა სისხლის მეოხებით დააჯერა მეფის გული და მან უწყალობა ისინი აშუშას, როგორც ფრიად საყვარელსა და ღვაწლმოსილ კაცს. და [აუსრულა] ყველასათვის დაუჯერებელი მისი დიდი თხოვნა.
როდესაც აშუშამ ეს იხილა და მეფისაგან მიიღო ეს დიდი საჩუქარი, ადგა, ყველას წინაშე კარავში დავარდა მიწაზე, გორაობდა აქეთ-იქით და მიწას თავს სცემდა. ასე შეასრულა მან თაყვანისცემა. როდესაც მეფემ და ყველამ, ვინც იყო კარავში, ნახეს ეს, დიდად გაუკვირდათ, რა ქნა ამ კაცმაო. მეფემ ჰკითხა მას „ქართლის ბდეშხო, რა არი ახალი საქმე, რაც დღეს გვიჩვენე?“ აშუშამ უპასუხა და უთხრა. „კეთილმოქმედო მეფევ, თქვენ მე ახალი საჩუქარი მომანიჭეთ, რომელიც ჩემს სხვა მეგობართაგანს, [თქვენს] მსახურს, თქვენგან არ მიუღია. მეც თქვენთვის ახლებური თაყვანისცემით უნდა მეცა თაყვანი, როგორიც თქვენ სხვა მსახურთაგან არასოდეს გინახავთ“. როდესაც მეფემა და ავაგთა მთელმა სიმრავლემ მოისმინეს ეს სიტყვები აშუშასაგან, ძალიან აქეს ის კაცი და დიდად გაოცდნენ.
[62. ჰოვსეფის, მელიტესა და ნივსესის შემდეგ] სომეხთა ქეეყნის კათალიკოსობა ერგო უფალ გიუტს, რომელიც იყო ტაიქის გავარიდან, სოდელ არაჰეზიდან, კაცი აღსავსე სომხური მეცნიერებით და უმეტესად ბერძნულით, მჭერმეტყველი სიტყვითა და უხვად მომდინარე სწავლით.
წმინდა ვარდანთან ერთად წამებულებს დარჩათ ვაჟები, რომლებიც ჯერ კიდევ ყმაწვილობის ასაკში იყვნენ. ესენი იყვნენ იმავე მამიკონიანთა გვარიდან, აგრეთვე კამსარაკანთა და სხვა გვარებიდან, წამებულთა და მეფის კარზე დაპატიმრებულთა ცოლები, თუმცა გაჭირვებაში იყვნენ, მაგრამ ასწავლიდნენ დიდი ზრუნვით ასწავლებინებდნენ და წვრთნიდნენ [თავის] ბავშვებს არა როგორც უზრუნველს. და უხამს დედაკაცებს, არამედ როგორც ვაჟკაცებს, ზრუნავდნენ მომავლისათვის, რათა აევსოთ ისინი სარგებლობის მომტან ბრწყინვალე ცოდნით. განსაკუთრებით კი წმინდა ვარდანის ძმის, წამებული ჰმაიაკ მამაკონიანის ცოლი, რომელიც იყო ქალი სახელოვანი და აღმატებული ყოველგვარი სიკეთითა და გონიერებით სომხეთის ქვეყნის ყველა ქალებში. თავისი ვაჟები მან აღზარდა და ასწავლა მათ ქართლის ქვეყანაში, ქართლის ბდეშხ აშუშას სახლში. ქართლის ბდეშხმა აშუშამ ისინი ძღვნად გამოსთხოვა სპარსთა მეფე იაზკერტს, როგორც ზემოთ დაეწერეთ. მან ისინი მიუყვანა და მისცა მათს დედას, რომელსაც ერქვა ძვიკი, რადგანაც ძვიკის და, სახელად ანუშვრამი, ცოლად ჰყავდა ქართლის ბდეშხ აშუშას. ეს ბავშვები იქ აღიზარდნენ და ისწავლეს. ისინი ყველაფერში მოწინავენი და ცნობილნი გახდნენ. ჯერ კიდევ ყმაწვილობის ასაკში იყვნენ, როდესაც გაწაფულად და საკვირველად წარმოუდგებოდნენ თავისი ყოველ დაკვირვებულ მნახველს. მათ სახელად ერქვათ, პირველს ვაჰანი, მეორეს ვასაკი და მესამეს არტაშესი. მაგრამ მათ კიდევ ერთი ძმა პყავდათ, უმცროსი, სახელად ვარდი, რომელიც ჩვილი დარჩენილიყო თავის გამზრდელებთან ტაიქში.
[სომხეთში ისევ ძალიან დამძიმდა ირანული უღელი. ვაჰან მამიკონიანი, ისევე, როგორც სხვა ერთგული მამულიშვილი, საგონებელში ეშველა ქვეყნისათვის.]
66. ვიდრე ვაჰანი ასეთს სულიერ მღელვარებაში იყო და ყოყმანობდა, უცბად ქართლის ქვეყანაში მოხდა შფოთი და არეულობა. ვახტანგმა მოკლა ურჯულო ბდეშხი ვაზგენი მედე პეროზის ოცდამეხუთე წელს. ეს გაიგო. სომხეთის ქვეყნის ხალხმა, რომლისგანაც მრავალი იმ წელს ალბანეთში იყო აჯანყებულ მეციხოვნეებთან საბრძოლველად. ყველასი მათი სარდალი იყო ზარმიჰრ ჰაზარავუხტი ხოლო სომხეთის ქვეყნის მარზპანი – ატრვშნასპ იოზმანდიანი. ქრისტიანი სომხები რომელნიც იმ წელს იქ იყვნენ ომში, სპარს მხედართმთავართა ძალმომრეობაზე მეტად იმ სულმდაბალ სომეხ იშხანთა შეურაცხებისა და შურისაგან იყვნენ გვემულნი და გაწამებულნი, რომელნიც უარისმყოფობით გაამაყებულიყვნენ და დიდგულობდნენ იმ დროს. როდესაც მათ გაიგეს ქართლის მეფის აჯანყების შესახებ, მხიარული გულით გაიხარეს, რადგანაც მათ ამბავი მიუვიდათ, ქართლის მეფე ამბობს: „მე ბრძოლას არავის დავანახვებ, იმდენ ჰონს გადმოვიყვან, რომ სპარსთა ჯარები წინ ვერ დაუდგნენო“. ქრისტეს მოყვარულნი გამხნევდნენ ამ ამბისაგან და მოელოდნენ თავისთვისაც სარგებლისა და კეთილმოწყალების პოვნას [ცად] ამაღლებულისაგან, მაგრამ ეშინოდათ, ვაი თუ სპარსთა მხედართმთავრებმა სომეხთა ჯარი წაიყვანონ და [სამეფო] კარზე მოუყარონ თავიო.
მაგრამ ქრისტემ იხსნა ისინი ასეთი აზრისაგან და ისინი მოვიდნენ სომხეთმი. მოვიდნენ შირაკის გავარში, ველზე, სადაც დაბანაკებული იყო სომხეთის მარზპანი ატრვშნასპ იოზმანდიანი და მასთან სომხეთის ჰაზარაპეტი ვეჰვეჰნამი. აქ ერთმანეთში მოითათბირა ზოგიერთმა სომეხმა ნახარარმა, რომელმაც იცოდა ვაპან მამიკონიანის დიდი ხნის ურვა და წუხილი მოგვობის სახელის გამო, ისინი ამბობდნენ: „ეს დრო ფრიად ხელსაყრელია ჩვენთვისაც და მისთვისაც გადასარჩენად; მისთვის, რათა სინდისისგან განთავისუფლდეს, ჩვენთვის, რათა თავი დავაღწიოთ მუდმივ ეჭვიანობასა და დაუსრულებელ გეგმას, რომელთაც ვემსახურებით დამამხობელი შურის იძულებით. ეგ ქართველთა მეფე ვახტანგი მამაცია, ვინ იცის, იქნებ მრავალმოწყალე ღმერთი გადმოხედავს ჩვენს გაჭირვებას, დაგვეხმარება და, ეგების, ქართველებთან ერთად შევძლოთ ცოტათი მაინც მივაყენოთ შრომა სპარსთა“-ო. ასე მოითათბირეს მცირედმა სომეხმა ნახარარებმა, და ეს განზრახვა სხვებსაც გააგებინეს. ვინც კი გაიგო იგი, ყველა ნებითა და მონდომებით შეუერთდა მას, როგორც ღმრთის წინამძღოლობით [მიღებულს].
შემდეგ გამხნევებულებმა თავისი განზრახვა, ერთ ღამეს აცნობეს ვაჰან მამიკონიანს, როდესაც მან მოისმინა იგი, უთხრა ყველას: „ზოგიერთებმა იციან, თუმცა კი არა ყველამ, ვინც ამ განზრახვაზე დამდგარხართ, თუ როგორ განვიცდი და ვიტანჯები ყოველ ჟამს იმ ცრუ სახელის გამო, რომელსაც ზიზღით ვატარებ. რადგანაც საღამოს მიახლოვებული დილამდე ვეჭვობ, ხოლო დილას მიწევნულს საღამომდე მეშინია, ვაითუ ასეთი სახელით წავიდე ამ სოფლიდან, ვხედავ რა ჩემი ამქვეყნიური ცხოვრების სწრაფსა და უჩინარ აღსასრულს, რომელიც სწრაფია და მოულოდნელი. მე მწადდა და უმჯობესიც იყო ჩემთვის, სულაც არ გავეჩინე დედაჩემს ამ ქვეყნად. დაუცხრომლად ვევედრები ღმერთს, მაპოვნინოს საშუალება თავი დავაღწიო ამ სინდისის ქენჯნას, რომელიც მე მაწუხებს. მაგრამ შევუერთდე თქვენს გადაწყვეტილებას, რომელიც განგიზრახავთ, და გითხრათ, კარგია ეგ აზრი და იმოქმედეთ-თქო, მაგის თქმა არც შემიძლია და ვერც ვბედავ, რადგანაც კარგად ვიცი არიელთა ძალა და შეუპოვრობა, ხოლო ჰრომთა სისუსტე და მატყუვრობა. თქვენც გიცნობთ ჩემი გამოცდილებით, თუ როგორ მიგიციათ ფიცით აღთქმა ჩვენი მამებისათვის და მოგიტყუებიათ. რაც შეეხება იმას, რასაც ამბობთ ქართლის მეფისა და ჰონთა შესახებ, [გეტყვით], რომ ცალკე ქართლი სუსტი ქვეყანაა და მხედრობით მცირერიცხოვანი. ჰონთა შესახებ კი, ვინ იცის, დათანხმდებიან მოსვლას, თუ არა ისინი, ვინც აქ არც არიან და არცა ჩანან? მაგრამ ყველაზე მეტად კი თქვენივე თავისა გეშინოდეთ, რადგან ცრუ და არასანდო ხალხი ხართ. მე თუ მკითხავთ და ჩემს სიტყვას აასრულებთ და დაიჯერებთ, თავი გაანებეთ მაგ აზრებს და მხოლოდ ევედრეთ ღმერთს, რომლისთვისაც ადვილია ქმნას. ის, რაც სურს, მოგაძებნინოთ გამოსავალი მაგ საქმეებიდან. მე კი თქეენი ამაო და გამოუსადეგარი განზრახვით ნუ მრჯით“.
[საბოლოოდ ვაჰანი მაინც დაიყოლიეს და სომხეთში აჯანყება დაიწყო. სომხეთის მარზპანი ატრეშნასპ იოზმანდიანი და ჰაზარაპეტი ვეჰვეჰნამი გაიქცნენ ატორპატაკანში.]
67. ხოლო ზოგიერთი უღმრთო სომეხი ნახარართაგანი ურჩევდა სომხეთის მარზპან ატრეშნასპს და ეუბნებოდა: „ქართლის მეფე აჯანყებულა და ჰონთა გადმოყვანა სურს, მაგრამ ჯერ არ გადმოუყვანია, სომხებსაც კეისართან გაუგზავნიათ ჯარისთვის, მაგრამ ჯერ არაფერი ჩანს, თითონაც ჯერ არ არიან კარგად მომზადებული, როგორც საჭიროა. თუ ახლავე სასწრაფოდ მიხვალ მათზე, ადვილად და იოლად მოაგვარებ ფრიად დიდ საქმეს. კარგ სახელსაც მოვიხვეჭთ და პატივსა და მრავალ საჩუქარს ვიპოვით მეფეთა მეფისაგან შენცა და ჩვენც. მაგრამ თუ დაიზარებ და დააყოვნებ, ვშიშობთ, ვაი თუ თითონაც გაძლიერდნენ და საიდანმეც შემწეობა მიიღონ. მაშინ კი აღარ ვიცით, თუ როგორ შევხვდებით ამ საქმეებს, რადგან გაგვიჭირდება და ვინანებთ“-ო.
მარზპანსა და ყველას, ვინც მასთან იყო, ეს სიტყვები მოეწონათ. სასწრაფოდ ატრპატაკანიდან ჯარი მოიყვანა, აგრეთვე კოპრიელთა მარზპანისაგან და კატშთა ჯარი, რომელიც იმ ადგილების ახლო იყო. მოვიდა და მოაწია სომხეთის ქვეყანას მდინარე ერასხის ნაპირს. მათ მოინდომეს გადასულიყვნენ სოფელში, რომელსაც ჰქვია ნახჭავანი, სივნიეთის საზღვართან.
68. ეს შეიტყო ბაგრატუნთა უფალმა საჰაკმა, რომელიც სომხებსა და სომეხთა ზორავარ ვაჰანს მაშინ სომხეთის მარზპანად დაეყენებინათ. ასპეტმა საჰაკმა მარზპანობის, ხოლო ვაჰანმა მამიკონიანთა უფლობისა და სომხეთის სპარაპეტობის სახელო მიიღეს ჯერ მტკიცედ ზეციერი ბრძანებისაგან, შემდეგ კი სომეხთაგან. მათ გაიგეს სპარსთა ჯარის მოსვლა და რადგანაც ისინი ხედავდნენ, რომ მათი ჯარი ჯერ კიდევ მოუმზადებელი იყო, გადასწყვიტეს დროებით წასულიყვნენ ტაიქის გავარის მტკიცე ადგილებში. [სომეხთა პატარა რაზმი შეებრძოლა სპარსელებს სოფელ აკორისთან და დაამარცხა იგი. დაზამთრდა].
70. სასწრაფოდ გაგზავნეს დესპანი ქართლის მეფე ვახტანგთან, რათა თავისი დაპირებისამებრ მიეცა მათთვის ჰონები. ის კი დროის გასაყვანი სიტყვებით აჭიანურებდა თავისი ნათქვამის [ასრულებას]. შემდეგ საიდანღაც შეკრიბა სამასი ჰონი და გამოგზავნა სომხეთში. მაგრამ ჯერ კიდევ ზამთრის ერთი თვეც არ გასულიყო, რომ სასწრაფო მომიზეზებით ისევ თავისთან გაიხმო და დარჩა ჩვენი სომეხთა ქვეყნის შემწეობის ძალად ქრისტე, რომელსაც მინდობილიყვნენ და სასოობდნენ, ხოლო კაცთაგან კი არავინ იყო მათი დამხმარე.
[ზამთრის გასულს ირანიდან მოვიდა დიდი ჯარი. სომხები შეებრძოლნენ მას და ისევ გაიმარჯვეს სოფელ ნერსეჰაპატთან.]
73. შემდეგ (სომხები) მოვიდნენ, მოაწიეს წალკოტს. მათ უნდოდათ ცოტა ხნით დაესვენათ ერთ თბილ ადგილას, რომელსაც ჰქვია ვარშაკი. [ამ დროს აქ] მოვიდა, მოაწია დესპანმა ქართლის მეფე ვახტანგისაგან, „ქართლის ქვეყანაში დიდი ჯარი მოვიდა. მე დავინახე, რომ ვერ აღვუდგები წინ და გავეცალე სომხეთის მთებში, ქართლის საზღვრებთან, და თქვენ გელოდებით“-ო. [დესპანს] წერილიც ჰქონდა მოტყუებით [მიწერილი] ვახტანგისაგან: „ჰონთა ჯარს ვუბრძანე მოსულიყო, მაგრამ ჯერ არ მოსულა. მაგრამ სანამ თქვენ მოხვალთ, ისინიც მოაწევენ და იმიერიდან თქვენ, ჩვენ და ჰონები დავღუპავთ მათ. თუმცა მე მგონია, რომ როდესაც ჰონები მოვლენ, ჩვენ სრულებით აღარაფერი მოგვიწევს გასაკეთებლად, ისინი თითონ მოაგვარებენ ამ საქმეს რადგან უზომო სიმრავლეს ვუბრძანე მოსვლა“-ო.
სომეხთა ზორავარი ვაჰან მამიკონიანი და სომეხთა ყველა უხუცესი ტანუტერი და სეპუჰი სასწრაფოდ აღდგნენ, რადგანაც შეფიცულნი იყვნენ, სახარებითა და ჯვრით ქართლის მეფე ვახტანგთან, სომეხთა მთელი ჯარი დაუყოვნებლივ მივიდა ქართლის მეფესთან და ცოტა ხნით დაიბანაკა კანგარქის გავარში. იქ ქართლის მეფე ვახტანგი მომაცთუნებელი სიტყვებით ატყუებდა და იყოლიებდა სომეხთა ზორავარ ვაჰან მამიკონიანსა და სხვა უხუცეს სომეხ ტანუტერებს. ხან ამბობდა „მიჰრანმა, თქვენი მოსვლა რომ გაიგო, ქართლის საზღვრებს გაეცალა და ალბანეთში გაიქცა შიშისაგან“-ო, ხანაც „ორი დღეცა და ჰონთა ჯარები მოაწევენ“-ო. ხოლო, როდესაც გავიდა ამ ცრუ პაემანის ორი დღე, მაშინ იგი მესამე და მეოთხე დღეზე გადაიტანა, შემდეგ კი მეექვსე და მეშვიდე დღეზეც. შემდეგ მზვერავები გააგზავნინა ქართველთა და სომეხთა ჯარიდან. როდესაც ისინი ჩავიდნენ ერთ-ერთ ველზე, მან დაანახვა მათ მრავალი ცეცხლის სინათლე და ხის კუნძები ადამიანის მაგვარად შეიარაღებული, ალექსანდრე მაკედონელის ეშმაკობის მსგავსად. იგი ისევ ამბობდა: „ჰონთა ჯარი არ ამოდის ჩვენთან მთებში. ისინი ამბობენ, აქ, ამ ველზე ჩამოიყვანე და გვაჩვენე სომხები და ყოველივე შენს სიტყვას ვერწმუნებით, რაც ჩვენთვის გითქვამს და შემოგიფიცავს. მაშინ რის გაკეთებასაც გვიბრძანებ, ყველაფერს შევასრულებთ. თუ არა და, არა გვჯერა რომ სომხები შენთან ერთად არიან. მაგრამ თუ ნამდვილად დავინახავთ ამას, მაშინ სპარსელები ჩვენ დაგვანებეთ და თავს ნუ შეიწუხებთო, ახლა, თუ თქვენ ამ ველზე არ ჩახვალთ, ხოლო ჰონთა ჯარი მე არ დამიჯერებს და იმ ქვეყნიდან არსაითკენ არ დაიძვრება, მიჰრანი კი მიბრუნდება და ქართლს ააოხრებს, რა სარგებლობა ექნება ჩემთვის თქვენს აქ მოსვლას?“
სომეხთა ჯარი კი, რადგანაც პირობით იყო შეკრული ქართლის მეფესთან, რასაც იგი ეუბნებოდა, მართალი იყო თუ ტყუილი, ყველაფრის ასრულებას ცდილობდა სახარების შიშით. და თუმცა ცხელი დრო იყო, იძულებულნი იყვნენ ჩასულიყვნენ ჭარმანაინის ველზე. ზოგიერთები სომეხ იშინხანთაგან ხელსაყრელად არ თვლიდნენ სომეხთა ჯარის ჩასვლას ქართლში. თუმცა მათ ეს მრავალგზის თქვეს, მაგრამ მათ არ დაუჯერეს და ისინიც გაჩუმდნენ.
სომეხთა ჯარი ჩავიდა ქართლში და დაიბანაკა ზემოხსენებულ ადგილას. არ გასულიყო სამი თუ ოთხი დღე, რომ მიჰრანი მოვიდა, მოაწია და დაიბანაკა სომეხთა ბანაკის პირდაპირ, მის ახლოს, ოღონდ მდინარის გაღმა, რომელსაც კურს ეძახიან. [მაშინ] სომეხთა ბანაკი სპარსთა ბანაკისაგან უფრო შორეულ, სხვა ადგილას გადავიდა და ის დაიდო თავი ღამის გასათევ ადგილად. იმ ღამეს სომეხთა ჯარიდან მრავალმა დაივიწყა ღმრთის აღთქმის შიში და ფეხქვეშ გათელა სახარების საშინელი ფიცი. მათ შიკრიკებით საიდუმლოდ შეუთვალეს თავთავიანთ მახლობლებს სპარსთა ჯარში: „ამ საქმეს ჩვენ სომეხთა ზორავარის ვაპანის იძულებით დავდგომივართ და არა ჩვენი ნებით. ასეთნი ბევრი ვართ მაგრამ ჩვენი გონება და ზრახვა თქვენთანაა. ჩვენ კი ვიცით, რომ თქვენი მსახურებიდან ვერ გამოვალთ, მაგრამ ცუდმა ადამიანებმა მოგვინადირეს და აღმოაცენე დანაშაული ჩვენში აქამდის. თუ არასოდეს გაიხსენებთ ამ ჩვენს ამბებს და მოგვიტევებთ, თქვენი ნებაა. ჩვენ კი ხვალ, როდესაც ბრძოლის ველზე გამოვალთ, ჩვენ თვითონაც გავიქცევით და სხვა მრავალსაც თან გავიყოლებთ ჩვენი ჯარიდან“-ო. როდესაც სპარსელებმა ამ აღთქმის ფიცი მიიღეს, ეს ამბავი დაიჯერეს.
როდესაც მეორე დღეს ბრძოლის ველზე გავიდნენ, მაშინაც ელაპარაკებოდა და ეუბნებოდა ქართლის მეფე სომეხთა ზორავარ ვაჰანსა და სხვა სომეხ უხუცეს ტანუტერებსა და სეპუჰებს: ჩვენთვის უმჯობესი იყო დღეს შევბრძოლებოდით სპარსთა ჯარს, რადგან ჩვენც ვეყოფით მათ და წინ ვერ დაგვიდგებიან. მაგრამ, თუ დღესაც დავიზარებდით, ჰონები მოვიდოდნენ და გამარჯვების სახელსა და ნადავლს ისინი წაიღებდნენ“. იგი აქამდისაც კი განაგრძობდა მოტყუებას ცრუ სიტყვებით.
74. მაშინ სომეხთა ზორავარს ვაჰან მამიკონიანს გული მოუვიდა ქართლის მეფის ცრუ და უხამს სიტყეებზე, რადგან მან იცოდა სომეხთა ჯარის სისუსტე, ხედავდა, რომ მას დაჰკარგვოდა მხნეობა, დაუძლურებულიყო და სრულებით არა ჰგავდა სხვა დროის გულმოდგინებასა და მონდომებას. მაგრამ ვაჰან მამიკონიანმა მაინც გააწყო ჯარი საბრძოლო წყობის წესისამებრ. მარჯვენა მხარე მან ჩააბარა ბარშილ ვაჰევუნისა და სატონ გაბელიანს, მარცხენა მხარე მისცა ქართლის მეფე ვახტანგს, ხოლო შუა ნაწილს კი თვითონ ადგენდა ნეტარი არშავირის სამივე ვაჟისა და გნუნთა ნეტარ უფალთან ერთად. ხოლო ნეტარი ასპეტი საჰაკი და აბგენ სივნიელი თავის თავისა და ბარშილის შორის დააყენა.
ვიდრე ბრძოლას მიმართავდნენ და ორივე მხარე, სპარსთა და სომეხთა, ერთიმეორის პირისპირ იდგა გაწყობილი, გულთა მხილველმა ზეციერმა ძალამ გამოაჩინა ისინი, ვისაც იმ დღეს მოწამეობრივი გვირგვინი უნდა მიეღო. ამის აღსრულებამდე ცხადად და დაუფარავად [გამოაჩინა აგრეთვე] მათი სახეების საოცარი ცვლილება მოკვდავთა ბუნებრივი გარეგნობიდან ზეციერ ძალთა სახე ბრწყინვალებად. განსაკუთრებით კი ვასაკ მამიაკონიანის მხნეობა. სომეხთა ზორავარის ვაჰანის ძმის მისი სახე გაბრწყინდა ღმრთის დიდების ნათლით ისე, რომ მრავალს მეგობართაგან, რომელნიც ამ წმინდანის თანამებრძოლნი იყვნენ თვალს ვერ უსწორებდნენ მის ელვარე სახის ცქერას, რომელიც გაბრწყინვებულიყო დიდი წინასწარმეტყველი მოსეს სახის მსგავსად. ეს დაინახა თვით მისმა ძმამ, სომეხთა დიდმა ზორავარმა ვაჰანმა და დიდად შეძრწუნდა რადგან მაშინვე მიხვდა, რომ იგი ჩემგან და ამ საზიზღარი ქვეყნიდან წაიყვანება და გადავა მღვიძარეთა იმ ბანაკში, რომლის რაზმის შესახედაობა და სახე არისო.
სომხებმა და სპარსელებმა შეუტიეს ერთმანეთს. სომეხთა ზორავარმა ვაჰანმა და სამმა ძმამ კამსარაკანმა დაარტყეს თავის წინ მდგომ მტრის ფრთას, გაფანტეს და გააქციეს იგი, ისე რომ მრავალი სპარსთა ჯარიდან მდინარე კურის გადაღმა გადაიყვანეს, ხოლო მრავალი გამოჩენილ კაცთაგან იმავე სპარსთა ჯარისა მხნედ დახოცეს. მამიკონიანთა მხნე სეპუჰმა ვასაკმა მძლავრად სცა შუბი ერთ ძლიერ კაცს სპარსთა ჯარიდან და მიწაზე წააქცია, უცბად მას შუბი გაუტყდა. მხნე ვასაკ მამიკონიანი წავიდა სხვა შუბის საძებნელად, იპოვნა
და საჩქაროდ უკანვე დაბრუნდა მხიარული. მას შეხვდა შირაკის უფალი ნერსეჰ კამსარაკანი, რომელსაც აგრეთვე გასტეხოდა თავისი შუბი და სხვას ეძებდა. მხნე ვასაკ მამიკონიანმა მას შესძახა და უთხრა: „ნერსეჰ, იჩქარე შუბის პოვნა, სწრაფად მობრუნდი და მოდი, რადგან ვერასოდეს შევძლებთ ვიპოვოთ ასეთი საკვირველი ვაჭრობის დრო, როდესაც სიკვდილის წილ უკვდავებას, საწუთროს ნაცვლად საუკუნოს, ხოლო განხრწნადის წილ უხრწნელ ცხოვრებას [მოვიპოვებთ]. იჩქარე, რადგან უკვდავნი არ დავრჩებით. ვაითუ ავცდეთ ამ სახელოვანსა და დიდებულ აღსასრულს და უსახელო და ფუჭი სიკვდილით განვიდეთ ამ ქვეყნიდან“-ო. წმინდა ვასაკ მამიკონიანის ეს ამბავი სარწმუნო ფიცით მრავალგზის გვიამბო თვით შირაკის უფალმა ნერსეჰ კამსარაკანმა.
ვიდრე სომეხთა ზორავარი ვაჰან მამიკონიანი თავის ნეტარ ძმასთან ვასაკთან და არშავირ კამსარაკანის ორივე შვილთან ერთად ასე იბრძოდა, უეცრად გაიქცა და განშორდა [ბრძოლის ველს] მთელი ჯარი სომხებისა და ქართველებისა, რომელთაგან მრავალი მოღალატე დაუცხრომლად უყვიროდა ერთმანეთს: „სომხები გაიქცნენ, თავს უშველეთ"-ო. მაშინ ზეციერი მართლად მიმგებელი მარჯვენა ყოვლის მეცნიერისა არ ანიჭებდა მარტვილობის ხვედრს მონდომებისა და გულმოდგინე ძიების მიხედვით თავისი ფარული და გამოუკვლეველი წინასწარი ხილვისამებრ. ამიტომ სომეხთა მხნე ზორავარმა ვაჰან მამიკონიანმა და მასთან მყოფმა სხვა აღთქმის შემნახველმა მეგობრებმა, რომლებსაც წადიერებით სწყუროდათ მარტვილობის ფიალის შესმა, მაგრამ არ აღმოჩნდნენ მის ღირსად, გააბრუნეს თავისი ცხენები და ისინიც უკან გაჰყვნენ გაქცეულ სომხებს. მომავალი სომეხთა ზორავარი ვაჰან მამიკონიანი შეხვდა ბაბგენ სივნიელს, რომელიც მძიმედ დაჭრილი [ცხენიდან] ჩამოეგდოთ სპარსელებს. [ვაჰანმა] შემოისვა იგი თავის რაშზე, გამოიყვანა ბრძოლიდან და გადაარჩინა. ხოლო, რომელთაც მოინდომეს ყოფილიყვნენ რჩეულნი და ღირსნი წმინდა ასპეტ საპაკთან და წმინდა მხნე ვასაკ მამიკონიანთან ერთად, და აღესრულნენ იმ დღეს, მათი სახელებია... (აქ ტექსტს აკლია).
ხოლო სომეხთა მთელი ჯარი და მასთან ერთად ქართველთა გამოუსადეგარი ჯარი თავის მეფე ვახტანგთან ერთად დაიშალა და დაიფანტა, მათ კეალდაკვალ მიჰყვნენ სპარსელთა რაზმები. მრავალი დახოცეს, მრავალმაც სხვადასხვა ადგილას დააღწია თავი და გადარჩა.
მაგრამ ჰრაჰატ კამსარაკანი მისმა ცხენმა ძალიან გააჭენა და გადმოაგდო. სპარსელები მიეწივნენ მას, როდესაც იგი ჯერ კიდევ ქვეითად იყო, შეიპყრეს და მიჰგვარეს მიჰრანს. როდესაც მიჰრანმა იგი დაინახა, დიდად გაიხარა. ფიცხელი სიტყვებით დატუქსა და ბრძანა ფრთხილად დაეცვათ იგი შეკრული. სადაც კი წავიდოდა ჩვენს სომხეთის ქვეყანაში, თან დაატარებდა. მასთან ერთად შეიპყრეს აგრეთვე ერთი სივნიელი სეპუჰი, რომელსაც ერქვა იაზდი, და ზოგიერთი სხვაც ქართლის ქვეყნიდან.
75. ხოლო სომეხთა ზორავარი ვაჰან მამიკონიანი ცოტა ხნით მივიდა ტაიქის ერთ უმტკიცეს ადგილას, სადაც მასთან შეიკრიბნენ გაქცეულ სომეხთა ნაშთები და სხვანი უხუცეს სომეხ ნახარართაგან. ხოლო ორივე კამსარაკანი მუდამ მასთან იყო, მისგან განუყრელი და მისი თანამოაზრე. მათ თან მიპყვა თავისი ჯარით მიჰრანი, იგი ცდილობდა ან ბრძოლაში მოეკლა ისინი, ან ხერხით შეეპყრა, ანდა სიტყვით დაეჯერებინა და დაემორჩილებინა.
არიელთა ჯარის ძალამ დაიბანაკა სოფელში, რომელსაც ჰქვია დუ, სპარსთა და ჰრომთა საზღვართან. სომეხთა ზორავარი ვაჰანი კი მის მახლობლად იყო, ორ ფარსანგზე ერთ სოფელში, რომელსაც ჰქვია მკნარინჭი. მას ჰყავდა ასიოდე კაცი, შესაძლებელია მეტი, ან ნაკლები.
[მიჰრანმა მოლაპარაკება გამართა ვაჰანთან. მაგრამ ამ დროს შაჰმა გამოიძახა იგი. მიჰრანი, წავიდა ირანში. ვაჰანი გადავიდა აირარატის გავარში, შემდეგ დაიბანაკა დვინში, რათა ზამთარი იქ გაეტარებინა].
77. ვიდრე მათ უნდოდათ ცოტათი დაესვენათ და სული მოეთქვათ დაშვრომისაგან უცბად სომეხთა ზორავარ ვაჰანთან ვოსტანში მოვიდნენ ქართლის მხარიდან ეშმაკ-მოსილი უგუნური კაცები. ისინი ამბობდნენ ცრუ სიტყვესა და ტყუილ ზმანებებს რომლებიც არ ენახათ, რათა დაემხოთ და განხეთქილება შეეტანათ მის ჯარში. ისინი ეუბნებოდნენ ყველას: „საოცარი ასპეტი საჰაკი და მხნე სეპუჰი ვასაკ მამიკონიანი მრთელი და ცოცხალი არიან. მათ თქვენთან გამოგვგზავნეს ჩვენ [და შემოგითვალეს], რომ როდესაც თქვენ ქართველთა ბრძოლიდან გაიქეცით, ჩეენ ბრძოლის ველზე დავრჩით მძიმედ დაჭრილნიო. [შემდეგ ჩვენ გვიპოვნა ვინმე მღვდელმა, რომელმაც გვიმკურნალა და გადაგვარჩინა. ახლა გამოაგზავნეთ ძლიერი რაზმი, რათა აქედან წამოგვიყვანოსო. როდესაც ვაჰანმა მოისმინა] ყოველივე ეს. ამ ეშმაკ-მოსილ კაცთაგან, „რომელნიც ქართლიდან იყვნენ მოსულნი, [იგი მიხვდა, რომ ეს მტრის ხრიკები იყო, რომელიც ცდილობდა სომეხთა ჯარების დაქსაქსვას. მაგრამ ყველამ როდი დაუჯერა ვაჰანს.]
მაშინ უგუნურმა და მჩატე ჭკუის ადამიანებმა, განსაკუთრებით კი წამებულთა ცოლებმა, მათმა ოჯახებმა და გამზრდელებმა, დაარწმუნეს მამიკონიანთა სეპუჰი მუშელი და დიდი, რჩეული რაზმით გაგზავნეს ამ ყბედსა და ცრუ კაცებთან უსარგებლო საქმეზე და მათთვის უცნობი გზით. მათ წაიყვანეს ისინი ქართლის საზღვერებში და ატარეს ეშმაკის კვალზე, რომლის მსახურნი თვითონეე იყვნენ. მრავალ ცრუ და შეკოწიწებულ მიზეზს ეუბნებოდნენ მათ: „როდესაც ისინი მკვლელებს გაექცნენ, სამალავებში იყვნენ, ადგილს იცვლიდნენ სხვადასხვა ღრმა ხევებში, გამოქვაბულებსა და მაღალი მთების მწვერვალებზე დაბურულ ტყეებში“-ო. ამგვარად გონებას უბნევდნენ და აქეთ-იქით ატარებდნენ მამიკონიანთა სეპუჰს მუშელს და იმ რაზმს, რომელიც მასთან იყო, ვიდრე არ დამთავოდა ზამთრის სუსხიანი და ცივი ქარების ქროლვა.
78. ხოლო, როდესაც დადგა ჟამი შიშველთა და უქონელთათვის სითბოს მახარობელი გაზაფხულის ნიავის ბერვისა წალკოტთაგან, მოულოდნელად მოვიდა, მოაწია ჩვენს სომხეთის ქვეყანას ზარმიჰრ ჰაზარავუხტმა დიდი და ხალხმრავალი რჩეული ჯარით. მიადგა და სწრაფად გადავიდა ხიდით მდინარე ერასხხე და დაიბანაკა იმ დღეს დაბა-ქალაქში, რომელსაც ჰქვია არტაშატი, რადგანაც მას მტკიცე ცნობებით გაეგო სომხეთის ქვეყნის აღთქმის გამტეხთაგან, სომეხთა ნახევარი ჯარის წასვლა ქართლში და სომეხთა სპარაპეტის ვაჰან მამიკონიანის ვოსტანში ყოფნა მხოლოდ ნახარარებითა და მცირერიცხოვანი ცხენოსნებით.
[სომხებსა და ირანელებს შორის მოხდა ბრძოლა. ირანელთა ჯარი ძალიან დიდი იყო, სომბები დაიფანტნენ აქა-იქ.]
79. სომეხთა ზორავარი ვაჰან მამიკონიანი და მასთან მყოფი ნახარარები წავიდნენ თავიანთ გამზრდელებსა და საყვარელ მსახურებთან ერთად. მათ განზრახული ჰქონდათ მისულიყვნენ და ცოტა ხნით გაჩერებულიყვნენ ხალტიქის საზღვრებში, მაგარ ადგილებში, რათა სული მოეთქვათ, ცოტათი დაესვენათ და სასოებით ელოდათ ხსნისათვის უფლისაგან. მათ კვალდაკვლლ სწრაფად შეუსვენებლად მიჰყვათ ჰაზარავუხტი მთელი თავისი ჯარით. გზადაგზა მან სომხეთის მრავალი სიმაგრე აიღო, დასცა, დაანგრია, ააოხრა და გადაიარა. მან მრავალი დახოცა და სისხლის ღვარი ადინა. დიდად მოჰქონდა თავი და
ღონეს ეძებდა ან ხელთ ჩაეგდო მხნე ვაჰან მამიკონიანი, ან ბრძოლაში მოეკლა და შემდეგ დაესვენა.
როდესაც იგი მივიდა ოქალს, დაიბანაკა სოფლების მახლობლად, რომელთაც ერქვათ ერთს გიულიკი, მეორეს კი ვარდაშენი. იქ მან დააბანაკა თავისი ჯარი. მეორე დღეს მან გაიგო, რომ ვაჰან მამიკონიანი მის მახლობლად იყო ვარაირვაროში, ჰრომთა სახლში, გავარში, რომელსაც ჰქვია შალაგომი. მას ეგონა, რომ ბრძნულად მზრახველი მამიკონიანი იქ უზრუნველად იქნებოდა, როგორც ჰრომთა სახლს გადახვეწილი. მოულოდნელად ღამე იგი გაემართა იმ ადგილისკენ და განთიადისას მიაღწია მას მცოდნე წინამძღოლებით, იქ, მათ ნახეს მრავალი სხვა ხალხი, რომელთანაც იყენენ აგრეთვე ორივე კამსარაკანის ცოლები, შირაკის უფლის ნერსეჰისა და ჰრაჰატისა. სპარსთა ჯარი მოულოდნელად თავს დაესხა მათ. მრავალი სომეხი რამიკი კაცთაგანი დახოცეს, ხოლო ორივე ძმის კამსარაკანის, ნერსეჰისა და ჰრაჰატის, ცოლები ხელთ იგდეს და სპარსთა ბანაკში წაიყვანეს.
მაგრამ სომეხთა ზორავარს ვაჰან მამიკონიანსა და სხვას იმ ნახარართაგან, რომელნიც მასთან იყვნენ, [ჰაზარავუხტი] ვერ შეხვდა და დაბრუნდა უკან არც თუ ძალიან კმაყოფილი, რადგან ვერ აასრულა საწადელი, რომლის მიღწევაც სურდა და შეცდა. მაგრამ, როდესაც დაადასტურა კამსარაკანთა ცოლების შესახებ, რომ ისინი მართლაც მათი ცოლები იყვნენ, გულში ესიამოვნა და გაეხარდა, რადგანაც იფიქრა, ახლა კი მათი საშუალებით ნამდვილად შევძლებ ვაჰანის მონადირებასა და დაჭერას, რადგან ისინი მისი ნამდვილი გული და სული არიანო. ხოლო თუ ისინი მას ერთხელაც ჩამოშორდებიან და იგი მარტო დარჩება ამ კაცთა გარეშე, ან ქედს მოიდრეკს და დაგვემორჩილება ჩვენ, როგორც ეს გვსურს, ანდა გაიქცევა უცხო ქვეყანაში და მარტოდ დაიღუპება, რაც შეეხება მათ, ორივე კამსარაკანთა ცოლებს, ბრძანა დაეცვათ წმინდად და ყოველგვარი სიფრთხილით ქრისტიანთა წესისამებრ, როგორც მტკიცედ სმენოდა. თვითონ კი მივიდა ოქალში, გადავიდა ბასენის გავარში და დაიბანაკა სოფლის მახლობლად, რომელსაც ჰქვია დუ, წყაროსთვალთა ველზე, რომელსაც ეძახიან არწათალბიურს. იქ მან ერთი დღე გაატარა, როდესაც მასთან მოვიდა კარიდან დესპანი წიგნით. მასში პეროზ მეფე იწერებოდა, აცნობებდა მათ, რომ იგი არიელთა მთელი ძალით მიემართებოდა ჰეფთალებზე, ხოლო მას უბრძანებდა წასულიყო ქართლში და ქართლის მეფე ვახტანგი ან შეეპყრა, ან მოეკლა, ანდა იმ ქვეყნიდან გავძევებინა, სომხეთის ქვეყანამი კი მარზპანად დაეტოვებინა ჯარითურთ შაპუჰი მიჰრანის გვარიდან.
80. როგორც კი ჰაზარავუხტმა მიიღო ეს წიგნი და გაიგო მეფის ბრძანება, მაშინვე დატოვა შაპუჰი სპარსელი ცხენოსნებით, რჩეული რაზმით. მასთანვე დატოვა სივნიეთის უფალი გდიჰონი მთელი სივნიეთის გავარის ჯარით, თითონ კი სასწრაფოდ წავიდა ქართლში. როდესაც იგი იქ მივიდა, თავისთან შეკრიბა აღთქმის გამტეხთა დასი, რომელთაც ეღალატათ მეფე ვახტანგისათვის და ეცრუვნათ სახარების ფიცისათვის. ჰაზარავუხტთან მივიდნენ, შეიკრიბნენ ისინიც, ვინც მეფეთა მეფის ერთგულნი იყვნენ [თავიდანვე]. იგი ერთს მეფობას ჰპირდებოდა, მეორეს – ტახტს, პატივსა და მრავალ საჩუქარს, ხოლო მრავალ სხვას – ვისაც რა სჭირდებოდა. მრავალი დაიყოლია ქართლის ქვეყნიდან და რაზმი შეადგინა. როდესაც ვახტანგ მეფემ დაინახა, რომ თავისიანებმა იგი მოატყუეს, მიატოვეს და ჰაზარავუხტთან მივიდნენ, ხოლო სომხები კი თვითონაც ჯერ კიდევ უმწეონი იყვნენ და გაჭირვებულნი, გაეცალა ქართლის ქვეყანას და ცოტა ხნით მივიდა ეგრისის ქვეყნის მხარეებში.
ხოლო შაპუჰმა კამსარაკანთ-ცოლები წაიყვანა ბასენის ძლიერ სიმაგრეში, რომელსაც ბოლბერდს ეძახიან, და იქ დატოვა.
81. ჰაზარავუხტის ქართლში წასვლის შემდეგ შაპუჰი დარჩა ოქალში. იგი ცდილობდა შეესრულებინა ჰაზარავუხტის ბრძანება და დასაჭერად დასდევდა ვაჰან მამიკონიანს, რათა იგი დაუძლურებული ეპოვა და მოეკლა. მაგრამ იგი ვერ ეწია ამას, რადგან ზეციერი ძალა კედლად შემოვლებოდა და იცავდა [ვაჰანს].
[შემდეგ ვაჰანმა დაიბანაკა] ერთი სოფლის მახლობლად, რომელიც მამიკონიანთა მფლობელობაში იყო და რომელსაც ერქვა წალიკი. [სპარსელებმა ვერასგზით ვერ ჩაიგდეს ვაჰანი და ბრძოლაც გრძელდებოდა.
85. შაპუჰმა დაიბანაკა ბასიანში, სოფელ ალუარში. ამ დროს მოვიდა ცნობა მეფე პეროზის დაღუპვის შესახებ ჰეფტალებთან ბრძოლაში. მოციქულმა დაწვრილებით უამბო მიჰრანს ეს ამბავი და დაუმატა:] „დესპანი გაგზავნეს ქართლში ჰაზარავუხტთან, მე კი აქ, თქვენთან, გამომგზავნეს, რათა სასწრაფოდ შეგკრიბოთ ერთად და ღონე ვიპოვოთ, რომლითაც თავსაც ვუშველით და არიელთა ქვეყანასაც“.
86. მოსსენიებულია ბოლბერდის ციხე.
87. როდღესაც ჰაზარავუხტმა ქართლის ქვეყანაში გაიგო პეროზის მოკვლისა და უამრავი სპარსელის ამოწყვეტის შესახებ, შეძრწუნდა, შეეშინდა თავისი თავის გამოც და [გადაწყვიტა] საჩქაროდ წასელა სპარსთა ქეეყანაში. [შაპუჰიცა და ჰაზარავუხტიც სასწრაფოდ წავიდნენ სამეფო კარზე. იქ დიდებულებმა მეფედ აირჩიეს პეროზის ძმა ვალარში. მან შაპუჰს ჰკითხა სომხეთის ამბების შესახებ. შაპუჰმა უპასუხა:]
88. „მამაცთა შორის მამაცო, მთელი ვაჰანის ჯარი რომ ყოფილიყო იმ ომში, რომელიც ჩვენთან ერთად გადაიხადა მის წინააღმდეგ ჰაზარავუხტმა, მგონია, რომ იგი, (ვაჰანი), გაიმარჯვებდა. და თუმცა ჩვენ გავიმარჯეეთ, ის კი ვიცი, რომ ჩვენგან ურიცხვი სიმრავლე დახოცეს მათ. ხოლო, თქვენმა გვირგვინმა ისე ქმნა, რომ სომეხთა ჯარის ნახევარი, რჩეული მეომრები, იმ ამბის დროს სხვაგან აღმოჩნდნენ. მაგრამ ცოტა ხალხით თუ რაოდენი ზიანი მოგვაყენა, ეს იცის თვით ჰაზარავუხტმა და სხვა სპარსელმა დიდებულებმა, რომლებიც იქ იყვნენ. ხოლო, როდესაც ჰაზარავუხტი ქართლში წავიდა, მე კი იქ დამტოვა ჯარის უფროსად, მასუკან რაც ვაჰანმა გაგვსარჯა ძალიან ცოტა ხალხით, – ტყუილი არ იქნება თუ ვიტყვი, რომ ისინი ზოგჯერ რამდენიმე ასეულს არ აღემატებოდნენ და ამას დამემოწმებიან ჩვენი ჯარის უფროსები, რომლებიც იქ იყვნენ და ახლა აქ არიან, – სათქმელადაც ძნელია და დაუჯერებელი, თუ რაოდენ მცირედით უშიშრად გვებრძოდა პირისპირ და დღენიადაგ თავს ესხმოდა ჩვენს ბანაკს და უდიდეს ზიანს გვაყენებდა“...
[შემდეგ შაპუჰმა დაწვრილებით აღწერა ვაჰანისა და სომხების გულადობის ამბები და დასძინა:] „.. თუმცა ჩემი სიტყვები თქვენს წინაშე თავხედობად ჩანან, მაგრამ ამ დროის მნიშვნელობის გამო, ვბედავ თქმას, სომხეთის ქვეყნის სიდიდე და სარგებლიანობა თქვენც კარგად იცით. მაგრამ ვაჰანი და სხვა წარჩინებულნი, რომელნიც მასთან არიან, დღესა რომ მშვიდობიანად ყოფილიყვნენ თქვენს სამსახურში, ამ ამბავს ჩვენზე მოწეული ღრმა მწუხარების დიდი ნაწილის სიკეთედ და ნუგეშად ჩავთვლიდი. რადგან, როდესაც სომხები ასეთი ხალხით ჩვენი იქნებოდნენ, ქართლიცა და ალბანეთიც სრულებით ვერ გაბედავდნენ
პირი ექციათ ჩეენგან, ან სხვანაირად განეზრახათ რაიმე“.
წერილი ვაჰან მამიკონიანთან
შემდეგ, როდესაც ნეტარმა დედაშენმა წაგიყვანათ თქვენ ბდეშხთან, მის კარზე ჩვენც გვასწავლიდნენ. და თუმცა კი ჩეენ ხნით თქვენზე უფროსი ვიყავით, მაგრამ თქვენთან ერთად ვიზრდებოდით და ვთამაშობდით, ვატარებდით, რა თამაშის დროს თქვენს მოსასხამებს თქვენს უკან. გვზრდიდნენ ჩვენ კურთხეული დედათქვენი და ანუშ-ვრამი თავიანთი სათნოებით თქვენთან ერთად და თქვენს მსგავსად ჩვენცა.
[ლაზარი უარყოფს ბრალდებას, თითქოს მას დაეხარჯოს მისთვის ჩაბარებული ეკლესიის ფული]
რადგანაც, იმ დღიდან, როდესაც, უფალო, შენ მიმიყვანე მაგ ადგილას, ვიდრე ჩემი განდევნის დღემდე, მაგ ადგილის შემოსავლიდან, ან შესაწირავებიდან, ერთი დრამაც კი არ ამიღია და არც ჩემ საქმეთა საჭიროებისათვის მოუცია ვინმეს რაიზე. ეს იციან მათ, ვინც ჩემთან ცხოვრობდა, განსაკუთრებით კი ერთმა კაცმა სახელად აკით, რომელიც მაგ ადგილას გარდმანის ვანიდან მოსულა იმავე დღეს, როდესაც საფუძველი ჩაეყარა მას. იგი მაგ ადგილასვე იყო ჩემს წასვლამდე, ახლა კი მესმა თითქოს ანდულთან არისო. მან უკეთ იცის, რადგანაც მაგ ადგილის საჭიროების გამო ბევრი უმსახურნია. გაიკითხე, თუ სადაა, და მან თქვას. ხოლო უფალ ნერსეჰისაგან და ჰრაჰატისაგან ჩემთვის განწესებული ყოველ წლიურად საზრდოდ, ტანსაცმლისა და ცხენის საჭიროებისათვის ცნობილია, ისევე, როგორც შენი ძმისშვილებისაგან [განწესებული], უფალო. ესეც ბევრი იყო ჩემთვის და საკმარისი. ის კი არადა, ხანდახან რაც ზედმეტი მქონდა, იქიდან მაგ ადგილის საჭიროებისათვის იხარჯებოდა. მაგრამ რაც კი მომიტანია ალბანეთიდან, ქართლიდან, სივნიეთიდან და არშარუნიქიდან და რაც, უფალო, შენი ძმისშვილებისაგან მიმიღია, ყველაფერი, ყოველი მათგანის წყალობა, დარჩა იმ ადგილას გამორჩევით აღწერილი. ხოლო მე გამაგდეს შიშველი და შეგინებული მთელი ჩემი შენაძენისაგან, რაც კი ბავშვობიდან მომიგია.
