მარკო პოლოს „მსოფლიოს აღწერა“ ყველაზე პოპულარული წიგნია სამოგზაურო თემატიკაზე, რაც კი ოდესმე დაწერილა. წიგნი თვით მარკო პოლოს სიცოცხლეშიც პოპულარული იყო, თუმცა თანამედროვენი მის ნამდვილობას ეჭვქვეშ აყენებდნენ.
დომინიკელი ბერის, ჯაკოპო დ აკვის ცნობით, მარკო პოლოს სასიკვდილო სარეცელზე მწოლს, სთხოვეს, უარეყო „უამრავი უცნაურობა, რაც სარწმუნოდ არ ჟღერდა“. მარკო დაუსაბუთებლად უმტკიცებდა ყველას, ვინც კი მის მონათხრობს ეჭვით შეხედავდა, იმის ნახევარიც არ მომიყოლია, რაც სინამდვილეში ვიხილეო. ისტორიკოსებსაც სწორედ ეს აფიქრებთ დღემდე - რა არ შეიტანა პოლომ წიგნში. ჩინეთში ყოფნის თითქმის უტყუარი ფაქტებია წიგნში მოყვანილი, მაგრამ არც ჩინეთის კედლით გაოცება იგრძნობა და არც ხის ჩხირებია ნახსენები, რომელთაც ჩინელები ჩანგლის მაგივრად იყენებენ. არ არის ნახსენები ჩაის სმის ტრადიცია, რაც ევროპაში მხოლოდ XVII საუკუნიდან დამკვიდრდა. არც ყმაწვილქალთა სარიტუალო ფეხთშეკვრაზეა სიტყვა ნათქვამი.
იყო კი მარკო პოლო ჩინეთში და თუ ასეა, სარწმუნოა მისი წიგნი მოგზაურობათა და მისი ჩინეთში ყოფნის აღწერისას? რა ტიპის წიგნი იყო? მოგზაურის თავგადასავლებია იქ აღწერილი თუ ვაჭრის წიგნაკია? ან იქნებ ქრისტიან მისიონერთა გზამკვლევია? წიგნში მონათხრობი მაინც თუა ისეთი შოკის მომგვრელი, რომ გავლენა მოეხდინა თავისი დროის სამყაროზე? თან ისეთი გავლენა, რომ აღმოჩენათა ეპოქის გარიჟრაჟზე აელაპარაკებინა მთელი ევროპა?
წიგნიდან ვიგებთ, რომ მარკო 1254 წლის 15 სექტემბერს დაბადებულა. მამამისი ნიკოლო პოლო ვენეციელი ვაჭარი იყო, რომელიც აღმოსავლეთში ვაჭრობდა და სულ წასული იყო, რის გამოც მარკო ბიძამ, ანდრეა პოლომ აღზარდა.
ვაჭრობა იმხანად საზღვაო-სავაჭრო ქალაქებში, ვენეციასა და გენუაში სწრაფგანვითარებადი საქმიანობა იყო. ვენეციური ოქროს დუკატი, რომელიც პირველად XIII საუკუნეში გამოიჭედა, შუა საუკუნეების ევროპის ფულად მიმოქცევაში სულ მალე სტანდარტის სტატუსს იღებს. ჯვაროსანთა მიერ 1204 წელს ბიზანტიის აღების წყალობით ვენეციამ ევროპისა და აზიის გზაგასაყარზე - კონსტანტინოპოლის პორტზე დააწესა უფლებები. ძმები ნიკოლო და მათეო პოლოებიც იქ დამკვიდნენ, მაგრამ 1261 წელს კონსტანტინეპოლი ნიკეის იმპერატორმა მიხეილ პალელოგოსმა დაიკავა და ვენეციელებს მისი დატოვება მოუხდათ. ამის გამო პოლოებმა ახალი სავაჭრო ცენტრების ძებნა დაიწყეს, რამაც ისინი საბოლოო ჯამში 1266 წელს ჩინეთში ჩაიყვანა.
ძმებმა პოლოებმა ყირიმის ქალაქ სოლდაიადან დაიწყეს 1260 წელს ოქროულით ვაჭრობა აბრეშუმის გზით ცენტრალურ აზიაში. მერე ყველაფერი შეიცვალა. მოკლე ხანში მონღოლებმა თითქმის მთელი აზია დაიპყრეს. პოლოს ძმები პირველი ევროპელები იყვნენ, ვინც ყუბილაი ყაენი პირადად იხილეს. ჩინეთის პირველი მონღოლი მმართველი იყო. 1269 წელს პოლოები ევროპაში გამობრუნდნენ ელჩებად და ყუბილაი ხანის უსტარი მიართვეს რომის პაპს.
ორიოდე წლის თავზე მისმა ძმებმა ისევ ჩინეთისკენ იბრუნეს პირი. ამჟამად ვენეციიდან მოუხდათ გამგზავრება. მათ 17 წლის მარკო პოლოც ახლდათ. მარკოს გამოთვლით, ყუბილაის საზაფხულო რეზიდენციამდე, შანდუმდე, 3,5 წელი დასჭირდათ. პოლოებმა მომდევნო 17 წელიწადი ჩინეთში გაატარეს და კვლავ სამწლიანი მოგზაურობის შემდეგ, 1295 წელს, ვენეციაში დაბრუნდნენ. გენუაში ერთი-ორი წლით დაპატიმრებულმა (მიზეზი უცნობია) მარკომ თავისი ცნობილი წიგნი დაწერა თანამოსაკნის, მწერალ რუსტიჩელო პიზელის დახმარებით, რომელიც მარკოს მოგონებებს დაეყრდნო. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რუსტიჩელომ „მწერლის" როლი შეასრულა, ანუ მარკოს მაგივრად დაწერა ტექსტი. წიგნი კი 1298 წელს დასრულდა.
ზოგიერთი თანამედროვე ისტორიკოსი პოლოს დაპატიმრებისა და წიგნის დაწერის ამბავს ეჭვის თვალით უყურებს. მაგრამ როგორც უნდა იყოს წიგნი შედგენილი, ის მაინც ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის მარკოს შესახებ. მას ყუბილაის კარზე პატივით იღებენ; მოგზაური ოთხ ენას სწავლობს (არ ასახელებს რომლებს); მარკოს მნიშვნელოვანი დავალებით გზავნიან შორეულ ინდოეთში. აღსანიშნავია, რომ იმ დროის ჩინურ ანალებში მსგავსი არაფერია ნათქვამი, არც მისი მამა და ბიძა არიან ნახსენები.
მარკოს თქმით, მათ პაპის წერილი და იერუსალიმის წმინდა აკლდამის ჩირაღდნის წმინდა ზეთით სავსე ფიალა გადასცეს დიდ ყაენს. არც ეს მტკიცდება დოკუმენტურად. წიგნის მიხედვით, მარკო დიდი ქალაქის, იანჩჟოუს მმართველი გახდა. ქალაქი იანძის ნაპირებზე მდებარეობს. მარკომ ამ პოსტზე სამ წელიწადს დაყო. თუმცა ქალაქის თავთა ნუსხაში ადგილობრივი მემატიანეები მარკოს არ მოიხსენიებენ. აქვეა უფრო აშკარა ტყუილიც. მარკოსა და უფროს პოლოებზე წიგნში ნათქვამია, რომ ყაენმა ისინი სამი საალყო ლოდსატყორცნის მშენებლობის ზედამხედველებად დანიშნა. ლოდსატყორცნებს 336 კგ ლოდის ტყორცნა უნდა შესძლებოდა სიანფანის ავანპოსტზე. თუმცა ალყა 1273 წელს უკვე იყო დაწყებული, ანუ ერთი წლით ადრე, სანამ პოლოები ჩინეთს მიაღწევდნენ, ხოლო ამ საბრძოლო მანქანების აგება მუსლიმ ინჟინრებს მიეწერება.
ჩინურ წყაროებში მარკო პოლო მხოლოდ ერთხელაა ნახსენები. მისი სახელი სარკინოზის, სახელად აჰმადის მკვლელობას უკავშირდება. ტირანობით სახელგანთქმულ აჰმადს ვინმე ჩენჩუმ თუ ვანგჩუმ წააცალა ხმლით თავი. მარკო ამ მკვლელობის ამბავს გვიყვება და დასძენს, რომ „ის ამ დროს თავის ადგილზე იყო“. ეს ამბავი ჩინურ ანალებშიც დასტურდება, სადაც ვკითხულობთ: „ჩანგანიდან დაბრუნებულმა იმპერატორმა ისურვა, საიდუმლო საბჭოს დამხმარე მარკო პოლოს აეხსნა ვანგჩუს მიერ ჩადენილი მკვლელობის მიზეზები. მარკომაც თამამად აუხსნა აჰმადის დანაშაული და ტირანია, რომელსაც მთელ იმპერიაში სისასტიკის გამო სიძულვილი დაემსახურებინა. იმპერატორმა თვალები ჭყიტა და ვანგჩუს სიმამაცის ქება აღავლინა“.
მარკოს წიგნში რომ ბევრი რამ არ არის ნახსენები, ამას შეიძლება ახსნა მოეძებნოს. XIII საუკუნის ბოლოსთვის „დიდი კედლის“ უმეტესი ნაწილი დანგრეული იყო. დღეს შემორჩენილი კედლის უმეტესი ნაწილი XV-XVI საუკუნეებშია აგებული. მარკოს შემდეგ, 1324 წელს, მოგზაურთა ჩანაწერებშიც ვერსად ვხვდებით „დიდი კედლის“ ხსენებას. მარკოს პერიოდში ჩაის სმის ტრადიცია სამხრეთ ჩინეთში იყო დამკვიდრებული, ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ჩინეთში კი, სადაც მარკომ უმეტესი დრო გაატარა, ჯერ არ იყო ფეხმოკიდებული. მართალია, მოგზაურობათა წიგნში ბევრ რამეზეა დუმილი, რაც ერთგვარ დაეჭვებას იწვევს შინაარსის ნამდვილობაში, მაგრამ ეს იმის დამამტკიცებელ საბუთს მაინც არ იძლევა, რომ ხელაღებით უარვყოთ ნაშრომის ღირსება. მაშ, რაღა საჭიროა ამდენი უმართებულობა? ალბათ, იმიტომ, რომ სათქმელის შინაარსი გამძაფრებულიყო. „თუ რამ გაუმართავია ტექსტში, - როგორც ერთი თანამედროვე ისტორიკოსი ამტკიცებს, - მხოლოდ მან უნდა თქვას, ვინც მარკოს პირადად იცნობდა და იცოდა, თუ რაზე ლაპარაკობდა“.
თუ ვივარაუდებთ, რომ წიგნი იმ ადამიანის მიერაა დაწერილი, ვინც არასდროს ყოფილა ჩინეთში, მაშინ როგორ მოხვდებოდა მონღოლთა მმართველობის პერიოდის ჩინეთის დეტალური აღწერა წიგნში? ზოგიერთს მიაჩნია, რომ მთელი ინფორმაცია მონღოლეთის დასავლეთ საზღვრებზე ვაჭართა საუბრებიდან არის შეკრებილი. ეს საზღვარი იმხანად შავი ზღვის ჩრდილოეთით ოქროს ურდოდან გადიოდა. ვარაუდობენ, რომ აღმოსავლეთის აღწერა მარკოს შეეძლო სპარსეთშიც მოესმინა. ისტორიკოსები ამ მოსაზრებას იმით ამყარებენ, რომ წიგნის ენა და ტოპონიმიკა ძალიან ჰგავს სპარსულს. თუკი მარკო პოლო ჩინეთში იყო ნამყოფი, მაშინ უფრო მეტი მონღოლური სიტყვა უნდა გამოეყენებინა წერისას.
თუმცა ამ სპეციფიკურ შემთხვევასაც მოეძებნება ახსნა. იმხანად სპარსული ენა საერთაშორისო ენა იყო აღმოსავლეთში და ყუბილაის კარზეც. ასევე შესაძლებელია, რომ პოლოებს ცენტრალურ ან დასავლეთ აზიაში ორი დეკადა ემოგზაურათ და ვაჭრებისა და ბაზრის უსასრულო ჭორებისთვის ესმინათ, საიდანაც ერთგვარად გეოგრაფიულ მონაცემებსაც დაადგენდნენ იმ ქალაქებზე, რომლებიც თუნდაც ნანახი არ ჰქონოდათ... ისტორიკოსთა მეორე ნაწილი კი სულ სხვაგვარად ფიქრობს: თუკი პოლოებს მართლაც არსად უმოგზაურიათ, მაშ, როგორ ჩაიტანდნენ ვენეციაში ცნობებს, რომელთაც იმდროინდელ ევროპელ ვაჭართა არაერთი წარმომადგენელი ადასტურებს და იმავე აღწერილობას იძლევა?
ისტორიკოსთა კამათს იწვევს ოქროს ფირფიტაც, იგივე პაიცა, რომელიც, მარკოს თქმით, დიდმა ყაენმა ყუბილაიმ მამამისსა და ბიძამისს გადასცა, თუმცა მერე ისევ მის მფლობელობაში მოხვდა. მოგრძო ფირფიტა სიგრძით 305 მმ, სიგანით 76 მმ იყო და ყელზე დაკიდებულს ატარებდნენ. ვენეციისკენ მიმავალი და უკან, მონღოლეთის გზაზე, პოლოები ამ ფირფიტას ყველას აჩვენებდნენ, რათა უდიდეს იმპერიაში არსად შექმნოდათ გადაადგილების პრობლემა. ზოგი ფიქრობს, რომ მონღოლეთის რომელიმე პროვინციის ადგილობრივი ყაენის მიცემული უნდა ყოფილიყო ოქროს ფირფიტა. ცხადია, მათეო, შესაძლოა, ცრუობდეს, როდესაც ამბობს, ფირფიტა თათართა ბრწყინვალე ყაენმა გვისახსოვრაო. ისტორიკოსთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ ეს შეფასება მხოლოდ ყუბილაი ყაენის მისამართით უნდა თქმულიყო.
მარკო პოლოს წიგნის დეტალთა დიდი ნაწილი მის ნამდვილობაზე მეტყველებს. აქ, ერთი მხრივ, ჩინეთის ქალაქების ერთიმეორეს მიყოლებით აღწერას დიდი ნაწილი ეთმობა, საერთო ჯამში, 30 ქალაქზე მეტია მოცემული და მათი მოსახლეობა დაწვრილებით დახასიათებული. მეორე მხრივ, მართალია, მწირად, მაგრამ საუბარია იაპონიასა და ყუბილაის წარუმატებელი შეჭრის შესახებ ამ კუნძულზე (მარკო იაპონიას ზიპანუს უწოდებს). იაპონია, თავის მხრივ, უცნობი იყო ცენტრალური აზიისა და ევროპისთვის XVI საუკუნემდე. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იაპონიაზე თუ რამეს გაიგებდა მარკო, ეს მხოლოდ და მხოლოდ ჩინეთში მოხდებოდა.
მარკო პოლოს სამოგზაურო წიგნი ჩინეთის საზოგადოებას კლასობრივად დიფერენცირებულს გვიხატავს, რომლის შესახებაც დასავლეთში საკმარისი ინფორმაცია არ მოიპოვება. ქალაქები კვადრატულად არის ნაშენი, მათემატიკური სიზუსტით. დიდი ყაენი თავისი ხალხის ერთგულია და შიმშილისა და ძნელბედობის ჟამსაც კი ამარაგებს მათ საკვებით. პასუხად, ხალხიც რიდითა და მოწიწებით არის განწყობილი მბრძანებლისადმი და მისი ზამთრის სასახლის, ხან-ბალის (ან ხან-ბალიყი, დღევანდელი პეკინი. მარკო პოლო მას ჩამბალუც-ს უწოდებს). მისადგომებთან რამდენიმე კილომეტრზე ყველა მოკრძალებით ახსენებს ყაენს და სიმშვიდეს იცავს. ყოველი ქალაქის შემოგარენში ჯარი დგას, რომელიც ვალდებულია, პოტენციური ჯანყი აღკვეთოს, ხოლო თავად ჯარი ორ წელიწადში ერთხელ იცვლება, რათა შიდა წოდებათშორისი უთანხმოება არ მოხდეს.
დახვეწილი საფოსტო სისტემა დედაქალაქს პროვინციებთან აკავშირებს მთელ იმპერიაში. გზებზე საფოსტო სახლებია აგებული, სადაც 400 ცხენი მუდმივ მზადყოფნაშია მეფის მაცნეთა გადასაყვანად. ამბობენ, იმპერიაში 200 ათასი საფოსტო ცხენიაო. მიმოქცევაშია ქაღალდის ფული, რომელიც ხან-ბალის ზარაფხანაშია მოჭრილი და „ვერავინ იზრახვის მის უარყოფას ვაჭრობაში“. აქვეა „შავი ქვა“, რომელსაც კლდეებიდან ეზიდებიან, სადაც „ნაპრალებში უხვად მოიპოვება“. როდესაც ცეცხლს მიუკიდებენ, ნახშირივით იწვის და შეშაზე დიდხანს ინარჩუნებს ცეცხლს. ქვანახშირის (მარკო ამ სიტყვას არ იყენებს) წყალობით, ყოველ მოხელესა და მდიდარს შეუძლია კვირაში ორ-სამჯერ ცხელი აბაზანით ისიამოვნოს.
პოლოს მოხსენებაში, სადაც ჩინელი გლეხობის სიღარიბეზე არაფერია ნათქვამი, ყველაზე შთამბეჭდავია უხვმოსავლიანი მიწის აღწერა, რაზეც დასავლეთში არაფერი იცოდნენ. მარტო ყაენის ზამთრის სასახლის წინა ეზო იწვევს გაოცებას თავისი ზომებით, რაც აქამდე არავის უხილავს: ეზო ყოველი მხრიდან 13 კილომეტრია. პირად მცველებად იმპერატორს 12 ათასი მხედარი ჰყავს. დაბადების დღისთვის ის 20 ათას გვარიშვილსა და სამხედროს ოქროსფერი აბრეშუმით მოსავს. მათ გვირგვინოსნისთვის საჩუქრები მიაქვთ და, წესის თანახმად, „ცხრაჯერ ცხრა ძღვენია საბოძვარი ერთ ნივთზე." ამდენად, თუკი რომელიმე პროვინცია რაშებს გაუგზავნის საჩუქრად, მათი რაოდენობა 81 იქნება. ასე რომ, საიუბილეოდ იმპერატორი არანაკლებ ასი ათას ქურანას იღებს.
ყაენი ხან-ბალიში გამოზამთრების შემდეგ ჩრდილოეთში წასულა ფოცხვერებითა და ჯიქებით ირმებზე სანადიროდ. ლომებიც თან წაუყვანია, ბაბილონის ლომებზე უფრო დიდები, რათა ტახებსა და ირმებზე ნადირობა გაადვილებოდა. არწივები კი მგლებზე სანადიროდ ჰყოლია დაგეშილი. ნახსენებია ათი ათასზე მეტი ბაზიერიც. ეს ნადირობა, რომელმაც მარტიდან მაისის ჩათვლით გასტანა, „სხვა გასართობთა შორის უბადლოა ამქვეყნად“. შესაძლოა, ყაენი ამ სამყაროს სულ სხვა თვალით უყურებდა, რადგან მას ოთხი ცოლი და ასობით ხარჭა ესვა.
„მსოფლიოს აღწერა“ სათავგადასავლო წიგნი როდია, არც დღევანდელობაში კარგად ცნობილი გზამკვლევია. წიგნი არ მოგვითხრობს ხიფათსა და საშინელებებზე, არც გზად შემხვედრ ვაჭართა საუბრებზეა სიტყვა ნათქვამი. ეს გახლავთ ყოვლისმომცველი კატალოგი სანელებლებსა და მათი მოპოვების ადგილებზე და ვენეციელ მკითხველს სულაც არ სთავაზობს აღმოსავლეთში საქმის წარმოების ხელოვნების შესწავლას. წიგნის ძირითადი არსი გეოგრაფია და მონღოლური კულტურის გაცნობაა მკითხველთათვის.
მარკოს მონათხრობი მოსაწყენია. ქალაქების უსასრულო სია თავმომაბეზრებელია. მაგრამ ამ წიგნმა შუა საუკუნეების მკითხველებს პირველი წარმოდგენა შეუქმნა ახალ სამყაროზე, მრავალრიცხოვანი ქალაქებით დასახლებულ, აყვავებულ და საქმიან აღმოსავლეთზე, რომელიც გაცილებით მდიდარი იყო ევროპაზე და ვერც ერთი ევროპელი მსგავს დოვლათს ვერც კი წარმოიდგენდა. ქრისტეფორე კოლუმბმა ეს წიგნი გულდასმით წაიკითხა და არაერთი ძვირფასი თვლის შესახებ ცნობები ამოიწერა. იყო თუ არა მარკო პოლო ნამყოფი ჩინეთში, იმაზე მნიშვნელოვანი არ გახლავთ, ვიდრე ის, თუ რამხელა გავლენა მოახდინა მისმა წიგნმა იმ ადგილებამდე მისაღწევი საზღვაო გზების ძიებაზე, რომლებიც მის წიგნშია აღწერილი.
* * * * *
ვენეციის ნავმისადგომში სამი მამაკაცი დაეშვა გალერის გემბანიდან. არავინ გაქცეულა მათ შესახვედრად. მათი უცნაური გარეგნობა რომ არა, უცხო ქვეყნებში 24-წლიანი მოგზაურობიდან დაბრუნებულ მამაკაცებს ვერავინ შეამჩნევდა. ერთ დროს მშვენიერ, მაგრამ უკვე გაცვეთილ აბრეშუმის სამოსში მონღოლურად გამოწყობილი მამაკაცები „ყოველმხრივ - მანერებითა თუ თავისებური აქცენტით - საოცრად წააგავდნენ თათრებს. მათ თითქმის დავიწყებული ჰქონდათ მშობლიური ვენეციური დიალექტი“, - ნათქვამია ერთ წყაროში. ეს სამი მოგზაური გახლდათ მარკო პოლო, მამამისი და ბიძამისი. იდგა 1295 წელი.
მარკო პოლოს მიერ შორეულ ჩინეთში მოგზაურობის შესახებ მოთხრობილი ამბები მის თანამედროვეებს დაუჯერებლად მიაჩნდათ. „მარკო პოლოს წიგნის“ სახელით ცნობილ მემუარებში ის მოგვითხრობს უცნობი ცივილიზაციების დიდძალ სიმდიდრესა და ქონებაზე, რომლის მოსაპოვებლად დასავლეთელი ვაჭრები ძალას არ იშურებდნენ. მისმა წიგნმა ძალიან დიდი გავლენა მოახდინა იმდროინდელი ხალხის შეხედულებებზე. მარკო პოლოს დაბრუნებიდან 25 წელიწადში მისი მემუარების ხელნაწერები უკვე გავრცელებული იყო ლათინურ, ძველ ფრანგულ და, შესაძლოა, ძველ ზემოგერმანულ ენებსა და გალურ-იტალიურ, ტოსკანურ და ვენეციურ დიალექტებზე, რაც შუა საუკუნეებისთვის ძალიან დიდი მიღწევა იყო. ორი საუკუნის განმავლობაში მის წიგნს ხელით იწერდნენ. 1477 წლიდან ის უფრო და უფრო მეტ ენაზე ხდებოდა ხელმისაწვდომი. მარკო პოლო, ალბათ, ყველაზე ცნობილია იმ ევროპელთაგან, რომლებიც აბრეშუმის დიდი გზით გაემგზავრნენ ჩინეთში. რატომ წამოიწყო მან ეს მოგზაურობა? ყველაფერი დასაჯერებელია მისი მონათხრობიდან იმის შესახებ, რაც ნახა და გააკეთა?
დაახლოებით 1261 წელს ნიკოლო და მათეო პოლოებმა მთელი თავიანთი ქონება ადგილზევე გაყიდეს, სახსრები ძვირფასეულობაში დააბანდეს და გაემართნენ „ოქროს ურდოს“ საყაენოს დედაქალაქ სარაისკენ, რომელიც მდინარე ვოლგას სანაპიროზე მდებარეობდა. ვაჭრობის მიზნით წამოწყებული მათი მოგზაურობა წარმატებით დაგვირგვინდა, რის შედეგადაც თავიანთი ქონება გააორმაგეს. ომმა ხელი შეუშალათ, რომ სახლში დაბრუნებულიყვნენ, რის გამოც აღმოსავლეთისკენ იბრუნეს პირი. მათ დიდი კომერციული ქალაქის, ბუხარისკენ (უზბეკეთი), აიღეს გეზი და, როგორც ჩანს, ცხენზე ამხედრებულები გაემგზავრნენ ამ მიმართულებით.
არეულობის გამო მათ სამი წლით მოუწიათ ბუხარაში დარჩენა. სამი წლის დამლევს ქალაქში გაიარა რამდენიმე დესპანმა. ისინი მონღოლთა დიდი ყაენის, ყუბილაის, სამსახურში იყვნენ, რომლის სამფლობელოც გადაჭიმული იყო კორეიდან პოლონეთამდე. მათ ნიკოლოს და მათეოს შესთავაზეს, თან გაჰყოლოდნენ, რადგან, როგორც მარკო პოლო მოგვითხრობს, დიდ ყაენს არასოდეს უხილავს სამხრეთში მცხოვრები ევროპელები და დიდი სიამოვნებით გაესაუბრებოდა მათ. ერთი წლის მოგზაურობის შემდეგ, პოლოები წარდგნენ მონღოლეთის იმპერიის ფუძემდებლის, ჩინგიზ-ყაენის შვილიშვილის, ყუბილაი ყაენის სამეფო კარზე.
დიდმა ყაენმა გულითადად მიიღო ძმები პოლოები და დასავლეთის შესახებ ბევრი კითხვა დაუსვა. ძმები რომ ევროპაში უსაფრთხოდ დაბრუნებულიყვნენ, მან ოქროს ფილა უბოძა მათ. ასევე, ყაენმა ძმებს გაატანა წერილი რომის პაპთან, სადაც სთხოვდა, გამოეგზავნა „ქრისტეს რჯულში განსწავლული და ხელოვნების შვიდი დარგის მცოდნე დაახლოებით ასი ბრძენი მამაკაცი, რათა [ყუბილაის] ხალხისთვის ექადაგათ“.
ამასობაში მარკო პოლო უკვე მოევლინა ქვეყანას. მამა პირველად მან 15 წლის ასაკში ნახა. ეს მოხდა 1269 წელს. როდესაც ნიკოლომ და მათეო შინ დაბრუნდნენ, შეიტყვეს, რომ პაპი კლემენტ IV მომკვდარა. ისინი მისი მემკვიდრის გამოჩენას უცდიდნენ, მაგრამ სამი წლის განმავლობაში არავინ აურჩევიათ პაპის ტახტზე, რაც ისტორიას არ ახსოვდა. ორი წლის შემდეგ, 1271 წელს, მათ დიდ ყაენთან დაბრუნება გადაწყვიტეს და თან 17 წლის მარკოც გაიყოლეს.
აკრაში (პალესტინა) ცნობილმა საეკლესიო და სახელმწიფო მოღვაწემ, თეობალდო ვისკონტიმ, ძმებს გაატანა წერილები დიდ ყაენთან, სადაც უხსნიდა, თუ რატომ ვერ შეძლეს პოლოებმა მისი თხოვნის შესრულება და ასი განსწავლული მამაკაცის წარგზავნა. მცირე აზიაში ჩასვლისას ძმებმა შეიტყვეს, რომ პაპის თანამდებობაზე თავად ვისკონტი აურჩევიათ, ამიტომ ისინი ისევ აკრაში დაბრუნდნენ. ასი ბრძენკაცის ნაცვლად, ახალმა პაპმა, გრიგოლ X-ემ, ყაენთან მხოლოდ ორი ბერი გაგზავნა, რომლებსაც თან რწმუნების სიგელი გაატანა, მღვდლებისა და ეპისკოპოსების დანიშვნის უფლებით აღჭურვა და საჩუქრებით ხელდამშვენებული გაუშვა. ჯგუფი კვლავ გზას გაუდგა, მაგრამ ომების გამო, რომლებმაც ის რეგიონები ააოხრა, ორივე ბერი მალევე უკან დაბრუნდა. პოლოებმა კი გზა განაგრძეს.
ამ სამმა კაცმა განვლო გზა აკრადან ტრაპიზონამდე, შემდეგ გაიარეს სომხეთის მთიანეთი, შემოიარეს საქართველოში, შემდეგ სამხრეთის კენ წავიდნენ და გაიარეს ერაყის ქალაქები (მოსული, ბაღდადი, ბასრა) და ისევ ჩრდილოეთით მოუხვიეს და გაიარეს ირანის ქალაქები თავრიზი, იეზიდი, ქირმანი და ჩავიდნენ ირანის სანაპირო ქალაქ ჰორმუზში. „ჰორმუზი დიდი სავაჭრო ცენტრია, სადაც ყოველი მხრიდან ჩამოაქვთ ძვირფასი ქვები, აბრეშუმისა და ოქროს ქსოვილები, სპილოს ძვალი, ფინიკის ღვინო და პური“ მოგვითხრობს მარკო პოლო. ჰორმუზის პორტში გემების დათვალიერებისას პოლოებმა ნახეს რომ ნაოსნობისთვის ისინი (ხომალდები, რომელიც შესთავაზეს ძირგამომპალი იყო), „უვარგისი იყო რადგან მხოლოდ ბაწრებით იყო დამაგრებული“. ამიტომ მათ სახმელეთო გზა არჩიეს და ჩრდილო-აღმოსავლეთისკენ იბრუნეს პირი, გაიარეს ავღანეთის ქალაქები შიბარღანი და თალიკანი, ქაშმირის მხარე და 12 დღის შემდეგ მიაღწიეს ვახანის მხარეს (ამურდარიის ზემო დინებაში), 40 დღე მოანდომეს პამირის მთიანეთის გავლას და შევიდნენ კაშგარს (ამჟამად სინძიან-უიღურთა ავტონომიური რაიონი ჩინეთში). გზად მარკოს მთის ავადმყოფობა შეეყარა, რომელსაც სიმაღლეზე ჟანგბადის ნაკლებობა იწვევს. შემდეგ პოლოებმა მოინახულეს იარქენდი, ხოტანი და მიადგნენ თაკლა-მაკანის მსოფლიოში ყველაზე უსიცოცხლო უდაბნოს, რომლის გავლას 1 თვე მოანდომეს. შემდეგ უკვე 1275 წ. შევიდნენ ჩინეთის დას. საზღვარზე მდებარე ქ. შაჯოუში (დღევ. დუნხუანი). შემდეგ სხვა უცნობი ადგილების მოსანახულებლად უძველეს ქარავანთა მარშრუტის გამეორებით, მდინარე ტარიმის აუზის სამხრეთით იმოგზაურეს და გობის უდაბნო 40 დღეში მოიარეს. (აქ ისინი აქლემების სავაჭრო ქარავანს გაჰყვნენ. უდაბნოს მძიმე ბუნების მიუხედავად გობში საქარავნო მარშრუტი ზუსტად იყო განსაზღვრული. მარკო თანამგზავრებს აფრთხილებდა, რომ გობის უდაბნოში სულების ხმა ჩაგესმებათ და ყურადღება არ მიაქციოთ, რადგან ეს ხმები ადამიანებს გზას ააცდენს და სასიკვდილო საფთხეში აგდებსო). მთელი ამ გზის მანძილზე, რომელიც ვენეციელებმა 3,5 წელში განვლეს, ხშირად მათ ავდარში უწევდათ მოგზაურობა.
1275 წლის ბოლოს პოლოები მივიდნენ ყუბილაის საზაფხულო რეზიდენცია შანდუში (ქ. განსუს პროვინციაში, ხანბალიკის ჩრდილოეთით). მარკო პოლო შეხვდა ყაენ ყუბილაის და გადასცა პაპის წერილი. წიგნის მიხედვით ყაენი თავიდანვე დადებითად განეწყო პოლოების მიმართ და დიდად ენდობოდა მათ. მარკო მოხიბლა იგი თავისი ცოცხალი გონებით, ჭკუამახვილობითა ადგფილობრივი ენების ათვისების უნარით; მან შეისწავლა მონღოლური, თურქული, მანჯურიული და ჩინური ენები. 1 წელი პოლოება ქ. კამპიჩუში (განჯოუ) დაჰყვეს. 1280 წელს. მარკო 3 წლით დანიშნეს ქ. იანჩჯოუს (ძიანსუს პროვინციაში) და კიდევ 27 ქალაქის გუბერნატორად. ყაენის დავალებათა შესრულებისას, მარკო მოიარა თითქმის მთელი ჩინეთი და შეიწავლა იგი. შედეგად მან პირველმა ევროპელმა აღწერა ჩინეთის უზარმაზარი სიმდიდრე, გიგანტური მდინარეები და მრავალმილიონიანი ქალაქები. ამასთან პოლოები მონაწილეობდნენ ყაეინის არმიის განვითარებაში და ასწავლეს მათ კატაპულტები, რომელიც გამოიყენებოდა ქალაქის ალყის დროს.
მარკო პოლო მოგვითხრობს იმ საოცრებებზე, რასაც გზად ხვდებოდნენ - სომხეთის მთაზე, რომელზეც, როგორც ამბობდნენ, ნოეს კიდობანი უნდა გაჩერებულიყო; მოგვების სავარაუდო სამარხებზე სპარსეთში; მკაცრი ყინვებისა და მარადი სიბნელის ქვეყნებზე შორეულ აღმოსავლეთში. მარკო პოლო პირველი იყო, რომელმაც დასავლურ ლიტერატურაში მოიხსენია ნავთობი. ის ამბობს, რომ გავრცელებული აზრის საპირისპიროდ, „სალამანდრა“ სულაც არ იყო ცეცხლგამძლე ცხოველის ბეწვი; ეს იყო მინერალი - აზბესტი, რომელიც სინძიანის უიღურთა რეგიონში მოიპოვებოდა. საწვავი შავი ქვა - ქვანახშირი - იმდენად დიდი რაოდენობითაა ჩინეთში, რომ ცხელი აბაზანების მიღება ყოველდღე შეიძლება. სადაც უნდა წავიდეს, ის ყურადღებას აქცევს ჩაცმულობას, საჭმელსა და სასმელს. ის განსაკუთრებულად მოიხსენიებს მონღოლების საყვარელ სასმელს - ფაშატის დადუღებული რძისგან დამზადებულ კუმისს. მარკო პოლოს ყურადღებიდან არ რჩება რელიგიური და სპირიტული რიტუალები, ვაჭრობა და გასაყიდად გამოტანილი საქონელი. მისთვის სრული სიახლეა ქაღალდის ფული, რომელიც დიდი ყაენის სამფლობელოში გამოიყენება. მარკოს ძალიან მოსწონდა ჩინურ-მონღოლური საფოსტო სისტემა: მხედრები გზადაგზა, სპეციალურად მოწყობილ სადგურებზე იცვლიდნენ ცხენებს და დღეში 185 კმ-ს გადიოდნენ.
მარკო პოლო არასოდეს გვიმჟღავნებს თავის გრძნობებს, ის ყოველგვარი ემოციების გარეშე გვიყვება იმას, რასაც ხედავს და ისმენს. ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, თუ რა უნდა ეგრძნო მას, როდესაც ერთი თავდასხმისას მძარცველებმა მისი თანამგზავრებიდან ზოგი დაატყვევეს, ზოგი კი მოკლეს.
მარკო პოლო გვიყვება, რომ თვითონ, მამამისმა და ბიძამისმა 11 წელი გაატარეს დიდი ყაენის - ყუბილაის (1260-1294) სამსახურში. ბოლოს მთ სამშობლო მოენატრათ, მაგრამ ყაენი არ რთავდა ნებას შინ წამოსასვლელად. ბოლოს ბედმა გაუღიმათ. ყაენი თავის ქალიშვილს კოტაგრუს ილხანთა სახელმწიფოს ყაენ არღუნზე (1284-1291) ათხოვებდა. ყაენის ბრძანებით იმ ფლოტილიისთვის, რომელსაც პრინცესა სპარსეთში უნა წაეყვანა პოლოებს უნდა ეხელმძღვანელად. 1291 წ. გაზაფხულზე პოლოების 14 გემიანი ფლოტილია ზაიტუნის (ციუანჯოუს) ნავსადგურიდან დატოვა ჩინეთი, გაიარა ვიეტნამი, მალაკის ნკ, იავა, სუმატრა, კამბოჯის სანაპირო, შრი-ლანკა, ინდოეთი და მივიდა ჰორმუზში. აქ გაიგეს რომ ყაენი გარდაცვლილიყო (დემეტრე თავდადებულის მკვლელი მოკვდა 1291 წ. 10 მარტს), ამიტომ ყუბილაის ასული გადასცეს ჰასან არღუნის ძეს, შემდეგ კი ჰორმუზში მყოფ და ტრაპიზონისაკენ მიმავალ სავაჭრო ქარავანს შეუერთდნენ; ტრაპიზონიდან კი გზა შავი ზღვით განაგრძეს და 1295 წელს 2 წლიანი განშორების შემდეგ შინ დაბრუნდნენ. ახლობლებმა ვერ იცნეს ისინი, რომელთაც მშობლიური ენა თითქმის დავიწყებული ჰქონდათ და სახლში არ შეუშვეს. რამდენიმე დღის შემდეგ მოგზაურებმა მოაწყვეს ნადიმი, რომელზეც მოიწვიეს ყველა ახლო ნათესავი და ვენეციის წარჩინებული მოქალაქე. მასპინძლებმა სტუმრებს მიართვე დამასკური აბრეშუმის ნაჭრები და ძვირფასი ქვები. მალე მარკო პოლო აირჩიეს ვენეციის მაგისტრატის წევრად.
შეეფერება თუ არა ყველაფერი სინამდვილეს, რასაც მარკო პოლო მოგვითხრობს? ეს საკამათოა. მონღოლები არ ენდობოდნენ დაპყრობილ ჩინელებს, ამიტომაც თავიანთი იმპერიის მმართველებად უცხოელებს ნიშნავდნენ. მაგრამ საეჭვოა, რომ მარკო პოლო, გაუნათლებელი კაცი, მმართველი გამხდარიყო. შესაძლოა, მან თავისი წოდება გააზვიადა. მაგრამ, მეცნიერები ფიქრობენ, რომ შეიძლებოდა მას „გარკვეული თანამდებობა“ ჰქონოდა.
მიუხედავად ამისა, მარკო პოლომ შეძლო დიდი ქალაქების აურაცხელი სიმდიდრის თვალწარმტაცი სურათის დახატვა და წარმართული და უცხო ჩვეულებების აღწერა, რაც მიეკუთვნებოდა მსოფლიოს იმ ნაწილს, რომელსაც დასავლეთი საერთოდ არ აქცევდა ყურადღებას ან მხოლოდ იგავ-არაკებითა და გადმოცემებით იცნობდა. რამდენად შესაძლებელი იყო ევროპაზე მდიდარი ხალხმრავალი ცივილიზაციების არსებობა? ერთი შეხედვით, ეს შეუძლებელი ჩანდა.
მარკო პოლოს თქმით, დიდი ყაენის სასახლე მსოფლიოში უდიდესი ნაგებობა იყო. „შენობა იმდენად დიდი, მდიდრული და ლამაზი იყო, რომ დედამიწაზე ვერც ერთი ადამიანი ვერ ააგებდა მასზე უკეთესს“. კედლები მოჭედილი იყო ოქრო-ვერცხლით და მოოქროვილი გველეშაპების, მხეცების, ფრინველების, რაინდებისა და კერპების გამოსახულებებით იყო დამშვენებული. მისი მაღალი სახურავი, რომელიც ალისფერ, ყვითელ, მწვანე და ლურჯ ფერებში იყო, ბროლივით ელვარებდა. ყაენის სასადილო ოთახმა, რომელიც ოქრო-ვერცხლით იყო მოჭედილი და 6000 სტუმარს იტევდა. მის საუცხოო პარკებში ყველანაირი ცხოველი ბინადრობდა.
შუა საუკუნეების ევროპის მიხვეულ-მოხვეული ვიწრო ქუჩებისგან განსხვავებით, ხანბალიკის ქუჩები იმდენად პირდაპირი და განიერი იყო, რომ ქალაქის ერთი კედლიდან მეორის დანახვა შეიძლებოდა. აქ „ბევრად უფრო ძვირფასი და იშვიათი საქონელი იყო შემოტანილი, თანაც იმაზე დიდი რაოდენობით... ვიდრე მსოფლიოს ნებისმიერ სხვა ქალაქში, - ამბობს ვენეციელი. - დღე ისე არ გავა, რომ ქალაქში მხოლოდ აბრეშუმით დატვირთული 1000 ურემი არ შევიდეს“.
იმ ხომალდების რიცხვი, რომლებიც მსოფლიოს ერთ-ერთ ყველაზე გრძელ მდინარე იანძის კვეთდნენ, გამაოგნებელი იყო. სინჯუს ნავსადგურში, მარკო პოლოს აზრით, შეიძლებოდა 15 000 გემი დატეულიყო.
მონღოლური ადათ-წესებიდან მარკო პოლო მოიხსენიებს გარდაცვლილი ბავშვების დაქორწინების ჩვეულებას. თუკი ერთ ოჯახში სამ წელზე უფროსი ასაკის ვაჟი ჰყავდათ მკვდარი, ხოლო სხვა ოჯახში ამავე ასაკის გოგონა, მამებს შეეძლოთ გადაეწყვიტათ თავიანთი დაღუპული შვილების დაქორწინება. ამის შემდეგ ისინი საქორწინო ხელშეკრულებას დებდნენ და დიდ ნადიმს მართავდნენ. ნადიმის დროს ქაღალდისგან დამზადებული მონების, ფულისა და საყოფაცხოვრებო ნივთების გამოსახულებებს წვავდნენ, რადგან ღრმად სწამდათ, რომ საიქიოში „მეუღლეები“ ამ ყველაფერს მიიღებდნენ.
მარკო პოლოზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა მონღოლების სამხედრო მომზადებამ, მმართველობის მეთოდებმა და რელიგიურმა შემწყნარებლობამ. სოციალურ-ეკონომიკურ მიღწევებს შორის ის ასახელებს ღარიბებისა და ავადმყოფებისთვის გათვალისწინებულ დახმარებას; სახანძრო და წესრიგის დაცვის საგუშაგოებს; წყალდიდობით გამოწვეული ზარალის შესამცირებლად ბეღლების დაცვას.
მარკო პოლომ იცოდა, რომ მონღოლეთმა რამდენჯერმე სცადა იაპონიის დაპყრობა, ამიტომ სიტყვაც არ დასცდენია იაპონიაში თავის მოგზაურობაზე. თუმცა, როგორც ამბობს, იქ იმდენად ბევრი ოქრო იყო, რომ იმპერატორის სასახლე მთლიანად ოქროთი იყო დაფარული. XVI საუკუნემდე მარკო პოლო ერთადერთი ევროპელი იყო, ვინც დასავლურ ლიტერატურაში იაპონია მოიხსენია.
მარკო პოლოს წიგნს საუკუნეების მანძილზე აღტაცებაც ხვდა წილად და დაცინვაც. დღეს, მეცნიერებმა ამ წიგნის ყველა უზუსტობის შეფასების შემდეგ დაასკვნეს, რომ მასში „შეუდარებლადაა აღწერილი“ ის პერიოდი, როცა ყუბილაის მმართველობამ მწვერვალს მიაღწია.
რთული დასადგენია, თუ რამდენად შორს იყო მარკო პოლო წასული სამოგზაუროდ. ერთმა მწერალმა, რომელმაც არცთუ ისე დიდი ხნის წინ მარკო პოლოს მარშრუტის გამეორება სცადა, მხოლოდ ირანიდან ჩინეთამდე 10 000 კილომეტრი გაიარა. თანამედროვე სატრანსპორტო საშუალებებითაც კი გმირობა იყო ამ მარშრუტის გავლა, რადგან ის ბევრ სირთულესთან იყო დაკავშირებული.
1297 წელს. ვენეცია-გენუის მორიგი საზღვაო ომი დაიწყო. მარკო მასში მონაწილეობდა, როგორც გემის მეთაური. 1298 წლის სექტემბერში კურზოლას საზღვაო ბრძოლაში მარკო დაიჭრა და ტყვედ ჩავარდა. სწორედ აქ გენუის ციხეში გაიცნო რუსტიჩემო პიზელი, რომელსაც პროზაული ნაწარმოებების ძველ ფრანგულ ენასა და გალურ-იტალიურ დიალექტზე წერის გამოცდილება ჰქონდა. მარკომ მას თავისი ისტორია უკარნახა და ასე შეიქმნა ეს ისტორია, რომელიც შემდგომ წელსვე გამოქვეყნდა.
მარკო პოლო 1299 წელს გაათავისუფლეს, როცა ვენეციასა და გენუას შორის ზავი დაიდო. ის ვენეციაში დაბრუნდა, დაქორწინდა დონატელა ბადოერზე, დიდგვაროვანისა და ვენეციის უმაღლესი საბჭოს წევრის ქალიშვილზე და სამი ქალიშვილის მამა გახდა. მარკო პოლო გარდაიცვალა თავის მშობლიურ ქალაქში 1324 წლის 8 იანვარს 69 წლის ასაკში. იგი დაკრძალეს სან-ლორენცოს ეკლესიაში მამის გვერდით.
საქართველოში არის მეფე რომელიც ყოველთვის ატარებს სახელს „დავით-მალიქი“ (იგულისხმება ლაშას ძე), ანუ „მეფე-დავითი“. იგი ექვემდებარება თათრებს. ერთი ნაწილი [საქართველოსი] ექვემდებარება თათრებს,ხოლო მეორე,სადაც ბევრი ციხეა მეფე დავითის ხელთაა. (რუსუდანის ძე)
ძველ დროს ამ ქვეყანაში ყველა მეფე მარჯვენა მხარზე არწივის ნიშნით იბადებოდა. ქართველები არიან მშვენიერი ხალხი, მამაცი მებრძოლების შთამომავლები, კარგი მშვილდოსნები და კარგი მეომრები ბრძოლის ველზე. ქართველები არიან ქრისტიანები და ბერძნული ეკლესიის წესებს იცავენ. ისინი ატარებენ მოკლედ შეჭრილ თმას და სასულიერო ტანისამოსს. მსოფლიოში ყველაზე უკეთესი სანადირო ძაღლები მათ ჰყავთ მოშენებული.
ეს არის ქვეყანა, რომლის გამოც „ალექსანდრე“ ვეღარ წავიდა ჩრდილოეთით, რადგან გზა ვიწრო და სახიფათო იყო. ერთი მხრით მას აკრავს ზღვა, მეორე მხარეს კი მთები და ცხენით გაუვალი ტყეებია. ზღვასა და მთებს შორის ამ ვიწრო გასასავლელში მხოლოდ რამდენიმე მეომარსაც კი შეუძლია მტრის დამარცხება. ეს იყო იმის მიზეზი რომ ალექსანდრემ ვერ გაიარა. ასევე მინდა გითხრათ რომ მან აქ ააშენა ციხესიმაგრე, რათა ადგილობრივებს არ შესძლებოდათ მისთვის შეეტიათ. ამ ადგილს ეძახიან რკინის ჭიშკარს და სწორედ აქ ჩაკეტა ალექსანდრემ თათრები ორ მთას შორის.
ქვეყანაში უამრავი სოფელი და ქალაქია. აქ უხვად მზადდება აბრეშუმის ქსოვილები და ისეთი ნაქსოვი აქვთ რომლის მაგვარიც არსად მინახავს... აქ ყველაფერი დიდი რაოდენობითაა იმისთვის რომ ვაჭრობა და მრეწველობა აყვავდეს. მთელი ქვეყანა სავსეა მაღალი მთებით და ვიწრო ბილიკებით, რაც მას ადვილად დასაცავს ხდის, ამიტომ მე შემიძლია დაგარწმუნოთ, თათრები ვერასდროს მიაღწევენ იმას რომ ქვეყანა სრულად დაიპყრონ.
აქ მდებარეობს წმინდა „ლეონარდის“ მონასტერი, რომელიც ცნობილია სასწაულებრივი შემთხვევით. ისიც უნდა იცოდეთ, რომ აქ არის დიდი ტბა, რომელიც წარმოიქმნა მონასტრის გვერდით მდგარი მთიდან გამონაჟონი წყლით. ამ წყალში ვერანაირი სახეობის თევზს ვერ ნახავთ, ვერც დიდს და ვერც პატარას, ვერცერთ წელიწადის დროს, გარდა უფლის მიძინების პირველი დღისა და ამის შემდეგ თევზები ყოველდღე გამოდიან „წმინდა შაბათამდე“, რომელიც არის უფლის აღდგომის წინა დღე. მთელი ამ დროის განმავლობაში თევზები დიდი რაოდენობითაა წყალში, მაგრამ სხვა ნებისმიერ დროს თქვენ მათ აქ ვერ იპოვით.
საქართველო მოქცეულია ორ ზღვას შორის. ჩრდილოეთით მას აკრავს „შავი ზღვა“, აღმოსავლეთით კი ზღვა, რომელსაც „ბაქოს ზღვას“ და ხანდახან „ღელის“ ან „ღელანის ტბის“ სახელწოდებითაც მოიხსენიებენ და არის 2800 მილი გარშემოწერილობის, თუმცა სიმართლე რომ გითხრათ, ეს ტბა უფრო არის ვიდრე ზღვა, რადგან გარშემორტყმულია ტყით და ხმელეთით და არანაირი კავშირი არ აქვს მთავარ ზღვასთან, რომელიც აქედან დაახლოებით თორმეტი დღის სავალზე მდებარეობს. იგი შეიცავს ბევრ დასახლებულ კუნძულს, ზედ აშენებული მშვენიერი ქალაქებით. მოსახლეობა დევნილია ძლევამოსილი თათრების მიერ, რომლებიც არიან დამპყრობლები „პერსიის სამეფოსი“, სადაც ქალაქებსა და რაიონებში ქონდათ თემური მმართველობის სისტემა. ისინი ცდილობდნენ თავშესაფრის პოვნას ამ კუნძულებზე, მთებს შორის, იმ იმედით რომ უსაფრთხოება მოეპოვებინათ.
საქართველოში არის მშვენიერი, საკმაოდ დიდი ზომის ქალაქი „ტიფლისი“ რომელიც გარშემორტყმულია მას დაქვემდებარებული ქალაქებით და რაიონებით. მოსახლეობა ძირითადად ქრისტიანია, ქართველების გარდა ცხოვრობენ ასევე სომხებიც. აქ ასევე არიან მცირე რაოდენობით ებრაელები და სარაცინები. აბრეშუმი იქსოვება სწორედ ამ ქალაქში. მოსახლეობა ცხოვრობს საკუთარი მრეწველობით და ემორჩილებიან თათრების ხანს.
მინდა გითხრათ რომ ჩვენ ხაზს ვუსვამთ თითოეული პროვინციის მხოლოდ რამოდენიმე მთავარ ქალაქს, არსებობს კიდევ უამრავი ქალაქი, რომელთა ჩამოთვლაც, ვფიქრობ, მოსაწყენი იქნება, მითუმეტეს თუ ისინი არაფრით გამოირჩევიან.... მაგრამ ზოგიერთი ქალაქის შესახებ, რომელიც ჩვენ გამოვტოვეთ და რომელიც მდებარეობს ზემოთ აღნიშნულ ადგილებში, უფრო სრულად ქვემოთ გიამბობთ.
დომინიკელი ბერის, ჯაკოპო დ აკვის ცნობით, მარკო პოლოს სასიკვდილო სარეცელზე მწოლს, სთხოვეს, უარეყო „უამრავი უცნაურობა, რაც სარწმუნოდ არ ჟღერდა“. მარკო დაუსაბუთებლად უმტკიცებდა ყველას, ვინც კი მის მონათხრობს ეჭვით შეხედავდა, იმის ნახევარიც არ მომიყოლია, რაც სინამდვილეში ვიხილეო. ისტორიკოსებსაც სწორედ ეს აფიქრებთ დღემდე - რა არ შეიტანა პოლომ წიგნში. ჩინეთში ყოფნის თითქმის უტყუარი ფაქტებია წიგნში მოყვანილი, მაგრამ არც ჩინეთის კედლით გაოცება იგრძნობა და არც ხის ჩხირებია ნახსენები, რომელთაც ჩინელები ჩანგლის მაგივრად იყენებენ. არ არის ნახსენები ჩაის სმის ტრადიცია, რაც ევროპაში მხოლოდ XVII საუკუნიდან დამკვიდრდა. არც ყმაწვილქალთა სარიტუალო ფეხთშეკვრაზეა სიტყვა ნათქვამი.
იყო კი მარკო პოლო ჩინეთში და თუ ასეა, სარწმუნოა მისი წიგნი მოგზაურობათა და მისი ჩინეთში ყოფნის აღწერისას? რა ტიპის წიგნი იყო? მოგზაურის თავგადასავლებია იქ აღწერილი თუ ვაჭრის წიგნაკია? ან იქნებ ქრისტიან მისიონერთა გზამკვლევია? წიგნში მონათხრობი მაინც თუა ისეთი შოკის მომგვრელი, რომ გავლენა მოეხდინა თავისი დროის სამყაროზე? თან ისეთი გავლენა, რომ აღმოჩენათა ეპოქის გარიჟრაჟზე აელაპარაკებინა მთელი ევროპა?
წიგნიდან ვიგებთ, რომ მარკო 1254 წლის 15 სექტემბერს დაბადებულა. მამამისი ნიკოლო პოლო ვენეციელი ვაჭარი იყო, რომელიც აღმოსავლეთში ვაჭრობდა და სულ წასული იყო, რის გამოც მარკო ბიძამ, ანდრეა პოლომ აღზარდა.
ვაჭრობა იმხანად საზღვაო-სავაჭრო ქალაქებში, ვენეციასა და გენუაში სწრაფგანვითარებადი საქმიანობა იყო. ვენეციური ოქროს დუკატი, რომელიც პირველად XIII საუკუნეში გამოიჭედა, შუა საუკუნეების ევროპის ფულად მიმოქცევაში სულ მალე სტანდარტის სტატუსს იღებს. ჯვაროსანთა მიერ 1204 წელს ბიზანტიის აღების წყალობით ვენეციამ ევროპისა და აზიის გზაგასაყარზე - კონსტანტინოპოლის პორტზე დააწესა უფლებები. ძმები ნიკოლო და მათეო პოლოებიც იქ დამკვიდნენ, მაგრამ 1261 წელს კონსტანტინეპოლი ნიკეის იმპერატორმა მიხეილ პალელოგოსმა დაიკავა და ვენეციელებს მისი დატოვება მოუხდათ. ამის გამო პოლოებმა ახალი სავაჭრო ცენტრების ძებნა დაიწყეს, რამაც ისინი საბოლოო ჯამში 1266 წელს ჩინეთში ჩაიყვანა.
ძმებმა პოლოებმა ყირიმის ქალაქ სოლდაიადან დაიწყეს 1260 წელს ოქროულით ვაჭრობა აბრეშუმის გზით ცენტრალურ აზიაში. მერე ყველაფერი შეიცვალა. მოკლე ხანში მონღოლებმა თითქმის მთელი აზია დაიპყრეს. პოლოს ძმები პირველი ევროპელები იყვნენ, ვინც ყუბილაი ყაენი პირადად იხილეს. ჩინეთის პირველი მონღოლი მმართველი იყო. 1269 წელს პოლოები ევროპაში გამობრუნდნენ ელჩებად და ყუბილაი ხანის უსტარი მიართვეს რომის პაპს.
ორიოდე წლის თავზე მისმა ძმებმა ისევ ჩინეთისკენ იბრუნეს პირი. ამჟამად ვენეციიდან მოუხდათ გამგზავრება. მათ 17 წლის მარკო პოლოც ახლდათ. მარკოს გამოთვლით, ყუბილაის საზაფხულო რეზიდენციამდე, შანდუმდე, 3,5 წელი დასჭირდათ. პოლოებმა მომდევნო 17 წელიწადი ჩინეთში გაატარეს და კვლავ სამწლიანი მოგზაურობის შემდეგ, 1295 წელს, ვენეციაში დაბრუნდნენ. გენუაში ერთი-ორი წლით დაპატიმრებულმა (მიზეზი უცნობია) მარკომ თავისი ცნობილი წიგნი დაწერა თანამოსაკნის, მწერალ რუსტიჩელო პიზელის დახმარებით, რომელიც მარკოს მოგონებებს დაეყრდნო. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რუსტიჩელომ „მწერლის" როლი შეასრულა, ანუ მარკოს მაგივრად დაწერა ტექსტი. წიგნი კი 1298 წელს დასრულდა.
ზოგიერთი თანამედროვე ისტორიკოსი პოლოს დაპატიმრებისა და წიგნის დაწერის ამბავს ეჭვის თვალით უყურებს. მაგრამ როგორც უნდა იყოს წიგნი შედგენილი, ის მაინც ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის მარკოს შესახებ. მას ყუბილაის კარზე პატივით იღებენ; მოგზაური ოთხ ენას სწავლობს (არ ასახელებს რომლებს); მარკოს მნიშვნელოვანი დავალებით გზავნიან შორეულ ინდოეთში. აღსანიშნავია, რომ იმ დროის ჩინურ ანალებში მსგავსი არაფერია ნათქვამი, არც მისი მამა და ბიძა არიან ნახსენები.
მარკოს თქმით, მათ პაპის წერილი და იერუსალიმის წმინდა აკლდამის ჩირაღდნის წმინდა ზეთით სავსე ფიალა გადასცეს დიდ ყაენს. არც ეს მტკიცდება დოკუმენტურად. წიგნის მიხედვით, მარკო დიდი ქალაქის, იანჩჟოუს მმართველი გახდა. ქალაქი იანძის ნაპირებზე მდებარეობს. მარკომ ამ პოსტზე სამ წელიწადს დაყო. თუმცა ქალაქის თავთა ნუსხაში ადგილობრივი მემატიანეები მარკოს არ მოიხსენიებენ. აქვეა უფრო აშკარა ტყუილიც. მარკოსა და უფროს პოლოებზე წიგნში ნათქვამია, რომ ყაენმა ისინი სამი საალყო ლოდსატყორცნის მშენებლობის ზედამხედველებად დანიშნა. ლოდსატყორცნებს 336 კგ ლოდის ტყორცნა უნდა შესძლებოდა სიანფანის ავანპოსტზე. თუმცა ალყა 1273 წელს უკვე იყო დაწყებული, ანუ ერთი წლით ადრე, სანამ პოლოები ჩინეთს მიაღწევდნენ, ხოლო ამ საბრძოლო მანქანების აგება მუსლიმ ინჟინრებს მიეწერება.
ჩინურ წყაროებში მარკო პოლო მხოლოდ ერთხელაა ნახსენები. მისი სახელი სარკინოზის, სახელად აჰმადის მკვლელობას უკავშირდება. ტირანობით სახელგანთქმულ აჰმადს ვინმე ჩენჩუმ თუ ვანგჩუმ წააცალა ხმლით თავი. მარკო ამ მკვლელობის ამბავს გვიყვება და დასძენს, რომ „ის ამ დროს თავის ადგილზე იყო“. ეს ამბავი ჩინურ ანალებშიც დასტურდება, სადაც ვკითხულობთ: „ჩანგანიდან დაბრუნებულმა იმპერატორმა ისურვა, საიდუმლო საბჭოს დამხმარე მარკო პოლოს აეხსნა ვანგჩუს მიერ ჩადენილი მკვლელობის მიზეზები. მარკომაც თამამად აუხსნა აჰმადის დანაშაული და ტირანია, რომელსაც მთელ იმპერიაში სისასტიკის გამო სიძულვილი დაემსახურებინა. იმპერატორმა თვალები ჭყიტა და ვანგჩუს სიმამაცის ქება აღავლინა“.
მარკოს წიგნში რომ ბევრი რამ არ არის ნახსენები, ამას შეიძლება ახსნა მოეძებნოს. XIII საუკუნის ბოლოსთვის „დიდი კედლის“ უმეტესი ნაწილი დანგრეული იყო. დღეს შემორჩენილი კედლის უმეტესი ნაწილი XV-XVI საუკუნეებშია აგებული. მარკოს შემდეგ, 1324 წელს, მოგზაურთა ჩანაწერებშიც ვერსად ვხვდებით „დიდი კედლის“ ხსენებას. მარკოს პერიოდში ჩაის სმის ტრადიცია სამხრეთ ჩინეთში იყო დამკვიდრებული, ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ჩინეთში კი, სადაც მარკომ უმეტესი დრო გაატარა, ჯერ არ იყო ფეხმოკიდებული. მართალია, მოგზაურობათა წიგნში ბევრ რამეზეა დუმილი, რაც ერთგვარ დაეჭვებას იწვევს შინაარსის ნამდვილობაში, მაგრამ ეს იმის დამამტკიცებელ საბუთს მაინც არ იძლევა, რომ ხელაღებით უარვყოთ ნაშრომის ღირსება. მაშ, რაღა საჭიროა ამდენი უმართებულობა? ალბათ, იმიტომ, რომ სათქმელის შინაარსი გამძაფრებულიყო. „თუ რამ გაუმართავია ტექსტში, - როგორც ერთი თანამედროვე ისტორიკოსი ამტკიცებს, - მხოლოდ მან უნდა თქვას, ვინც მარკოს პირადად იცნობდა და იცოდა, თუ რაზე ლაპარაკობდა“.
თუ ვივარაუდებთ, რომ წიგნი იმ ადამიანის მიერაა დაწერილი, ვინც არასდროს ყოფილა ჩინეთში, მაშინ როგორ მოხვდებოდა მონღოლთა მმართველობის პერიოდის ჩინეთის დეტალური აღწერა წიგნში? ზოგიერთს მიაჩნია, რომ მთელი ინფორმაცია მონღოლეთის დასავლეთ საზღვრებზე ვაჭართა საუბრებიდან არის შეკრებილი. ეს საზღვარი იმხანად შავი ზღვის ჩრდილოეთით ოქროს ურდოდან გადიოდა. ვარაუდობენ, რომ აღმოსავლეთის აღწერა მარკოს შეეძლო სპარსეთშიც მოესმინა. ისტორიკოსები ამ მოსაზრებას იმით ამყარებენ, რომ წიგნის ენა და ტოპონიმიკა ძალიან ჰგავს სპარსულს. თუკი მარკო პოლო ჩინეთში იყო ნამყოფი, მაშინ უფრო მეტი მონღოლური სიტყვა უნდა გამოეყენებინა წერისას.
თუმცა ამ სპეციფიკურ შემთხვევასაც მოეძებნება ახსნა. იმხანად სპარსული ენა საერთაშორისო ენა იყო აღმოსავლეთში და ყუბილაის კარზეც. ასევე შესაძლებელია, რომ პოლოებს ცენტრალურ ან დასავლეთ აზიაში ორი დეკადა ემოგზაურათ და ვაჭრებისა და ბაზრის უსასრულო ჭორებისთვის ესმინათ, საიდანაც ერთგვარად გეოგრაფიულ მონაცემებსაც დაადგენდნენ იმ ქალაქებზე, რომლებიც თუნდაც ნანახი არ ჰქონოდათ... ისტორიკოსთა მეორე ნაწილი კი სულ სხვაგვარად ფიქრობს: თუკი პოლოებს მართლაც არსად უმოგზაურიათ, მაშ, როგორ ჩაიტანდნენ ვენეციაში ცნობებს, რომელთაც იმდროინდელ ევროპელ ვაჭართა არაერთი წარმომადგენელი ადასტურებს და იმავე აღწერილობას იძლევა?
ისტორიკოსთა კამათს იწვევს ოქროს ფირფიტაც, იგივე პაიცა, რომელიც, მარკოს თქმით, დიდმა ყაენმა ყუბილაიმ მამამისსა და ბიძამისს გადასცა, თუმცა მერე ისევ მის მფლობელობაში მოხვდა. მოგრძო ფირფიტა სიგრძით 305 მმ, სიგანით 76 მმ იყო და ყელზე დაკიდებულს ატარებდნენ. ვენეციისკენ მიმავალი და უკან, მონღოლეთის გზაზე, პოლოები ამ ფირფიტას ყველას აჩვენებდნენ, რათა უდიდეს იმპერიაში არსად შექმნოდათ გადაადგილების პრობლემა. ზოგი ფიქრობს, რომ მონღოლეთის რომელიმე პროვინციის ადგილობრივი ყაენის მიცემული უნდა ყოფილიყო ოქროს ფირფიტა. ცხადია, მათეო, შესაძლოა, ცრუობდეს, როდესაც ამბობს, ფირფიტა თათართა ბრწყინვალე ყაენმა გვისახსოვრაო. ისტორიკოსთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ ეს შეფასება მხოლოდ ყუბილაი ყაენის მისამართით უნდა თქმულიყო.
მარკო პოლოს წიგნის დეტალთა დიდი ნაწილი მის ნამდვილობაზე მეტყველებს. აქ, ერთი მხრივ, ჩინეთის ქალაქების ერთიმეორეს მიყოლებით აღწერას დიდი ნაწილი ეთმობა, საერთო ჯამში, 30 ქალაქზე მეტია მოცემული და მათი მოსახლეობა დაწვრილებით დახასიათებული. მეორე მხრივ, მართალია, მწირად, მაგრამ საუბარია იაპონიასა და ყუბილაის წარუმატებელი შეჭრის შესახებ ამ კუნძულზე (მარკო იაპონიას ზიპანუს უწოდებს). იაპონია, თავის მხრივ, უცნობი იყო ცენტრალური აზიისა და ევროპისთვის XVI საუკუნემდე. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იაპონიაზე თუ რამეს გაიგებდა მარკო, ეს მხოლოდ და მხოლოდ ჩინეთში მოხდებოდა.
მარკო პოლოს სამოგზაურო წიგნი ჩინეთის საზოგადოებას კლასობრივად დიფერენცირებულს გვიხატავს, რომლის შესახებაც დასავლეთში საკმარისი ინფორმაცია არ მოიპოვება. ქალაქები კვადრატულად არის ნაშენი, მათემატიკური სიზუსტით. დიდი ყაენი თავისი ხალხის ერთგულია და შიმშილისა და ძნელბედობის ჟამსაც კი ამარაგებს მათ საკვებით. პასუხად, ხალხიც რიდითა და მოწიწებით არის განწყობილი მბრძანებლისადმი და მისი ზამთრის სასახლის, ხან-ბალის (ან ხან-ბალიყი, დღევანდელი პეკინი. მარკო პოლო მას ჩამბალუც-ს უწოდებს). მისადგომებთან რამდენიმე კილომეტრზე ყველა მოკრძალებით ახსენებს ყაენს და სიმშვიდეს იცავს. ყოველი ქალაქის შემოგარენში ჯარი დგას, რომელიც ვალდებულია, პოტენციური ჯანყი აღკვეთოს, ხოლო თავად ჯარი ორ წელიწადში ერთხელ იცვლება, რათა შიდა წოდებათშორისი უთანხმოება არ მოხდეს.
დახვეწილი საფოსტო სისტემა დედაქალაქს პროვინციებთან აკავშირებს მთელ იმპერიაში. გზებზე საფოსტო სახლებია აგებული, სადაც 400 ცხენი მუდმივ მზადყოფნაშია მეფის მაცნეთა გადასაყვანად. ამბობენ, იმპერიაში 200 ათასი საფოსტო ცხენიაო. მიმოქცევაშია ქაღალდის ფული, რომელიც ხან-ბალის ზარაფხანაშია მოჭრილი და „ვერავინ იზრახვის მის უარყოფას ვაჭრობაში“. აქვეა „შავი ქვა“, რომელსაც კლდეებიდან ეზიდებიან, სადაც „ნაპრალებში უხვად მოიპოვება“. როდესაც ცეცხლს მიუკიდებენ, ნახშირივით იწვის და შეშაზე დიდხანს ინარჩუნებს ცეცხლს. ქვანახშირის (მარკო ამ სიტყვას არ იყენებს) წყალობით, ყოველ მოხელესა და მდიდარს შეუძლია კვირაში ორ-სამჯერ ცხელი აბაზანით ისიამოვნოს.
პოლოს მოხსენებაში, სადაც ჩინელი გლეხობის სიღარიბეზე არაფერია ნათქვამი, ყველაზე შთამბეჭდავია უხვმოსავლიანი მიწის აღწერა, რაზეც დასავლეთში არაფერი იცოდნენ. მარტო ყაენის ზამთრის სასახლის წინა ეზო იწვევს გაოცებას თავისი ზომებით, რაც აქამდე არავის უხილავს: ეზო ყოველი მხრიდან 13 კილომეტრია. პირად მცველებად იმპერატორს 12 ათასი მხედარი ჰყავს. დაბადების დღისთვის ის 20 ათას გვარიშვილსა და სამხედროს ოქროსფერი აბრეშუმით მოსავს. მათ გვირგვინოსნისთვის საჩუქრები მიაქვთ და, წესის თანახმად, „ცხრაჯერ ცხრა ძღვენია საბოძვარი ერთ ნივთზე." ამდენად, თუკი რომელიმე პროვინცია რაშებს გაუგზავნის საჩუქრად, მათი რაოდენობა 81 იქნება. ასე რომ, საიუბილეოდ იმპერატორი არანაკლებ ასი ათას ქურანას იღებს.
ყაენი ხან-ბალიში გამოზამთრების შემდეგ ჩრდილოეთში წასულა ფოცხვერებითა და ჯიქებით ირმებზე სანადიროდ. ლომებიც თან წაუყვანია, ბაბილონის ლომებზე უფრო დიდები, რათა ტახებსა და ირმებზე ნადირობა გაადვილებოდა. არწივები კი მგლებზე სანადიროდ ჰყოლია დაგეშილი. ნახსენებია ათი ათასზე მეტი ბაზიერიც. ეს ნადირობა, რომელმაც მარტიდან მაისის ჩათვლით გასტანა, „სხვა გასართობთა შორის უბადლოა ამქვეყნად“. შესაძლოა, ყაენი ამ სამყაროს სულ სხვა თვალით უყურებდა, რადგან მას ოთხი ცოლი და ასობით ხარჭა ესვა.
„მსოფლიოს აღწერა“ სათავგადასავლო წიგნი როდია, არც დღევანდელობაში კარგად ცნობილი გზამკვლევია. წიგნი არ მოგვითხრობს ხიფათსა და საშინელებებზე, არც გზად შემხვედრ ვაჭართა საუბრებზეა სიტყვა ნათქვამი. ეს გახლავთ ყოვლისმომცველი კატალოგი სანელებლებსა და მათი მოპოვების ადგილებზე და ვენეციელ მკითხველს სულაც არ სთავაზობს აღმოსავლეთში საქმის წარმოების ხელოვნების შესწავლას. წიგნის ძირითადი არსი გეოგრაფია და მონღოლური კულტურის გაცნობაა მკითხველთათვის.
მარკოს მონათხრობი მოსაწყენია. ქალაქების უსასრულო სია თავმომაბეზრებელია. მაგრამ ამ წიგნმა შუა საუკუნეების მკითხველებს პირველი წარმოდგენა შეუქმნა ახალ სამყაროზე, მრავალრიცხოვანი ქალაქებით დასახლებულ, აყვავებულ და საქმიან აღმოსავლეთზე, რომელიც გაცილებით მდიდარი იყო ევროპაზე და ვერც ერთი ევროპელი მსგავს დოვლათს ვერც კი წარმოიდგენდა. ქრისტეფორე კოლუმბმა ეს წიგნი გულდასმით წაიკითხა და არაერთი ძვირფასი თვლის შესახებ ცნობები ამოიწერა. იყო თუ არა მარკო პოლო ნამყოფი ჩინეთში, იმაზე მნიშვნელოვანი არ გახლავთ, ვიდრე ის, თუ რამხელა გავლენა მოახდინა მისმა წიგნმა იმ ადგილებამდე მისაღწევი საზღვაო გზების ძიებაზე, რომლებიც მის წიგნშია აღწერილი.
* * * * *
ვენეციის ნავმისადგომში სამი მამაკაცი დაეშვა გალერის გემბანიდან. არავინ გაქცეულა მათ შესახვედრად. მათი უცნაური გარეგნობა რომ არა, უცხო ქვეყნებში 24-წლიანი მოგზაურობიდან დაბრუნებულ მამაკაცებს ვერავინ შეამჩნევდა. ერთ დროს მშვენიერ, მაგრამ უკვე გაცვეთილ აბრეშუმის სამოსში მონღოლურად გამოწყობილი მამაკაცები „ყოველმხრივ - მანერებითა თუ თავისებური აქცენტით - საოცრად წააგავდნენ თათრებს. მათ თითქმის დავიწყებული ჰქონდათ მშობლიური ვენეციური დიალექტი“, - ნათქვამია ერთ წყაროში. ეს სამი მოგზაური გახლდათ მარკო პოლო, მამამისი და ბიძამისი. იდგა 1295 წელი.
მარკო პოლოს მიერ შორეულ ჩინეთში მოგზაურობის შესახებ მოთხრობილი ამბები მის თანამედროვეებს დაუჯერებლად მიაჩნდათ. „მარკო პოლოს წიგნის“ სახელით ცნობილ მემუარებში ის მოგვითხრობს უცნობი ცივილიზაციების დიდძალ სიმდიდრესა და ქონებაზე, რომლის მოსაპოვებლად დასავლეთელი ვაჭრები ძალას არ იშურებდნენ. მისმა წიგნმა ძალიან დიდი გავლენა მოახდინა იმდროინდელი ხალხის შეხედულებებზე. მარკო პოლოს დაბრუნებიდან 25 წელიწადში მისი მემუარების ხელნაწერები უკვე გავრცელებული იყო ლათინურ, ძველ ფრანგულ და, შესაძლოა, ძველ ზემოგერმანულ ენებსა და გალურ-იტალიურ, ტოსკანურ და ვენეციურ დიალექტებზე, რაც შუა საუკუნეებისთვის ძალიან დიდი მიღწევა იყო. ორი საუკუნის განმავლობაში მის წიგნს ხელით იწერდნენ. 1477 წლიდან ის უფრო და უფრო მეტ ენაზე ხდებოდა ხელმისაწვდომი. მარკო პოლო, ალბათ, ყველაზე ცნობილია იმ ევროპელთაგან, რომლებიც აბრეშუმის დიდი გზით გაემგზავრნენ ჩინეთში. რატომ წამოიწყო მან ეს მოგზაურობა? ყველაფერი დასაჯერებელია მისი მონათხრობიდან იმის შესახებ, რაც ნახა და გააკეთა?
დაახლოებით 1261 წელს ნიკოლო და მათეო პოლოებმა მთელი თავიანთი ქონება ადგილზევე გაყიდეს, სახსრები ძვირფასეულობაში დააბანდეს და გაემართნენ „ოქროს ურდოს“ საყაენოს დედაქალაქ სარაისკენ, რომელიც მდინარე ვოლგას სანაპიროზე მდებარეობდა. ვაჭრობის მიზნით წამოწყებული მათი მოგზაურობა წარმატებით დაგვირგვინდა, რის შედეგადაც თავიანთი ქონება გააორმაგეს. ომმა ხელი შეუშალათ, რომ სახლში დაბრუნებულიყვნენ, რის გამოც აღმოსავლეთისკენ იბრუნეს პირი. მათ დიდი კომერციული ქალაქის, ბუხარისკენ (უზბეკეთი), აიღეს გეზი და, როგორც ჩანს, ცხენზე ამხედრებულები გაემგზავრნენ ამ მიმართულებით.
არეულობის გამო მათ სამი წლით მოუწიათ ბუხარაში დარჩენა. სამი წლის დამლევს ქალაქში გაიარა რამდენიმე დესპანმა. ისინი მონღოლთა დიდი ყაენის, ყუბილაის, სამსახურში იყვნენ, რომლის სამფლობელოც გადაჭიმული იყო კორეიდან პოლონეთამდე. მათ ნიკოლოს და მათეოს შესთავაზეს, თან გაჰყოლოდნენ, რადგან, როგორც მარკო პოლო მოგვითხრობს, დიდ ყაენს არასოდეს უხილავს სამხრეთში მცხოვრები ევროპელები და დიდი სიამოვნებით გაესაუბრებოდა მათ. ერთი წლის მოგზაურობის შემდეგ, პოლოები წარდგნენ მონღოლეთის იმპერიის ფუძემდებლის, ჩინგიზ-ყაენის შვილიშვილის, ყუბილაი ყაენის სამეფო კარზე.
დიდმა ყაენმა გულითადად მიიღო ძმები პოლოები და დასავლეთის შესახებ ბევრი კითხვა დაუსვა. ძმები რომ ევროპაში უსაფრთხოდ დაბრუნებულიყვნენ, მან ოქროს ფილა უბოძა მათ. ასევე, ყაენმა ძმებს გაატანა წერილი რომის პაპთან, სადაც სთხოვდა, გამოეგზავნა „ქრისტეს რჯულში განსწავლული და ხელოვნების შვიდი დარგის მცოდნე დაახლოებით ასი ბრძენი მამაკაცი, რათა [ყუბილაის] ხალხისთვის ექადაგათ“.
ამასობაში მარკო პოლო უკვე მოევლინა ქვეყანას. მამა პირველად მან 15 წლის ასაკში ნახა. ეს მოხდა 1269 წელს. როდესაც ნიკოლომ და მათეო შინ დაბრუნდნენ, შეიტყვეს, რომ პაპი კლემენტ IV მომკვდარა. ისინი მისი მემკვიდრის გამოჩენას უცდიდნენ, მაგრამ სამი წლის განმავლობაში არავინ აურჩევიათ პაპის ტახტზე, რაც ისტორიას არ ახსოვდა. ორი წლის შემდეგ, 1271 წელს, მათ დიდ ყაენთან დაბრუნება გადაწყვიტეს და თან 17 წლის მარკოც გაიყოლეს.
აკრაში (პალესტინა) ცნობილმა საეკლესიო და სახელმწიფო მოღვაწემ, თეობალდო ვისკონტიმ, ძმებს გაატანა წერილები დიდ ყაენთან, სადაც უხსნიდა, თუ რატომ ვერ შეძლეს პოლოებმა მისი თხოვნის შესრულება და ასი განსწავლული მამაკაცის წარგზავნა. მცირე აზიაში ჩასვლისას ძმებმა შეიტყვეს, რომ პაპის თანამდებობაზე თავად ვისკონტი აურჩევიათ, ამიტომ ისინი ისევ აკრაში დაბრუნდნენ. ასი ბრძენკაცის ნაცვლად, ახალმა პაპმა, გრიგოლ X-ემ, ყაენთან მხოლოდ ორი ბერი გაგზავნა, რომლებსაც თან რწმუნების სიგელი გაატანა, მღვდლებისა და ეპისკოპოსების დანიშვნის უფლებით აღჭურვა და საჩუქრებით ხელდამშვენებული გაუშვა. ჯგუფი კვლავ გზას გაუდგა, მაგრამ ომების გამო, რომლებმაც ის რეგიონები ააოხრა, ორივე ბერი მალევე უკან დაბრუნდა. პოლოებმა კი გზა განაგრძეს.
ამ სამმა კაცმა განვლო გზა აკრადან ტრაპიზონამდე, შემდეგ გაიარეს სომხეთის მთიანეთი, შემოიარეს საქართველოში, შემდეგ სამხრეთის კენ წავიდნენ და გაიარეს ერაყის ქალაქები (მოსული, ბაღდადი, ბასრა) და ისევ ჩრდილოეთით მოუხვიეს და გაიარეს ირანის ქალაქები თავრიზი, იეზიდი, ქირმანი და ჩავიდნენ ირანის სანაპირო ქალაქ ჰორმუზში. „ჰორმუზი დიდი სავაჭრო ცენტრია, სადაც ყოველი მხრიდან ჩამოაქვთ ძვირფასი ქვები, აბრეშუმისა და ოქროს ქსოვილები, სპილოს ძვალი, ფინიკის ღვინო და პური“ მოგვითხრობს მარკო პოლო. ჰორმუზის პორტში გემების დათვალიერებისას პოლოებმა ნახეს რომ ნაოსნობისთვის ისინი (ხომალდები, რომელიც შესთავაზეს ძირგამომპალი იყო), „უვარგისი იყო რადგან მხოლოდ ბაწრებით იყო დამაგრებული“. ამიტომ მათ სახმელეთო გზა არჩიეს და ჩრდილო-აღმოსავლეთისკენ იბრუნეს პირი, გაიარეს ავღანეთის ქალაქები შიბარღანი და თალიკანი, ქაშმირის მხარე და 12 დღის შემდეგ მიაღწიეს ვახანის მხარეს (ამურდარიის ზემო დინებაში), 40 დღე მოანდომეს პამირის მთიანეთის გავლას და შევიდნენ კაშგარს (ამჟამად სინძიან-უიღურთა ავტონომიური რაიონი ჩინეთში). გზად მარკოს მთის ავადმყოფობა შეეყარა, რომელსაც სიმაღლეზე ჟანგბადის ნაკლებობა იწვევს. შემდეგ პოლოებმა მოინახულეს იარქენდი, ხოტანი და მიადგნენ თაკლა-მაკანის მსოფლიოში ყველაზე უსიცოცხლო უდაბნოს, რომლის გავლას 1 თვე მოანდომეს. შემდეგ უკვე 1275 წ. შევიდნენ ჩინეთის დას. საზღვარზე მდებარე ქ. შაჯოუში (დღევ. დუნხუანი). შემდეგ სხვა უცნობი ადგილების მოსანახულებლად უძველეს ქარავანთა მარშრუტის გამეორებით, მდინარე ტარიმის აუზის სამხრეთით იმოგზაურეს და გობის უდაბნო 40 დღეში მოიარეს. (აქ ისინი აქლემების სავაჭრო ქარავანს გაჰყვნენ. უდაბნოს მძიმე ბუნების მიუხედავად გობში საქარავნო მარშრუტი ზუსტად იყო განსაზღვრული. მარკო თანამგზავრებს აფრთხილებდა, რომ გობის უდაბნოში სულების ხმა ჩაგესმებათ და ყურადღება არ მიაქციოთ, რადგან ეს ხმები ადამიანებს გზას ააცდენს და სასიკვდილო საფთხეში აგდებსო). მთელი ამ გზის მანძილზე, რომელიც ვენეციელებმა 3,5 წელში განვლეს, ხშირად მათ ავდარში უწევდათ მოგზაურობა.
1275 წლის ბოლოს პოლოები მივიდნენ ყუბილაის საზაფხულო რეზიდენცია შანდუში (ქ. განსუს პროვინციაში, ხანბალიკის ჩრდილოეთით). მარკო პოლო შეხვდა ყაენ ყუბილაის და გადასცა პაპის წერილი. წიგნის მიხედვით ყაენი თავიდანვე დადებითად განეწყო პოლოების მიმართ და დიდად ენდობოდა მათ. მარკო მოხიბლა იგი თავისი ცოცხალი გონებით, ჭკუამახვილობითა ადგფილობრივი ენების ათვისების უნარით; მან შეისწავლა მონღოლური, თურქული, მანჯურიული და ჩინური ენები. 1 წელი პოლოება ქ. კამპიჩუში (განჯოუ) დაჰყვეს. 1280 წელს. მარკო 3 წლით დანიშნეს ქ. იანჩჯოუს (ძიანსუს პროვინციაში) და კიდევ 27 ქალაქის გუბერნატორად. ყაენის დავალებათა შესრულებისას, მარკო მოიარა თითქმის მთელი ჩინეთი და შეიწავლა იგი. შედეგად მან პირველმა ევროპელმა აღწერა ჩინეთის უზარმაზარი სიმდიდრე, გიგანტური მდინარეები და მრავალმილიონიანი ქალაქები. ამასთან პოლოები მონაწილეობდნენ ყაეინის არმიის განვითარებაში და ასწავლეს მათ კატაპულტები, რომელიც გამოიყენებოდა ქალაქის ალყის დროს.
მარკო პოლო მოგვითხრობს იმ საოცრებებზე, რასაც გზად ხვდებოდნენ - სომხეთის მთაზე, რომელზეც, როგორც ამბობდნენ, ნოეს კიდობანი უნდა გაჩერებულიყო; მოგვების სავარაუდო სამარხებზე სპარსეთში; მკაცრი ყინვებისა და მარადი სიბნელის ქვეყნებზე შორეულ აღმოსავლეთში. მარკო პოლო პირველი იყო, რომელმაც დასავლურ ლიტერატურაში მოიხსენია ნავთობი. ის ამბობს, რომ გავრცელებული აზრის საპირისპიროდ, „სალამანდრა“ სულაც არ იყო ცეცხლგამძლე ცხოველის ბეწვი; ეს იყო მინერალი - აზბესტი, რომელიც სინძიანის უიღურთა რეგიონში მოიპოვებოდა. საწვავი შავი ქვა - ქვანახშირი - იმდენად დიდი რაოდენობითაა ჩინეთში, რომ ცხელი აბაზანების მიღება ყოველდღე შეიძლება. სადაც უნდა წავიდეს, ის ყურადღებას აქცევს ჩაცმულობას, საჭმელსა და სასმელს. ის განსაკუთრებულად მოიხსენიებს მონღოლების საყვარელ სასმელს - ფაშატის დადუღებული რძისგან დამზადებულ კუმისს. მარკო პოლოს ყურადღებიდან არ რჩება რელიგიური და სპირიტული რიტუალები, ვაჭრობა და გასაყიდად გამოტანილი საქონელი. მისთვის სრული სიახლეა ქაღალდის ფული, რომელიც დიდი ყაენის სამფლობელოში გამოიყენება. მარკოს ძალიან მოსწონდა ჩინურ-მონღოლური საფოსტო სისტემა: მხედრები გზადაგზა, სპეციალურად მოწყობილ სადგურებზე იცვლიდნენ ცხენებს და დღეში 185 კმ-ს გადიოდნენ.
მარკო პოლო არასოდეს გვიმჟღავნებს თავის გრძნობებს, ის ყოველგვარი ემოციების გარეშე გვიყვება იმას, რასაც ხედავს და ისმენს. ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, თუ რა უნდა ეგრძნო მას, როდესაც ერთი თავდასხმისას მძარცველებმა მისი თანამგზავრებიდან ზოგი დაატყვევეს, ზოგი კი მოკლეს.
მარკო პოლო გვიყვება, რომ თვითონ, მამამისმა და ბიძამისმა 11 წელი გაატარეს დიდი ყაენის - ყუბილაის (1260-1294) სამსახურში. ბოლოს მთ სამშობლო მოენატრათ, მაგრამ ყაენი არ რთავდა ნებას შინ წამოსასვლელად. ბოლოს ბედმა გაუღიმათ. ყაენი თავის ქალიშვილს კოტაგრუს ილხანთა სახელმწიფოს ყაენ არღუნზე (1284-1291) ათხოვებდა. ყაენის ბრძანებით იმ ფლოტილიისთვის, რომელსაც პრინცესა სპარსეთში უნა წაეყვანა პოლოებს უნდა ეხელმძღვანელად. 1291 წ. გაზაფხულზე პოლოების 14 გემიანი ფლოტილია ზაიტუნის (ციუანჯოუს) ნავსადგურიდან დატოვა ჩინეთი, გაიარა ვიეტნამი, მალაკის ნკ, იავა, სუმატრა, კამბოჯის სანაპირო, შრი-ლანკა, ინდოეთი და მივიდა ჰორმუზში. აქ გაიგეს რომ ყაენი გარდაცვლილიყო (დემეტრე თავდადებულის მკვლელი მოკვდა 1291 წ. 10 მარტს), ამიტომ ყუბილაის ასული გადასცეს ჰასან არღუნის ძეს, შემდეგ კი ჰორმუზში მყოფ და ტრაპიზონისაკენ მიმავალ სავაჭრო ქარავანს შეუერთდნენ; ტრაპიზონიდან კი გზა შავი ზღვით განაგრძეს და 1295 წელს 2 წლიანი განშორების შემდეგ შინ დაბრუნდნენ. ახლობლებმა ვერ იცნეს ისინი, რომელთაც მშობლიური ენა თითქმის დავიწყებული ჰქონდათ და სახლში არ შეუშვეს. რამდენიმე დღის შემდეგ მოგზაურებმა მოაწყვეს ნადიმი, რომელზეც მოიწვიეს ყველა ახლო ნათესავი და ვენეციის წარჩინებული მოქალაქე. მასპინძლებმა სტუმრებს მიართვე დამასკური აბრეშუმის ნაჭრები და ძვირფასი ქვები. მალე მარკო პოლო აირჩიეს ვენეციის მაგისტრატის წევრად.
შეეფერება თუ არა ყველაფერი სინამდვილეს, რასაც მარკო პოლო მოგვითხრობს? ეს საკამათოა. მონღოლები არ ენდობოდნენ დაპყრობილ ჩინელებს, ამიტომაც თავიანთი იმპერიის მმართველებად უცხოელებს ნიშნავდნენ. მაგრამ საეჭვოა, რომ მარკო პოლო, გაუნათლებელი კაცი, მმართველი გამხდარიყო. შესაძლოა, მან თავისი წოდება გააზვიადა. მაგრამ, მეცნიერები ფიქრობენ, რომ შეიძლებოდა მას „გარკვეული თანამდებობა“ ჰქონოდა.
მიუხედავად ამისა, მარკო პოლომ შეძლო დიდი ქალაქების აურაცხელი სიმდიდრის თვალწარმტაცი სურათის დახატვა და წარმართული და უცხო ჩვეულებების აღწერა, რაც მიეკუთვნებოდა მსოფლიოს იმ ნაწილს, რომელსაც დასავლეთი საერთოდ არ აქცევდა ყურადღებას ან მხოლოდ იგავ-არაკებითა და გადმოცემებით იცნობდა. რამდენად შესაძლებელი იყო ევროპაზე მდიდარი ხალხმრავალი ცივილიზაციების არსებობა? ერთი შეხედვით, ეს შეუძლებელი ჩანდა.
მარკო პოლოს თქმით, დიდი ყაენის სასახლე მსოფლიოში უდიდესი ნაგებობა იყო. „შენობა იმდენად დიდი, მდიდრული და ლამაზი იყო, რომ დედამიწაზე ვერც ერთი ადამიანი ვერ ააგებდა მასზე უკეთესს“. კედლები მოჭედილი იყო ოქრო-ვერცხლით და მოოქროვილი გველეშაპების, მხეცების, ფრინველების, რაინდებისა და კერპების გამოსახულებებით იყო დამშვენებული. მისი მაღალი სახურავი, რომელიც ალისფერ, ყვითელ, მწვანე და ლურჯ ფერებში იყო, ბროლივით ელვარებდა. ყაენის სასადილო ოთახმა, რომელიც ოქრო-ვერცხლით იყო მოჭედილი და 6000 სტუმარს იტევდა. მის საუცხოო პარკებში ყველანაირი ცხოველი ბინადრობდა.
შუა საუკუნეების ევროპის მიხვეულ-მოხვეული ვიწრო ქუჩებისგან განსხვავებით, ხანბალიკის ქუჩები იმდენად პირდაპირი და განიერი იყო, რომ ქალაქის ერთი კედლიდან მეორის დანახვა შეიძლებოდა. აქ „ბევრად უფრო ძვირფასი და იშვიათი საქონელი იყო შემოტანილი, თანაც იმაზე დიდი რაოდენობით... ვიდრე მსოფლიოს ნებისმიერ სხვა ქალაქში, - ამბობს ვენეციელი. - დღე ისე არ გავა, რომ ქალაქში მხოლოდ აბრეშუმით დატვირთული 1000 ურემი არ შევიდეს“.
იმ ხომალდების რიცხვი, რომლებიც მსოფლიოს ერთ-ერთ ყველაზე გრძელ მდინარე იანძის კვეთდნენ, გამაოგნებელი იყო. სინჯუს ნავსადგურში, მარკო პოლოს აზრით, შეიძლებოდა 15 000 გემი დატეულიყო.
მონღოლური ადათ-წესებიდან მარკო პოლო მოიხსენიებს გარდაცვლილი ბავშვების დაქორწინების ჩვეულებას. თუკი ერთ ოჯახში სამ წელზე უფროსი ასაკის ვაჟი ჰყავდათ მკვდარი, ხოლო სხვა ოჯახში ამავე ასაკის გოგონა, მამებს შეეძლოთ გადაეწყვიტათ თავიანთი დაღუპული შვილების დაქორწინება. ამის შემდეგ ისინი საქორწინო ხელშეკრულებას დებდნენ და დიდ ნადიმს მართავდნენ. ნადიმის დროს ქაღალდისგან დამზადებული მონების, ფულისა და საყოფაცხოვრებო ნივთების გამოსახულებებს წვავდნენ, რადგან ღრმად სწამდათ, რომ საიქიოში „მეუღლეები“ ამ ყველაფერს მიიღებდნენ.
მარკო პოლოზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა მონღოლების სამხედრო მომზადებამ, მმართველობის მეთოდებმა და რელიგიურმა შემწყნარებლობამ. სოციალურ-ეკონომიკურ მიღწევებს შორის ის ასახელებს ღარიბებისა და ავადმყოფებისთვის გათვალისწინებულ დახმარებას; სახანძრო და წესრიგის დაცვის საგუშაგოებს; წყალდიდობით გამოწვეული ზარალის შესამცირებლად ბეღლების დაცვას.
მარკო პოლომ იცოდა, რომ მონღოლეთმა რამდენჯერმე სცადა იაპონიის დაპყრობა, ამიტომ სიტყვაც არ დასცდენია იაპონიაში თავის მოგზაურობაზე. თუმცა, როგორც ამბობს, იქ იმდენად ბევრი ოქრო იყო, რომ იმპერატორის სასახლე მთლიანად ოქროთი იყო დაფარული. XVI საუკუნემდე მარკო პოლო ერთადერთი ევროპელი იყო, ვინც დასავლურ ლიტერატურაში იაპონია მოიხსენია.
მარკო პოლოს წიგნს საუკუნეების მანძილზე აღტაცებაც ხვდა წილად და დაცინვაც. დღეს, მეცნიერებმა ამ წიგნის ყველა უზუსტობის შეფასების შემდეგ დაასკვნეს, რომ მასში „შეუდარებლადაა აღწერილი“ ის პერიოდი, როცა ყუბილაის მმართველობამ მწვერვალს მიაღწია.
რთული დასადგენია, თუ რამდენად შორს იყო მარკო პოლო წასული სამოგზაუროდ. ერთმა მწერალმა, რომელმაც არცთუ ისე დიდი ხნის წინ მარკო პოლოს მარშრუტის გამეორება სცადა, მხოლოდ ირანიდან ჩინეთამდე 10 000 კილომეტრი გაიარა. თანამედროვე სატრანსპორტო საშუალებებითაც კი გმირობა იყო ამ მარშრუტის გავლა, რადგან ის ბევრ სირთულესთან იყო დაკავშირებული.
1297 წელს. ვენეცია-გენუის მორიგი საზღვაო ომი დაიწყო. მარკო მასში მონაწილეობდა, როგორც გემის მეთაური. 1298 წლის სექტემბერში კურზოლას საზღვაო ბრძოლაში მარკო დაიჭრა და ტყვედ ჩავარდა. სწორედ აქ გენუის ციხეში გაიცნო რუსტიჩემო პიზელი, რომელსაც პროზაული ნაწარმოებების ძველ ფრანგულ ენასა და გალურ-იტალიურ დიალექტზე წერის გამოცდილება ჰქონდა. მარკომ მას თავისი ისტორია უკარნახა და ასე შეიქმნა ეს ისტორია, რომელიც შემდგომ წელსვე გამოქვეყნდა.
მარკო პოლო 1299 წელს გაათავისუფლეს, როცა ვენეციასა და გენუას შორის ზავი დაიდო. ის ვენეციაში დაბრუნდა, დაქორწინდა დონატელა ბადოერზე, დიდგვაროვანისა და ვენეციის უმაღლესი საბჭოს წევრის ქალიშვილზე და სამი ქალიშვილის მამა გახდა. მარკო პოლო გარდაიცვალა თავის მშობლიურ ქალაქში 1324 წლის 8 იანვარს 69 წლის ასაკში. იგი დაკრძალეს სან-ლორენცოს ეკლესიაში მამის გვერდით.
მარკო პოლოს ცნობები საქართველოს შესახებ
საქართველოს საზღვრის მახლობლად არის ნაკადული, რომლიდანაც მოედინება ზეთი ისეთი სიუხვით, რომ შეიძლება ასი გემი დაიტვირთოს ერთ ჯერზე. ეს ზეთი საჭმელად არ არის გამოსადეგი, მაგრამ გამოიყენება როგორც საწვავი და ასევე სამკურნალო მალამო, მას შეუძლია ადამიანისა და აქლემის განკურნება მუნისგან. ხალხი მოდის ამ ზეთის მისაღებად და მთელს სამეზობლოში მას იყენებენ საწვავად. (იგულისხმება შირვანი (დღევანდელი აზერბაიჯანი), სადაც ნავთი მოიპოვებოდა მაშინაც. ნავთს იყენებდნენ მკბენარებისგან სამკურნალოდ.)საქართველოში არის მეფე რომელიც ყოველთვის ატარებს სახელს „დავით-მალიქი“ (იგულისხმება ლაშას ძე), ანუ „მეფე-დავითი“. იგი ექვემდებარება თათრებს. ერთი ნაწილი [საქართველოსი] ექვემდებარება თათრებს,ხოლო მეორე,სადაც ბევრი ციხეა მეფე დავითის ხელთაა. (რუსუდანის ძე)
ძველ დროს ამ ქვეყანაში ყველა მეფე მარჯვენა მხარზე არწივის ნიშნით იბადებოდა. ქართველები არიან მშვენიერი ხალხი, მამაცი მებრძოლების შთამომავლები, კარგი მშვილდოსნები და კარგი მეომრები ბრძოლის ველზე. ქართველები არიან ქრისტიანები და ბერძნული ეკლესიის წესებს იცავენ. ისინი ატარებენ მოკლედ შეჭრილ თმას და სასულიერო ტანისამოსს. მსოფლიოში ყველაზე უკეთესი სანადირო ძაღლები მათ ჰყავთ მოშენებული.
ეს არის ქვეყანა, რომლის გამოც „ალექსანდრე“ ვეღარ წავიდა ჩრდილოეთით, რადგან გზა ვიწრო და სახიფათო იყო. ერთი მხრით მას აკრავს ზღვა, მეორე მხარეს კი მთები და ცხენით გაუვალი ტყეებია. ზღვასა და მთებს შორის ამ ვიწრო გასასავლელში მხოლოდ რამდენიმე მეომარსაც კი შეუძლია მტრის დამარცხება. ეს იყო იმის მიზეზი რომ ალექსანდრემ ვერ გაიარა. ასევე მინდა გითხრათ რომ მან აქ ააშენა ციხესიმაგრე, რათა ადგილობრივებს არ შესძლებოდათ მისთვის შეეტიათ. ამ ადგილს ეძახიან რკინის ჭიშკარს და სწორედ აქ ჩაკეტა ალექსანდრემ თათრები ორ მთას შორის.
ქვეყანაში უამრავი სოფელი და ქალაქია. აქ უხვად მზადდება აბრეშუმის ქსოვილები და ისეთი ნაქსოვი აქვთ რომლის მაგვარიც არსად მინახავს... აქ ყველაფერი დიდი რაოდენობითაა იმისთვის რომ ვაჭრობა და მრეწველობა აყვავდეს. მთელი ქვეყანა სავსეა მაღალი მთებით და ვიწრო ბილიკებით, რაც მას ადვილად დასაცავს ხდის, ამიტომ მე შემიძლია დაგარწმუნოთ, თათრები ვერასდროს მიაღწევენ იმას რომ ქვეყანა სრულად დაიპყრონ.
აქ მდებარეობს წმინდა „ლეონარდის“ მონასტერი, რომელიც ცნობილია სასწაულებრივი შემთხვევით. ისიც უნდა იცოდეთ, რომ აქ არის დიდი ტბა, რომელიც წარმოიქმნა მონასტრის გვერდით მდგარი მთიდან გამონაჟონი წყლით. ამ წყალში ვერანაირი სახეობის თევზს ვერ ნახავთ, ვერც დიდს და ვერც პატარას, ვერცერთ წელიწადის დროს, გარდა უფლის მიძინების პირველი დღისა და ამის შემდეგ თევზები ყოველდღე გამოდიან „წმინდა შაბათამდე“, რომელიც არის უფლის აღდგომის წინა დღე. მთელი ამ დროის განმავლობაში თევზები დიდი რაოდენობითაა წყალში, მაგრამ სხვა ნებისმიერ დროს თქვენ მათ აქ ვერ იპოვით.
საქართველო მოქცეულია ორ ზღვას შორის. ჩრდილოეთით მას აკრავს „შავი ზღვა“, აღმოსავლეთით კი ზღვა, რომელსაც „ბაქოს ზღვას“ და ხანდახან „ღელის“ ან „ღელანის ტბის“ სახელწოდებითაც მოიხსენიებენ და არის 2800 მილი გარშემოწერილობის, თუმცა სიმართლე რომ გითხრათ, ეს ტბა უფრო არის ვიდრე ზღვა, რადგან გარშემორტყმულია ტყით და ხმელეთით და არანაირი კავშირი არ აქვს მთავარ ზღვასთან, რომელიც აქედან დაახლოებით თორმეტი დღის სავალზე მდებარეობს. იგი შეიცავს ბევრ დასახლებულ კუნძულს, ზედ აშენებული მშვენიერი ქალაქებით. მოსახლეობა დევნილია ძლევამოსილი თათრების მიერ, რომლებიც არიან დამპყრობლები „პერსიის სამეფოსი“, სადაც ქალაქებსა და რაიონებში ქონდათ თემური მმართველობის სისტემა. ისინი ცდილობდნენ თავშესაფრის პოვნას ამ კუნძულებზე, მთებს შორის, იმ იმედით რომ უსაფრთხოება მოეპოვებინათ.
საქართველოში არის მშვენიერი, საკმაოდ დიდი ზომის ქალაქი „ტიფლისი“ რომელიც გარშემორტყმულია მას დაქვემდებარებული ქალაქებით და რაიონებით. მოსახლეობა ძირითადად ქრისტიანია, ქართველების გარდა ცხოვრობენ ასევე სომხებიც. აქ ასევე არიან მცირე რაოდენობით ებრაელები და სარაცინები. აბრეშუმი იქსოვება სწორედ ამ ქალაქში. მოსახლეობა ცხოვრობს საკუთარი მრეწველობით და ემორჩილებიან თათრების ხანს.
მინდა გითხრათ რომ ჩვენ ხაზს ვუსვამთ თითოეული პროვინციის მხოლოდ რამოდენიმე მთავარ ქალაქს, არსებობს კიდევ უამრავი ქალაქი, რომელთა ჩამოთვლაც, ვფიქრობ, მოსაწყენი იქნება, მითუმეტეს თუ ისინი არაფრით გამოირჩევიან.... მაგრამ ზოგიერთი ქალაქის შესახებ, რომელიც ჩვენ გამოვტოვეთ და რომელიც მდებარეობს ზემოთ აღნიშნულ ადგილებში, უფრო სრულად ქვემოთ გიამბობთ.
